________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૯૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
વ્યને પોતાની પાંચ ઇંદ્રિય પર સ્વાર થવું પડે છે જે સરકસના ઘડા કરતાં પણ વિશેષ બળવાન તેમજ ચંચળ છે. એટલા માટે પાનાની ઇન્દ્રિયેથી કામ લેવામાં મને નુષ્ય અતિશય સાવધાન રહેવું જોઈએ તથા પોતાની પાંચ ઇદ્રિને સંપૂર્ણતઃ વશ કરીને તેની ઉપર પુરેપુરી દેખરેખ રાખવી જોઈએ. તેથી પ્રત્યેક મનુષ્યને માટે જરૂરનું છે કે તેણે પિતાની પાંચે ઇંદ્રિયથી કામ લેતાં રહેવું, પરંતુ એક પણ ઇદ્રિ યને એવી રીતે ન ઉછળવા દેવી કે તે તેની જરૂરતની હદ ઓળંગી જાય અથવા અહિં તહિં વિચલિત થઈ જાય; બકે સમય, અવસ્થા, પરિસ્થિતિ, આવકખર્ચ, સુખ-દુઃખ, હાનિ લાભ અને સર્વ પ્રકારની જરૂરતને વિચાર કરીને તદનુસાર પિતાની ઇન્દ્રિયને કામમાં લેવી જોઈએ અને સઘળી ઈદ્રિયને સમુચિત ઉપયોગ કરીને તેનાથી પુરેપુરે આનંદ મેળવે જોઈએ. પરંતુ તેણે કદિ ભૂલથી પણ ઈદ્રિયને વશ ન બનવું જોઈએ અને એક પણ ઈદ્રિયને જરૂરતથી વધારે કામમાં ન લેવી જોઈએ, બલ્ક દરેકે હર વખત પિતા ની વિવેક બુદ્ધિથી કામ લેતા રહેવું, અને જે સમયે જે ઉચિત લાગે તેજ કરવું અને પોતાની ઇન્દ્રિયોને પણ એ રીતે પરિચાલિત કરતા રહેવું એજ આત્મનિગ્રહ-મનઃ સંયમનું ગુપ્ત રહસ્ય છે.
જેવી રીતે પાંચ ઈદ્રિય મનુષ્યના પાંચ અભુત હથિયાર રૂપ છે કે જે દ્વારા તે સંસારની વસ્તુઓના અનેક ગુણ જાણી શકે છે અને જે તેની કેઈ ઈદ્રિય બગ પડી જાય છે તે તેનું એ ઈદ્રિય વિષયક જ્ઞાન પણ લુપ્ત થઈ જાય છે અને તે મુશ્કેલીમાં આવી પડે છે તેવી રીતે કરોધ, માન, માયા, લેભ, દ્વેષ, રાગ આદિ કષાય પણ એવી પ્રબળ શક્તિઓ છે કે જે દ્વારા તે સંસારનાં સર્વ કાર્યો કરે છે. જે મનુષ્યમાં એ શકિતઓ ન હોય તો તે કાંઈ પણ કરી શકતો નથી અને કેવળ નિષ્ક્રિય બની જાય છે. જેવી રીતે ઇંદ્રિયથી સાવધાનતાપૂર્વક કામ ન લેવાથી તેમનુષ્ય ઉપર પિતાનું પ્રભુત્વ જમાવી લે છે તેવી જ રીતે ઉકત લેભાદિ શકિતઓથી કામ લેવામાં અસાવધાનતા રાખવામાં આવે છે તે તે શકિતઓ પણ ઇંદ્રિયોથી અધિક ઉદ્ધત બની જાય છે–મહા ભયંકર બની જાય છે અને અતિશય ઉપદ્રવ મચાવી મુકે છે. એટલા માટે ઉકત લોભક્રોધાદિ જબરદસ્ત શકિતઓને અત્યંત સાવધાનતાપૂર્વક કાબુમાં રાખવા ની, પિતાની જરૂરત અનુસાર તેનાથી કામ લેવાની તેમજ તેઓને સીમા બહાર જવા ન દેવાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે. તે ઉપરાંત પિતાના હાનિલાભ અને સુખ દુઃખના વિચારો દ્વારા એ વાતને પણ પુરેપુરે પ્રબંધ કરી લેવાની આવશ્યકતા છે કે એ શક્તિઓમાંથી કયી શકિત સાથે કયારે કેટલું કામ લેવું જોઈએ, અર્થાત હદથના એ આવેગમાંથી કયા આવેગને કેટલે દબાવવો જોઈએ અને કેટલો છુટ મુકવા જોઈએ,
For Private And Personal Use Only
