________________
૧૭૬
પરિશિષ્ટ (૧) હાસ્ય : દર્શન કે શ્રવણાદિ બાહ્ય નિમિત્ત, સ્મરણાદિ આંતર નિમિત્ત કે નિમિત્ત વિના હસવું આવે છે.
(૨) રતિઃ બાહ્ય કે આંતર વસ્તુમાં પ્રીતિ, ખુશી, આનંદ થાય છે. (૩) અરતિઃ બાહ્ય કે આંતર વસ્તુમાં અપ્રીતિ વગેરે થાય તે. (૪) શોક પ્રિય વસ્તુના વિયોગથી રડે, આળોટે, નિસાસા નાંખે. (૫) ભયઃ સકારણ કે નિષ્કારણ પોતાના સંકલ્પથી ભય કે બીક લાગે છે. (૬) ગુપ્તા સારી કે નરસી વસ્તુ પર સુગ થાય તે.
(૩) પુરુષવેદ : કફવાળાને ખાટું ખાવાની ઇચ્છા થાય તેમ સ્ત્રીભોગની ઇચ્છા થાય તે. આ વેદ ઘાસના અગ્નિ જેવો છે. વેદોદય જાગે શીધ્ર અને શાંત પણ તરત થાય.
(૮) સ્ત્રીવેદ : પિત્તવાળાને મધુર વસ્તુ ખાવાની ઇચ્છા થાય તેમ પુરુષભોગની ઇચ્છા થાય. આ વેદ બકરીની લીંડીના અગ્નિ જેવો છે, જાગે મોડો તેમ શમે પણ મોડો. જેમ પુરુષનો સ્પર્શ થાય તેમ વધે.
(૯) નપુંસક્વેદ : પિત્ત અને કફના રોગીને ખાટું-મીઠું ખાવાની ઇચ્છા થાય તેમ સ્ત્રીપુરુષ બંનેના ભોગની તીવ્ર ઇચ્છા થાય. આ ભોગ નગરદાહ જેવો છે, સળગે જલદી અને શાંત પડે મોડો.
નોકષાય વિષયક માહિતી “તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી”માંથી સાભાર)
ક્યાયો મુખ્ય ક્રોધાદિ ચાર છે. આ કષાયો ક્ષમા-નમ્રતા-સરલતા અને નિર્લોભતાના ભાવોને ઢાંકી દઇ ક્રોધાદિક ભાવોનું વેદન કરાવે છે. તે ક્યારેક ક્રોધ સ્વરૂપે, ક્યારેક માન (અભિમાન) સ્વરૂપે, ક્યારેક માયા સ્વરૂપે તો ક્યારેક લોભરૂપે વર્તે છે.
(૧) ક્રોધઃ ગુસ્સો, કજીયો, ઇર્ષ્યા, પરસ્પર મત્સર, ખેદ, રોષ, હૈયાનો ઉકળાટ, રીસાળપણું, બળાપો વગેરે દ્વારા કોઇનો તિરસ્કાર કરવો, ઠપકો આપવો, સાથે ન રહી શકવું, સામાના ઉપકારને વિસરી જવો, બીજાની સાથે સમાનપણે નહીં વર્તવું, વગેરે ઘણી લાગણીઓનો ક્રોધમાં સમાવેશ થાય છે.
ક્રોધ એ આંતરિક આગ સમાન છે અને તેનું મારણ ક્ષમાથી કરવાનું છે.
(૨) માન: બીજાઓની હલકાઇ અને પોતાની પ્રશંસા બોલવી, બીજાઓનો પરાભવ કરવો, પરની નિંદા, બીજાઓ પ્રત્યે અસદુભાવ, બીજાને વગોવવા, કોઇનો ઉપકાર ન કરવો, બીજાના ગુણોને ઢાંકવા, પોતાની મોટાઈની લાગણી વગેરેને માન કહેવાય.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
