Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ
/ રામ કે મા
'નમો નમ: શ્રી યુપ્રેમમૂયે 1
'પૂ. શ્રી હર્ષકુંજર ઉપાધ્યાય કૃત | = સુમિત્રા – ચરિત્ર
| (અનુવાદ)
' -: પ્રકાશક :-- શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ | દુ. નં. ૫. બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી, '/ ૮૨, નેતાજી સુભ ૪૩ રોડ, મરીન ડ્રાઈવ, ‘ઈ’ રોડ, મુંબઈ - ૨.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો નમ: શ્રી યુપ્રેમસૂટયા
પૂ. શ્રી હર્ષકુંજર પાધ્યાય Íમિત્ર – ચંરિત્ર
(અનુવાદ)
-: પ્રકાશક:શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ દુ. નં. ૫. બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી,
૮૨, નેતાજી સુભાષ રોડ, મરીન ડ્રાઈવ, “ઈ રોડ, મુંબઈ - ૨.
સં. ૨૦૫૪
મૂલ્ય:- રૂા. ૧૬/-,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાભ લેનાર
૨,૦૦૦/
- श्री शातिनाथ लंडारन संघ,
वज्गामधेठ (પૂ. રાજરમવિજય મહારાજના ઉપદેથી)
૨,૫૦૦/
- श्री डोंऽन संघ
જ્ઞાનનિધિમાંથી લાભ લેનાર પુણ્યાત્માઓની
ભાવભરી અનુમોદના કરીએ છીએ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
_
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
પૂ. હર્ષજરવિ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ રચિત સુમિત્ર ચરિત્રનો અનુવાદ સંવત ૧૯૮૯માં રોજેન ઘર્મપ્રસાર૩ સભા ભાવનગર તરફથી બહાર પડેલ છે. આ પુસ્તક અતિ જી તથા અપ્રાપ્ય થયેલ હોવાથી તેનું પુનઃ પ્રકાશન અમે સહર્ષ કરીએ છીએ. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસાર8 સભા પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાનો ભાવ પ્રદર્શિત કરીએ છીએ.
પ્રાચીન શાસ્ત્રોના પુનર્મુદ્રાણના કાર્યમાં વિશેષ લાભ મળતો હે તેવી વ્યુતાધિકાઢંકા શ્રી સરસ્વર્તીદેવીને પુનઃ પુનઃ પ્રાર્થના. પ્રસ્તુત ચરિત્રના વાંચન દ્વારા સહુ કોઈ શુભ ભાવને પામે એ જ એક માત્ર શુભાભિલાષા.
--
-
-
--
---
-
-
લિ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
--
-
--
ટ્રસ્ટીઓ
ચંદ્રકુમાર બાબુભાઈ જરીવાલા લલિતકુમાર રતનચંદ કોઠારી નવિનચંદ્ર ભગવાનદાસ શાહ પુંડરિકભાઈ અંબાલાલ શાહ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન
8 પ્રકાશક - મુંબઈ
મૂળીબેન અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધર્મશાળા, સ્ટેશન રોડ, વિરમગામ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ C/o. ચંદ્રકાંત એસ. સંઘવી નાસાનો પાડો, પાટણ. (ઉત્તર ગુજરાત)
બંસીલાલ અંબાલાલ શાહ જૈન યાત્રિક ભુવન, માણેક ચોક, ખંભાત.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
। નમો નમઃ શ્રીગુરુપ્રેમસૂરયે । દિવ્ય કૃપા :- સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આચાર્ય દેવશ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ. શુભાશીષ :- વર્ધમાન તપોનિધિ ગચ્છાધિપતિ સ્વ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા.
પુણ્યપ્રભાવ :- પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર સ્વ. પંન્યાસજીશ્રી પદ્મવિજયજીગણિવર્યશ્રી.
-: પ્રેરણા-માર્ગદર્શન :
૫. પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદા આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરિમહારાજ
-: પ્રકાશક:શ્રી જિનશાસન આરાધનાટ્રસ્ટ દુકાન નં. ૫, બદ્રિકેશ્વર સોસાયટી, ૮૨, નેતાજી સુભાષ રોડ, મરીન ડ્રાઇવ, ‘ઇ’ રોડ, મુંબઇ - ૪૦૦ ૦૦૨.
&
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતસેવાના કાર્યમાં સદાના સાથીઓ
' શ્રુતસમુદ્ધારક |
|
-
– ભાણબાઈ નાનજી ગડા, મુંબઈ. (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ
આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા.ના
ઉપદેશથી) – શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ. – શ્રી શાંતિનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
(પ.પૂ. તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હિમાંશુસૂરિ
મ.સા.ની પ્રેરણાથી) - શ્રી શ્રીપાળનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ.
(પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય રામચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની દિવ્યકુપા તથા પૂ. આચાદવ
શ્રીમદ્વિજય મિત્રાનંદ સ્. મ.સા.ની પ્રેરણાથી) - શ્રી લાવણ્ય સોસાયટી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ,
અમદાવાદ. (પ. પૂ. પંન્યાસજી શ્રી કુલચંદ્રવિજયજી
ગણિવર્યની પ્રેરણાથી). - નયનબાળા બાબુભાઈ સી. જરીવાળા હ. ચંદ્રકુમાર,
મનીષ, કલ્પનેશ (પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિ.મ.સા. ની પ્રેરણાથી)
-
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
- કેશરબેન રતનચંદ કોઠારી હા. લલિતભાઈ (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદિવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણાથી) શ્રી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છી જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, દાદર, મુંબઈ. - શ્રી મુલુંડ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, મુલુંડ, મુંબઈ.
(પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા. ની પ્રેરણાથી) કે શ્રી શાંતાક્રુઝ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ,
શાંતાકુઝ, મુંબઈ. (પૂજ્યપાદ આચાદવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ
મ.સા. ની પ્રેરણાથી) : - શ્રી દેવકરણ મૂળજીભાઈ જૈન દેરાસર પેઢી, મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ. (પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી સંયમબોધિ વિ.
મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ઝે- સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, ખંભાત.
(પૂ. સા. શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ. તથા પૂ. સા. શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મ. તથા પૂ. સા. શ્રી દિવ્યશાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી મૂળીબેનની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે.)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
--
-----
--
--
-----
--
-
--
- બાબુ અમીચંદ પનાલાલ આદીશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬ (પૂ. મુનિરાજ શ્રી અક્ષયબોધિ વિ. મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી મહાબોધિ વિ. મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હિરણ્યબોધિ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી) શ્રી શ્રેયસ્કર અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઈ. (પૂ. મુનિશ્રી હેમદર્શન વિ. મ. તથા પૂ. મુનિશ્રી રમ્યઘોષ
વિ. મ.ની પ્રેરણાથી) – શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, મંગળપારેખનો ખાંચો,
શાહપુર, અમદાવાદ.
(પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી રુચકચંદ્રસૂરિ મ. ની પ્રેરણાથી) - શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી
એસ્ટેટ, ઘાટકોપર, (વેસ્ટ) મુંબઈ. (પૂ. મુનિશ્રી
કલ્યાણબોધિ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી) - શ્રી નવજીવન સોસાયટી જૈન સંઘ, બોમ્બે સેન્ટ્રલ, મુંબઈ. (પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિ વિ. મ. ની પ્રેરણાથી) શ્રી કલ્યાણજી સોભાગચંદ જૈન પેઢી, પીંડવાડા. (સિદ્ધાંતમહોદધિ સ્વ. આ. શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સંયમની અનુમોદનાર્થે)
---
--
-
--
-
---
|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
શ્રી ઘાટકોપર જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ. (વૈરાગ્યદેશનાદસ
પૂ. આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી) - શ્રી આંબાવાડી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ અમદાવાદ
(પૂ.મુનિ શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ~ શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ વાસણા-અમદાવાદ.
(પૂ. આ. શ્રી નરરત્નસૂરિ મ. ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પૂ. તપસ્વી રત્ન આ.
શ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી) - શ્રી પ્રેમવર્ધક આરાધક સમિતિ, ધરણિધર દેરાસર પાલડી,
અમદાવાદ. (પૂ. ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ. ની પ્રેરણાથી) શ્રી મહાવીર જૈન સ્પે. મૂર્તિપૂજક સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ. શેઠ કેશવલાલ મૂળચંદ જૈન ઉપાશ્રય. (૫.પૂ. આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી) - શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતા. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ એન્ડ
ચેરિટીઝ, માટુંગા, મુંબઈ. * શ્રી જીવીત મહાવીર સ્વામી જૈન સંઘ, નાદિયા (રાજસ્થાન) (પૂ ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા. તથા મુનિશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ.સા. )
ની પ્રેરણાથી)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિશા ઓશવાળ તપગચ્છ જૈન સંઘ, ખંભાત. (વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પૂ. આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી ) .
શ્રી વિમલ સોસાયટી આરાધક જૈન સંઘ બાણગંગા વાલકેશ્વર મુંબઈ-૬.
મૅ - શ્રી પાલિતાણા ચાતુર્માસ આરાધના સમિતિ ( પૂ. આ. હેમચંદ્રસૂરિ મ. ના સં ૨૦૫૩ ના ચાતુર્માસ પ્રસંગે)
~~ શ્રી સીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી (ઈ) (મુનિશ્રી નેત્રાનંદ વિજયજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી)
> શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ - જૈન નગર, અમદાવાદ. ( ૫. પૂ. મુનિરાજશ્રી સંયમબોધિ વિજયજી મ.સા. ની પ્રેરણાથી )
મૅ શ્રી કૃષ્ણનગર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ - સૈજપુર, અમદાવાદ. (પ. પૂ. આચાર્ય વિજય હેમચંદ્રસુરીશ્વરજી મ. સા. ના કૃષ્ણનગર મધ્યે સંવત ૨૦૫૨ ના ચાતુર્માસ નિમીત્તે પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિ વિજય મ. સા.ની પ્રેરણાથી)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેન્દ્ર શ્રી લક્ષ્મીવર્ધક જૈન સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ.
(૫.પૂ. મુનિરાજશ્રી નિપુણચંદ્ર વિજય મ.સા.ની
પ્રેરણાથી). કેન્દ્ર શ્રી નડીયાદ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નડીયાદ.
(૫.પૂ. મુનિ શ્રી વરબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). - શ્રી સાયન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ,
સાયન, મુંબઈ. - શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી
એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
મતભક્ત
-
-
-
શ્રી બાબુભાઈ સી. જરીવાલા ટ્રસ્ટ, નિઝામપુરા, વડોદરા. શ્રી બાપુનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પૂ. ગણિવર્યશ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા. તથા મુનિરાજશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). શ્રી સુમતિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, મેમનગર, અમદાવાદ. (પૂ. મુનિરાજશ્રી ધર્મરક્ષિત વિ. મ. તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હેમદર્શન વિ. મ. ની પ્રેરણાથી). સ્વ. શ્રી સુંદરલાલ દલપતભાઈ ઝવેરી, હા. જાસુદબેન, પુનમચંદભાઈ, જસવંતભાઈ વગેરે. શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામિ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક મંદિર ટ્રસ્ટ, કોલ્હાપુર. શ્રી અરવિંદકુમાર કેશવલાલ ઝવેરી જૈન રિલિજીયસ ટ્રસ્ટ, ખંભાત.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી હર્ષકુંજરોપાધ્યાયકૃત,
શ્રી સુમિત્રચરિત્ર ભાષાંતર.
કેવળજ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મીવડે શુભતા, અનેક દેવડે સેવાતા, કલ્પવૃક્ષની જેમ અનેક સાધુરૂપ સુંદર શાખાઓવાળા તેમજ કલ્પવૃક્ષની જેમ પલ્લવડે ભવ્યજનેની આશાને પૂરવાવાળા શ્રી પાર્શ્વનાથ તમારા કલ્યાણને માટે થાઓ. શ્રી યુગાદીશ્વર વિગેરે વર્તમાન વીશીના તથા અન્ય અતીત, અનાગત
વીશીના અને વિહરમાન જિનેશ્વર મનવાંછિત ફળની શ્રેણિને આપો-કરો. કૃપારૂપી સુગંધવડે પ્રપૂરિત અને અત્યંત વિકસ્વર એવા ગુરૂમહારાજના ચરણકમળને હું ભ્રમરની જેમ સેવું છું. જિનેશ્વરના મુખરૂપ કમળમાં રાજહંસી જેવી સરસ્વતી કે જેના પ્રસાદથી કવિઓ સારી કવિતાને કરે છે તેને પણ હું નમું છું. મંદ અને અમંદ એવા અર્થાત્ મૂખને સુજ્ઞ એવા તેમજ કુટિલ અને સરલ પ્રકૃતિવાળા દુર્જન અને સજજને ભયથી અને પ્રીતિથી સ્વસ્થતા (શાંતિ)ને માટે સમાનભાવે હું પ્રણામ કરું છું. આ પ્રમાણે નમસ્કાર કરીને હું ભવ્ય પ્રાણીઓના બેધને (જ્ઞાનને) માટે આ ધર્યાખ્યાનમય ઉત્તમ ચરિત્રને રચવા ઈચ્છું છું. (રચું છું.)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે પ્રારંભમાં ધર્મનું સ્વરૂપ કહે છે.
ધર્મ સુખરૂપી લતાઓને ઉદ્ઘસાયમાન કરનાર છે, ધર્મ સંપત્તિરૂપી વૃક્ષોને મેઘસમાન છે, ધર્મ યકારી છે, ધરા (પૃથ્વી) ને આધારભૂત છે અને ધર્મ સ્વર્ગ તેમજ મોક્ષને આપવાવાળો છે; તેથી પ્રાણીઓએ નિરંતર સુખને આપવાવાળો એ ધર્મ અવશ્ય સેવન કરવા યોગ્ય છે. તે ધર્મ દાન, શીલ, તપ ને ભાવ-એમ ચાર પ્રકાર છે, તેમાં પણ તીર્થકરે પ્રથમ દાનધર્મ કહે છે કે જે ધર્મના આરાધનથી ગૃહસ્ટ , મનુષ્ય જન્મ સફળ થાય છે. ભાવપૂર્વક સત્પાત્ર પ્રત્યે આપેલું આહારાદિકનું દાન આ ભવમાં સંપત્તિને આપનારું અને પરભવમાં સર્વ પ્રકારની વિપત્તિને નાશ કરનારું થાય છે કે જેવી રીતે મધ્યાન્હ વિશાળ ભક્તિપૂર્વક સાધુને આપેલું અન્નદાન મિત્ર અને સ્ત્રી સહિત સુમિત્રકુમારને મહાફળનું આપનાર થયેલ છે.
તે સુમિત્રકુમારનું ચરિત્ર હવે કર્તા કહે છે –
આ પૃથ્વીતળ ઉપર જંબૂવૃક્ષરૂપ મયુરછત્રથી મંડિત જંબૂ નામને સર્વદ્વીપના મધ્યમાં સુશોભિત દ્વીપ છે. બાકીના સર્વે દ્વીપ અને સમુદ્રો, પોતાના ગુણો વડે જબૂદ્વીપે જાણે જીતી લીધા ન હોય તેમ તેની ફરતા ચારે દિશાએ સેવાને માટે આવેલા સીમાડાના રાજાઓની જેમ ફરી વળેલા છે. તેના લક્ષણને કોણ જાણી શકે કે જે જંબુદ્વીપ લાખ જનના વિસ્તારવાળે અને સાત વર્ષ ક્ષેત્ર)વાળો હોવા છતાં પણ છ વર્ષધરવાળો છે એમ પંડિતે કહે છે. અર્થાત્ તે જબૂદ્વીપમાં સાત ક્ષેત્રે છે ને છે તેની મધ્યમધ્યમાં રહેલા પર્વતે વર્ષધરે) છે. તે દ્વીપમાં દક્ષિણ બાજુએ પ્રથમ ભરત નામનું ક્ષેત્ર અનંત ગુણાના સ્થાનરૂપ છે કે જ્યાં સત્પાત્રરૂપ શુદ્ધભૂમિમાં વાવેલું
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) વિત્તરૂપ બીજ અનંતગુણ ફળને આપનારૂં થાય . તે ભારતક્ષેત્રમાં અંગ નામના દેશમાં પૃથ્વીરૂપી સ્ત્રીના લલાટમાં તિલક સમાન અને સુશોભિત મુક્તાફળવડે અલંકૃત ચપા * નામની રમણિક નગરી છે. તે નગરીમાં રહેલા ધનધાન્યયુક્ત
કેના શરીરના અને ગૃહના એશ્વર્યપણાને જોઈને શું સ્વર્ગ ભૂમિપર આવેલ છે? એમ સજજને કલ્પના કરે છે. તે નગરીમાં ત્રાસ, તાપ ને ગ્રહણ તો મણિ, સુવર્ણ અને ગુણોને વિષે જ છે અને દંડ છત્રને વિષે જ છે; ત્યાં રહેનારા લોકોમાં નથી. અર્થાત્ ત્રાસ એટલે વિંધાવું તે મણિને જ થાય છે, સોનાને જ તપાવાય છે અને ગુણોને જ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. ત્યાં રહેલી વિકસ્વર મુખકમળવાળી સ્ત્રીઓ નીલમણિના આંગણામાં ઉગેલી અને કાંતિના સમૂહરૂપ પય(પાણી)માં રહેલી કમલિની જેવી શોભે છે. તે નગરમાં સુકુમાર કરવાળે અને સર્વજનેને તેમજ શત્રુઓને પણ વલ્લભ એ નિષ્કલંક ધવલવાહન નામને રાજા છે. ૧
ઉપવનમાં વૃક્ષોની જેમ તે રાજામાં દાક્ષિણ્ય, એદાય, ગાંભીર્ય અને સર્વે વિગેરે ગુણે અન્ય અવલંબીને રહેલા છે. તે રાજાને સંગ્રામ પ્રમુખ બાવીશ પુત્રે કેલાશમાં પ્રતિબિંબ પડવાથી જાણે ઈશ્વરના (અગ્યાર રૂદ્રના) દ્વિગુણિત રૂપ થયેલા હોય તેવા થયેલા છે.
તે રાજાને કલ્પવૃક્ષની શાખાઓની જેમ અનેક રાણીઓ છે, તેમાં એક પ્રીતિમતી નામની રાણી રાજના સન્માનવિનાની (અણુમાનિતી) છે. ભાગ્યયોગથી તેની કુક્ષિમાં
૧ અહીં રાજાને સુકમાળ કિરણવાળા તારાઓને અતિ વલ્લભ અને નિષ્કલંક એવા ચંદ્રની ઉપમા આપી છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
છીપમાં મોતીની જેમ કોઈ ઉત્તમ જીવ ગર્ભ પ્રણે આવીને ઉપજે. ગર્ભસ્થિતિ પૂર્ણ થયે પૂર્વ દિશા જેમ સૂર્યને જન્મ આપે તેમ શુભ મુહૂર્ત (ગ્રહ-નક્ષત્રાદિના સારા
ગવાળા સમયે) સર્વને આનંદ આપે એવા એક પુત્રને તે રાણીએ જન્મ આપ્યો. તે પુત્રની માતાના. અપ્રિયપણાથી જન્મ પામેલા તે બાળકને જન્મોત્સવ તે શેને જ થાય પરંતુ તેનું નામ પણ રાજાએ પાયું નહીં. તે જ દિવસે સચિવ (મંત્રી), આરક્ષક (કેટવાળ , પુરોહિત અને વાર્ધકી ( બાંધકામ ખાતાના ઉપરી ને પણ સૂર, સીધર, સુત્રામ ને સાગર નામના પુત્ર થયા. તે. ચાર કુમારની સાથે સદા પરવરેલે રાજકુમાર દાન, શીલ, તપ ને ભાવથી પરવરેલે પાંચમે સાક્ષાત્ ધમ જ હોય એવું દેખાતે હતો. બાલ્યાવસ્થામાં નેહવાળા અને બાંધવની ઉપમાવાળા તે મિત્રોની સંગાતે ક્રીડા કરતાં તે રાજકુમારનું લોકેએ યથાર્થ સુમિત્ર એવું નામ પાડ્યું.
