________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આચાર્ય હેમચન્દ્રઃ ઇતિહાસકાર
ડો, ભેગીલાલ જ. માંડેસરા આચાર્ય હેમચન્દ્ર એ સમસ્ત ભારતના એક કુમારપાલનું સંક્ષિમ ચરિત આવે છે. મહાભારતનું મહત્તમ સાહિત્યાચાર્ય છે, અને ગુજરાતના તો ખિલ અથવા પરિશિષ્ટ જેમ હરિવંશ”, તેમ તેઓ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ સર્વપ્રથમ એવા વાચસ્પતિ ‘ત્રિષ્ટિનું પરિશિષ્ટ તે સ્થવિરાવલિચરિત્ર', જે અને મહાન સાંસ્કારિક જ્યોતિર્ધર છે. જ્ઞાનની પરિશિષ્ટપર્વ' તરીકે પણ ઓળખાય છે. એમાં - બહુવિધ શાખાઓ ઉપર એ વિદ્યાચાર્ય શાસ્ત્રીય છેલ્લા તીર્થંકર મહાવીરસ્વામીની પછી થયેલા અનેક અને વિશદ ગ્રન્થો રયા છે, જેમને ગુજરાતમાં ઐતિહાસિક પુરુષનાં પરંપરાગત ચરિત્ર છે. અને ભારતમાં સેંકડો વર્ષ સુધી પાઠય ગ્રન્થો પરંતુ આ રચનાઓની ઘાટી પૌરાણિક છે. સાચા તરીકે ઉપયોગ થયો છે અને હજી પણ થાય છે. અર્થ માં ઇતિહાસકાર હેમચન્દ્ર આપણને દયાશ્રય” સિદ્ધરાજ જયસિંહની વિનંતીથી રચાયેલ સિદ્ધહેમ મહાકાવ્યમાં દેખાય છે. વ્યાકરણ ઉપરાંત “લિંગાનુશાસન અને ધાતુપારાયણ
દયાશ્રય” મહાકાવ્યની રચના “સિદ્ધહેમનાં જેવા તેના આનુષંગિક ગ્રન્થો; “અભિધાનચિંતામણિ.”
વ્યાકરણ સૂાનો ભાષામાં કેવી રીતે વિનિયોગ થાય કાર્થ સંગ્રહ,' નિઘંટુકેશ” અને દશનામમાતા’
છે એ બતાવવા માટે તેમણે કરી છે, પણ એમાં જેલા વિવિધ પ્રકારના શબ્દકોશો; “કાવ્યાનુશાસન
ઈતિવૃત મૂળરાજથી શરૂ થતા ગુજરાતના સોલકી જેવો અલંકાર ગ્ર; “છન્દોરનુશાસન જેવું સંસ્કૃત
રાજવંશનું છે. આમ વ્યાકરણ અને ઈતિહાસ એમ ઉપરાંત પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ દોનું છંદશાસ્ત્ર )
બે આશ્રય લઈને થયેલી રચના હોવાથી તે દિ આશ્રય” . ‘પ્રમાણમીમાંસા” અને “ગશાસ્ત્ર' જેવા ન્યાય અને
વાશ્રય” કહેવાય છે. મહાકાવ્યલક્ષણ અને શબ્દલક્ષણ ચાગના પ્રમાણભૂત ગ્રન્થ: 'યાશ્રય” જેવાં ઇતિહાસ
એ બે બાબતો એક સાથે પ્રથિત થઈ હોવાથી તેનું કાવ્ય “પિશિલાકાપુરચરિત્ર અને પરિશિષ્ટપર્વ'
વાય' નામ થયું એમ પણ કઈ કહે છે. જેવાં કવિત્વમય ચરિત્રો: “મહાદેવસ્તાત્ર અને પાMિનિનાં વ્યાકરણત્રોનો રામાયણકથામાં વિનિયોગ વીતરાગસ્તોત્રજેવાં ભક્તિમય આ સ્તુતિકા- નિકપત. વલભીપુરના પૂર્વકાલીન કવિ ભક્ટિનું ઇત્યાદિ આચાર્ય હેમચન્દ્રની રચનાઓ, સમકાલીનાએ રાવણવધ’ બરાબર આ અર્થમાં વ્યાકરણુકાવ્ય છે. તેમને અપેલું “કલિકાલસર્વજ્ઞ’નું બિરુદ તથા આવાં બી વ્યાકરણકાવ્ય પણું સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અર્વાચીનમાં ડો. પિટર્સને આશ્ચર્યની ઊભરાતી
છે, પરંતુ એમાં એક મોટા સમકાલીન રાજવંશનો લાગણીઓ સાથે આપેલું Ocean of knowle
ઇતિહાસ ગૂંથનાર માત્ર હેમચન્દ્ર છે. “સિદ્ધહેમનાં dge'– જ્ઞાનને સાગર’ એ વિશે પણ સાર્થક ઠરાવે છે.
સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત વ્યાકરણનાં સૂત્રોને અનુલક્ષીને વિદ્યાની અનેક શાખાઓમાં આમ હેમચન્દ્રનું થાશ્રય” કાવ્ય બે છે: સંસ્કૃત થાશ્રયમાં પાટણના આગવું પ્રદાન છે, પણ ગુજરાતના આદ્ય ઇતિહાસકાર સોલંકી વંશના મૂળરાજ, ચામુંડ, વલ્લભરાજ, તરીકે તેમનું સ્થાન અજોડ છે. જૈન તીર્થકરે, દુર્લભરાજ, ભીમદેવ, કર્ણ અને સિદ્ધરાજ એ ચક્રવતી આ આદનાં ચરિત્રો આલેખતા એમના રાજાઓને અને કેટલાક કુમારપાલને વૃત્તાન્ત મહાકાય ગ્રન્થ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના અંતિમ આવે છે. પ્રાકૃત વાસ્થય, જેનું બીજુ નામ ખંડ “મહાવીરચરિત'માં ભવિષ્યવાણીરૂપે રાજા કુમારપાલચરિત” છે, તે કુમારપાલના જીવન વિષે છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્ર
૧૭
For Private And Personal Use Only
