________________
૨૪૯
સર્વમાન્ય કલ્યાણ માર્ગ, મેળવવાની નિરંતર લાલસા રાખે છે અને તે મેળવવા પિતાથી બનતા પ્રયત્નો કરે છે. લોકષ્ટિથી-વ્યવહારિક દૃષ્ટિથી જનસમુહને મોટે ભાગ આમ માને છે, પણ જ્ઞાનદૃષ્ટિથી અવલોકન કરતાં સુખ અને સુખીને એ સિદ્ધાંત ખેટો જણાય છે. કારણ કે સુખના તે તે કારણોની અનુકૂળતાને બદલે પ્રતિકૂળતા થાય છે ત્યારે તે જ સાધનો દુઃખરૂપ અને કડવાં લાગે છે. બહેળા કુટુંબવાળાને તેમાંથી કેઈને અભાવ થાય છે અથવા તેઓ માંદા થઈ પડે છે ત્યારે, પુત્ર પુત્રીઓ અવિનીત અથવા દુષીત થાય છે ત્યારે, દ્રવ્યને વિનાશ થાય છે ત્યારે, વૈભવ ભોગવવામાં ખામી આવી પડે છે ત્યારે, શરીર વૃદ્ધ અથવા રેગી થાય છે ત્યારે, અધિકાર અને મોટાઈની ક્ષતિ થાય છે ત્યારે, ખાનપાનાદિ કનિષ્ટ મળે છે અથવા મેળવવામાં મુશ્કેલી આવી પડે છે ત્યારે, અને ઈદ્રિયે શિથિલ થાય છે કે તેના ભોગ ભેગવતાં બીજ કષ્ટનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે ત્યારે એ માની લીધેલાં સર્વ સુખો કારણની પ્રતિકૂળતાને લીધે દુઃખરૂપ ભાસે છે. જગતમાં આવા બનાવો પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવ્યા કરે છે છતાં આ જીવ અનાદિકાળની કર્મસંગતિને લીધે તથા તેને પ્રાપ્ત યોગ થયેલી અજ્ઞાનતાને લીધે એવાં સુખે વાસ્તવિક સુખ નથી એવું જણાયા છતાં પણ તે ઉપર તેનું લક્ષ્ય રહેતું નથી અને તેને ને તેને સુખ માની તે મેળવવા ફાંફા માર્યા કરે છે; કદાચ કોઈ વખત પ્રસંગને લઇને તે ભાવ મનમાં આવે છે તો પણ મહવશાત બીજીજ પળે તે ભાવ ખસી જઈ તેની તે પ્રવૃત્તિના પ્રવાહમાં માણસ તણાયા કરે છે. એટલું જ નહિં પણ જે દેહને યોગે એ સર્વ સુખદુઃખના સાધને કલ્પાય છે, તે દેહજ શાશ્વત નથી તે તેને યોગે થતાં સુખ દુખ શાશ્વત કઈ રીતે માની શકાય ? ન જ માની શકાય. કારણે કે તે સુખ અથવા દુ:ખ એ ક્તિ પોતાના મનની કલ્પના છે પણ વાસ્તવતાએ કાંઈજ નથી.
ઉપરની હકીકતથી એટલું તો જણાયું કે જે સુખ ક્ષણિક તે સુખ નહિ પણ સુખાભાસ છે. અને એવા દૈહિક સુખને માટે જે ફાંફા માર્યા કરવા તેને જ જ્ઞાનીઓ મોહ કહે છે. જેમ કોઈ માણસના ચક્ષુ ઉપર પડેલ આવ્યા હોય અને તેથી જેમ તે મુંઝાઈ જાય છે અને તેને ખરે રસ્તે - સુઝતો નથી તેમ જ્ઞાનચક્ષુ ઉપર મેહરૂપી અજ્ઞાનતાના પડલ આવવાથી પ્રાણીને ખરે માર્ગ સુઝત નથી અને ખરા સુખની એળખાણ પડતી નથી; પરંતુ જેને ખરા સુખની અભિલાષા હોય તેણે તો ઉધમથી તે અજ્ઞાનપાલને દૂર કરી ખરા સુખને જાણવું, તેને શોધવું અને તે મેળવવા ઉધમ કરે.