અન્યદા માતાએ તે સુમિત્રને કળા મેળવવા માટે કળાચાર્યને સમે તે વખતે પ્રથમ બીજા રાજપુ પણ ત્યાં અભ્યાસ કરવા માટે મૂકાયેલા હતા, તે રાજપુ સુખમાં લાલિત થયેલા, મદોન્મત્ત, મહાદુલલિત અને છાચારી હોવાથી કળાભ્યાસ કરતા ન હતા. તેને આચાર્ય કાંઈ શિખામણ તરીકે કહેતા તે તે તરત જ સામું બોલતા હતા. મદવાળા અને દુર્જય અવા તે વચનમાત્રને પણ સહન કરતા ન હતા. વળી તે રાજપુ પિનાના આવાસે જઈને પિતાની માતાઓને આચાર્યો તાડન કર્યાનું કહેતા હતા જેથી ધાકુળ એવી તે માનાએ કળાચાર્યની ઉપર અત્યંત
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
આક્રોશ કરતી હતી. આ પ્રમાણે થવાથી ઉન્માદને વશ થયેલા તે રાજપુત્રની ગુરૂ નિરંતર ઉપેક્ષા જ કરતા હતા; કારણ કે સેનાની છરી પણ કાંઈ પિતાના પેટમાં ભરાતી નથી.
સુમિત્રની માતા કળાચાર્યને સુમિત્રને માટે આગ્રહપૂર્વક કહેતી હતી કે–તમારે પોતાના પુત્રની જેમ સુમિત્રને અભ્યાસ કરાવો કે જેથી તે સર્વ કળાને સારી રીતે જાણુંસમજી શકે.” ગુરૂ તાડન કરે તે પણ તે વિનીત સહન કરીને કળાભ્યાસ કરતો હતો, કારણ કે ગુરૂનું તાડન કળાની વૃદ્ધિ માટે થાય છે એમ તે સમજતું હતું. એનું મુખ્ય કારણ એનામાં વિનયગુણ હતો તે હતું. સૂર વિગેરે મંત્રી વિગેરેના પુત્રો પણ તે જ ગુરૂની પાસે પોતપોતાના કુળને ઉચિત સર્વકળાએ પ્રયત્નવડે શીખતા હતા. એ પ્રમાણે અભ્યાસ કરતાં થોડા કાળમાં જ તે પાંચ વિદ્યાર્થીઓ અનુક્રમે શસ્ત્રશાસ્ત્રાદિની રમ્ય એવી સર્વ કળાઓ શીખ્યા. ચાર સમાન મિત્રોથી પરવારેલા તે ઉદાર ચરિત્રવાળા અને રૂપલાવણ્યશાળી એવા કુમારને જોઈને સર્વે અને જેમ જેમ તેની પ્રશંસા કરતા હતા તેમ તેમ તે સાંભળીને બાવીશ રાજકુમારો પોતાના મનમાં ખેદ ધારણ કરતા હતા. | સુમિત્રની માતા હમેશાં વિચારતી હતી કે-“મારા પુત્રને કેઈ પ્રકારનું વિન ન થાઓ.” એવામાં તે નગરમાં કોઈ સિદ્ધપુરૂષ આવ્યા. તેને બેલાવીને તેણે પોતાના પુત્રના હિતની ઈચ્છાથી “તમે કાંઈ રક્ષાવિધાન જાણે છે કે નહીં?” એમ પૂછ્યું. ત્યારે તેણે કહ્યું કે હું જાણું છું.” રાણીએ કહ્યું કે- તો હે બાંધવ! તમે એવું રક્ષાવિધાન કરી આપે કે જેથી મારે પુત્ર કેઈપણ વખતે આપત્તિથી પીડાય નહીં” પછી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સિદ્ધપુરૂષ સુમિત્રની જન્મપત્રિકા મગાવી જોઇને તેને ભવિષ્યમાં અનેક આપત્તિવાળો જાણીને તેનું રક્ષાવિધાન કરી આપ્યું. પછી દાનમાનાદિથી સંતુષ્ટ થયેલા તે સિદ્ધપુરૂષે રક્ષાવિધાન આપતાં કહ્યું કે “તમારા પુત્રને પૂર્વકૃતકર્મના પ્રભાવથી અનેક પ્રકારની આપત્તિઓ આવશે, તેથી તેણે આ રક્ષાવિધાન કાયમ પોતાની પાસે યત્નપૂર્વક જાળવીને રાખવું, જેથી તેને કોઈપણ આપત્તિથી ભય પ્રાપ્ત થશે નહીં. આ રક્ષાવિધાન જશે, એવાશે કે નાશ પામશે તે તેને કાદવવાળા જળાશયમાં ખેંચી જવાથી ગાયની જેમ અનેક આપત્તિઓ હેરાન કરશે. બાકી આ રક્ષાવિધાન પાસે રાખવાથી તારે કુમાર અવશ્ય નિરંતર સુરાસુરે તેમજ નરેથી પણ અજેય થશે.”
આ પ્રમાણે કહીને તે સિદ્ધપુરૂષ ગયે સતે ખડગની મુડમાં તે રક્ષાવિધાન ગોપવીને માતાએ પુત્ર પ્રત્યે કહ્યું કેહે વત્સ! મારું વચન સાંભળ. આ તારી તલવારની મુઠમાં મેં સિદ્ધનું કરી આપેલું મહા પ્રભાવવાળું મહા અદ્ભુત રક્ષાવિધાન ગોપવેલું છે. એટલે પુત્રે આદરપૂર્વક માતાને પૂછયું કે તેને પ્રભાવ શું છે?” એટલે તેણે સિદ્ધના કહ્યા પ્રમાણે સર્વ વાત કહી અને પછી કહ્યું કે “આટલા માટે મુઠમાં રાખેલું આ અદ્ભત રક્ષાવિધાન તારે યત્નપૂર્વક જાળવવું. આ ખડગ તારે ક્ષણમાત્ર પણ તારાથી છેટું રાખવું નહીં, કાયમ પાસે જ રાખવું.” આવી સર્વ દુઃખોને હરનારી અને અમૃતના નિઝરણા જેવી માતાની વાણી સાંભળીને તેણે તે વાત સદગુરૂના કહેલા વચનોની જેમ અંગીકાર કરી.
સુમિત્રકુમાર બાલ્યવયનું ઉલ્લંઘન કરીને અનુક્રમે યૌવનરૂપી આકાશમાં આરૂઢ થયા. તે વખતે ચિત્તરૂપ તળાવડીમાં
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
હસની જેમ કાણું પ્રતિબિંબીત થતું નથી. રવિગેરે પિત્રોની સાથે નગરમાં સ્થાને સ્થાને તે સ્વેચ્છાચારીપણે ફરવા લાગ્યા. તે વખતે સુશીલ (સદાચારી), ભાગ્ય ભાગ્યરૂપ લક્ષ્મીવડે સેવાતા સુંદર શરીરવાળે, રૂપે કરીને કામદેવને પણ જીતનારે તે કુમાર નિવિકારીપણે ફરતો હતે; પરંતુ નગરના જે જે માગે તે કુમાર કરતે હતું તે તે માર્ગે પોતપોતાના કાર્યો તછ દઈને તેના રૂપથી મોહિત થઈ, લજજા તજી દઈ અનેક કામિનીઓ પિતાને ઘરેથી નીકળી શીધ્ર તેની પાસે આવીને સવિકાર દષ્ટિથી તેને જોતી હતી. એટલે તે લાગ જોઈને ધનની લાલસાવાળા ચાર લોકો તે તે શૂન્ય ગૃહોમાંથી સર્વસ્વ ચોરી જતા હતા. આ પ્રમાણે બનવાથી સર્વે મહાજને એકત્ર થઈ રાજા પાસે જઈ પોતાના ઘરનું અને સુમિત્રનું ચરિત્ર નિવેદન કરીને કહ્યું કે- હે રાજન ! જે તમારે મહાજન સાથે કાર્ય હોય તે કુમારને લીલાવડે ફરતો બંધ કરે. તે વખતે અવસર પામીને સંગ્રામ વિગેરે બીજા રાજપુત્રએ પણ પિતાની સમક્ષ સુમિત્રના શત્રુ જેવા થઈને તેની ઉપર મિન દોષનું નિરૂપણ કર્યું. આ પ્રમાણે મહાજનની તેમજ પુત્રોની વાત સાંભળીને પ્રથમથી જ તે પુત્ર અપ્રિય હોવાથી રાજા તેની ઉપર અત્યંત કપાયમાન થયો. પછી મહાજનને રજા આપીને ધવડે ધમધમેલા શરીરવાળા રાજાએ સુમિત્રને બોલાવી ભયંકર ભકુટવાળા થઈને કહ્યું કે-“હે દુષ્ટબુદ્ધિના ભંડાર ! મારા મહાજનેનું અનિષ્ટ કરનાર ! તારે ક્ષણમાત્ર પણ મારી ભૂમિમાં કઈ સ્થળે રહેવું નહીં.”
આ પ્રમાણેને પિતાને આદેશ મેળવીને કુમાર માતા પાસે આવ્યું અને તે હકીકત માતાને નિવેદન કરી, એટલે માતા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ તે સાંભળીને જેના નેત્રોમાં અશ્રુ આવેલ છે તેવી અત્યંત દુઃખી થઈ. માતાને આ પ્રમાણે દુઃખી થયેલી જોઈને સુમિત્રે કહ્યું કે-“હે માતા ! તમે શા માટે દુખી થાઓ છો અને ખેદ કરે છે? મને આજ્ઞા આપો એટલે હું દેશાંતર જાઉં. માતા કહે છે કે-“હે વત્સ ! જે તું દેશાંતર જઈશ ને હું પણ તારી સાથે આવીશ, કેમકે હું તારા વિના અહીં રહેવાને અસમર્થ છું.” સુમિત્ર માતાને કહે છે કે-“હે માતા ! તમારે તે અહીં જ રહેવું યોગ્ય છે, કારણ કે અન્યોન્ય દેશ વિષમ હોય છે અને તમારું શરીર અતિ સુકમળ છે. મારે તે મારા પિતાને આદેશ સર્વથા માન્ય રાખ પડશે, કારણ કે તેમ ન કરું તો રાજા મારા પ્રાણ હરે. રાજા કેઈના મિત્ર હોતા નથી. આ પ્રમાણે કહીને સાથે આવવાને ઈચ્છતી માતાનું મધુર વચનવડે નિવારણ કરી પરમ ભક્તિથી તેને પ્રણામ કરી, અવિનકારી એવી તેની આશીષ મેળવી સુર, સીધર, સુત્રામને સાગર એ ચારે મિની સાથે અને સહાયકપણે લઈને તે નગરની બહાર નીકળ્યો.
પછી ઉત્તર દિશા તરફ ચાલતાં ઘણા ગામ અને નગરવાળી અને અનેક પ્રકારના આશ્ચર્યોવાળા પૃથ્વીને જોતાં અનુક્રમે કાષ્ટ તેમજ પાષાણને પણ ખેંચી જનારી, અતિ વેગવાળી, અતિ ગંભીર અને દુઃખે તરવા એ એક નદી દુર્દશાની જેમ તેઓની નજરે પડી. તે વખતે ત્યાં જળની અંદર જોઈ રહેનાર કેઈક મનુષ્યને તે નદીના તટ ઉપર રહેલે તેઓએ જો . એટલે તેની પાસે જઈને તેમણે પૂછ્યું કે તું આમાં શું જુએ છે ?” તે બોલ્યો કે- મારે બળદ આજે રાત્રે મારે ઘેથી ચોરોએ હરણ કરેલ છે તેનું પગલું હું જળમાં
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) જેઉં છું.” તે સાંભળીને ફરીને તેને કહ્યું કે-હે મુગ્ધ ! આવા અત્યંત ઉંડા પાણીમાં તેનું પગલું શી રીતે દેખી શકાય?” તે બે કે–અરે મૂઢેવિદ્યા, મણિ ને મહૈષધિવડે હસ્તામલકની જેમ આખી પૃથ્વી જોઈ શકાય છે. કુમારએ કહ્યું કે-“તે સાચું છે, પરંતુ હું સમર્થ! દષ્ટિને અગોચર એવું તે ચેરનું પગલું આ પાણીમાં શી રીતે દેખી શકાય? તે કહે.” પેલો મનુષ્ય બોલ્યો કે મારી પાસે ગુરૂની આપેલી વિદ્યા છે કે જેના પ્રભાવથી છ મહીના પર્યત દ્વિપદ-ચતુષ્પદનું પગલું સર્વત્ર જોઈ શકાય છે.”
આ પ્રમાણે સાંભળીને વિસ્મિત લોચનવાળા તે કુમારે “અહો આશ્ચર્યકારક, અહો આશ્ચર્યકારક!” એમ માંહોમાંહે બોલવા લાગ્યા. તે અવસરે કેટવાળના પુત્ર સીધરે સુમિત્ર રાજપુત્રને કહ્યું કે-“હે કુમાર ! કયા પ્રકારે આ વિદ્યા આપે તેમ તમે પૂછો.” સુમિત્રે મિત્રના આગ્રહથી વિનયપૂર્વક પૂછયું કે-“આપ ઉપકારીથી આ વિદ્યા કોઈને આપી શકાય તેમ છે કે નહિ ?” ત્યારે તે છે કે હું વૃદ્ધ થયો છું અને તેથી નિરંતર હૃદયમાં વિચારું છું કે જે કઈ સુપાત્ર મળે છે તે વિદ્યા તેને સુપ્રત કરું, પરંતુ ઘણા કાળ સુધી પરીક્ષા કર્યા બાદ હું જરૂર આપું. વિદ્યારત્ન પરીક્ષા કર્યા વિના કેઈને પણ આપી શકાય નહીં. ” એ પ્રમાણે સાંભળીને સીધરે સુમિત્રને કહ્યું કે-“મહારાજ જે આપની આજ્ઞા હોય તે હું અહીં રહીને વિદ્યા ગ્રહણ કરૂં. વળી હું તો નિરંતર તમારો કાર્યકારી છું તેથી મારી પાસે જે હશે તે આપને જ કામ લાગશે.” સુમિત્રે કહ્યું કે-“હે મિત્ર ! તેં સત્ય કહ્યું, પરંતુ તારે વિયોગ સહન કરવાને હું સમર્થ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
નથી; તેથી તને કેવી રીતે રજા આપી શકું ? ' સુધીરે કહ્યું– ‘જો કે એમ છે તેા પણ અહીં લાભાલાભના વિચાર કરવા ચેાગ્ય છે, કારણ કે અપૂર્વ વિદ્યા મેળવવા માટે આવે યાગ વારવાર મળી શકતા નથી; તેથી વિનયાદિ ગુણાવડે આને આરાધીને છ મહીનાની અંદર વિદ્યા મેળવી હું તમારી પાસે જરૂર આવીશ, તેથી પ્રસન્ન થઇને મને આજ્ઞા આપો.' કુમાર વિચારજ્ઞ હોવાથી તે બુદ્ધિમાનના વર્ચના સાંભળીને તેને વિયેાગ સહન કરવાને અસમર્થ છતાં તે વખતે તેને ત્યાં રહેવાની રજા આપી. પછી તેના નિમિત્તે પેલા વિદ્યાસિદ્ધને વિનતિપૂર્વક કહ્યું કે‘ હે સ્વામિનુ ! તમારી પાસે રહેનાર આ મારા મિત્ર વિદ્યા મેળવવામાં સફળ થાઓ. ' વિદ્યાસિદ્ધ તે વાત સ્વીકારી એટલે પછી સીધરને ત્યાં મૂકીને બાકીના મિત્રો સાથે વિશાળ બુદ્ધિમાન કુમાર આગળ ચાલ્યેા.
"
એ પ્રમાણે ઘણા દૂર દેશમાં ગમન કરતાં એક જગ્યાએ તરતમાં જ યુદ્ધ થયેલી રણભૂમિ જોઇ. તે રૂધિરવડે પથરાયેલી હતી. ચાતરફ કપાઇ ગયેલા હાથ, પગ, શરીર અને મસ્તકવડે વ્યાપ્ત હતી, તેમજ શીયાળા અને ગીધ વિગેરે પક્ષીઓ ત્યાં કરી રહ્યા હતા. તેવી રણભૂમિમાં ધાયેલા વસ્ત્ર પહેરેલા, યજ્ઞોપવીત ધારણ કરેલા શ્રેષ્ઠ શરીરવાળા, સવિશેષ સ્નાન કરેલા, દર્દૂની મુદ્રાઆવડે અંકિત આંગળીઓવાળા કાઈ દ્વિજ મરણ પામેલા મનુષ્યેાના રૂડમુ ંડાને આમતેમ ફેરવતા ને જોતા નાના જળાશયમાં રહેલા કરચલાની જેવા તેમણે દીઠા. તેને એ પ્રમાણે કરતા જોઇને સુમિત્રે પૂછ્યું કે-‘ હે વિપ્ર ! આવા અપવિત્ર સ્થળે અધમ જનને યોગ્ય એવુ કુત્સિત કાય તમે શા માટે કરો છો ? ’ બ્રાહ્મણ એયેા કે“ હું કુમાર !
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
’’
તુ અજ્ઞાત હાવાથી આ પ્રમાણે પૂછે છે; પરંતુ જીવદયારૂપ ધમ સર્વાં ધર્માંમાં ઉત્તમ કહેલા છે. ” સુમિત્રે કહ્યું કે-‘ હે વિપ્ર ! તે વાત સાચી છે પરંતુ અહીં જીવદયા શું છે ? ” તે બાલ્યા કે–‘ સાંભળ ! સદ્ધર્માંકમાં સ્થિત થયેલા મનુષ્યેામાં શ્રેષ્ઠ એવા હું ગુરૂપ્રસાદથી પ્રાપ્ત થયેલી સ'જીવિની વિદ્યાવડે આ મનુષ્યેાના પોતપાતાના અવયવને જોડી દઇને તેને જીવતા કરીશ. ' તેના આવા વચન સાંભળીને તુકપ્રિય એવા તે તેની કૃતિ જોવા માટે ત્યાં ઉભા રહ્યા-રાકાણા. એટલે પેલા વિષે મુચ્છિત એવા સુભટાના શરીરના વિભાગો વારવાર ગ્રહણ કરીને હાથ-પગ વિગેરે અગાને તેના શરીર સાથે અને અધ કાપેલા એવા કબધાને તેના મસ્તક સાથે જોડી દઇને અનેક મનુષ્યાને અને હાથી-ઘેાડા વિગેરે ઘણા પ્રાણીઓને લેાહીવડે ખરડાયેલા પેાતાના હાથવડે ક્ષણમાત્રમાં જીવતા કર્યાં.
