________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અનઃ-સંયમ.
મન: સંયમ.
વિઠ્ઠલદાસ મુ. શાહ, બી. એ.
मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।। જેવી રીતે મનુષ્યને સ્વાદિષ્ટ વસ્તુઓ ખાવી ગમે છે અને તે કડવી તેમજ દુર્ગધ વસ્તુઓથી મુખ બગાડે છે, જેવી રીતે તે સુગંધની પાસે જાય છે અને દુર્ગધથી દૂર ભાગે છે તેવી રીતે મનુષ્ય કેટલીક વસ્તુઓ ઉપર પ્રીતિ રાખે છે અને કેટલીક વસ્તુઓ ઉપર દ્વેષ રાખે છે. મનુષ્યને સર્વ પ્રકારની ઈચ્છા, સર્વ પ્રકારના ઉદ્યમ, શ્રમ, વિગેરે સર્વ એ પ્રીતિ અને દ્વેષના કારણથી જ થયા કરે છે. પરંતુ જે એ વાત નિશ્ચિત હોત કે મનુષ્યજાતિ અમુક વસ્તુઓને ચાહે છે અને અમુક વસ્તુથી દૂર ભાગે છે તે ઘણું ઠીક થાત, કેમકે એવી સ્થિતિમાં સંસારના સર્વ મનુષ્ય હમેશાં એવી વસ્તુઓ બનાવવાને, સંગ્રહવાને અને રક્ષવાનો પ્રયત્ન કરત કે જે મનુષ્ય જાતિને પસંદ હોય; અને જે ચીજે મનુષ્યોને નાપસંદ હોય તે સર્વને નષ્ટ કરી નાખત. પરંતુ અહિં તે સંસારની સમસ્ત વસ્તુઓમાંથી કોઈ મનુષ્ય એક વસ્તુને ચાહે છે તે કઈ બીજી વસ્તુને ચાહે છે, અર્થાત એક મનુષ્ય જે વસ્તુને ચાહે છે તેજ વસ્તુને બીજે મનુષ્ય ધિક્કારે છે.
જે એમ હોય કે એક મનુષ્ય હમેશાં એક જ પ્રકારની વસ્તુઓ પસંદ કરે છે અને બીજી બધી વસ્તુઓને ધિક્કારે છે તે એ પણ ઠીક છે, કેમકે એવી સ્થિતિમાં પ્રત્યેક મનુષ્યના મને હમેશાં એકજ દિશામાં રહે. પરંતુ એમ પણ નથી. એકજ મનુષ્ય કેઈ વખત કે વસ્તુની ઈચ્છા કરે છે અને કોઈ વખત બીજી વસ્તુની ઈચ્છા કરે છે. પહેલાં જેની ઈચ્છા કરતો હોય છે તેજ વસ્તુને પાછળથી ધિકકારવા લાગે છે. અને પહેલાં જેને ધિક્કારતો હોય છે તેની તે પાછળથી ઈચ્છા કરવા લાગે છે. જેવી રીતે જે મનુષ્યના શરીરમાં કફની વૃધ્ધિ હોય છે તેને મીઠા પદાર્થો ખાવાની તીવ્ર ઈચ્છા થાય છે અને ખાટા પદાર્થો તરફથી મન હઠી જાય છે, પરંતુ જ્યારે તેના શરીરમાં પિત્ત વધે છે ત્યારે તેજ મનુષ્ય ખાટા પદાર્થો ખાવા ઈચ્છે છે અને મધુર પદાર્થો તરફ અણગમે બતાવે છે. એવી જ રીતે હમેશાં આપણું જોવામાં આવે છે કે મનુષ્ય જેની સાથે પહેલાં અત્યંત પ્રીતિ રાખતો હોય છે, જેને જોઈને તેનું ચિત્ત અપૂર્વ આનંદથી ઉલસિન બનતું હોય છે અને જેનાથી એક ઘડી પણ પિતે જુદે રહેવા ઈચ્છતે નથી હોતે તેનાથી કોઈ કારણ વશાત્ નારાજ થઈ જાય છે તે તેનું મુખ પણ જેવા ઈચ્છતું નથી. બલ્ક કેઈ વખત તેના પ્રાણ લેવા તત્પર બની જાય છે,
For Private And Personal Use Only
