________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ષદર્શનસમુચ્ચય અને એની ટીકાઓ.
(લે. છે. હીરાલાલ ૨. કાપડિયા. એમ. એ.) “લન” એટલે તત્વજ્ઞાન સંબંધી વિશિષ્ટ વૈશેષિકને અભિન ગણે છે તેઓ છ દર્શન ગણાવતી વિચારસરણી. આને અંગ્રેજીમાં “ system of વેળા લેકાયત-મતને અથત ચાર્વાક દર્શનને philosophy' કહે છે. એની સંખ્યા વર્ગીકરણના ઉલ્લેખ કરે છે. દષ્ટિબિન્દુ ઉપર અવલંબે છે. દર્શનેના જે ભારતીય જૈન ગ્રંથકારમાં સ્વમતના નિરૂપણ ઉપરાંત અને અ-ભારતીય એવા બે વર્ગો પડી શકે તેમાં પરમતનું વ્યવસ્થિત સવરૂપ પ્રતિપાદન કરવાની પહેલ ભારતીય દર્શન તરીકે મોટે ભાગે છની સંખ્યા કરનાર સિદ્ધસેન દિવાકર છે. એ પ્રતિભા-ભૂતિ'ને દર્શાવાય છે. વૈદિક હિન્દુઓ-મંથકાર વગેરે સાંખ્ય, પગલે ચાલીને એમની રચેલી કાત્રિશિકાઓને ગ, ન્યાય, વૈશેષિક, મીમાંસા અને વેદાંત એમ લક્ષ્યમાં રાખીને હરિભદ્રસૂરિએ છ દર્શનનું નિરૂપણ છ દર્શને ગણાવે છે, અને એને જ “આસ્તિક કર્યું છે. આ ઉપરથી અન્ય જૈન મુનિવરે પણ દશન' ગણે છે. નાતિક દર્શન તરીકે તેઓ વિવિધ દર્શનનું નિરૂપણ કરવા પ્રેરાયા છે. અને ચાર્વાક, જૈન અને બૌદ્ધ દર્શનને ઉલ્લેખ કરે છે. માધવાચાર્યો તે એથી પણ આગળ વધીને સવમહત્તા યાકિનીને ધમપુત્ર તરીકે સુવિખ્યાત હરિ દર્શનેના સમહરૂપ સર્વદર્શનસંપ્રહ નામની ભદ્રસૂરિએ વદર્શનસમુચ્ચય નામની કૃતિ ૮૭ કૃતિ રચી છે.૩ પોમાં સંસ્કૃતમાં રચી છે. આના બીજા પઘમાં ૨ ન્યાયાવતાર ઉપરાંતની એકવીસ દાત્રિ. નીચે મુજબ છ દર્શને ગણાવાયાં છે – શિકાઓ જે છપાયેલી છે તેમાંની પહેલી પાંચ, ૧૧
(૧) બૌદ્ધ, (૨) નાયિક, (૩) સાંખ્ય, મી અને ૨૧ મી સ્તુતિ વિષયક છે; છઠ્ઠી ને આઠમી (૪) જૈન, (૫) વશેષિક અને (૬) જૈમિનીય. સમીક્ષાત્મક છે; અને બાકીની બધી દાર્શનિક તેમજ ૭૯ મા પદમાં કહ્યું છે કે જેઓ નેયાયિક અને વહુચર્ચાત્મક છે. ૧રમીમાં ન્યાયદર્શનનું, ૧૩મીમાં
- સાંખ્ય દર્શનનું, ૧૪મીમાં વૈશેષિક દર્શનનું અને - ૧ કેટલાક પૂર્વ–મીમાંસા અને ઉત્તર-મીમસિા, ૧૫મીમાં બદ્ધ દર્શનનું નિરૂપણ છે. ૧૭થી સેશ્વર-સાંખ્ય અને નિરીશ્વર-સાંખ્ય, તેમજ સોળ ૨૦મીમાં જૈન દર્શનનું સ્વરૂપ વર્ણવાયું છે, જો કે પદાર્થ જણાવનાર ન્યાય અને સાત પદાર્થ જણાવ- આ ચાર કાત્રિશિકાઓમાં અશુદ્ધિઓ ઘણી હોવાથી નાર ન્યાય (વૈશેષિક) એમ છ દર્શન ગણાવે છે એ બરાબર સમજાતું નથી. ૧૬મી કાત્રિશિકા વળી કેટલાક સૌત્રાંતિક, વૈભાષિક, યોગાચાર અને નિયતિવાદને અંગે હેવાનું કહેવાય છે, પણ એ માધ્યમિક એમ બદ્ધ દર્શનના ચાર પ્રકારોમાં જૈન વિચારવા જેવી બાબત છે. ત્રીજી કાત્રિશિકામાં કોઈ અને કાયનિક દર્શન ઉમેરી છ દર્શને ગણવે છે. નિયતિ' શબ્દ છે, જ્યારે આમાં તે એ શબ્દ પણ કેટલાક આ બંને પ્રકારે છ છ દર્શન ગણુવી નથી. ત્રીજી કાત્રિશિકામાં કોઈ દાર્શનિક વિષયની દર્શનેની સંખ્યા બારની દર્શાવે છે. આ ઉપરાંતની ચર્ચા છે એ વાત ખરી, પણ “ તે બહુ ગૂઢ તથા કેટલીક બાબતે મેં “જેને સત્ય પ્રકાશ” (વ. ૯, તાર્કિક વિશ્લેષણવાળી છે.” એ. ) માં પ્રસિદ્ધ થયેલા મારા લેખ નામે ૩ જૈ. સ. મ. (વ. ૧૬, અં. ૨)માં સર્વ “દર્શનેની ગણના અને ઘટના ” માં આપી છે. સિદ્ધાન્તપ્રવેશકએ નામને મુનિશ્રી જખવિજયજીને
For Private And Personal Use Only