આ પ્રમાણે જોઇને તે સર્વે આશ્ચર્ય પામ્યા સતા પરસ્પર ખેાલવા લાગ્યા કે- કે આ ભૂદેવપાસે આ વિદ્યા અમૃતની જેવી રમ્ય છે.' પછી પુરોહિતપુત્રના આગ્રહથી સુમિત્રે તે વિપ્રને મધુર વાણીવડે પૂછ્યું કે-‘ હું ઉત્તમ દ્વિજ ! આ શ્રેષ્ઠ વિદ્યા તમે કાઇને આપે ખરા ?' તે વિપ્ર મેલ્યે કે- હું કુમારેંદ્ર ! ઉત્તમ વિદ્યા કન્યાની જેમ કાઇકને આપવી જ પડે, પણ તે અપરીક્ષિત મનુષ્યને આપું નહીં. પરિચયવડે પરીક્ષા કર્યા પછી આપું.' આ પ્રમાણે સાંભળીને કમળ વાણીવાળા અને પ્રખર બુદ્ધિમાન પુરોહિતપુત્ર સુત્રામ તે વિદ્યા ગ્રહણ કરવા નિમિત્તે તે વિદ્યાવાળા વિપ્રની પાસે રહ્યો. તે વખતે તારે શીઘ્ર આવીને મને મળવુ, એમ મંત્રની જેવી શિક્ષા રાજપુત્રે તેના કાનમાં કહી. ગદ્ગદ વાણીવડે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) તેને આજ્ઞા આપીને તેને વિગ સહન કરવાને અશકત અને વિશાળ નેત્રવાળે તે સુમિત્રકુમાર સૂર ને સાગરની સંગાતે ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા. પૃથ્વીતળ ઉપર અનેક પ્રકા૨ના વિચિત્ર તુને જોતા જોતા તેઓ એક સારા સ્થાનવાળા સન્નિવેશની પાસે પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે એક વયોવૃદ્ધ સુતારને હાથમાં વાંસલો લઈને એક મેટા કાષ્ટને ઘડત જે. તેને કુમારે પૂછયું કે-“હે સૂત્રધાર શિરોમણિ ! આ કાણ તમે શા માટે ઘડે છે ? તે બેભે કે-“આકાશગામી વાહન બનાવવા માટે હું ઘડું છું.” કુમારે પૂછયું કે
કાષ્ટમય રથ આકાશગમન શી રીતે કરી શકે ?” ત્યારે સૂત્રધાર બેલ્યો કે-“હે કુમારેશ ! મારી પાસે રહેલી વિદ્યાના બળથી આકાશગમન કરે.” સુમિત્રે પોતાના અભિષ્ટ મિત્ર સાગર નામે સૂત્રધારપુત્રના આગ્રહથી પૂછયું કે-“હે સૂત્રધાર ! તમે એ વિદ્યા યોગ્યને આપે ખરા?” સૂત્રધારે કહ્યું-યોગ્યને કેમ ન આપું? પણ મારી સાથે કેટલોક કાળ રહે, હું પરીક્ષા કરૂં અને પછી આપું.” આ પ્રમાણે સાંભળીને કુમારની આજ્ઞા લઈ સાગર ત્યાં રહ્યો અને કહ્યું કે- આમની પાસેથી તમારે માટે આ વિદ્યા મેળવીને હું શીધ્ર તમારી પાસે આવીશ.” સુમિત્ર તે પ્રીતિપાત્ર મિત્રને પણ ત્યાં મૂકીને જિતસૂર એવા સૂરની સાથે તેનાથી સેવા સતે આગળ ચાલ્યા. - અનુક્રમે તેઓ પુષ્યપુર નામના શ્રેડ નગરની સમીપે પહોંચ્યા. ત્યાં સમીપ ભાગમાં જ એક મનહર સત્રાગાર (દાનશાળા) તેમણે જોઈ. ત્યાં તેમણે ઉસાયમાન આકૃતિવાળા, કમળના પત્ર સમાન લેનવાળા, દયારૂપ અમૃતથી સંપૂર્ણ અને વિશ્વવત્સળ એવા એક પુરૂષને જોયું કે જે પુરૂષ પિતાની
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ )
સમીપમાં રહેલા સાના-રૂપાના નીમીડ અક્ષયપાત્રમાંથી કાઢીકાઢીને સ્વાદિષ્ટ મેઢકાદિવડે તેમજ ષસ ભાજનવડે હજારી જનોને ખેલાવી એલાવીને ભક્તિપૂર્વક જમાડતા હતા. આ પ્રમાણે નિર'તર કરતા એવા તેને કેટલાક વખત સુધી જોઇને તેનુ સ્વરૂપ ખરાખર સમજીને કેટલેક વિલ બે વિસ્મયકારી વચનેાવડે સુમિરે પૂછ્યું કે- હું સાધુપુરૂષ ! આપનું નામ શું? તે કહેા અને સારા કુવાના નિળ પાણીની જેમ તમારાથી વારંવાર મનુષ્યાની વાંછા પૂર્ણ કરવાને માટે સારા ગંધવાળા અને શુભ રસવાળા ચાર પ્રકારના આહાર દેવાતા છતાં કેમ અક્ષય--અખૂટ જોવાય છે ? તે જણાવે. ’ આ પ્રમાણે સામ્યતા યુક્ત વચનેા સાંભળીને દાંતના કિરણાને વિસ્તારતા તે મેલ્યા કે--- હું કુમાર ! આને પ્રગટાવનારૂં મારૂ સ્વરૂપ તમે સાંભળેઃ—
આજ નગરમાં ધન નામના શ્રેષ્ઠ વ્યવહારી વસતે હતા. તેને હું વરદત્ત નામના ગુયુક્ત પુત્ર છું. કરેલા પૂર્ણાંકના ઉદય મળે મને બાલ્યાવસ્થામાં જ માતા---પિતાના વિયેાગનું દુ:ખ પ્રાપ્ત થયું. ત્યારબાદ ભાગ્યદેવીની અવકૃપાથી મારી સર્વ સ ંપત્તિ પણ નાશ પામી. અનુક્રમે હું પોતાને યુવાવસ્થા પ્રાપ્ત થયેલા જાણીને કન્યાની ઇચ્છાની જેમ ધનની ઇચ્છાવડે સુવર્ણ મેળવવા સારૂ ચાલી નીકળ્યા. પૂર્વ દિશામાં ઘણું દૂર જતાં અતિસારના રોગવાળા કોઈ સિદ્ધપુરૂષ વનમાં રહેતા હતા તેને મેં ભક્તિપૂર્વક શુશ્રૂષા કરીને નિરોગી કર્યાં, તેથી પ્રસન્ન થયેલા. તેમણે મને અક્ષયપાત્રની વિદ્યા આપી, જેના પ્રભાવથી બધી વસ્તુ અક્ષય-અખૂટ થઈ જાય છે. હું વિશાળાક્ષ! કલ્પવૃક્ષની જેવી તે વિદ્યા
rr
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ). પામીને હું તે સિદ્ધને નમસ્કાર કરીને પગે ચાલતે અહીં પાછે આ . અન્નને જેમ શાક ભાવે છે તેમ મનુષ્ય શરીરનું ભૂષણ દાન છે. અન્ય ગુણો તે કેવળ તેના પરિવારભૂત જ છે, દાન એક જ આ જગતમાં શ્રેષ્ઠ છે. તે વિનાને મનુષ્ય મહદ્ધિક હોય તે પણ દુધ વિનાની સ્થળ ( જાડી) ગાયની જેમ મૂલ્યહીન ગણાય છે. ધૈર્ય શોર્યાદિક ગુણ તે સામાન્ય હાથી અને વરાહાદિકમાં પણ દેખાય છે, પરંતુ દાન એટલે મદનું ઝરવું તે મોટા ગજેન્દ્રમાં જ હોય છે. ધન, શરીર, પરિવારાદિ સર્વ કાળે કરીને વિનાશ પામે છે, પરંતુ દાનવડે જનમાં મેળવેલી કીર્તિ એક જ નિશ્ચળ-વિનાશ ન પામે એવી છે. માત્ર સંગ્રહ કરવામાં જ તત્પર એવે સમુદ્ર પણ રસાતળમાં ગયેલે છે, અને દાતા એ પાધર (વરસાદ) સર્વની ઉપર આકાશમાં રહીને ગાજે છે. તે કળા, તે વિવા અને તે બુદ્ધિ જ સફળ છે કે જેના વડે અથીજનની શ્રેણીના મનરને પૂરી શકાય. આ પ્રમાણે વિચારીને હે દયાળુ કુમાર ! પ્રાણી ઉપરની દયાને લઈ હું વિદ્યાના બળથી નિરંતર દાન આપું છું.” | સુમિત્રકુમાર આદરપૂર્વક તેની મધુર વાણીનું પાન કરીને બેલ્યો કે- સારૂ, સારૂ, બહુ સારૂ, તમે દાનવડે જગતને જીતી લીધું છે.” આમ કહીને પછી મિત્રની પ્રેરણાથી સુમિત્રે તે દાતારને પૂછયું કે-“આ તમારી અક્ષયપાત્રની વિદ્યા કેઈને દાન આપવા યોગ્ય છે કે નહીં?” તે સાંભળીને રૂપવડે જેણે કામદેવને જીત્યો છે અને તે પુરૂષ બોલ્યો કે-હે. કુમાર ! કેટલાક કાળ સુધી પાસે રાખીને પરીક્ષા કર્યા પછી આ અદ્ભુત વિદ્યા આપી શકાય તેમ છે.” આ પ્રમાણેને
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ઉત્તર સાંભળીને વિશ્વજનનું ઈષ્ટ કરનારી આ વિદ્યા મેળવવાની ઈચ્છાથી સૂર નામને મિત્ર કુમારની રજા લઈને તે વિદ્યાપારીની પાસે રહ્યા.
આ પ્રમાણે ચારે મિત્રોથી વિયુક્ત થયેલ કુમાર ચાર લોકપાળ વિનાના ઈંદ્રની જેમ માત્ર ખગ ધારણ કરીને ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા. માર્ગમાં એક અતિશય મેટું વન આવ્યું કે જે વનમાં તમાલ, તાલ, હિતાલ, રસાલ અને સરલ તથા પિમ્પળ, લક્ષ, વડ, ઉદુંબર વિગેરે અનેક જાતિના વક્ષે હતા, આકાશને જાણે અડતા ન હોય એવા ઉંચા શિખરવાળા પર્વતે હતા, જળવડે ભરપૂર તરી ન શકાય તેવી નદીઓ હતી, સિંહ, વાઘ, હાથી અને દીપડા વિગેરે અનેક હિંસક પશુઓ હતા, ચેર, નર અને અગ્નિ વિગેરેથી વ્યાપ્ત હતું, વળી સૂર્ય પણ જેને જોઈ ન શકે એવી રાજાની રાણીઓની જેમ સૂર્યને પ્રકાશ પણ તે વનમાં પડતો નહતો. એવા ભયંકર કાનન (વન) નું માત્ર ખગ જ જેના હાથમાં છે એવા કુમારે સુખપૂર્વક ઉલ્લંઘન કર્યું. આગળ ચાલતાં તેણે એક નગર જોયું કે જેમાં ધનથી ભરેલી દુકાનો અને મંદિર (ઘર) હતા, શહેર રમણિક હતું પરંતુ મનુષ્ય વિનાનું હતું. તેવું નગર જોઈ વિસ્મય પામીને તેણે તે નગરમાં પ્રવેશ કર્યો. તે નગરમાં મનોહર એવી હવેલીઓ અને પ્રાસાદો જેતે તો તે વિસ્મય સહિત બધે ફર્યો પરંતુ કેઈ મનુષ્ય તેને મળ્યું નહીં. અનુકમે તે રાજકુલમાં ગયો અને મનોહર એવા રાજમંદિર ઉપર ચડવા લાગે. કેટલાક માળ ચળ્યો એટલે તેણે ત્યાં એક હીંડોળા ઉપર રહેલી બીલાડી દીઠી. તેની નજીકના નાગદંતા (બીલી) સાથે લટકાવેલી બે તુંબ દીઠી કે જે અંજન
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ ) વડે ભરપૂર અખંડિત મહાપ્રાણ જેવી હતી. કૌતુકવડે તેમાંની એક તુંબઈ લઈ ઉધાડને તેમાં રહેલું અંજન તેણે પેલી બીલાડી આંખમાં આંજવું એટલે તે તરતજ કન્યા બની - ર વખતે પ્રત્યક્ષ અંગધારી થઈને આવેલા કામદેવ - કુમારને જોઈને હર્ષવડે ઉલ્લસિત મનવાળી તે કન્યા ચિતવવા લાગી કે-“અહે! કંકે@િ વૃક્ષના પલ્લવ જેવા રકત અને સુકોમળ આના ચરણે છે. અહે! આને કાંતિને સમૂહ નખરૂપી દર્પણમાં કુરી રહ્યું છે. અહે! હાથીની સુંઢ જેવા મનોરમ આના ઉરૂયુગ્મ છે. અહે ! આને કટીતટને આગ સુંદર છે. એની નાભીની ગંભીરતા પ્રશંસનીય છે. એને મધ્યભાગ (કટી) મુષ્ટિગ્રાહ્ય છે. રિવલીથી મંડિત સુકેમળ ઉદર છે. વિસ્તિણું વક્ષસ્થળ છે કે જેની ઉપર કે ધન્ય સ્ત્રી શયન કરી શકે તેમ છે. આના દી એવા ભુજાદંડ છે તે કોના ગળે લાગશે? શંખની જેવા કંઠરૂપ કંદળ ઉપર ત્રણ રેખાએ શેભી રહી છે. પરવાળાના રંગ જેવા રક્ત એના હેઠ છે કે જે મને જોવા માટે તેના હૃદયમાંથી જાણે બહાર આવ્યા ન હોય એવા લાગે છે. નાસિકા સરલ અને ૨મ્ય છે. કપોળ દર્પણ જેવા છે. નેત્ર કાન સુધી પહોંચેલા છે. કાને સ્કંધને અડે તેવા છે. માથે રહેલો કેશપાશ ભ્રમર જે શ્યામ છે તે સુસ્નિગ્ધ, ગુચ્છાદાર અને મનહર મેરના કલાપ જે લાગે છે.” સર્વાંગસુંદર એવા તે કુમારને જેતી તે કુમારી ચિત્રમાં આલેખાયેલાની જેમ નિશ્ચલ ઉભી રહી.
સુમિત્ર કુમાર પણ હીંડોળાપર રહેલી તેને જેતે મનમાં વિચારે છે કે-બિલાડીના સ્થાને આ અપ્સરા ક્યાંથી? અહે શું એનું રૂપ છે? અરે એની લીલા (ચેષ્ટા)ની મને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
2.
( ૧૭ ) જ્ઞતા પણ કેવી છે! આંખને પ્રિય લાગે એવું લાવણ્ય બધા અંગોપાંગમાં ઉલ્લસિત છે. સર્ષની જેવા વાંકા એના કેશ છે. મધ્યભાગ માઠા ચિત્તની જે તુચ્છ છે. હૃદયમાં રહેલા ઉચ્ચ મને રથની જેવા ઉંચા એના સ્તનયુગલ છે. સાધુજનની ચિત્તવૃત્તિની જેવી સરલ એની નાસિકા છે. સજજનેના મૈત્રીભાવ જે પ્રલંબ એને કેશપાશ છે. રાગિણીના માનસની જેવા સ્નિગ્ધ એના બે લોચન છે. દુર્જનના કૃત્યની જે વક્ર એને કટાક્ષાલક છે. પ્રવાળના દળ જેવા રક્ત એના અધરપકવ શોભે છે. જગત્રયને જય મેળવવાથી મળેલી હોય એવી એના ગળે ત્રણ રેખાઓ છે. સુવર્ણના શાલિગ્રામની જેવું એના શરીરમાં સૈકુમાર્ય છે. કેળના સ્તંભ જેવું એનું જંઘાયુમ છે અને મંજુલ એનું ચલન છે.
આ પ્રમાણે સર્વાંગસુંદર એવી તેને જોઈને ગાઢ અનુરાગવાળી દષ્ટિવડે જેતે કુમાર તેને બેલાવવા જાય છે તેવામાં તે સ્ત્રી જ બોલી કે- તમે કેણ છે ? ક્યાંથી આવે છે?” કુમારે કહ્યું કે-- હું ક્ષત્રીય છું અને ભાગ્યગથી દૂર દેશથી અહીં આવ્યો છું.’ આ પ્રમાણે કહીને કુમારે સુંદર વાણવડે તેને પૂછ્યું કે-“વિશ્વમ અલંકારભૂત એવું આ નગર શૂન્ય કેમ છે? વળી તું આવા રૂપવડે લક્ષમીને પણ જીતનારી આ નિર્માનુષ્ય નગરમાં એકલી કેમ રહે છે ?” ત્યારે કન્યા બોલી કે-“હે સાભાગ્યસાગર! આ નગરને ને મારે મૂળથી છેડા સુધીને સર્વ વૃત્તાંત હું કહું છું તે સાંભળે.
આ શ્રી કનક નામનું નગરના ગુણવાળું નગર છે કે જે ચૈત્યપર રહેલી ધ્વજાઓની શોભાવડે જાણે દેવનગરની તર્જના કરતું ન હોય. આ નગરમાં સ્વરૂપવડે કામદેવને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) જીતનારા શ્રીકનધ્વજ નામના રાજા હતા. તે પાતે ત્રાસ વિનાના છતાં શત્રુવને તેણે ત્રાસ પમાડયો હતા. તે રાજાને સુવર્ણ જેવા વવાળી કેનકમ જરી નામે પ્રિયા હતી. તેની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલી પ્રિયંગુમજરી નામે હું તેની પુત્રી છું. હું આલ્યાવસ્થાથી મારા માતાપિતાને પ્રાણથી પણ વહાલી હતી. અનુક્રમે કળાસમૂહમાં કુશળ એવી હું યૌવનાવસ્થા પામી, એવામાં પૂર્વભવના વરી એવા કાઈ રાક્ષસે આવીને મારા પિતા, રાણીઓ, પ્રધાન અને પુરાહિતના વધ કર્યાં. એટલે લાક આ નગર અને દેશને તજી દઇને દિશામૂઢ થઈ ગયેલાની જેમ ચારે દિશાએ પલાયન કરી ગયા; તેથી આ નગર ઋદ્ધિવડે અલ'કૃત છતાં પણ શૂન્ય થઈ ગયુ છે. તે વખતે હું પણ નાસી જતી હતી તેનેં આ રાક્ષસે અટકાવીને અનુરાગીપણે કહ્યું કે જો તું ભાગી જઈશ તે હું તને મારી નાખીશ; તેથી તારે ભાગી જવું નહીં અને મારે ભય પણ રાખવા નહીં. હું તને શુભ લગ્ન સમયે અહીં જ હુ વડે પરણીશ. ’ આ પ્રમાણે કહીને તેને નહીં ઈચ્છતી એવી મને તેણે બળાત્કારે અહીં રાખી. તે આ એક તુંબમાંહેના અંજનવડે મને બીલાડી મનાવીને જાય છે અને બીજા તુખના અંજનવડે પાછે આવે છે ત્યારે મને કન્યા અનાવે છે. આ પ્રમાણેની મારી સ્થિતિ છે. તે રાક્ષસ દરરોજ દિવસે કાઇપણ સ્થળે જાય છે અને રાત્રે પાછો આવે છે. આ પ્રમાણે મારા દિવસેા વ્યતિક્રમે છે. એક દિવસ મે તેને પૂછ્યું કે- તમે કેણુ છે ? દૈવ છે કે મનુષ્ય છે ?” તે ખેલ્યા કે–“ સાંભળ ! વૈતાઢય પર્યંત ઉપરના મણિમ'દિર નામના નગરને વિદ્યાધરામાં શિરામણિ ચિત્રાંગદ નામે હું રાજા છું, દૈવયેાગે હું મનુ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯ )
બ્યના માંસના લાલચુ થયા. મારાથી જન-ક્ષય થતા જાણીને મને અનેક પ્રકારે સમાવવામાં આવ્યેા, પણ અત્યંત દુર્ભાગ્યના ચેાગથી મારૂ તે વ્યસન ગયું નહીં; તેથી મારા મત્રી અને સામત વિગેરેએ બળાત્કારે મને નગરમાંથી કાઢી મૂકયા. કેમકે સાનાની છરી પણ કાંઈ પેટમાં મરાતી નથી. એવી રીતે સ્થાનથી પરિભ્રષ્ટ થયેલા હું માનવરાક્ષસ થયા. પછી હું પૃથ્વીપર ભમવા લાગ્યા. એવી રીતે ભમતાં ભમતાં અચાનક અહીં આવી ચઢ્યો.”
