Atmanand Prakash Pustak 049 Ank 11

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

૧૪૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
માટે ન્યાયાવતારના અભ્યાસ માટે આ સબળ દર્શાવાયું છે. પ્રમાણ, પ્રમિતિ, પ્રમાતા અને પ્રમેયસાધન છે.
ને સંક્ષેપમાં પરંતુ સચોટ રીતે બોધ ધરાવનારી
આ કૃતિ અનેક સ્થળેથી પ્રકાશિત થઈ છે. દા. ત. ન્યાયાવતારનું નવમું પદ્ય રત્નકરંડ શ્રાવકા
૨૧ ધાત્રિશિકાઓ અને સમ્માઇ-પયરણ સહિત ચારમાં જોવાય છે. આ દિગંબર કૃતિના કર્તા તરીકે
આ કૃતિ મૂળ સ્વરૂપે “જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા” સમંતભદ્રનું નામ કેટલાક સમય થયા રજૂ થતું
તરફથી ઈ. સ. ૧૯૦૯ માં છપાવાઈ છે. એ પૂર્વે હતું, અને એના આધારે કઈ કઈ વિદ્વાન
- આ કૃતિ સંસ્કૃત ટીકા તેમજ ડે. સતીશચન્દ્ર વિદ્યાસિદ્ધસેનને સમતભદ્ર પછી થયાનું કહેતા હતા,
ભૂષણુના અંગ્રેજી અનુવાદ સહિત કલકત્તાથી ઈ. સ. પરંતુ પ્રે. હીરાલાલ જૈને “ અનેકાન્ત” (વ. ૮
૧૯૦૮ માં પ્રસિદ્ધ કરાઈ હતી. કિ. ૧-) માં રત્નકરંડ સમતભદ્રની કૃતિ નથી એમ પ્રતિપાદન કર્યું છે અને તે ઉચિત જણાય છે. અહીં એ ઉમેરીશ કે પૂજયપાદ ઊકે દેવનંદિતી એટલે હવે આમ પદની સમાનતા ઉપરથી જ તત્વાર્થસૂત્ર ( અ ૦, . ૧૪ ) ઉપરની ટીકા સિદ્ધસેનને સમતભદ્રના ઉત્તરવત માનવા માટે ના
નામે સર્વાર્થસિદ્ધિમાં સિદ્ધસેન દિવાકરની ત્રીજી આધાર રહેતું નથી.
ઠાત્રિશિકાનું સેળયું પદ્ય ઉદ્દત કરાયું છે એથી
આ સિદ્ધસેન એમના કરતાં પૂર્વવર્તી કરે છે. પૂજ્યવાદિવેતાલ” શાંતિસરિએ ન્યાયાવતારને પાઇને સમય વિક્રમની પાંચમી સદીના ઉત્તરાર્ધથી દિવાકરકૃત કહેલ છે, એમની પૂર્વે કોઈએ આ છબીના પૂર્વાર્ધ સુધીના મનાય છે. એ જોતાં સિહકૃતિને સિદ્ધસેનની કહી છે ખરી? સિદ્ધર્ષિએ સેનને સમય વિક્રમની પાંચમી સદી એટલે તે ન્યાયાવતાર ઉપર ટીકા રચી છે, છતાં એના કર્તા પ્રાચીન માન પડે, વિષે કશો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં યાયાવતારના આદ્ય પદ્યને અનુલક્ષીને ચાર કબ કે આ ન્યાયાવતારને સિરસેન દિવાકરની પરિચ્છેદમાં વિભક્ત ૫૭ ૫ઘનું વાર્તિક રચાયું છે કૃતિ હવા વિષે શંકા ઉઠાવે છે, પરંતુ જયાંસુધી અને એમાં આ આ ધ પદ્ય તરીકે ગૂંથી લેવાયું આ એમની કૃતિ નથી એવું સબળ પ્રમાણુવડે સિદ્ધ છે આ વાર્તિક ઉપર શાંતિસૂરિની ટીકા છે. એનું ન થાય ત્યાંસુધી પરંપરાગત માન્યતાને જતી કેમ કરાય ? નામ વિચારકલિકા છે. ઇ. સ. ૧૯૧૭ માં બના
રસથી પ્રકાશિત “પંડિત ” નામના માસિકમાં ન્યાયાવતારમાં ૭ર પડ્યો છે. એથી એને
વાર્તિકને વિચારકલિકામાં સમાવેશ કરી-ફક્ત એના કેટલાક ‘ધાત્રિશિકા ' કહે છે. આવી રચના જૈન
1 પ્રતીકે આપી વિચારકલિકા પ્રસિદ્ધ કરાઈ હતી. ન્યાયના અભ્યાસ માટે અનુકૂળ છે. સમ્મઈ-પયરણને
આમાં અનેક પ્રકારની અશુદ્ધિઓ રહેવા પામી છે. બાજુએ રાખતાં એમ કહી શકાય કે જેને ન્યાયની વ્યવસ્થિત કૃતિઓમાં આ પ્રાચીનતાદિની અપેક્ષાએ ૧ જૈન દષ્ટિએ પ્રમાણુનું નિરૂપણ કરતી વેળા સૌથી પ્રથમ છે. એની શરૂઆત પ્રમાણુની ચર્ચાથી નાનું અને કોઈ કોઈ વાર નિક્ષેપનું પણ નિરૂપણ કરાઈ છે અને અંતમાં પરાર્થનુમાનની જ ચર્ચા કરાય છે. આ જૈન ન્યાયની વિશિષ્ટતા છે. લંબાવાઈ છે. એમાં ન્યાય સાથે સંબંધ ધરાવનાર ૨ “ભારતીય વિદ્યા ” (વ. , પૃ. ૧૫ર-૧૫૪) પક્ષ, સાધુ, હેતુ, દષ્ટાંત, હેવાભાસ ઈત્યાદિનાં માં “ શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરના સમયને પ્રશ્ન” એ લક્ષણો નજરે પડે છે. અંતમાં નયવાદ અને નામને પં. સુખલાલને લેખ છપાવે છે અને તેમણે અનેકાંતવાદ વચ્ચે શું તફાવત છે એ સ્પષ્ટપણે આ મત ઉચ્ચાર્યો છે.