________________
૧૭૮
પરિશિષ્ટ
કષાયોનો સ્વરૂપ તથા અસરદર્શક કોઠો
કપાય
ક્રોધ
માન
માયા
લોભ
ગુણનો |સ્થિતિ ગતિ
ઘાત
અનંતા- પર્વતની | પત્થરના | કઠણ | કીરમજીના સિમ્યક્ત જીવન નરક નુબંધી |ફાટ જેવો થાંભલા વાંસના રંગ જેવો
પર્યત જેવું | મૂળ જેવી અપ્રત્યા- પૃથ્વીની | અ0િ | ઘેટાનાં ! ગાડાની દિશવિરતિ વર્ષ તિર્યંચ ખ્યાની ગુફાટ જેવો
શિંગડાં | મળી જેવો જેવું
જેવી
પ્રત્યા- | રેતીમાં | લાકડાં | ગાયના | કાદવ જેવો સર્વવિરતિ ચાર મનુષ્ય ખ્યાની લીટી જેવો જેવું મૂત્રની ધાર
માસ જેવી
સંજ્વલન પાણીમાં નેતરની | લાકડાની | હળદરના યથાખ્યાત પંદર | દેવ
રેખા જેવો સોટી જેવું છાલ જેવી | રંગ જેવો | ચારિત્ર દિવસ
(તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણીમાંથી સાભાર) આત્મા જો જાગ્રત ન હોય તો વિષયો અને કષાયો ભેગા મળી આત્માને ઘણું નુકસાન પહોંચાડે. વિષયો સ્વતંત્ર રીતે કોઈ પાપબંધનું કારણ નથી, પરંતુ તે વિષયોનાં નિમિત્તને પકડી આત્મા જે કાષાયિક પરિણામો કરે છે તે પાપબંધનું કારણ છે. માટે જ આપણે ત્યાં ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ અને અશુભ નિમિત્તોથી અળગા રહેવાની વાત છે.
કર્મમાં સ્થિતિબંધનો મુખ્ય આધાર કષાયના આવેગોની તરતમતા પર છે. કષાયોના આવેગોની તીવ્રતા વધારે તો સ્થિતિબંધ અધિક. વળી, વેશ્યા કે જે કર્મમાં રસબંધનું કારણ ગણી છે, તેની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિના મુખ્ય આધાર તરીકે પણ કષાયોને જ ગણ્યા છે. તેથી કષાયની તીવ્રતા વધારે તો પરિણામે વેશ્યા અશુદ્ધ થશે, અને કષાયોની જેટલી મંદતા તેટલી વેશ્યાની વિશુદ્ધિ વધારે. આમ કષાય એ સ્થિતિ અને રસબંધ બંને માટે કારણરૂપ છે, તેથી હેય છે; અને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અને સકામ નિર્જરા આ બે જ કરવા જેવાં છે. વિવેકપૂર્વકના પ્રશસ્ત કપાય ભાવો પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનું કારણ છે અને પ્રશસ્તતા કે અપ્રશસ્તતા બંનેનો અભાવ ઊભો થાય ત્યારે સામનિર્જરા થાય છે. માટે પહેલાં અપ્રશસ્તતામાંથી પ્રશસ્તતામાં આવવાનું, વિવેક ખીલવતા જવાનું અને અંતે તે કષાયોનો સર્વથા ત્યાગ કરવાનો છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