"
આ પ્રમાણે રાજકન્યા વાત કરે છે તેવામાં દૂરથી આવતા તે રાક્ષસને જોઈને ભયવાળી થઇ સતી સસબ્રમપણે તે એટલી કે– હું કુમાર ! તમે ચાલ્યા જાઓ, ચાલ્યા જાઓ, એ દુષ્ટ રાક્ષસ મને પરણવાની ઈચ્છાથી વિવાહસામગ્રી લઈને આકાશમાગે શીઘ્રપણે અહીં આવે છે. ” તે સાંભળી કાંઈક સ્મિત કરીને કુમાર ખેલ્યા કે− જાણ્યું, જાણ્યુ, તારૂ મન જાણ્યુ, તું તે યમને વરવા ઇચ્છે છે, મને વરવા ઇચ્છતી નથી. ’ આ પ્રમાણે સાંભળી નિઃશ્વાસ મૂકીને તે ખેલી કે‘ હે મહાભાગ ! હું અત્યંત મદભાગ્યવાળી છુ, તમારી જેવા વરરત્ન હું કાંથી મેળવી શકું ?’ કુમાર કહે છે કે-‘તુ એના માઁ કાંઇ હાય તા જણાવ કે જેથી તારા નિષ્કારણ વૈરી એવા તે રાક્ષસને હું હણી શકું. ' આ વચનથી હર્ષોં પામીને તે કન્યા ખાલી કે મધ્યાન્હ એક મુર્હુત એ નિશ્ચળ થઇને દેવપૂજા કરે છે, તે વખતે એ નરરાક્ષસને મારી શકાય તેમ છે, બીજો અવસર નથી. ’ તે સાંભળીને કુમારે કહ્યું કે- હું વિચક્ષણે ! તે ઠીક વાત કહી. ’ કન્યા કહે−‘ હવે બીજી અંજન આંજીને મને ખીલાડી અનાવા અને તમે ખૂણામાં સંતાઈ
.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
જાઓ.’કુમાર તે પ્રમાણે કરીને હાથમાં તલવાર લઈ એકાંતમાં ઉભા રહ્યો. તેવામાં વારંવાર ખાઉં, ખાઉં કરતા તે રાક્ષશ્ન આન્યા.
રાક્ષસે અંજન આંજીને ખીલાડીને રાજકન્યા બનાવી.. પછી ચારે ખાજુ જોતા સતા તે મેલ્યા ?-‘આટલામાં મનુષ્યની ગંધ આવે છે. ’ કન્યા બેાલી કે–‘ મનુષ્ય તેાહું છું, માટે અત્યારે તારા મનમાં આવે તે કર, તને નિવારના અહીં કાણુ છે?” પછી રાક્ષસ વિવાહસામગ્રી એક બાજુ મૂકીને પાતે પવિત્ર થઈ, પેાતાના અભીષ્ટ દેવને પૂજીને ક્ષણુ વાર ધ્યાનમાં લીન થયેા. તે જ વખતે વિદ્યુતના ક્રૂડ જેવુ ખગ ઉંચુ કરીને સિંહ જેમ ગુઢ્ઢામાંથી બહાર નીકળે તેમ કુમાર ખૂણામાંથી બહાર નીકળ્યા. પછી દ્વાર પાસે ઉભેા રહીને તે બાલ્યા કે–‘રે પાપીષ્ટ ! હવે તુ મારી પાસેથી કયાં જવાના છે? તે રાજા વિગેરેના ચિંતામણિ રત્ન સમાન જીવિત હર્યા છે તે પાપનું હું આ તલવારવડે તને પ્રાયશ્ચિત્ત કરાવું છું; માટે ઉભા થા, ઉભા થા.' પેલા રાક્ષસ પણ બે ઘડી સુશ્રી નિષ્ક પપણે જાપ કરીને પછી યમની અહવા જેવી કાતિ હાથમાં લઇને ઉંચા કેશવાળા તે કુમારની સામે થયા. તેવામાં રાજપુત્રે કેળના કાંડની જેમ તેનું મસ્તક છેદી નાખ્યું.
આ પ્રમાણે જગતમાં અમૂલ્ય એવા જય મેળવીને, પ્રબળ રક્ષાવિધાન તેમજ પ્રમળ પુણ્યના પ્રભાવથી વિષત્તિને દૂર કરીને, રાક્ષસે લાવેલા વિવાહાપગરણાથી અનુરાગપૂર્વક કુમારે પ્રિય ગુમ’જરીનું પાણિગ્રહણ કર્યું.
ઇતિ શ્રી હકુ જરાપાધ્યાયવિરચિતે દાનરત્નાપાખ્યાને શ્રી સુમિત્રચરિત્રે શ્રી સુમિત્રજન્મ, પરદેશગમન, પાણિગ્રહણુવર્ણના નામ પ્રથમ; પ્રસ્તાવઃ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) દ્વિતીય? પ્રસ્તાવ
સુમિત્રકુમાર પ્રિયંગમંજરી સાથે પાણિગ્રહણ કરીને દિવ્યાલંકાર ધારણ કરનારી તેની સાથે સર્વ પ્રકારે મહેશ્વરની જે શોભવા લાગ્યા. કુમાર તેની સાથે તે નગરમાં રહેતા સતે નેહ સહિત ને આનંદ સહિત વિકસીત દેહથી ગુખભેગ ભોગવવા લાગ્યા. એવામાં વસંતઋતુ આવી એટલે હિંચોળા પર બેસવા વડે અને પુષો ને ફળો ચુંટવા વડે ઉદ્યાન અને કાનનમાં કીડા કરવા લાગ્યા. એકદા નદીમાં પેસીને જળક્રીડા કરતાં પ્રિયંગુમંજરીને કિનારે મૂકેલે કંચુક જળ કલ્લોલમાં તણાઈ ગયો. લજજારહિતપણે જળક્રીડા કરીને કિનારા પર આવ્યા ત્યારે પ્રિયંગુમંજરીએ પિતાના કપડામા કંચુક ન દીઠે, એટલે તેણે રાજકુમારને કહ્યું કે--“હે
સ્વામિન! મારે કંચુક અહીં જ મૂકયો હતો તે કયાં ગયો તેની ખબર પડતી નથી. તે સાંભળીને સુમિત્રે જળમાં, - ળમાં, આકાશમાં સર્વત્ર જોયું, પણ અભવ્ય જીવ જેમ બેલિબીજ ન પામે તેમ તેને કંચુક મળી શકે નહીં. એટલે કુમારે તેને કહ્યું કે “હે પ્રિયા ! મહેલ તરફ ચાલ, ત્યાં આ કંચુકની જેવા બીજા ઘણા કંચુકે છે તેમાંથી તને ગમે તે ગ્રહણ કરજે.”
આ પ્રમાણે કહીને પ્રિયા સાથે તે રાજમહેલમાં આવ્યો. લીલાપૂર્વક તેની સાથે વિષયસુખ ભેગવતાં તે કુમારે કેટલેક કાળે વ્યતીત કર્યો. આ બાજુ નદીના પ્રવાહમાં તણાતો કંચુક ત્વર્ણિત ગતિથી શ્રીવિજય નગર નજીક નીકળે. તરીયાએ નદીમાં પ્રવેશ કરીને તે કંચુક લઈ લીધે અને અત્યંત આનંદથી મકરધ્વજ રાજાને ભેટ કર્યો. સેનાની
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
ઢોરી અને મણિની જાળથી શાલતા એવા તે કંચુકને જોઈને રાજા આનંદ પામ્યા. તે તરીયાનુ સેાનાના અલકારાથી સન્માન કરીને રાજાએ તેને પૂછ્યું કે- હે ભદ્ર! તને આ કંચુક કયાંથી પ્રાપ્ત થયા ?' ત્યારે પ્રત્યુત્તરમાં તેણે જણાવ્યુ કું— નદીના મધ્ય ભાગમાંથી.' આ પ્રમાણે આદરપૂર્વક તેની વાણી સાંભળીને રાજા વિચારવા લાગ્યા કે ખરેખર તે જ સ્ત્રી-રત્ન છે કે જેને આ કચુક છે. ચિંતામણિની જેવી અદ્દભૂત તે સ્ત્રી જો મને પ્રાપ્ત થાય તેા પછી આ સંસારસાગરમાં હું શું ન પામ્યા? અર્થાત્ સર્વ વસ્તુ પામ્યા ગણાઉં. ' આ પ્રમાણે વિચારીને સ્ત્રીના લાલચુ, કામી અને વિશાળ નેત્રવાળા તે રાજાએ ઉત્તમ ક્ષત્રિયાથી પૂર્ણ સભામાં આ પ્રમાણે જાહેર કર્યું કે-' લક્ષ્મીના ગૃહતુલ્ય જે કામિનીના આ કચુક છે તે કામળ આલાપવાળી સ્ત્રી જે મને મેળવી આપશે તેને તેની ઈચ્છાવડે જે માગશે તે હું આપીશ. આ પ્રમાણે હું પ્રતિજ્ઞા કરૂ છું.’ આમ કહે સતે પણ કાઇએ તેના હાથનું ખીડું ઋણુ કર્યું નહીં. તે વખતે રાજસભામાં સિદ્ધસીકાત્તરી એવી વૈરિણી એવા યથા નામવાળી કાઈક ગણિકામાં મુખ્ય ગણાતી વેશ્યા બેઠી હતી તે ખેાલી કે-‘હે રાજન ! દૂર રહ્યાં છતાં પણુ જે સ્ત્રીએ તમારા ચિત્તને હરણ કર્યું છે તે ચપળ લાચનવાળી સ્ત્રીને હું અવશ્ય અહીં લઈ આવીશ. હું સ્વામિન્ ! શક્તિથી તેમજ ભક્તિથી તમને તે સ્ત્રી હું મેળવી આપીશ.” ત્રા પ્રમાણે કહીને તેણે રાજાના હાથનું બીડું ગ્રહણ કર્યું - તે વખતે ‘સેવકાની કાર્યના પ્રારંભમાં જ પ્રશંસા કરવી. ’ એ નીતિને અનુસરીને રાજાએ સ્વમુખે તેની ખૂબ પ્રશંસા કરીને તેને રજા આપી.
૧ જેને સીક્રેાત્તરી દેવી સાધ્ય છે એવી.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) હવે તે ગણિકા નદીના ઉપરના ભાગ તરફ ચાલવા લાગી. એ પ્રમાણે નિરંતર ચાલતાં ઘણે દૂર ગઈ, ઘણા વન પર્વતને જોયા, એ પ્રમાણે ચાલતાં તે નદીની નજીક રહેલા એક નગરના સુંદર ઉઘાનમાં આવી. ત્યાં કીડારસમાં પરાયણ એવા દંપતી (સુમિત્ર ને પ્રિયંગુમંજરી)ને તેણે જોયા. તેને જોઈને વિસ્મયથી વ્યાપ્ત થયેલા મનવાળી તે વેરિણું ક્ષણમાત્ર તે વિચારવા લાગી કે- “અહો રૂપ ! અહે કાંતિ ! અહે અદ્ભુત લાવણ્ય! અહો ભાગ્યાધિકતા! અહા એમની લીલા ! શું આ તે કોઈ વિદ્યાધરનું જોડલું છે અથવા શું ઈંદ્રાણી ને ઇંદ્ર ભૂમિપર ક્રીડા કરવા આવ્યા છે?” આ પ્રમાણે વિચારતી તે ગણિકાએ રાજાને મળેલા કંચુકની જેવા જ કંચુકને ધારણ કરનારી પ્રિયંમંજરીને જોઈ. એટલે તેણે નિશ્ચય કર્યો કે
જરૂર આ તે જ સ્ત્રી છે કે જેણે મારા રાજાના મનનું હરણ કર્યું છે. વળી તેણે વિચાર્યું કે-“મારો પ્રયાસ ફળિભૂત થયે છે. જાગતા એવા મારા ભાગ્યવડે જ મને આ સ્ત્રીને પત્તો મળે છે.” પછી સિદ્ધસત્તરીના પ્રભાવથી પ્રિયંગુમંજરીના સર્વ સ્વરૂપને જાણી લઈને કપટ કરવામાં ચતુર એવી તે વેશ્યા તે જ ઉદ્યાનના સમિપના માર્ગને છેડે એક વૃક્ષની નીચે બેસીને રાજા વિગેરેના નામે લઈ અત્યંત રૂદન કરવા લાગી. તેનું રૂદન સાંભળીને તરતજ કીડા તજી દઈને દયાપરાયણ એવા તે દંપતી તેની પાસે આવ્યા. તેને અત્યંત વિલાપ કરતી જોઈને કુમારે પૂછયું કે-“હે મુગ્ધ ! તું કોણ છે અને આ બગીચામાં આવીને શા માટે રૂએ છે?” એટલે તે ગણિકા બેલી કે-“હે દયાના આધારભૂત કુમાર ! મારા દુઃખનું કારણ સાંભળો !
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪) આ નગરને રાજા જે કનકધ્વજ હતું તેની હું કમળસુંદરી નામની પ્રખ્યાત બહેન છું. હું બાલ્યવયનું ઉલ્લંઘન કરીને સુંદર તરૂણાવસ્થા પામી એટલે અહીંથી સો જન દૂર શંખપુર નામનું નગર છે તેને શંખ નામનો રાજા ત્યાંથી અહીં આવીને મહોત્સવ પુર:સર માતાપિતાએ આપેલી એવી મને રૂપવતી સતીને તે પરણ્યો. વિવાહ થયા પછી હું ભર્તારની સાથે સુખપૂર્વક શંખપુર જવા ચાલી અને અખંડ પ્રયાણ કરતાં અમે શ્વસુરમંદિરે પહોંચ્યા. મેં ભર્તારની દયાથી બહુ કાળ સુધી સુખ ભોગવ્યું. અનુક્રમે મારી કુક્ષિથી ત્રણ પુત્રે થયા. એવામાં મેં સાંભળ્યું કે-“મારા પિતા સ્વર્ગે ગયા છે અને મારા બંધુ કનકધવજને રાજ્યપ્રાપ્તિ થઈ છે. તેની રાણી કનકમંજરી નામે છે અને તેને પ્રિયંગુમંજરી નામે પુત્રી થઈ છે કે જે સર્વગુણસંપન્ન છે તેમજ રૂપવડે રતિ જેવી છે. મારા ભાઈએ નેહવડે મેકલેલ વસ્ત્રાભરણાદિ ઘણા વખત સુધી મને મળ્યા કર્યું. સ્ત્રી જાતિને એ હકીકત સુખ આપનારી છે. હમણા દેવગે મારા ભર્તાર મરણ પામ્યા અને શત્રુઓએ બહુ સૈન્ય વડે આવીને રાજ્ય લઈ લીધું. મારા પુત્રો પણ મરણ પામ્યા. દૈવે વિડંબના કરેલી અને દુઃખવડે દગ્ધ થયેલી હું એકલી જીવ લઈને ત્યાંથી ચુથભ્રષ્ટ થયેલી હરણીની જેમ ભાગી. હું ઘણે સ્થાને ભમી પણ કોઈ સ્થાને મને સુખની પ્રાપ્તિ થઈ નહીં, તેથી સુખની અર્થી એવી હું મારા મને રથ અહીં પૂર્ણ થશે એમ ધારીને મારા ભાઈને રાજ્યમાં આવી, પરંતુ અહીં સર્વ શુન્ય જોઈને મને તે ક્ષત ઉપર ક્ષારનું અધિપ થાય તેવું અત્યંત દુઃખ ઉત્પન્ન થયું તેથી હે કુમાર! હું રૂદન કરું છું.”
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ )
આ પ્રમાણેની તેની વાત સાંભળીને પ્રિય ગુમ જરીએ પેાતાના ભર્તારને કહ્યું કે- હે સ્વામિન્ ! આ મારા પિતાની મ્હેન ને તમારી કુઈસાસુ આવી જાય છે. ’ આમ કહીને તત્ક્ષણુ પાતાની ફઈબાને ગળે વળગીને સુમિત્રની આ વા લાગી અને ખાલી કેમ્પ હા ઇતિ ખેદે! તમારી પણ આવી દારૂણ અવસ્થા કેમ થઇ ? પરંતુ એમાં વિધિના જ દોષ છે કે જે સજ્જનાને વિપત્તિમાં નાખે છે.’ ગણિકા પણ અત્યંત કપટભાવથી ખેલી કે–‘હે વત્સે ! હે શુભાશયે ! તુ કનકવજની પુત્રી છે? એ વાત મને સત્ય કહે. ’પ્રિય ગુમ જરીએ હા પાડી એટલે તે સાંભળીને જાણે અત્ય ંત શેક ઉત્પન્ન થયે હાય તેમ તે વિરણી પાતાના રૂદનના સ્વરવડે આકાશને ભરી દેતી સતી અત્યંત રૂદન કરવા લાગી. પછી તે ખેાલી કે-‘ હું ભત્રીજી ! મારી જેમ તારી પણ દુર્દશા કેમ થઈ ? અરે! અરે ! કનકવજ નામના ગુણથી પ્રસિદ્ધ એવા મારા અધુ કયાં? સુંદર રૂપવાળી કનકમજરી નામની મારી ભાજાઈ કાં? નગરજને કયાં ? આ નગર શૂન્ય-નિર્જન કેમ છે?' પ્રિયગુમ’જરીએ ગળગળા અવાજે અધી વસ્તુસ્થિતિ કહી. તે સાંભળીને તે વેશ્યા અત્યંત દુ:ખપૂર્વક ફરીવાર વિલાપ કરવા લાગી કે-‘ હે જૈવ ! હે ઉત્તમ પુરૂષને વિડંબના પમાડનાર ! મને અને મારી ભત્રીજીને ગાઢ દુ:ખમાં નાખીને તે આ શું કર્યું? છતાં પણ હું માનું છું કે મારૂં પૂર્વકૃત પુણ્ય કાંઈક જાગતું છે કે જેથી જયવાળા જમાઈ અને ભત્રીજી મને પ્રાપ્ત થયા. ’
સારમાદ નિર્મૂળ-કપટ રહિત મનવાળા તે મનેવડે જીવતી જાગતી આપત્તિની જેવી તે વેશ્યાને અત્યંત આગ્રહ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) સહ પિતાના મંદિરે લઈ જવામાં આવી, અને બીજી કુલદેવીની જેમ વસ્ત્ર, આહાર વિગેરેથી તેની ભક્તિ કરવામાં આવી. એ પ્રમાણે હંમેશ સન્માનિત કરાતે સતે કેટલોક સમય વીત્યા બાદ કુટિલ મનવાળી તે વેશ્યાએ રાજપુત્રીને પૂછયું કે-“હે પુત્રી ! આ તારા પતિ કેણ છે? અને તે કેવી રીતે તેની સાથે પરણ? તે કહે.” તેણીએ કહ્યું કે-“હે માતા ! સાંભળે. આ કેણ છે તે હું એગ્ય રીતે જાણતી પણ નથી. ભયંકર એવા રાક્ષસને હણીને તે મને પરણ્યા છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને તેણે ગળગળા સાદે કહ્યું કે-“આંધળાની લાકડીની જેમ આપણા બંનેને તે એક-માત્ર આધાર છે. તેની સાથે વાતચીત કરત મારૂં મન સહજ શરમ અનુભવે છે, તેથી તારે તારા વલ્લભને (પતિને) એકાંતમાં આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ કહેવું કે-હે નાથ ! યક્ષ-રાક્ષસ વિગેરેના ભયની શંકાયુક્ત અને જંગલની જેવા આ શુન્ય-ઉજજડ નગરમાં આપણે શામાટે રહેવું જોઈએ ? માટે હે પ્રભુ! સુંદર વસતિવાળા સ્થાનમાં-રહેઠાણમાં આપણે જઈએ તે સારૂં.” ભેળી એવી પ્રિયંગુમંજરીએ આ વચન સત્ય માન્યું અને એકાંત સ્થાન પ્રાપ્ત કરીને તેણે પતિને ઉપરોક્ત બીના જણાવી. વીર પુરૂષોમાં અગ્રણી એવા તેણે વાત હસી કાઢીને કહ્યું કે- હે પ્રિયા ! તારે જરાપણ બહીવું નહિં, કારણ કે મને કેઈના તરફથી ભયની બીલકુલ આશંકા નથી.” તેનું શું કારણ?” એમ મધુર વાણીવડે સ્ત્રીએ પૂછતાં સાહસના ઘરરૂપ અને ચતુરાઈના ભંડારરૂપ કુમારે ગળે પ્રાણ આવે તે પણ સ્ત્રીને ગુપ્ત વાત ન કહેવી એ નીતિવાક્ય જાણતાં છતાં, નસીબોગે કહ્યું કે-“હે ભદ્રે ! જ્યાં સુધી સિદ્ધપુરૂષથી અર્પણ કરાયેલ રક્ષાવિધાન મારા ખગની મુઠમાં
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) રહેલ છે ત્યાં સુધી તેના ચમત્કારથી આ જગતમાં સુર, અસુર અને મનુષ્યોથી પૂર્વોપાર્જિત ધર્મથી હોય તેમ હું અજેય છું. જે દેવગે તે જાય કે વિનાશ પામે તે મને શત્રુની શ્રેણી તેમ જ આપત્તિઓ પણ ઉપદ્રવકારી થાય.” આ પ્રમાણે હકીકત જાણ્યા પછી પ્રિયંગુમંજરીએ મુગ્ધપણે તે બધી વાત પેલી કુટ્ટિનીને કહી સંભળાવી. | સુમિત્ર કુમારને મર્મ જાણીને નિષ્કારણ વૈરિણી એવી વૈરિણીએ અન્યદા કુમારની સ્નાનકિયા પોતાને હાથે કરવા માંડે. ખળ અને તેલથી વ્યાપ્ત મુખ ને મસ્તકવાળા કુમારને કરીને તે દુષ્ટાએ તેના પગની મુઠ બળતા એવા ચુલામાં નાખી દીધી, એટલે તે તરતજ કાષ્ટની જેમ બળી ગઈ. રક્ષાવિધાન યુક્ત ખડ્વમુષ્ટિ રક્ષારૂપ થઈ ગઈ એટલે સર્વ પ્રકારની આપત્તિના ભેગથી કુમાર મૂછિત થયો. તે વખતે પેલી માયાવી વેશ્યાએ મિથ્યા હાહાર કર્યો, એટલે બીજા કામ તજી દઈને તરતજ રાજપુત્રી ત્યાં આવી. ત્યાં ભર્તારને મૂછિત થઇને પૃથ્વી પર પડેલ જોઈ તેણે પેલી વેશ્યાને પૂછ્યું કે “તમારા જમાઈને આમ એકાએક શું થયું?” તે બોલી કે-“તેનું કારણ હું કાંઈ જાણતી નથી.” તે વખતે પ્રિયંગુમંજરી ખગમુષ્ટિ તપાસવા લાગી ત્યાં તે તેને અગ્નિમાં ભસ્મીભૂત થયેલી જોઈને તેને પોતાના પતિના વચને યાદ આવ્યા. પછી ક્ષણવાર વિચાર કરતાં તે વિચક્ષણ હૃદયમાં સમજી ગઈ કે “જરૂર આ કાર્ય આ શાકિની જેવી માઠી બુદ્ધિવાળી સ્ત્રીનું જ છે.”
