________________
ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાન
અભાવને કારણે વ્યક્ત થતી પરમ શાન્તિ છે. અધ્યાત્મશાસ્ત્રોમાં આ શાન્તિ જ ઇચ્છવામાં આવી છે. બ્રહ્મને જ્ઞાનરૂપ વર્ણવવામાં આવ્યું છે પરંતુ ત્યાં જ્ઞાનનો અર્થ दर्शन, द्रष्टृत्व या साक्षित्व छे, ज्ञान तो चित्तनी ( अन्त: पुरानी ) वृत्ति छे. भुक्तियां ઐક્યજ્ઞાન પણ નથી. જેમ સાંખ્યમાં મુક્તિમાં ભેદજ્ઞાન (= વિવેજ્ઞાન) નથી, તેમ વેદાન્તમાં મુક્તિમાં ઐક્યજ્ઞાન પણ નથી. બ્રહ્મ પરમ સત્ છે. આમ મુક્ત થયેલ જીવ સત્, ચિત્ અને આનંદસ્વરૂપ બ્રહ્મમાં સમાઈ જાય છે, તદ્રુપ થઈ જાય છે. બ્રહ્મભાવની પ્રાપ્તિ માટે જીવે યોગસાધના કરવી જરૂરી છે.
२०
ટિપ્પણ
૧ જુઓ ન્યાયસૂત્ર ૧.૧.૧ ઉપર ઉદ્યોતકરનું વાર્તિક
२ धम्मचक्कपवत्तनसुत्त, संयुत्तनिकाय.
3 यथा चिकित्साशास्त्रं चतुर्व्यूहं रोगो, रोगहेतु:, आरोग्यं, भैषज्यमिति । एवमिदमपि शास्त्रं चतुर्व्यूहम्-तद् यथा संसार: संसारहेतुः मोक्षो मोक्षोपाय इति । व्यासभाष्य २.१५ ૪ ન્યાયવાર્તિક ૧.૧૧
પ પ્રારૂપાભાષ્ય, આત્મપ્રકરણ
9 सांध्यप्रवचनमाध्य, ३.२२
७ चित्तं चेतणा बुद्धिः तं जीवतत्त्वमेव । अगस्त्यसिंहचूर्णि, दसकालियसुत्त ४.४ । પ્રાચીન જૈન સાહિત્યમાં પ્રયુક્ત ‘સચિત્ત’, ‘અચિત્ત’, ‘યુદ્ધઈચિત્ત’ વગેરે શબ્દો विधारो.
८ चित्तस्य... प्रख्यारूपम् । योगवार्तिक १.२ । 'अभ्या' नो अर्थ छे ज्ञान.... पुरुषस्य... द्रष्टृत्वम् | सांख्यकारिका १९ । यो हि जानाति ... न तस्य... अर्थदर्शनम्... यस्य चार्थदर्शनं न स जानाति । न्यायमञ्जरी (काशीसंस्कृतसिरिज) पृ. २४.
८ ... पुरुषस्यापरिणामित्वात् । योगसूत्र ४.१८ । पुरुषश्चिन्मात्रोऽविकारी । योगवार्तिक ४. ४ । १० यथा च चिति बुद्धेः प्रतिबिम्बमेवं बुद्धावपि चित्प्रतिबिम्बं स्वीकार्यम् । योगवार्तिक १.४ । ११ सब्बेसु धम्मेसु च आणदस्सी । सुत्तनिपात ४७८ । तमहं जानामि पस्सामिति । मज्झिमनिकाय ९.३२९ ॥
उपयोगो ( जीवस्य = चित्तस्य ) लक्षणम् । स द्विविधः । तत्त्वार्थसूत्र २.८-९ । स उपयोगो द्विविधः... ज्ञानोपयोगो दर्शनोपयोगश्च । सर्वार्थसिद्धि, २.९ ।
१२ ज्ञानाधिकरणमात्मा । तर्कसंग्रह १७, भुमो वैशेषिकसूत्र १.२.४.
१३ .. गुणगुणिनौ... मिथः सम्बद्धावनुभूयेते... तस्माद् भिन्ने एव वस्तुनी सम्बद्धे सामानाधिकरण्येन प्रतीयेते । न्यायार्तिकतात्पर्यटीका १.१.४ ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
