Atmanand Prakash Pustak 051 Ank 12

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

4
૨. અલ કારચૂડામણિ, વિવેક અને સંકેત.
( લેખક:—પ્રા. હીરાલાલ રસિકલાલ કાપડિયા એમ. એ. )
[ 1 ]
કલિકાલસર્વાંñ ' હેમચન્દ્રસૂરિએ કાવ્યાનુશાસન રચ્યું છે. એના ઉપર એમની સ્વેપન્ન વૃત્તિ છે. એવુ' નામ અલંકારચૂડામણિ છે. એ બંનેને ઉદ્દેશીને આ સૂરિવરે વિવેકની રચના કરી છે,
66
કાવ્યાનુશાસનના પાંચમા અધ્યાયમાં શબ્દાલંકારાનુ નિરૂપણ છે. એમાંના એક અલંકાર તે * ચિત્ર ' છે. એના વિવિધ પ્રકારના ઉલ્લેખ ચેાથા સૂત્રમાં કરાયે છે. એમાંના એક પ્રકાર તે ‘ આકાર-ચિત્ર,' છે. એ આપણા આ ભારતવર્ષની વિશિષ્ટતા હોય એમ લાગે છે, કેમકે વિદેશીય– યુરેપીયાદિ સાહિત્યમાં એને સ્થાન અપાયુ` હોય એમ જાણવા-જોવામાં નથી. આ અલંકાર માટે મે' * લેટર-ડાએગ્રામ ' ( letter-diagrm ) એવા શબ્દ-ગુચ્છ યોજ્યું છે. ‘ ચિત્ર ' અલંકાર સાથે સબહુ ‘ આકાર ’એટલે શું એ ાબત અલંકારચૂડામણિ( પૃ. ૩૧૩ )માં વિચારાઇ છે. ત્યાં શું છે કે ‘ આકાર ' એટલે ખડ્ગ-૧, મુરજ-બંધ વગેરેની આકૃતિવશેષમાં. આ તે બધાને અંગે એકેક ઉદાહરણ અહી અપાયું છે. તેમાં ખડ્રગ-બંધને માટે રુદ્રટના કાવ્યાલ’કારના પાંચમા અધ્યાયમાંથી નિમ્નલિખિત લેા. ૬-૭ અવતરણુરૂપે અપાયા છેઃ—
'मारारिशक्ररामेभमुखैरासाररंहसा ।
सारग्धस्तवानित्यं तदर्तिहरणक्षमा ॥ ६ ॥
माता नतानां सङ्घटः श्रियां बाधितसम्भ्रमा ।
मान्याऽथ सीमा रामाणां शं मे दिश्यादुमाऽऽदिजा ॥ ७ ॥ "
આ એ શ્લોકના વર્ણ' કેવી રીતે ગાઠવાય તો ખડ્ગ યાને પ્રસ્તુતમાં મેધારી તરવારની આ કૃતિ રચાય એ વાત વિસ્તારથી અલકાચૂડામણ(પૃ. ૩૧૪ )માં દર્શાવાઇ છે. તેમ કરાતી વેળા ખડ્ગના વિવિધ ભાગાનાં નામ અપાયાં છે, જેમકે ફૂલક, ગડિકા, ક્રાર્ટિકા, લ, મસ્તક અને શિખા.
રુમટના કાવ્યાલ કાર ઉપર નમિસાધુએ વિ. સ. ૧૧૨૫ માં ટિપ્પણું રચ્યું છે. એમણે તે ખડ્ગનાં અવયવ તરીકે લ અને મુષ્ટિ એમ બે જ નામ ગણાવ્યાં છે. સાહિત્યર્પણની ઇ. સ. ૧૯૧૫ ની ‘નિર્ણયસાગર મુદ્રણાલય ' તરફથી પ્રકાશિત ત્રીજી આવૃત્તિમાં આ ખડ્ગ વગેરેની આકૃતિ અપાઇ છે, જ્યારે “ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય '' તરા ઇ. સ. ૧૯૩૮ માં-ત્રેવીસ વર્ષ પછી
જ્ઞાનાનંદન
જાયાનંદન, આસ દાસ નિયતની,
દેવચ ૢ સેવનમે' અનિશ, રમન્ત્યા પરિણત ચિતની. ॥ હુ` ॥ ૬.
સ્પષ્ટાઃ——હૈ જ્ઞાનાનંદ દાતાર-જાયા માતાના નંદન ! જાયા માતાને આનંદ આપનાર ! દાસની નિશ્ચય શુદ્ધ સ્વરૂપની આશા પૂરા. દેવચંદ્રમુનિ કહે છે કે–તમારા ચિત્તની પરિષ્કૃત પ્રભુ આજ્ઞા અને પ્રભુની સેવામાં અહર્નિશ રમયે, ૬
૧૮૦ ]લ