તે વખતે રાજપુત્રી શોકથી બે વિભાગ થઈ ગયેલા મનવાળી હોય તેમ અત્યંત રૂદન કરવા લાગી કે જેના પ્રતિ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્વનિથી આકાશ ને ભૂમિને મધ્યભાગ પૂરાઈ ગયો. તે મનમાં બોલી કે-“હા વલ્લભ ! તમે એકાંતમાં કહેલી વાત જે મેં આ પાપિણીની પાસે કરી ન હોત તે આ કષ્ટ ઉત્પન્ન થાત નહીં. હા પ્રાણેશ ! હા નાથ ! હા દયાનિધિ ! મેં તમારા મર્મવાકય આ દુષ્ટાની પાસે કહ્યા તેનું આ ફળ છે. હે જીવિતેશ્વર ! આ અસાર સંસારમાં તમારા વિના કારાગૃહની જેમ રહીને હું જીવતી પણ શું કરી શકું? હે સ્વામિન્ ! તમારી સાથે એકજીવવાળી ને દીન એવી મારી અવજ્ઞા કરીને તમે મૌન ધારણ કરીને કેમ રહ્યા છો? મને અમૃત જેવી વાણીવડે કાંઈક જવાબ તો આપ.” આ પ્રમાણે નેહરૂપ મદિરાના
ગથી હોય તેમ અનેક પ્રકારના વિલાપ કરતી અને મહાદુઃખવડે પ્રપરિત થયેલી તે પણ મૂચ્છ પામી. પછી ઘણા શીતોપચારવડે થોડા વખતમાં રાજકન્યાને સચેતન કરીને સ્કુરાયમાન વાણીવડે પેલી વેશ્યા બોલી કે અરે મૂર્ખ ! તું મારા આ સ્વરૂપને જાણતી નથી કે મેં સિદ્ધસીકેત્તરીએ તારે માટે જ આ બધે પ્રપંચ રચે છે, તેનું કારણ સાંભળ !
અહીંથી સો જન દૂર વિજયપુર નામનું નગર છે, જેને ગઢ દેવાંગનાઓને રત્નવિનાના આદર્શ (કાચ) જે છે. તે નગર કલ્પવૃક્ષ જેવા દાતારવડે, અનેક દેવમંદિરો વડે, અપ્સરા જેવી સ્ત્રીઓ વડે અને દેવ જેવા મનુષ્પાવડે મનોરમ છે. અમૂલ્ય અને સ્વચ્છ એવા અમૃતવડે તેમજ સ્કુરાયમાન કાંતિવાળા મણિઓવડે ઈંદ્ર જ જાણે પોતાની સારભૂત વસ્તુઓ અહીં રાખી ન હોય એમ જણાય છે. અનેક બગીચાઓ, નદીઓ, કુવાઓ, તળા, મઠે અને મંદિર વડે લંકાથી પણ અધિક શોભાવાળું ને જનને સુખદાયક તે નગર છે. તે નગ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ) રમાં રૂપલાવણ્ય વડે લલિત અંગવાળો અને ઉદ્ઘસાયમાન ચિત્તવાળો શ્રીમકરવજ નામને યથાર્થ અભિધાનવાળો રાજા છે. તે રાજા ઔદાર્ય, ધેર્ય, ગાંભીર્ય વિગેરે ગુણરત્નના સમુદ્ર જે, પ્રતાપવડે આકાંત કરેલી દિશાઓવાળે અને અદ્ધિવડે ઇદ્ર જે છે. સભામાં બેઠેલા એવા તેના હાથમાં અન્યદા કોઈક દિવ્ય કંચુક નદીના પ્રવાહમાં તણાઈને આવેલે કઈ માણસે લાવીને આયે. તે કંચુક જોઈને ઘણું અંતઃપુરીઓવાળા છતાં તે રાજાએ અદષ્ટ એવી તે કંચુક ધારણ કરનારી તારી ઉપર પોતાના મનને નિશ્ચળ કર્યું. તેથી તેને લાવવા માટે હે વત્સ! તે રાજાએ સભામાં ધરેલું બીડું મેં સર્વ વેશ્યામાં શિરેમણિ એવી વરિણીએ ગ્રહણ કર્યું અને તેને લઈ જવા માટે હું અહીં આવી. સિદ્ધસીકેત્તરીના પ્રભાવથી બધી માયા ઉભી કરીને ખગની મુષ્ટિ અગ્નિમાં બાળી દઈ આને મેં મારી નાખે છે. ભવાંતરના નેહથી અથવા તારા ભાગ્યથી પ્રેરિત થઈને મારે રાજ તારે વિષે અત્યંત રાગવાળ વર્તે છે; તેથી હવે તું શીધ્ર મારી સાથે ત્યાં ચાલ અને હે ચારૂલોચને ! મારા પ્રયાસને અને તારી વયને સફળ કર. અજ્ઞાત કુળશીલવાળા આ એકાકી પુરૂષ ઉપરથી અને આ શ્મશાન જેવા નગર ઉપરથી પ્રીતિ તજી દઈને તું મારી સાથે ચાલ. વળી મકરધ્વજ રાજાના નિબિડ નેહસાગરને તારા મુખરૂપ ચંદ્રના દર્શનવડે ઉછળતા કāલવાળે કર.”
આ પ્રમાણે હળાહળ ઝેર જેવા તેના વચનોને સેંકડો સતીઓમાં શિરોમણિ એવી તેણીએ બહુ પીડાને કરનારા માન્યા. પછી તે બોલી કે-“હે વૃદ્ધ! તે આ કથન મહાપાપકારી, હીનજનને ઉચિત અને બંને લેકને વિનાશ
સફળ કરી
ઉપર
ફરજ ઉપર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
કરનારૂ કહેલ છે; પરંતુ કનક (ધતુરા) ના પુષ્પો તા શ ંભુ ( શિવ ) ના મસ્તકે ચડે અથવા જમીનપર પડે. તેની જેમ કુલીન સ્ત્રીના આ જ ક્રમ છે કે તે ભર્તારને સેવે અથવા સ્કુરાયમાન અગ્નિને સેવે. કઢાપિ પણ અન્યત્ર પેાતાના મનને જરાપણ ચલિત કરે નહીં. ’ આવા તે પતિવ્રતાના વાકયા સાંભળીને તે દુષ્ટાશયવાળી વેશ્યા કાપવડે વિકટરૂપ કરીને ખેલી કે ‘અરે પાપિણી ! શું તું મને સિદ્ધસીકાત્તરી તરીકે ઓળખતી નથી ? માટે તુ મારા કહ્યા પ્રમાણે કર, નહીં તે હું તને પણ મારી નાખીશ. ' પ્રિય'ગુમંજરી તેને મહા શાકિનીઓમાં પણ મુખ્ય જાણીને પેાતાના ભત્ત્તરે એકાંતમાં કહેલ હકીકત સંભારી કે– હે પ્રિયે ! રમ્ય એવી ચંપાપુરીના રાજા ધવળવાહનની રાણી પ્રીતિમતીના હું સુમિત્ર નામના પુત્ર છું. પિતાના રાષથી તે દેશને તજીને સૂર, સીધર, સુત્રામ ને સાગર નામના ચાર મિત્રાની સાથે હું ચાલી નીકળેલા છું. તે મારા મિત્રા જૂદી જૂદી ચાર પ્રકારની વિદ્યા મેળવવા માટે છ માસની મુદત કરીને ચાર જગ્યાએ રાકાયેલા છે. તે હકીકતને પાંચ માસ થઈ ગયા છે. હવે એક મહીનાની અંદર અવધિ પૂર્ણ થવાથી ચારે વિદ્યાએ લઇને તે જરૂર પાદ—વિદ્યાથી અહીં મારી પાસે આવી મને મળશે.’
આ પ્રમાણે પોતાના ભત્તરે કહેલી હકીકતનું સ્મરણ કરીને તેણે વિચાર્યુ કે ‘ હવે થાડા વખતમાં તે મિા આવશે અને સંજીવિની વિદ્યાવડે મારા સ્વામીને તે જીવાડશે; તેથી ત્યાં સુધી મારે મારા શીલની તેમજ જીવિતવ્યની રક્ષા કરવી જોઇએ. જીવતા મનુષ્ય હજારેા કલ્યાણાને જોઈ શકે છે.’ આ પ્રમાણે વિચારી કુમારનુ શ્રેષ્ઠ શરીર ઉપાડી આવાસના
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ) અંદરના નિવિનકારી ભાગમાં સારી રીતે મૂકીને, નેકરોને ભલામણ કરીને તે વેશ્યાની સાથે ચાલી.
અનુક્રમે તેઓ શ્રી વિજયનગર નજીક આવ્યા અને ઉપવનમાં રહ્યા. ત્યારબાદ તે કુટિનીએ કેઈની સાથે રાજાને વધામણી મેકલી. ઉછળતા કામ-અંકુરવાળા, સ્ત્રી-લાલચ મકરધ્વજ રાજા આનંદિત થયે સતે પરિવાર યુક્ત સામે આવ્યું. ત્યાં રંભાના રૂપ સરખી તેણીને જોઈને રાજા મકર
જ પોતાના મનમાં અત્યંત હર્ષિત થયો. પછી મનહર અને અલંકારથી ભૂષિત એવા શ્રેષ્ઠ હસ્તીને ત્યાં લાવીને સ્નેહપૂર્વક કમળ વચનવડે રાજા બોલ્યો કે હે પ્રિયા ! મારી સાથે આ હાથી ઉપર બેસીને નગરમાં ચાલ અને મારા વાંછિતની પૂર્ણતાને માટે મારા રાજમંદિરને શેભાવાળું બનાવ.” કાળ
વ્યતીત કરવાના મિષથી નિર્મળ શીલવાળી તેણીએ રાજાને કહ્યું કે અમારા બંનેના (પતિ-પત્નીના) કલ્યાણ માટે આપની મહેરબાનીથી એક માસ સુધી ભિક્ષુકને દાન આપવા માટે હું અહીં જ રહીશ. ત્યારબાદ યોગ્ય એવું તમારું કાર્ય હું કરીશ.”
આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાએ ત્યાં દાનશાળા કરાવી આપી. પ્રેમીજને સ્ત્રીઓને રાજી કરવા માટે શું શું કરતા નથી ? તે પણ ત્યાં રહી સતી દીન-અનાથ જનને ઈછિત દાન આપવા લાગી, કારણ કે વિવેકવાળા પુરૂષે હમેશાં અવસરોચિત જાણવાવાળા જ હોય છે. આ એક મહિને રાજાને ત્રીશ વર્ષ જેવડે થઈ પડ્યો; જ્યારે દાનરૂપી અમૃતમાં મગ્ન થયેલીતેમાં રસયુક્ત બનેલી તેણીને તે ત્રીશ ક્ષણ એટલે લાગ્યો. મહિને પૂર્ણ થયે સતે તેના પતિના ચારે ભાઈબંધે ત્યાં આવી ચડ્યા. તેને ધણીએ કહેલી હકીકતથી ઓળખી કાઢવામાં
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨ ) આવ્યા. પછી ભક્તિપૂર્વક તેને જમાડીને તેણીએ તેને પૂછ્યું કે ‘તમે કોણ છે ? ’ ત્યારે તે ખેલ્યા કે- અમે રાજકુમાર સુમિત્રના મિત્રો છીએ. મિત્રની રજા લઈને અમે અધા જૂદા પડ્યા હતા. અમે તેના માટે ગુરૂ આગળથી વિદ્યાએ પ્રાપ્ત કરી. હું ભદ્રે ! પદાનુચારિણી વિદ્યાના પ્રભાવથી કુમા૨ના પગલે પગલે અમે એક ઉજ્જડ નગરમાં ગયા, પરંતુ ત્યાં તે સન્યા નહીં. જૂદા જૂદા અનેક બગીચાઓ અને જળાશયે જ્યાં જ્યાં કુમારે ક્રીડા કરી હતી ત્યાં ત્યાં તપાસ કરતાં કાઈક સ્ત્રીના પગલાં પણ તેની સાથે જોવામાં આવ્યા. ત્યારબાદ કાઈપણ સ્થળે મિત્ર સુમિત્રનુ પગલુ અમને મળ્યું નહીં, જેથી એ સ્ત્રીઓના પગલાને અનુસરતા અમે અહીં આવ્યા. હું સ્ત્રી ! તે એમાંની તમા એક છે, તેથી જો તમે જાણુતા હૈ। તેા પ્રાણવલ્લભ એવા અમારા મિત્ર કયાં છે તે કહેા; કારણ કે હવે પછી અમે તેના વિના પ્રાણ ધારણ કરવાને પણ સમ નથી; તેથી તેની વાર્તા અમારા પ્રાણરક્ષણને મા તમે કહેવાને ચાગ્ય છે. ’
આ પ્રમાણે પોતાના ભર્તારના મિત્રાના વચને સાંભળીને પ્રિય'ગુમંજરી વિચારવા લાગી કે-‘મારા વūભને ધન્ય છે કે જેન આવા મિત્રા છે. વળી હું અતિ ધન્ય છુ કે જેને એવા પતિ મળ્યો છે.’ આ પ્રમાણે વિચારીને પછી તેણીએ જેવું બન્યું હતુ' તેવું સર્વ વૃત્તાંત યથાર્થ કહી બતાવ્યુ. એટલે તેઓ મેલ્યા કે છુ ઉત્તમે! તે અમારા મિત્રના શરીરને તમે અમને શીઘ્ર બતા વા.’ તે ખેલી કે- તા તમે આકાશગામી રથ મનાવે કે જેથી આપણે શીઘ્ર ત્યાં પહેાંચી શકીએ.’ સાગરે તરતજ એક મેહુ કાષ્ટ મગાવીને આકાશગામી રથ શીઘ્ર તૈયાર કર્યો.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ )
હવે અહીં મહીને પૂરા થયા એટલે મકરધ્વજ રાજા પ્રિયંગુમજરીને લઇ જવા માટે ઉત્સુક થઈ આડંબર સહિત ત્યાં આવ્યું અને એક્ષ્ચા કે હું પ્રિયે! હવે નગરમાં પગલાં કરા અને મારી જેવા દાસની ઉપર હે ભામિનિ તમે પ્રસન્ન થાએ.’ રાજપુત્રી એાલી કે–‘હે રાજન્ ! તમે સારા રૂપ મૈં કુળ વાળી ચાર કન્યાઓને અહીં લાવા કે જેથી તેઓની અને આ વૈરિણીની સાથે રથમાં બેસીને આપણે નગરમાં જઇએ.' તેને વશ થયેલા રાજાએ તરતજ તેના કહેવાના અમલ કર્યો અને રૂપવાન ચાર કન્યાઓને ગામમાંથી ખેલાવી લીધી. એ વાત પ્રસિદ્ધ જ છે કે · કામી પુરૂષ શું શું કરતા નથી ?”
હવે કાતુક જોવા માટે ત્યાં નૃપાદિ રાજલેાક અને નગરજના પુષ્કળ એકઠા થયા. પછી પ્રિય ગુમંજરી પેાતાના ભત્તત્ત્તરના ચાર મિત્રા અને ચાર કન્યાઓ સહિત તે રથમાં બેઠી. વેશ્યાને પણ સાથે બેસાડી અને એકદમ આકાશમાર્ગે રથ ચલાળ્યે. માર્ગમાં પેલી દુષ્ટ એવી વેશ્યાને રથમાંથી નીચે પાડી દીધી. નિરાધાર એવી તે જળધારાની જેમ પથ્થરપર પડી જેથી તેના સર્વ અંગે ભાંગી ગયા અને ઘણું દુ:ખ પામી. કહ્યું છે કે અત્યુગ્ર પુણ્યપાપનું ફળ અહીં જ પ્રાપ્ત થાય છે,' એ થ અનુક્રમે રાજા વિગેરેની દૃષ્ટિથી અદૃશ્ય થયા અને સર્વે શ્રીકનક નામના નગરે પહેાંચ્યા. ત્યાં તેમને પ્રિય ગુમ જરીએ નેત્રમાંથી અશ્રુધારા વહેતે તેમના મિત્રનું શરીર આવાસના મધ્યમાં ગુપ્ત સ્થાને રાખ્યુ હતુ તે ખતાવ્યુ. સુત્રામે સજીવિની મહાવિદ્યાવી તેને સચેતન કર્યા એટલે કુમાર પણ ક્ષણમાત્રમાં સુઇને ઉઠ્યો હાય એમ જાગૃત થયા. રૂપસ્થ ધ્યાનમાં લીન થયેલી ચેાગિનીની જેવી રાજપુત્રી યથાસ્થિત પતિનુ રૂપ જેઈને પતિના સર્વાંગમાં પ્રવેશ કરી ગઇ.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ). સુમિત્રે પૂર્ણિમાના ચંદ્રને ચકોર જુએ તેમ આ સર્વ Rયું. સૂર, સીધર, સુત્રામ ને સાગર અત્યંત હર્ષ પામ્યા. સુમિત્રે ઉભા થઈને તે ચારે મિત્રને આલિંગન કર્યું. પાંચે મિત્રોનું વિગજન્ય દુઃખ સર્વથા નાશ પામ્યું. પછી સહુએ સ્નાન વાર્ચનાદિ કર્યું એટલે સૂરે અક્ષણ પાત્રવાળી વિદ્યાવડે અમૃત જેવા આહારથી સૌને ભેજન કરાવ્યું.
