________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ધરતીકંપ યાને ભૂકંપ
લેખક : પ્રો. હીરાલાલ ર. કાપડિયા એમ. એ. આપણે જે પૃથવી ઉપર વસીએ છીએ એ પૃથ્વીને ભીમ વગેરે આ નિમિત્તોને લગતાં શાસ્ત્રોને અંગે જે પ્રાકૃતિક ઘટનાઓ બને અને પરિવર્તને પોપ–ભુતા' તરીકે નિશ જોવાય છે. પરંતુ એને થાય તેનાં કારણ વગેરે જાણવા માટે બનતી તપાસ સદુપયોગ કરનારને માટે તો એને નિધિ નથી. પરાપૂર્વથી થતી આવી છે. જેને સાહિત્ય પણ આ
આઠે નિમિત્તના ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યની વાતની સાક્ષી પૂરે છે, એમાં ભૂગોળ અને ખગળ
દૃષ્ટિએ એમ ત્રણ ત્રણ રીતે વિચાર થઈ :કે છે. સંબંધી કેટલીક માહિતી અપાયેલી છે. ભૂમિના
એથી “ભીમ’ના પ ત્રણ પ્રકાર પડે છે. વિકાર અને હિંદરના ફળને એમાં વિચાર કરો છે એમ એના ઉપલબ્ધ અને અનુપલબ્ધ ગ્રંથ
અ ગરાસ્ત્ર' સિવાયનાં નિમિનશા નું ઉપરથી રમનુમાન થઈ શકે તેમ છે.
પરિમાણ ૧રપ૦ બેક જેવડું છે ત્યારે એની
વૃત્તિનું પરિમાણ એથી દસગણું અને પમિાજ'નું જૈન આગમોમાં દિવિાય અને તેમાં પણ
તે એથી પણ ગણું છે એમ સૂયગડ(સુ. ૧, એના મહાકાય વિભાગરૂ૫ ‘પુવૅગય” (પૂર્વ ગત) અ. ૧૩, ગા. ૯)ની ટીકા( પત્ર ૨૨૨ આ–૨૨ ૩ ઘણું મહત્વનું સ્થાન મેળવે છે. પુનયના ચૌદ અ)માં શીલાંકરિએ કહ્યું છે. પેટાવિભાગને ચીદ પુત્વ(પૂર્વ) તરીકે ઓળખાવાય
સમવાય( સ. ર૯)ની વૃત્તિમાં અજયદેવરિએ છે. નવમા પુણ્વના ત્રીજા “આયાર ' નામના વત્યુ
નીચે મુજબનું વિધાન કર્યું છે;(વસ્તુ)માં “નિમિત્તપાહુડ” (નિમિત્તપ્રાભૃત) હતું એમ સૂયગડ( સુય. ૧, અ. ૧૨, ગા. ૯)ની શીલાંક
' અંગશાસ્ત્ર સિવાયના ભીમ, ઉત્પાત, વખ, સુરિન ટીકા(પત્ર ૨૨૨ આ) જત અનુમનાય એ તરિક્ષ, સ્વર, વ્યંજન અને લક્ષણ એ સાત એમાં નિમ્નલિખિત આઠ નિમિત્ત વિશે વિસ્તૃત શાસ્ત્રોની સંખ્યા એકેક હજારની છે, એની વૃત્તિ વર્ણન હશેઃ
એક લાખ શ્લેક વડી છે અને એ વૃત્તિના વ્યા
ખ્યાનરૂ૫ વાર્તિક એક કરોડ લેક જેવડું છે. (૧) ભૌમ, (૨) રવપ્ન, (૩) અંતરિક્ષ, (૪) દિવ્ય,
- પવયણસારુદ્વાર(ગા. ૧૪૦૫)ની વૃત્તિમાં કહ્યું (૫) =ણ, (૬) સ્વર, (૭) લમણું અને (૮) એ જ છે કે જ્યારે પૃથ્વી મેટા અવાજપૂર્વક કપે ત્યારે
આ પૈકી “ભૌમ' એટલે ભૂમિના વિકારને સેનાપતિ, પ્રધાન, રાજા રાષ્ટ્ર પંડા પામે. લગતું. આ નિમિત્તનું નિરૂપણ ધરતીકંપ યા ને ' જૈન કૃતિઓ પૈકી કેાઈમાં પણ “ભારત વર્ષમાં ભકપ (earthquake) ઉપર જરૂર પ્રકાશ પાડે. આ પારીત સમયમાં શારે કથારે અને ક્યાં કચાં ધરતી.
ભૌમ” માટેનો પાઈ(પ્રાકૃર્તા) શબ્દ “ભમ’ છે. પણ તેની સરળ છે તેમ - એને ઉલેખ ઉત્તરાયણ (અ. ૧૫, ગા. ૭)માં
સમવાય(સ. ૨૯)માં અને વિસે સાવસ્મયભાસ. ૧ આ સંબંધી વિવિધ કૃતિઓની નોંધ મેં પાય (ગા. ૨૧૬૩)માં તેમ જ પવયણસાર દ્ધારા (પ્રાકૃત) ભાષા અને સાહિત્ય નામના મારા (ગા. ૧૪૦૫માં છે. એથી આ ગ્રંથનાં વિવરણમાં પુસ્તક (. ૧૬૬-૧૬૯)માં લીધી છે. ભૌમ” વિશે કેટલીક માહિતી અપાઈ છે.
૨ વીતભરનગરને ધૂળની વૃષ્ટિ કરી નગરદેવતાએ ના
* કર્યો હતો એમ આવરૂચની હારિભદ્રીય ટીકા વગેરેમાં અંગવિજજામાં “ ભૂકં૫' શબ્દ જણાતા નથી. ઉલ્લેખ છે. કેઈક નગરમાં લેહીના જેવી વૃષ્ટિ થયાનું શું એમાં ધરતીકંપ વિષે કોઈ ઉલ્લેખ છે ? પણ જાણવા મળે છે.
= ૧૩૬ ) જ્જ
For Private And Personal Use Only
