Atmanand Prakash Pustak 049 Ank 04

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

નમશ્રીનરિક્ષાર્થનાવાય છે
નયચક્રવૃત્તિ અને આર્યદેવ. જિનશાસનપ્રભાવક તાર્કિકશિરોમણિ વાદીશ્વર આચાર્ય ભગવાન શ્રી મહાવાદી ક્ષમાશમણુવિરચિત નયચક્ર ગ્રંથના સંશોધન-સંપાદનનું કાર્ય પૂજ્ય મુનિરાજ પુણ્યાત્મા શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે સં. ૨૦૦૧ ના પ્રારંભમાં મને સેપ્યું તે પછી તરત જ મારે પુના આવવાનું થયું હતું. પુના આવવામાં ક્ષેત્રસ્પર્શના અને તીર્થયાત્રાને ઉદ્દેશ હોતે જ પણ સાથે સાથે નયચક્રના સંશોધનમાં ઉપયોગી ગ્રંથાદિ સામગ્રીની તપાસ કરવા અને તે મેળવવાને પણ ઉદ્દેશ હતો. એટલે પુનામાં આવ્યા પછી તરત જ મેં જુદી જુદી લાય બ્રેરીઓની મુલાકાત લેવાની તેમજ જુદા જુદા વિષયેના પંડિતેને મળવાની શરૂઆત કરી દીધી હતી. તેમાં જૈન સાહિત્યના ઊંડા અભ્યાસી પી. એલ. વૈદ્યને જ્યારે મેળાપ થયો ત્યારે દાર્શનિક સાહિત્ય વિષે અમારે ઘણું ચર્ચા થઈ હતી. વાતવાતમાં તેમણે મને જણાવ્યું કે-“હું પેરીસ પ્રાંસ)માં હતું ત્યારે ટિબેટન ભાષાને અભ્યાસ કરીને મેં બૈદ્ધાચાર્ય આર્યદેવવિરચિત ચતશતક નામના મૂળ સંસ્કૃત ગ્રંથના ટિબેટન ભાષાતરનું સંસ્કૃતમાં ભાષાંતર કર્યું હતું અને તે રેમનલિપિમાં કાંસની પૌવત્યસાહિત્યને અભ્યાસ કરતી સંસ્થા તરફથી ઘણા વખત પૂર્વે પ્રસિદ્ધ થયું છે ” આ વાત સાંભળીને મેં તે તરત જ તેમની પાસેથી એ ગ્રંથ મેળવી લીધે. જે કે તે વખતે એની ઉપયોગિતાની મને લેશમાત્ર પણ કલ્પના ન હતી, છતાં ભવિષ્યમાં કેઈક વખતે કામમાં આવશે એમ સમજીને એનું મનલિપિનું લખાણ વાંચવું ઘણું કંટાળાવાળું હતું છતાં તેના ઉપરથી દેવનાગરીમાં લિવ્યંતર કરીને મેં કોપી કરી લીધી, કારણ કે કાંસથી પ્રસિદ્ધ થયેલું એ પુસ્તક અત્યારે મળી શકતું નથી.
હવે આપણે ચતુ શતકને કર્તા આર્યદેવ કોણ છે તે ટૂંકમાં જોઈએ. આર્યદેવનું બૌદ્ધધર્મમાં અત્યંત માનવંતું સ્થાન છે. ટિબેટના પંડિત દુ-તોર કે જેનું સાધુ અવસ્થામાં દિન-એ-જુર (હિદ ) નામ હતું તેણે ઈસ્વીસન ૧૩૨૨ માં લખેલા બૌદ્ધધર્મના ઈતિહાસમાં ( કોણ-sળુ), તેમજ લામા તારાનાથે ઇસ્વીસન ૧૬૦૮ માં લખેલા ભારતીય બૌદ્ધધર્મના ઈતિહાસમાં આર્યદેવનું ઘણું જ વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે. તેમાં જણાવ્યું છે કે-આર્યદેવ પ્રસિદ્ધ માધ્યમિકાચાર્ય નાગાર્જુન કે જે સંભવતઃ વિક્રમની ૨, જી શતાબ્દીમાં થઈ ગયેલ છે તેને શિષ્ય હતો અને મહાકવિ માતૃચેટને ગુરુ થતો
૧ માતૃચેટનાં મારીન, મત્તિક વિગેરે ઘણાં નામે મળે છે. પણ ટિબેટન ભાષાંતરમાં -હ્યો શબ્દ વાપર્યો હોવાથી અને તેને અ “=માતાને -દાસ” એ થતું હોવાથી વિદ્વાને માતૃચેટ શબ્દને ઉપગ વધારે પસંદ કરે છે. આ માતૃચેટને કનિષ્કના સમ્રાટે પિતાની રાજસભામાં આવવા માટે આમંત્રણ આપ્યું હતું, પરંતુ ઘણી વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે જવાની તદ્દન અશક્તિ હેવાથી તેણે કનિષ્કના રાજા ઉપર એક પત્ર લખ્યો હતો કે જે માત્ર નિજાના નામથી પ્રસિદ્ધ છે.