અન્યદા સુમિત્ર કુમારે સૂર, સીધર, સુત્રામ અને સાગરને પૂછયું કે-“તમે વિદ્યા મેળવીને શી રીતે આવ્યા?” એટલે પ્રથમ સીધર બેલ્યો કે-“હે ધવળ રાજેદ્રના કુળરૂપ કમળમાં રવિસમાન! સાંભળો. હું બે માસ ત્યાં રહ્યો અને ભક્તિ વડે તે વિદ્યાધારીને રંજિત કર્યો, તેથી તેણે મને પદજ્ઞા વિદ્યા સંપૂર્ણ આપી. ફરીને પણ કેટલાક કાળ સુધી મેં તે સદ્દગુરૂની સેવા કરી. પછી પ્રસન્નચિત્ત થયેલા તેમણે મને આજ્ઞા આપી એટલે ત્યાંથી ચાલે. ગુરૂની કૃપાથી મળેલી પદવિદ્યાના પ્રભાવથી ભાગ્યને લઈને તમારે અને આ મિત્રને મને મેળાપ થયો. વિદ્યા પ્રાપ્ત કરેલા ત્રણે મિત્રોની સાથે તમારે પગલે પગલે ચાલતાં આ શચ નગરે અમે આવ્યા કે જે નગર તમારા પગલાથી પવિત્રિત થયેલું હતું. મેં નગરના ઉદ્યાનાદિ ભૂમિમાં તમારા પુષ્કળ પગલાઓ જોયા, પરંતુ શ્રી બાહુબલિએ પ્રભાતકાળે પ્રથમ જિનને જયા નહોતા તેમ અમે પણ તમને અહીં જોયા નહીં. પછી એ સ્ત્રીઓના પગલે પગલે અમે શ્રીવિજયપત્તન નગરે ગયા. ત્યાં દાનશાળામાં રહેલી આ પ્રિયંમંજરીને અમે જોઈ. ત્યારપછી જે બન્યું તે આ રાજપુત્રી જાણતી હોવાથી તે કહેશે.”
એમ સાંભળીને સુમિત્રે પ્રિયંગુમંજરીને ત્યારપછી વત્તાંત પૂળ્યો એટલે તે રાજપુત્રીએ સિદ્ધસીકેત્તરીની માયા, અણની મુષ્ટિનું બાળી નાખવું, તેની સાથે વિજયપત્તન જવું, પોતે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫ )
"
કરેલા પ્રપંચ અને ત્યાંથી છુટીને અહીં આવવુ એ સંબધી બધી વાત કહી. તે સાંભળીને કુમાર વિચારવા લાગ્યા કે હું ધન્ય છું, પૂરેપૂરા પુણ્યવાન છુ કે જેને આવા ચાર મિત્રા અને ભાર્યો છે. ' પછી તેણે મિત્રાના સ્તુત્ય ગુણેાની અને ભાર્યાના શીલાદિ સદ્ગુણેાની હર્ષથી ઉત્કષૅ પામેલી, મિષ્ટ, કામળ અને મધુર વાણીવડે સ્તુતિ કરી. પછી સુમિત્ર તેમજ તેની પ્રિયાના આગ્રહથી સુરાદિ ચાર ચિત્રા શ્રીવિજયપત્તનથી સાથે લાવેલી ચારે કન્યાઓને અનુક્રમે પરણ્યા. પછી સૂરાદિ સવે એ પરમ મિત્ર અને પ્રૌઢપ્રતાપી સુમિત્રના ત્યાંના રાજ્ય ઉપર આદરપૂર્વક અભિષેક કર્યા. ચારે દિશાએ રાક્ષસના ભયથી વ્યાકુળ થઈને અલ્યા ગયેલા મંત્રી, સામત, વ્યવહારીઆ વિગેરે લેાકેાએ, તે રાક્ષસને હણીને સુમિત્ર નામના પદૅશી રાજકુમાર શ્રી કનક પુરના મહારાજ્યપર બેઠેલ છે એવું ચરાના મુખથી સાંભન્યું; તેથી તે રાજાને અત્યુત્ર પુછ્યવાળા જાણીને રસપૂરિત એવા સર્વે લેાકેા તેના પુણ્યથી આકર્ષિત થઇને ત્યાં આવ્યા. એટલે તે દેશ ને નગર સર્વ સમકાળે પ્રથમની જેમ વસી ગયું અને યથાસ્થાન સ્થિત થયેલા સર્વે લેાકેા પણ અત્યંત શાભવા લાગ્યા.
યુકતાયુકતને વિચાર કરી શકનારા સુમિત્ર રાજાએ સદ્બુદ્ધિના મંદિર તુલ્ય સૂરને મંત્રીપદે સ્થાપન કર્યાં, શ્રીધરની ઉપમાવાળા સીધરને કાટવાળના સ્થાનકે સ્થાપન કર્યા, સુત્રામને પુરેાહિતનું પદ અર્પણ કર્યું અને સાગરને સર્વ સૂત્રધારમાં મુખ્ય મનાવ્યેા. એ રીતે બીજા પણ ત્યાં રહેલા યાગ્ય મનુન્ચેની સેાગ્ય સ્થાને ચેાજના કરી. પેાતપોતાના સ્થાનને શેાભાવનારા ચાર અધિકારીઓવડે સ્વર્ગમાં રહેલ ઇંદ્ર જેમ લેાકપાળેાવડે થેલે તેમ તે પૃથ્વીતલપર શેશભવા લાગ્યા. અન્યદા ચતુરગ સેનાના અળથી યુકત એવા સુમિત્ર મહારાજા સૈન્યથી પૃથ્વીને ક પાવતે દિગ્વિજય માટે નીકળ્યેા અને ઘણા દેશેાને સાધીને, અનેક
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) રાઓને સેવક અનાવીને, દિશારૂપ ચક્રનું આક્રમણ કરતા પૃથ્વીના ઈંદ્ર જેવા તેણે પુન: પેાતાની નગરીમાં પ્રવેશ કર્યાં. ત્યારબાદ અનેક રાજાએની પુત્રીએ સાથે તેણે લગ્ન કર્યા અને ઉત્કૃષ્ટ બુદ્ધિવાળા તેણે પ્રિય ગુમ જરીને મહારાણી પદે સ્થાપન કરી.
કૈટલેાક સમય વીત્યા ખાદ તેના ખાવીશ બંધુએ તે નવીન રાજાની સેવાને માટે તે નગરમાં આવ્યા. છ મહીના માદ ખેદયુકત સુખવાળા તેઓને સૂર મંત્રીએ આળખ્યા એટલે તેમને રાજા આગળ મેળાપ માટે લાવવામાં આવ્યા. રાજાએ તરતજ તેને ઓળખ્યા, પરંતુ કુયેાગી. જેમ પરબ્રહ્મને એળખે નહીં તેમ સામ્રાજ્યપદને ભાગવતા એવા તે રાજા (સુમિત્ર)ને અત્યંત આરીકાઇથી જોવા છતાં પણ તેઓ એળખી શકયા નહીં. પછી રાજાએ તેને પૂછ્યું કે- તમે કાણુ છે ? કચાંથી આવે છે. શા કારણે અહીં આવ્યા છે ? અને તદ્ન શાભા વિનાના કેમ થઈ ગયા છે ? * એટલે તેઓ બાલ્યા કે– હું નૃપની શ્રેણીના મુકુટમાં રહેલા રત્નાથી રજિત ચરણકમળવાળા રાજન્ ! સાંભળે. શ્રપાપુરી નામની નગરીમાં શ્રેષ્ઠ એવા ધવળવાહન નામના રાજા છે. તેના અમે બધા પુત્ર! છીએ. તે રાજાને એક બીજો પુત્ર હતા પરંતુ મહાજનના તેમજ અમારી પ્રેરણાથી રાજાએ તેને ત્યાંથી કાઢી મૂકયે, ચિંતામણિ જેવા ઉત્તમ તે રાજપુત્ર તેના ચાર મિત્રા સાથે ત્યાંથી કયાં ગયા તેની અમને ખખર મળી. નહીં, તેના માતા તેના મનેાહર ગુણેાને સંભારતી સતી નિર તર કૂદન કરતી હતી અને પાસે રહેલા સ જનાને રાવરાવતી હતી. તે રાજપુત્રના ગયા પછી રાજાને અને મહાજનને ઘણું! પશ્ચાત્તાપ થયેા. ત્યારપછી ચેડા જ વખતમાં રાજા ધળવાહન મરણ પામ્ય!. અમારૂં પૂર્વ પરંપરાથી આવેલું રાજ્ય પુણ્યહીનની પાસે દલ્પવૃક્ષ રહે નહીં તેમ અમારી પાસે રહ્યું નહીં. અમારા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(39)
શત્રુઓએ મળાત્કારે ખેંચી લીધુ, રાજ્યભ્રષ્ટ એવા અમે અનેફ સ્થાને ભમ્યા પરંતુ અમારે નિર્વાહ થાય તેવું કોઇ પણ સ્થાન અમને પ્રાપ્ત થયું નહીં. એમ કરતા કરતા પેાતાના ગુણાથી પ્રખ્યાતિ પામેલા એવા તમને નવા રાજાને સાંભળીને હું મહીપાળ ! અમે તમારી સેવા કરવાને માટે અહીં આવ્યા છીએ.
>
આ પ્રમાણે તેમની હકીકત સાંભળીને રાજા એકદમ પેાતાના સિંહાસનપરથી ઉડીને ગાઢ આલિંગન દઇને તેમને ભેટ્યો અને કહ્યું કે–“હું વડીલ બંધુએ ! હું તમારા ત્રેવીશમે નાના ભાઈ છું, મેં પૂર્વભવમાં ઉપાર્જન કરેલા પુણ્યથી આ ચાર મિત્રા અને આ વિશાળ એવું રાજ્ય મેળવ્યું છે તેને હું અધુઓ! તમે સુખપૂર્વક ભાગવા.” સુમિત્રના આવાં વચના સાંભળીને તે બંધુએ વિચારવા લાગ્યા કે− અહા પુણ્ય ! અહા ભાગ્ય ! અહે. આની ઉદારતા! સર્વ ગુણના આધારભૂત એવાં આણે કેવું રાજ્ય પ્રાપ્ત કર્યું?' આ પ્રમાણે વિસ્મયપૂર્વક વિચારીને તેઆ ત્યાં આનદથી રહ્યા.
પછી તેઓએ ચેાગ્ય અવસર જોઇને સુમિત્રને કહ્યું કે હે ભ્રાતા! હે નરેશ્વર ! તમારૂ રાજ્ય તે અમારૂ જ રાજ્ય છે, એમાં કાંઇપણ શંકા કરવા જેવું નથી; પરંતુ પિતાના રાજ્યને માટે અમારી આકાંક્ષા વૃદ્ધિ પામ્યા કરે છે તેથી કૃપા કરીને અમને તે રાજ્ય અપાવા અને નદીના પ્રવાહ જેમ વૃક્ષાને ઉખેડી નાખે તેમ અમારા શત્રુઓને મૂળથી ઉખેડી નાખા,’ પેાતાના આ એની આ પ્રમાણેની તીવ્ર ઇચ્છા જાણીને યુદ્ધના કૌતુકી એવા સુમિત્રે તરતજ સૈન્યને એકઠું કરનારી જયઢક્કા વગડાવી. પછી તત્કાળ એકત્ર થયેલી ચતુર ંગ સેનાવડે પરવરેલા તેણે પૃથ્વીને કપાવતા સતા ત્યાંથી પ્રયાણ કર્યું. અવિરત પ્રયાણવડે ચાલતાં અંગદેશની નજીક આવ્યા એટલે પ્રથમ સીમાપર રહેલા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮). સરાબ એને છતીને પિતાને વશ કર્યા. ચંપાપુરીમાં રહેલા રાજાએ સુમિત્ર રાજાને લશ્કર સાથે પિતાની સીમા પર આવેલ સાંભળે, એટલે તે પણ પિતાનું સૈન્ય એકત્ર કરીને સામે ગાળે. અને સિન્યો એકઠા મળ્યા એટલે સેનારૂપી સમુદ્રમાંથી જે ભયંકર નાદ ઉછો તે જાણે પ્રલયકાળના અગ્નિથી સંક્ષુબ્ધ થયેલા સાદ્રિ ને વિંધ્યાદ્રિના મળવાથી થયો હોય એમ જણાવા લાગ્યો. રત્ન, સ્વર્ણ અને રૂખમય ફાર એવા મુકુટના સમૂહરી eણે હજારે સૂર્યચંદ્રવાળું આકાશ જ ન હોય એમ જણાવા લાગ્યું. હાથીના ગજરવથી, ઘેડાઓના હૈષારવથી, રથના ચીત્કારોથી અને પાયદળોના સિંહનાદોથી આખું જગત નાદમય થઈ ગયું. ઘોડાઓની ખરીઓથી ઉખડેલી ધૂળવડે આકાશ પૂરાઈ જવાથી અમાવાસ્યાની રાત્રીમાં જેમ સ્વેચ્છાએ
મે તેમ પ્રેતરાક્ષસે ભમવા લાગ્યા. પ્રારંભમાં બંને સૈન્યના સેનાનીઓ સામસામા યુદ્ધ કરવા લાગ્યા કે જેથી જગજનને ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરે એ તુમુલ ધ્વનિ રણભૂમિમાં પ્રવતી ગયે. વીર સુભટના પરસ્પરના ખગો અથડાવાથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થયે તે વીરજનેના શરીરમાંથી નીકળતા રૂધિરરૂપ જળથી શાંત થશે. સુભટના ક્રમના પડવાથી ઉછળેલ ધૂળ વડે વિસ્તાર પામેલ અંધકારમાં ત્રુટી પડેલા કડાંઓમાં રહેલા રત્નોના સમૂહથી ઉદ્યોત થઇ રહ્યો. તે રણગણમાં રૂધિરથી સંતોષ પામેલા વેતાળ નાચે તેમ છેeઈ ગયેલા શરીરવાળા મહારૌદ્ધ એવા કબંધે નાચવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે યુકને સંમર્દ થવાથી વૈરીના સુભટેએ સુમિત્ર રાજાના રીન્યને દીનદશાવાળું કરી દીધું તેવું હતપ્રતાપવાળું પોતાના સૈન્યને જોઈને શ્રી સુમિત્ર રાજાએ તત્કાળ હાથવડે આસ્ફાલન કરીને ધનુષ્ય ગ્રહણ કર્યું અને ધારાધરવરસાદની ક્ષમાવાળા સુમિત્ર રાજાએ ધારાના સારભૂત એવા ઉક્ય આ વરસાવીને રાજએરૂપ હસેને આમતેમ છુટા પાડી
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) દીધા. શત્રુભત રાજાઓના સમૂહના મુકુટેનું ખંડન કરી નાખીને, તેમના મસ્તકેને બાવડે મુંડી નાખીને તેમના લક્ષને વિલક્ષ કરી મૂકયું, એટલે શત્રુનું સૈન્ય ભાગવા માંડયું અને સૌમિત્રી (લક્ષ્મણ) ની જેમ બળવાન એ સુમિત્ર રાજા વિજયવંત થશે.
એ પ્રમાણે શત્રુઓને જીતીને ચપાપુરીના રાજ્ય ઉપર સંગ્રામ કુમારને સ્થાપન કરીને તેમજ બીજા ભાઈઓને જૂદા જૂદા વિભાગે આપીને પોતે માતાને મળવા માટે રાજમહેલમાં આવ્યો તેને જોઈને પ્રીતિમતી રાણી નવા વરસાદના પાણીથી સીંચાયેલી વનરાજીની જેમ વિકસ્વર થઈ. પછી માતાને પગે લાગીને, તેમની આશીષ મેળવીને ભાઈઓના આગ્રહથી કેટલાક કાળ ત્યાં આનદથી રહ્યો. પછી ભાઇઓને પૂછીને તેમની રજા લઈને માતા અને સૈન્ય સહિત વિજેતા સુમિત્ર રાજ ત્યાંથી નીકળી પાતાના નગરની સમીપે આવ્યો. પછી શુભ મુહૂર્ત જોઇને એક એવા હસ્તીપર આરહણ કરી કનકના તેરણ તેમજ વંદનમાલિકાવાળા પિતાના વિશાળ નગરમાં માતા સહિત તેણે પ્રવેશ કર્યો.
ઈતિ શ્રી હર્ષકુંજરોપાધ્યાયવિરચિતે દાનરત્નપાખ્યાને શ્રી સુમિત્રચરિત્રે મૂછપગમ, રાજ્યપટ્ટાભિષેક, કુળકમાયાતમૂળરાજ્યસંપાદનવને નામ દ્વિતીય: પ્રસ્તાવ સમાપ્ત:
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ તુતીયા પ્રસ્તાવ
પ્રીતિમતી માતાને પ્રિયંગુમંજરી વિગેરે સર્વે વહુએ પગે લાગી અને સાસુની હિતાશિષ પામીને ઘણી હર્ષિત થઈ. પ્રીતિમતી માતા પણ ઇદ્રના જેવી પોતાના પુત્રની લક્ષ્મી જઈને અત્યંત હર્ષને પામી. એ પ્રમાણે સુમિત્રરાજા ઇંદ્રની જેમ રાજ્ય પાળે છે. એકદા તે રાજસભામાં બેઠેલ છે તેવામાં પ્રતિહારીએ આવીને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે-ચકાર જેમ ચંદ્રને જેવા ઇરછે તેમ છે સ્વામિન્ ! ઉદ્યાનપાલક તમારા ચરણકમળ જવાને ઉષ્ણુક થયો તે દ્વારે રહેલો છે. (તેને માટે શું આજ્ઞા છે?” તે સાંભળીને રાજાએ કહ્યું કે-“તેને શીધ્ર પ્રવેશ કરાવ.”એટલે પ્રતિહારીએ રજા આપવાથી ઉદ્યાનપાલક રાજસભામાં પ્રવેશ કરી સ્કુરાયમાન બકુલના પુષ્પની માળા અર્પણ કરીને બોલ્યો કે- હે રાજન ! હે દેવ! આપના પુષ્પાવતં સક નામના ઉદ્યાનમાં ધમધાષ નામના આચાર્ય ઘણું હસ્તીઓના પરિવારથી પરવરેલા યુથના સ્વામી ગજેદ્રની જેમ ઘણું સાધુઓ સહિત પધાર્યા છે.” કર્ણામૃત જેવી (અમૃતની જેવી-કાનને અત્યંત પ્રિય લાગે તેવી) વાણીને સાંભળીને હર્ષિત થયેલા શરીરવાળા તે નૃપતિશ્રેષ્ઠ અત્યંત હર્ષથી તેને સર્વ આભૂષણે આપી રાજી કર્યો. પછી મંત્રી, સામંતયુક્ત તરતજ ત્યાંથી ઉઠીને પ્રિયંગુમંજરી છે મુખ્ય જેમાં એવી અંત:પુરની રાણીઓથી પરવારેલે, પટ્ટહસ્તી ઉપર ચડે, છત્રથી શોભતા, સ્કુરાયમાન પ્રીતિવાળો, ઇંદ્રની જેમ ચામરયુગલથી બે બાજુ વીંઝાતે તે રાજા ઉદ્યાન તરફ ચાલ્યા. અનેક પ્રકારના વાછ વાગતે સતે, અનેક પ્રકારના ગાયને ગવાતે સતે, વિવિધ પ્રકારના નૃત્ય (નાચે) તે સતે અને પુષ્કળ દાન આપતે સતે તે રાજા સૂરિપંગવને અતિશય ભક્તિથી નમસ્કાર કરવાને માટે મેટા આડંબર સહિત તે ઉદ્યાન નજીક
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહોંચ્યો. એટલે હાથી આદિ રાજચિહનો ત્યાગ કરીને, પાંચ પ્રકારના અભિગમ જાળવવાપૂર્વક વિધિને જાણવાવાળા તે રાજાએ પરિવાર સહિત વિધિપુર:સર તે આચાર્ય મહારાજને નમસ્કાર કર્યો. મંત્રી, મિત્રો અને સ્ત્રીઓ વિગેરે પરિવારવાળા તેને ગુરૂએ ઉત્કૃષ્ટ સુખને આપનાર “ધર્મલાભ આપે. વરસાદના આવવાથી જેમ મેર હર્ષિત થાય તેમ ગુરૂમહારાજના આગમનથી અત્યંત આનંદને પ્રાપ્ત કરીને સર્વ નગરજનેએ પણ ત્યાં આવી આચાર્ય દેવને નમસ્કાર કર્યો. પછી સુંદર ભાવાળી સભામાં સર્વ ભવ્યજેને પોતપોતાને ગ્ય સ્થાને ગ્ય રીતે બેસી ગયા બાદ અખંડ શાંતિ પથરાયે સતે ભવ્યજીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાવવા માટે અને પ્રાણીમાત્રના સંસારરૂપી દુ:ખ-કલેશના નાશને માટે કોમળ અને મધુર વાણી વડે ગુરૂમહારાજે દેશના દેવાને પ્રારંભ કર્યો કે
“હે ભવ્યજી! રંક મનુષ્ય જેમ ચિંતામણિરત્નને પામે તેમ દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ પામીને બુદ્ધિમાન અને વિવેકશાળી મનુષ્યએ તેનાથી ધર્મરૂપ ફલ પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. રત્નથી પરિપૂર્ણ એવું નિધાન પ્રાપ્ત થયા છતાં મૂખે મનુષ્ય કડી મેળવવા ઈછે તેમ મફળને આપે એ મનુષ્ય જન્મ પામીને આ પ્રાણી તેના વડે ભેગને ઈચ્છે છે, પરંતુ આ મનુષ્ય જન્મમાં ધર્મ જ સદા સેવવા લાયક છે. કલ્પવૃક્ષની જેમ તે સર્વ ઈચ્છિતને આપનાર છે. તે ધર્મમાં પણ ગોરસમાં છૂતની જેમ સંતેષ સારભૂત છે કહ્યું છે કેસંતેષરૂપ ભૂષણ જેણે પ્રાપ્ત કર્યું છે તેને સર્વ નિધાને સમીપ જ છે. કામધેનુ તે તેની પાછળ ચાલે છે અને દેવો કિંકરપણું કરે છે. અસંતોષી એવા ચકીને કે ઈંદ્રને પણ સુખ નથી. જેઓ સંતોષવાળા હોય છે તેમને જ તે બંને સુખદાયક સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે. અસંતોષથી ઉદ્ભવતે લેભ પરમ વૈરનું કારણ થાય છે, તે ઉપર રાજા, મંત્રી, શ્રેષ્ઠી અને આરક્ષક (કોટવાળ)ના પુત્રનું દષ્ટાંત છે તે આ પ્રમાણે :–
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) સર્વ વસ્તુઓના સંકેતવાળું સુંદર અને ઉત્તમ નગર જેવું વસંતપુર નામનું નગર છે. ત્યાં જિતશત્રુ નામે રાજા છે. તે શત્રુ રૂપ હસ્તીઓના સમૂહમાં સિંહના કિશાર જે છે અને પિતાની પ્રજારૂપ કમળને વિકસાવવામાં સૂર્ય જેવો છે. તે નગરમાં રાજા, અમાત્ય, શેઠ ને આરક્ષકના સમાન વયવાળા પુત્રે નિરંતર સાથે રહીને ક્રીડા કરે છે. એક જ લેખશાળામાં તે ચારે સર્વ કળાઓ શીખ્યા. અનુક્રમે તેઓ યુવતીજનના મનને મોહ પમાડનાર યૌવન પામ્યા. બાલ્યાવસ્થાથી જ પરસ્પર સ્નેહવાળા તેઓએ એકદા પૂર્વકર્મના પ્રભાવથી એમ વિચાર કર્યો કે-આપણે કુવાના દેડકાની જેમ નિરંતર કાયરપુરૂષ જેમ પોતાના ઘરમાં જ બેસી રહે તેમ આ નગરમાં શા માટે રહેવું? પરદેશ જવાથી અનેક પ્રકારના આશ્ચર્યો જોઈ શકાય અને સજજન તેમજ દુર્જનને પણ ઓળખી શકાય અને પૃથ્વી પર ભમવાથી આપણે આત્માની પણ કિંમત આંકી શકાય. જ્યાં સુધી આપણે પિતપોતાના પિતાના કાર્યભારથી આકાંત થયા નથી અર્થાત તે છે આપણા ઉપર આવી પડ્યો નથી ત્યાં સુધીમાં નિશ્ચિત એવા આપણે પૃથ્વી પર રહેલા કૌતુકે શા માટે ન જોઈએ?' આ પ્રમાણે વિચારીને બીજ. ત્રણેએ રાજપુત્રને કહ્યું કે હે કુમાર ! તમારે પિતાના ચિત્તમાં કાંઇપણ ચિંતા ન કરવી, કારણ કે અમે ત્રણે તમારા સેવકરૂપ થઈને અમારી કળામાં સદા રકત રહ્યા સતા તેના વડે ઉપાર્જન કરેલી વસ્તુઓથી તમારી ખાનપાન વિગેરેની ભકિત કરશું.” (શ્રી આવશ્યકસૂત્રમાં કહ્યું છે કે જેના આધાર ઉપર આખું કુળ હોય તેની આદરપૂર્વક ભકિત કરવી, કારણ કે ગાડાના પડાનું તુંબ વિનાશ પામે સતે આરાઓ સાજા રહી શકતા નથી.)
