________________
૨૧૩
અને જે પદ્ય, ગાથા કે શ્લાકનાં ચારે ચરણમાં અક્ષરસ’ખ્યા વગેરે વિષમ હાય અર્થાત્ સમાન ન હાય તે વિષમમાત્રાગણમેળ છંદ (વૃત્ત) કહેવાય છે.
આર્યો. છંદ એ વિષમમાત્રામેળ છંદ છે. તેનાં ચારે ય ચરણની માત્રા સંખ્યા ભિન્ન ભિન્ન છે. હવ–લઘુ વણની એક માત્રા અને ગુરુ વણુની બે માત્રા ગણાય છે. પહેલા ને ત્રીજા ચરણમાં બાર માત્રા, બીજા ચરણમાં અઢાર માત્રા અને ચેાથા ચરણમાં પંદર માત્રા હાય છે,
આ આર્યો છંદમાં જ લેાગસ સૂત્ર, ઉવસગ્ગહર સ્વેત્ર, જયવીયરાય સૂત્ર, વંદિત્તુસૂત્ર વગેરે છે.
આ આર્યા છ ંદનાં ચારે ચરણ કેવી રીતે ખેલવા તે સંબંધમાં પ્રાકૃત પિંગળ'માં એક આર્યો આવે છે પઢમ. ચિય હ‘સપય', ખીએ સિ’હસ વિક્રમ' જાયા । તીએ ગજવર લુલિ, અહિવર લુલિબ' ચઉથીએ
આમાં આયછ ંદનાં ચારે ય ચરણની ભિન્ન ભિન્ન ગતિ બતાવી છે. પ્રથમ ચરણના ઉચ્ચાર હુંસની જેવી ગતિથી કરવા. ખીજા ચરણના ઉચ્ચાર સિંહની ચાલ-ગતિ જેવી હાય છે તેવી રીતે કરવા. ત્રીજા ચરણના ઉચ્ચાર ગજરાજની ગતિ પ્રમાણે કરવા. અને ચેાથું ચરણ સર્પની ગતિથી ખેલવું.
આ રીતે વિચારતાં, પહેલા-ત્રીજામાં આરાહુ આવે અર્થાત્ ઊંચે ચડવાનુ આવે અને બીજા-ચેાથામાં અવરોહ અર્થાત નીચે ઊતરવાનુ આવે.