આ પ્રમાણે નિર્ણય કરીને ચારે જણ રાત્રિએ પોતપોતાના. માતાપિતાને પૂછ્યા સિવાય પિતપોતાના આવાસથી નીકળીને સંકેતસ્થાને એકઠા થઈ આગળ ચાલ્યા. તે જ દિવસે સાંજે એક
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) ગામમાં જઈને થાકેલા એવા ત્રણે જણા સુઈ ગયા. તેવામાં ચારની ધાડ આવી. તે વખતે પડ્ઝ તથા ધનુષ્યને ધારણ કરનારા આરક્ષકના પુત્રે ઘોર યુદ્ધ કરીને તેઓને ભગાડ્યા. તેઓ જીવ લઈને ત્યાંથી ભાગી ગયા. તે હકીકત જાણવાથી ગામના લોકો બહુ રાજી થયા, એટલે બીજે દિવસે તેઓએ તેમને આદરપૂર્વક જમાડ્યા. તેઓ જમીને જરાવાર સુખપૂર્વક આસાયેશ લઈને પાછા આગળ ચાલ્યા. અનુક્રમે તેઓ એક નગર પાસે આવ્યા કે જે નગર સર્વવસ્તુઓવડે પરિપૂર્ણ જણાતું હતું. ત્યાં વ્યવહારીના પુત્રે ભજન મેળવવા ઉદ્યમ કર્યો. બજારમાં દુકાનની શ્રેણુ તરફ આવીને કેઈક વણિકના હાથમાં મુદ્રિકા આપીને તેણે અમુક દ્રવ્ય લીધું. પછી વસ્તુઓની પરીક્ષામાં વિચક્ષણ એવો તે ચતુષ્પથમાં ગયે અને ત્યાંથી કઈ વસ્તુ સસ્તે ભાવે ખરીદ કરી, તરત જ તે વેચી નાખીને પાંચશે દ્રમ્મ મેળવ્યા. એક પહારની અંદર એ પ્રમાણે લાભ મેળવીને અદીન એવા તેણે મૂળ દ્રવ્ય પાછું આપીને મુદ્રિકા પાછી મેળવી. પછી મેળવેલા કમ્મવડે ભોજન, વસ્ત્ર, તાંબુલ, કુસુમાદિક ખરીદ કરો મિત્ર પાસે આવીને તે શ્રેષ્ઠીપુત્રે પોતાના મિત્રોને સંતેષ પમાડ્યો.
ત્યાં રાત્રિ રહીને પાછા આગળ ચાલ્યા. અનુક્રમે સુરપુર નામના નગરે આવ્યા. ત્યાં કોઈ દેવકુળમાં ચારે મિત્રે આનંદથી રહ્યા. આજે મંત્રીપુત્રને વારો હેવાથી તે ચતુષ્પથમાં ગયે. તેણે પટ૭ વાગતે સાંભળીને કોઈને પૂછ્યું કે-આ પટહ શા માટે અત્યંત વગાડવામાં આવે છે?” તેણે જવાબ આપ્યો કે-“હે દૂરદેશમાં રહેનારા મુસાફર! તેનું કારણ સાંભળ. અહીંયા કે સર્વધર્તશિરોમણિ મનુષ્ય કેઈ સ્થળેથી આવેલો છે. તેણે અહીંના એક સાર્થવાહને એક દિવસ કહ્યું કે “હું તમારે ત્યાં છાની રીતે એક લક્ષ દીનાર મૂકી ગયે છું, તે હે સાર્થપતિ ! મન પાછા આપે.” સાર્થપતિએ કહ્યું કે- તેનો સાક્ષી કેણ છે?”
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪)
ધ્રુત્ત ઓલ્યા કે– છાની થાપણ મૂકવામાં સાક્ષી કાણુ ઢાય ? સાક્ષી તેા એક પરમેશ્વર છે.' આ પ્રમાણે તેના વિવાદ છ માસ ચાલ્યા પણુ કાઈ તેનો વિગ્રહ મટાડી શકયુ નહીં તેથી તેઓ રાજસભામાં ગયા. તે બંનેની ઉપર પ્રમાણેની વાત સાંભળીને રાજાએ અમાત્યાને કહ્યુ` કે- તમારે બુદ્ધિશાળીઓએ આના કલહ શીઘ્ર ભાંગી નાખવા.' પછી બધા મંત્રીએ એકઠા મળ્યા અને તે બુદ્ધિશાળીઓએ ઘણા દિવસ સુધી આ ખામતનો વિચાર કર્યા પરંતુ તેનો વિગ્રડ મટાડી શકયા નહિ; તેથી રાજાના આદેશથી આ પટહુ વાગે છે કે- જે કોઈ પાતાની બુદ્ધિવડે આનો વિવાદ ભાંગશે તેને રાજા આ મંત્રીઓની પાસેથી લાખ દ્રુમ્ભ અપાવશે, એમાં જરા પણ શંકા કરવી નહીં.'
આવા ઉદ્ઘાષણાપૂર્વક વાગતા પહુ બુદ્ધિમાન મંત્રીએ સ્પો. એટલે ઘેાડાપર બેસાડીને રાજાના અધિકારી પુરૂષ! તેને રાજા પાસે રાજસભામાં લઇ ગયા. તે મંત્રીપુત્રને સુંદરાકારવાળા તેમજ ચંદ્રમાની જેમ કળાવાળા અને સમુદ્રની જેવા ગંભીર જોઈને રાજા હર્ષ પામ્યેા. રાજાએ તેને કહ્યું કે- હે વત્સ ! આ ધ્રુત્ત ને શ્રેષ્ઠીના વિવાદનો વિવેક હુંસ જેમ ક્ષીરનીરનો કરે તેમ કરી બતાવ. ’ પછી મંત્રીપુત્રે તે બ ંનેને પેાતાની પાસે એલાવ્યા. તેઓ આવ્યા એટલે ધૃત્તને જોઇને મત્રીપુત્ર એકદમ એલ્યે કેમ્પ‘ અહા હે ભગ્ન ! મેં તમને ઓળખ્યા, બહુ કાળે ભાગ્યયેાગે તમે દેખવામાં આવ્યા પણ બહુ ઠીક થયું. હે ભાઇ ! મેં તમારી પાસે ચાર લક્ષ દ્રવ્ય પરમાત્માને સાક્ષી રાખીને મૂકેલું છે તે સત્વર આપી દો. ( મારે ખપ છે.) આ પ્રમાણે સાંભળીને પેલા ધ શાખાદ્રષ્ટ થયેલા વાનર જેવા અને ઝાંખા મુખવાળા થઇ ગયેા. પછી તે એલ્યો કે ધર્મ થી જ જય છે, અધર્મથી નથી. ' શા પ્રમાણેના ધરુંના વચનો સાંભળીને રાજાએ તેના પર કાપા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫)
યમાન થઇને રાજપુરૂષને હુકમ કર્યા કે−‘અને આખા નગરમાં ફેરવી તેની વિગેાવણા કરીને એને ચારની જેમ મારી નાખેા. તે વખતે મત્રીપુત્રે રાજ્યના પગમાં પડી યાચના કરીને તે મહાધ્રુત્ત ન જીવતા છેડાવી દેશપાર કરાવ્યો. રાજાએ ‘ અહા બુદ્ધિ ! અહા બુદ્ધિ ! અહે તેના ધર્મની પ્રશસ્યતા !’ એમ કહીને મંત્રીઆની પાસેથી તેને લાખ દ્રષ્મ તરતજ અપાવ્યા. લેકે કહેવા લાગ્યા કે– આ પુરૂષને ધન્ય છે કે જેણે આપણા શ્રેષ્ઠીપુંગવન ઉપાધિમુક્ત કર્યા.' આ પ્રમાણે સ` લેાકેાની પ્રશ ંસા સાંભળતા તે મંત્રીપુત્ર ખજારમાં આવ્યો અને તે દ્રવ્યવડે અન્નપાનવસ્રાદિ ગ્રહણ કરી મિત્રા પાસે આવ્યો અને મિત્રાને યથેચ્છ ખાનપાનવડે પ્રસન્ન કર્યો. ‘ ગૃહસ્થાને અથ એ કલ્પવૃક્ષ તુલ્ય છે. ’
પછી તેઓએ વાપી, કૂપ, સરેાવર, કમળે! અને પ્રાસાદે વિગેરે ચિત્રવિચિત્ર એવા ચાતરમ્ ક્રીને જોયા, કારણ કે તેએ કાતુકપ્રિય હતા. સ્વેચ્છાવિહારી એવા તેઓ ત્યાં કેટલેાક કાળ રહીને દૂર દેશ જોવાની ઇચ્છાવડે પાછા ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા. મામાં એક મહાઘાર અટવી આવી. તે સિડુ, વાઘ, હાથી વિગેરે સ્થાપદાથી વ્યાપ્ત હતી. યાગી જેમ સંસારનો પાર પામે તેમ તેઓ સુખે સુખે તે અટવીનો પાર પામ્યા. એક દિવસ સંધ્યાકાળે તેઓ એક વિસ્તિણું વડવૃક્ષની નીચે આવ્યા. ગ્રામની નજીકના જ તે ભાગમાં ચાલવાથી થાકેલા અને વિસામાના ઇચ્છક એવા તે ચારે ત્યાં જ રાત્રિવાસેા રહ્યા. રાત્રિના ચાર પહેારે ચાકી કરવા માટે એકેક જણુના વારા ઠરાવી એકેક જણે પહેરેગિર તરીકે જાગૃત રહેવાનું અને બાકીના ત્રણ મિત્રએ મળ સ્થળ જોઈને શયન કરવાનું ઠરાવ્યું.
પહેલે પહેારે રાજપુત્રને વારા ડાવાથી તે જાગતા હતા. તે વખતે અંતરિક્ષમાં રહીને કાઈ એલ્યુ' કે ‘ પડું ? ’આ પ્રમાણે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) વારવાર તેવા શબ્દ સાંભળવાથી સાહસિકશિરામણિ અને વીર એવા રાજપુત્ર ખાલ્યું. કે- વારંવાર પડું પડે. શું કામ એલે છે ? પડવુ હાય તા તરત જ યથેચ્છપણે પડે. ’ વળી અંતરિક્ષમાંથી અવાજ આવ્યેા કે- મારા પડવાથી તમને સર્વને મોટા અની સાથે અનની પણ પ્રાપ્તિ થશે.' તે સાંભળીને રાજપુત્ર ખેલ્યા કે– તે અર્થાથી અનથ થાય, અમૃતથી મરણ થાય અને કપૂરથી દાંતનું પડવું થાય તા ભલે થાઓ. ’ કુમારના આવા વચનેથી અનેક વિદ્યુડ જેવા સ્ફુરાંયમાન કાંતિવાળા અને દિશાઓને પ્રકાશિત કરતા એક સુવર્ણ પુરૂષ ત્યાં પડવો. તૃષ્ણારૂપી નદીએને વર્ષો સમાન તેને જોઈને દુષિત થયેલા કુમારે કઇ જગ્યાએ ખાડા ખાદીને તેમાં તે પુરૂષને ગાઠવ્યેા. બીજા ત્રણ મિત્રાના પહેરાના વખતે પશુ તે જ પ્રમાણે બન્યું અને તેમનેે પણ એક-બીજા ન જાણે તેમ તે સુવર્ણ પુરૂષને જાકે બ્રૂકે સ્થાને ગેપબ્યા. પછી પ્રભાત થયું, પરંતુ પેતાતાના સુવર્ણ પુરૂષ સંબંધી લાલસાવાળા તેએ ત્યાંને ત્યાં આમતેમ ભમવા લાગ્યા. કાઇનું મન ત્યાંથી આગળ ચાલવાનુ થયું નહીં. પછી રાજા અને કાટવાળના શસ્ત્રધારી પુત્રા એકાંતમાં મળ્યા અને પાતપેાતાનુ' રહસ્ય એકબીજાને કહ્યું. મંત્રી ને શ્રેષ્ઠીના પુત્રાએ પણ એ જ રીતે એકબીજાને કહ્યું.
હવે રાજા અને કાટવાળના પુત્રાએ પરસ્પર વિચાર કર્યા કે–‘આપણે આ વણિકપુત્રાનું શું કામ છે? આપણા ભાગ્યથી મળેલા સુવણ પુરૂષમાંથી તેમને ભાગ શા માટે દેવા જોઇએ ? માટે તેને મારી નાખીએ; નહીંતર તા ભાગ દેવા પડશે.' આ પ્રમાણે વિચારીને તે બંનેને ગામમાં આહારાદ્વિ લેવા મેલ્યા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
અને તેઓ આવે ત્યારે તેને મારી નાખવા સારૂ તે હાથમાં તલવાર રાખીને વૃક્ષના મૂળમાં સંતાઇ રહ્યા. પેલા બે જણાએ પણ ભેાજન માટે માર્ગોમાં અન્યેાન્ય વાતે કરવા લાગ્યા. કે–‘ આપણા પુણ્યથી આપણને બંનેને સુવર્ણપુરૂષની પ્રાપ્તિ થઈ છે, તે જો આપણા એ ક્ષત્રિય મિત્રા જાણશે તે તે મૈત્રીભાવથી ખળાત્કારે ભાગ પડાવશે, માટે એને મારી નાખવા એ જ યુક્ત છે.' આમ વિચારીને તે અન્નને વિષમિશ્રિત કરીને લાવ્યા. તે બહાર આવ્યા એટલે વૃક્ષના મૂળ પાસે સ ંતાઈ રહેલા એ જણાએ તે બ ંનેને મારી નાખ્યા. પછી લાવેલુ અન્નાદિ વિષમિશ્રિત છે એમ ન જાણવાથી તે ખને ક્ષત્રિયેાએ ક્ષુધાકાંત હાવાથી ખાધુ જેથી તેઓ પણ ત્યાં જ મરણ પામ્યા.
યાત્રા
<
હુંવે તે અવસરે આકાશમાર્ગે નદીશ્વરદ્વીપની કરવા માટે રાજસ જેવા ઉજ્જ્વળ બે ચારણમુનિએ જતા હતા. તેમાંથી શિષ્યે ગુરૂને પૂછ્યું કે- હું સ્વામી ! આ ચારમાં એ શસ્ત્રધાતથી ને એ વિષપ્રયાગથી કેમ મરણુ પ!મ્યા ? તે કહેા.’ ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે- હે વત્સ ! સાંભળ. પૂર્વે સુગ્રામ નામના ગામમાં સુદ્રઢ નામના રાજાને ચાર શ્રેષ્ઠ સેવકા હતા. તે ચારેને વૈરીએ ગૃહણ કરેલું પેાતાનું ગામ બાળી નાખીને અને લેકેને મારી નાખીને વૈર વાળવા માટે તેના સ્વામી કાજાએ મેકલ્યા. તે ગામને પશુ, સ્ત્રીઓ ને ખાળકા વિગેરેથી વ્યાસ-ભરપૂર જોઇને દયાવડે આચિત્તવાળા તેઓ પેાતાના ચિત્તમાં આ પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યા કે- સેકાના જીવિ તને ધિક્કાર છે કે જેએ સદૈવ પરાધીન વૃત્તિવાળા હેાવાથી ક્ષમાત્ર પણ સુખ મેળવી શકતા નથી. સે કે પેાતાની ઉદર
6
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૮ ) પત્તિ માટે પરતંત્રપણું સ્વીકારીને ઘેર પાપ કરે છે અને પિતાના આત્માને નરકમાં લઈ જાય છે, માટે આપણે તે મહાપાપને બંધાવનારું આ ગામને બાળી દેવારૂપ કાર્ય કરવું નહીં. આ પ્રમાણે વિચારી કોઈક નજીકના ખેતરમાં ઘાસના પુળાને સંચય હતું તે બાળી દીધે. તે પુળાની ગંજીમાં કોઈક હાલિક વાવાળાના ભયથી સંતાઈ રહ્યો હતો તે પણ બની ગયે. તે હાલિકને જીવ મરણ પામીને વ્યંતર થયે. “જળ ને અગ્નિથી મરણ પામેલા જ સૌમ્યભાવવાળા હોય છે તે તે વ્યંતર થાય છે.” પેલા ચાર સેવકે મરણ પામીને રાજા, અમાત્ય, શ્રેણી ને કેટવાળના પુત્રપણે જમ્યા. પુણ્યગથી તેઓ સુંદર રૂપ ને આકૃતિવાળા થયા. આજે કમલેગે તે ચારેને આ સુંદર વૃક્ષ નીચે આવેલા જોઈને, અવધિજ્ઞાનવડે તેને પૂર્વભવના વૈરી જાણીને તેમને વધને માટે ચાર સ્વર્ણ પુરૂષ થઈને દરેક પહેરે તે વ્યંતર પડ્યો, તે સ્વર્ણ પુરૂષના લેભથી રાજા ને આરક્ષકના પુત્રે બીજા બે મિત્રને શસ્ત્રવડે હણ્યા અને તે બે જણ વિષમિશ્રિત અન્ન ખાવાથી મરણ પામ્યા. વ્યંતર પિતાના વરને ધાર્યા પ્રમાણે બદલે મળવાથી હર્ષ પામે અને મેં બરાબર છળવડે બદલે લીધે એમ તેણે માન્યું.”
આ પ્રમાણે કહીને તે મુનિઓ ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા ગયા. એ પ્રમાણે લેભથી અંધ બનેલા અને સંતોષરૂપી અંજનથી રહિત છ ભવરૂપી મહાઅરણ્યમાં હમેશાં અત્યંત કષ્ટોને સહન કરે છે; તેથી હે રાજન ! કરેલું વેર કેઈપણ પ્રકારે અન્ય ભવમાં પણ પ્રાણીઓને અત્યંત પીડાકારી થાય છે. ”
તૃષ્ણ-પૃહા-લેબ ઉપર રાજકુમાર, મંત્રી પુત્ર. શ્રેષ્ઠીપુત્ર અને કેટવાળના પુત્રની કથા સંપૂર્ણ.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
આ પ્રમાણેનું હૃષ્ટાંત ગુરૂમહારાજને મુખે સાંભળીને આશ્ચય પામેલા સુમિત્રરાજા ખેલ્યા કે—‘ હે પ્રભુ ! અજ્ઞાનપણામાં કરેલા એક મનુષ્યના નાશથી પણ અન્ય ભવમાં તેઓને દુ:ખે કરીને અંત કરી શકાય એવું ફળ ભાગવવુ પડ્યુ તા અમારા જેવા જાણીબૂઝીને હિંસા કરનાર જીવાની કઈ ગતિ થશે ? ”
"
ગુરૂમહારાજે કહ્યું કે- સંવૃત આત્મા જે ખાર પ્રકારે તપનું આચરણ કરે તો સવ કનો ક્ષય જરૂર થાય. મળતા એવા ખાદ્ય અને અભ્યંતર તપરૂપ અગ્નિમાં ૬૨-નીકાચિત એવા કર્મો પણ તત્કાલ લય–નાશ પામે છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને કર્મના ફળથી ભયભીત થયેલા તે રાજાએ સ’સારરૂપી સમુદ્રમાં નાવ સમાન એવું ચારિત્ર ગ્રહણ કરવા ઈચ્છા દર્શાવી. ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે-‘હે રાજન! તારે પૂર્વભવમાં ઉપાર્જન કરેલા દાનપુણ્યના ફળરૂપ નીકાચિત ભાગા ભાગવવાના હજી આકી છે. દેવોને પણ દુર્લભ એવા ભાગે! તારે લાંબા કાળ સુધી ભાગવવાના છે, માટે સાંપ્રત કાળે-હાલમાં ચાારત્ર લેવાની તમારી ચેાગ્યતા નથી.’ રાજાએ કહ્યું કે- હે સ્વામિન ! તેવા ભાગે ભાગવવાથી શું કે જે ભાગા વિષવાળા અન્નની જેમ ખાધા પછી પ તપરિતાપી એવા મહા માઢા વિપાકને આપે?” ગુરૂએ કહ્યું કે- હું નૃપ ! તમે સત્ય કહ્યું પર`તુ કેટલાક ક એવા હાય છે કે જે ભાગવ્યા સિવાય છૂટકા થતા જ નથી. કહ્યું છે કેઃ—
नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभं ॥
‘કાંડાગમે વર્ષો વ્યતીત થઈ જાય તેા પણ માંધેલુ કર્મ ભાગવ્યા સિવાય ક્ષય પામતું નથી. શુભ કે અશુભ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦) કરેલું કર્મ અવશ્ય ભોગવવું જ પડે છે. વળી સર્વે જીવે પૂર્વે કરેલા કર્મોના ફળરૂપ વિપાકને પામે છે. લાભમાં કે હાનિમાં અન્ય તે નિમિત્ત માત્ર જ થાય છે. હે રાજન આજથી એક લાખ વર્ષ પછી કેવળી ગુરૂની પાસેથી તમને આવચ્ચિદીક્ષા પ્રાપ્ત થશે, ત્યાં સુધી હું કહું છું તે શ્રાવકધર્મ તમારે સુખપૂર્વક આરાધો. એથી તમારા કેટલાક કર્મોની નિર્જરા થશે.”
આ પ્રમાણે ગુરૂમહારાજના કહેવાથી સુમિત્ર રાજાએ પ્રિયંગુમંજરી રાણી સહિત શ્રાવકધર્મ ઘણા હર્ષપૂર્વક અંગીકાર કર્યો. તે વખતે સમ્યક્ત્વયુક્ત બાર વ્રતરૂપ શ્રાવકધર્મ તેમજ સાધુધર્મ પણ નગરના અનેક જનોએ સ્વીકાર્યો. રાજા ગુરૂમહારાજને નમીને પિતાના નગરમાં આવ્યો એટલે ગુરૂમહારાજે પણ ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો.
પછી સુમિત્રરાજાએ પૃથ્વીપર હજારે જિનમંદિરે કરાવ્યા કે જે પોતાના પુણ્યપુજની જેવા ઉજવળ તેરણવાળા અને ઘણા ઉંચા હતા. તે મંદિરમાં લાખો જિનપ્રતિમાઓ તેણે સાપન કરી કે જે સુકૃતવડે ભરેલા સુવર્ણના નિધાનરૂપ કળશ જેવી હતી. પ્રતિવર્ષ તે રાજા તીર્થયાત્રાદિ મહોત્સવ કરતે હતા અને નિરંતર અહંતુ ચેત્યમાં મેટી અદ્ધિ સાથે ખાવપૂજા કરતા હતા. તેણે સર્વે સાધર્મિકોને દાણ વિગેરેના કરથી મુક્ત કર્યા તેથી મૂળ દ્રવ્યથી મળેલા કરીયાણાઓના કય-વિક્રયથી ઘણા શ્રાવકે કેટીશ્વર થઈ ગયા. રાજા ઉભય કાળ આવશ્યક (પ્રતિકમણ) કરે છે અને ભક્તિ તેમજ શક્તિપૂર્વક ત્રણે કાળ જિનાર્ચન કરે છે. દર મહીને લાખનું અને દરવર્ષે ક્રોડ સાધર્મીઓનું વાત્સલ્ય ભોજન કરાવવાપૂર્વક કરે છે, અને તે વખતે દરેક સાધમઓને રત્નકંબળ, દિવ્ય વસ્ત્રો
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ). તથા રત્નના ચરણે આપે છે. પર્વદિવસે હજાર રાજાઓની સાથે ઉપવાસયુકત પોસહ કરે છે અને બીજે દિવસે સર્વને હર્ષ પૂર્વક પારણા કરાવે છે. ન્યાયરૂપ વલ્લીસમૂહમાં ચંદસમાન અને અન્યાયરૂપ સમુદ્ર માટે અગતિ ત્રાષિ સમાન તે રાજાએ પોતાના રાજ્યમાં મારીનું તેમજ માર એવા શબ્દનું નિવારણ કરી દીધું.
આ પ્રમાણે પુણ્યપ્રભાવથી તે રાજ દિનપરદિન ધર્મ – કાર્યમાં વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો અને તેનું રાજ્ય પણ દ્વિતીયાના ચંદ્રની જેમ પ્રથ્વીપર વૃદ્ધિ પામતું ગયું અર્થાત્ ઘણું વધ્યું. પ્રિયંગુમંજરી વિગેરે સ્કાર રૂપલાવણ્યવાળી નવ હજાર અંતઃપુરીઓ (રાણીઓ) થઈ, એક હજાર રાજાઓ તેના સેવકભૂત થયા, પાંચશે મત્રીએ થયા. આ બધા રાજહંસના સમૂહની જેમ તેના ચરણકમળને સેવતા હતા. હાથી, ઘોડા ને રથ વીશ વીશ લાખ થયા. પદાતિ અને ગ્રામ ચાલીશ કોડ થયા, બત્રીસ હજાર નગર થયા. આ પ્રમાણે તે રાજાની અનેક પ્રકારની સંપદા આ ભૂમિતલ ઉપર થઈ.
અન્યદા પાછલી રાત્રે પ્રિયંગુમંજરી રાણીએ સ્વપ્નમાં કુરાયમાન રૂપવાળા ઇંદ્રને દીઠા. પ્રાત:કાળે હર્ષિત આશયવાળી તેણીએ તે હકીકત ભર્તારને નિવેદન કરી. રાજાએ કહ્યું કે-“તમને એક સુપુત્રની પ્રાપ્તિ થશે.” તે દિવસથી તેણીએ ગર્ભ ધારણ કર્યો. તે ગર્ભ ભર્તારના મનોરથ સાથે વૃદ્ધિ પામવા લાગે. રાણી પરિમિત ને હિતકારી વડે યત્નપૂર્વક ગર્ભનું પોષણ કરવા લાગી. યંગ્ય સમયે પૂર્વ દિશા મા સૂર્યને પ્રસવે તેમ તેને પુત્રને પ્રસવ થયે. તે પિતાના પરિવારના સમૂહમાં આનંદદાયક થયે અને પિતાના શગુએરપ અંધકારનો નાશ કરનાર છે. રાજા પુત્રજન્મની હક્તિ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર). નાજાણીને પરમાનંદ પામ્ય અને વિસ્તારથી જોત્સવ કર્યો. ઘણા મનુષ્યને વધામણીઓ આપી. પછી જાગરિકા વિગેરે મહત્ય વ્યતિક્રાંત થયે સતે બારમે દિવસે રાજાએ પિતાના જ્ઞાતિવર્ગનું અન્નપાના દિવડે સન્માન કરીને, આ પુત્ર ગર્ભમાં આવ્યો ત્યારે તેની માતાએ ઇંદ્રને સ્વપ્નમાં જોયા હતા તેથી સ્વપ્નાનુસારે તેનું ઇદ્રદત્ત નામ પાડ્યું.
માતાપિતાના મનોરથે સાથે ધાત્રીઓથી પાલનપોષણ કરાતે તે પુત્ર વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યો. અનુક્રમે તે આઠ વર્ષને થયો. બાલ્યાવસ્થામાં તે રાજપુત્ર અન્ય કુમારની સાથે પિતાને ઉચિત એવી અનેક પ્રકારની ક્રીડાઓ અહર્નિશ કરવા લાગ્યો. ત્યારપછી કળાચાર્યની પાસેથી સર્વ શુભ કળાઓ શીખે. અનુક્રમે તે સર્વ સ્ત્રીવર્ગને વશ કરવાના ઔષધસમાન યૌવનાવસ્થા પામ્યું. એટલે માતાપિતાએ મેટા આનંદ-ઉત્સવ સહિત ચોસઠ કળાયુક્ત પાંચ સે રાજકન્યાઓ પરણાવી. જેન શાસનની પ્રભાવના કરતા શ્રી સુમિત્ર રાજાને શ્રાવકધર્મનું પ્રતિપાલન કરતાં એક લાખ વર્ષ સુખે વ્યતીત થઈ ગયા.
અન્યદા રાજા સભામાં બેઠેલ છે તેવામાં દ્વારપાળે આવીને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે-“હે મહારાજ ! બહાર વનપાલક ઉભે છે, તે આપને હર્ષના ઉત્કર્ષ સાથે નિવેદન કરે છે કે-“આપના ઉદ્યાનમાં સુરાસુર ને મુનીશ્વરથી સેવાતા શ્રીયશોભદ્ર નામના કેવળી ભગવંત સમવસર્યા છે. આ હકીકત સાંભળીને વરસાદને ગરવ સાંભળવાથી મયૂર હષિત થાય તેમ ઉત્કંઠિત થઈને રાજાએ તે વનપાળકને દારિદ્રને વિધ્વંસ કરનાર દાન અપાવ્યું. પછી ક્ષમા એટલે પૃથ્વીના અધીશ એવા તે રાજાએ ક્ષમા એટલે શાંતિના અધીશ એવા
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) કેવળી ભગવંતને નમસ્કાર કરવા માટે હસ્તી પર આરૂઢ થઈને પરિવાર સાથે પ્રયાણ કર્યું. ગુરૂ સમિપ આવતા હાથીપરથી ઉતરી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને તેણે કેવળી ભગવાનને નમસ્કાર કર્યો. કેવનીએ ધર્માશીષ આપી એટલે રાજા વિગેરે યોગ્ય સ્થાને બેઠા. પછી દાંતની કાંતિથી ઉત્મિશ્ર ઓષ્ઠની રક્ત કાંતિવડે મુક્તાફળ ને પ્રવાલના ચૂર્ણને સંગમ કરતી હોય તેવી ગાયના દુધને તેમજ અમૃતને અનુસરનારી અને વાણીવડે ત્રણ લેના પ્રાણીઓને આલાદ ઉત્પન્ન કરે તેવી મધુર દેશના દેવી શરૂ કરી:- “અહો ભવ્ય લોકે! અંતમુખી ભાવને આશ્રય કરીને તેમજ મનદષ્ટિવડે સારી રીતે જોઈને અસારને તજી: દઈ સારને સંગ્રહ કરે. આ અસાર સંસારમાં સર્વ સંસારી અને ચિંતામણિરત્નની જેવું અમૂલ્ય અને સારભૂત માનુષ્ય (મનુષ્યપણું) પ્રાપ્ત થવું અતિ દુર્લભ છે. તેમાં પણ સારા કુળમાં ઉત્પત્તિ, દીર્ઘ આયુ, નિરોગીપણું, ધર્મ કરવાની ઈચ્છા અને સદગુરૂને વેગ આ બધી સામગ્રીની પ્રાપ્તિ વિશેષ દુર્લભ છે. એવી દુર્લભ સામગ્રી પામીને મનવાંછિત ફળને આપે તેવે જિનેશ્વરભાષિત ધર્મ જ સદા સેવવા એગ્ય છે. આ ભવરૂપી ભયંકર અટવીમાં પૂર્વે કરેલાં કર્મથી પ્રેરાયેલા પ્રાણીઓ હરણોની જેમ બ્રાંતિવડે ચોતરફ ભ્રમણ કરતા સતા વ્યર્થ દુઃખી થાય છે. આ સંસારમાં સુખની ઝંખના કરતા સતા પગલે પગલેં દુઃખથી દગ્ધ થતા જીવો પવને ઉડાડેલા ખાખરાના પાનની જેમ ચોતરફ ચારે ગતિમાં ભમે છે. હા ઈતિ ખે! ભવ (સંસાર) થી ઉદ્વિગ્ન થયેલા કેટલાક ભવ્ય છે પણ કઈ મૂખ ઈઅિછતને અથી છતાં કલ્પવૃક્ષને ન સેવે તેમ આ લોકમાં ને પરલોકમાં સુખને આપનાર ધર્મને-જિને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
કારના આદેશને સેવતા નથી. ”
એ અવસરે સુમિત્રરાજાએ હાથ જોડીને પૂછ્યું કે“ હું સ્વામિન્! મેં અને પ્રિય ગુમજરીએ પૂર્વભવમાં શું પુન્ય કર્યું હતુ કે .જેથી આવા સામ્રાજ્યની અમને પ્રાપ્તિ થઈ. અને શું પાપ કર્યું હતુ કે જેથી વૈરિણી વેશ્યાએ અમારી મહાદુઃખદાયક દુર્દશા કરી ?' ગુરૂમહારાજે કહ્યું કે ‘ હું રાજન! તારા પૂર્વભવ સાંભળ.
પૂર્વે સુગ્રામ નામના ગામમાં ક્ષેમસાર નામના એક કુટુંબી વસતા હતા. તેને ક્ષેમશ્રી નામે ભાર્યા હતી. તથા સામ, સાહડ, લક્ષ્મણ અને ભીમ નામના પ્રેમના ભાજનરૂપ ચાર મિત્રા હતા. તે પાંચે મિત્રા મેટા આરભ, સમારભ અને પરિગ્રહવાળા અને ખેતી કરીને ગુજરાન ચલાવનારા હતા. એકદા ક્ષેમશ્રીએ કહેલુ કાઈ કાર્યં તેની ચાકરીએ કર્યું નહીં તેથી કાપાયમાન થયેલી તેણીએ તે વાત પોતાના ધણી (ક્ષેમસાર)ને કહી. એટલે ક્ષેમસારે તે નાક રડીને અધકારમય ભાંયરામાં પૂરી, જ્યાં તે ત્રીશ મુત્ત સુધી સૂચ્છિત અવસ્થામાં પડી રહી. પાછળથી ક્રોધને તજી દઈને યાથી ભીંજાયેલા મનવાળા તેણે તેને બહાર કાઢી, પરંતુ તે (ચાકરી ) મનમાં અત્યંત સંતાપ ધારણ કરવા લા. એકદા લવાની ( પાર્વતી ) સાથે મહેશ્વર ( શંકર ) ની જેમ ક્ષેમશ્રી સાથે Àમસાર પેાતાના ઘરમાં બેઠા હતા, તેવામાં બીલકુલ સુશ્રુષા કર્યા વિનાના દેહવાળા, વનમાં રહેતા હાથીની જેવા, વેલડીવાળા વૃક્ષની જેમ જેના શરીરની નસો દેખાય છે તેવા, પ્રતાપવડે સૂર્યની જેમ તપના પ્રભાવથી કાંતિયુક્ત અગાવાળા, ખેડેલા ખેતરની ભૂમની જેમ જૈના અને પડખા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(44)
પ્રત્યક્ષ
ખાડાવાળા દેખાય છે તેવા કોઈ મુનિરાજને માસ ખમણુના પારણાને માટે આવેલા અંગે સાક્ષાત્ પુણ્યની મૂર્તિ હાય તેવા તેમણે જોયા. વિશુદ્ધ આત્મપરિણતિવાળા તે ઉઠીને સ્ત્રી સહિત વિશુદ્ધ અન્નપાનના દાનથી તે મહામુનિન માસખમણનું પારણું કરાવ્યું, તે સમયે પાંચ ક્રિયે પ્રગટ થયા, તે જાણે એમ સૂચવતા હાયની કે સુપાત્રે દાન આપવાથી દેનાર-દાતાને પંચમી (મેશ) ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. સામ વિગેરે તેના મિત્રı તે વખતે ત્યાં આવ્યા. તેઓ તે અનેએ માસખમણવાળા મુનિને કરાવેલા પારણાની અનુમોદના કરવા લાગ્યા. પેાતાના આત્માને ધન્ય માનનારા તે છએ મનુલ્યે આયુ પૂર્ણ કરીને શુધ્ધાને કાળધર્મ પામ્યા અને સાધમ દેવલાકમાં દેવ થયા. એ અત્યંત સુખવાળા સ્થાનમાં
તે અનેક પ્રકારના સુખા ભાગવીને આયુ પૂર્ણ થયે ચ્યવ્યાં. તેમાં ફ્રેમસારના જીવ હે રાજન ! તમે સુમેત્ર થયા, ક્ષેમશ્રીને જીવ પ્રિય'ગુમ'જરી નામની તમારી રાણી થઈ, સામ પ્રમુખ ચાર મિત્રા આ ભવમાં પણુ તમારા સૂર વિગેરે ચાર મિત્ર પૂર્વભવના સ ંબંધને લઇને થયા. દાન-પુણ્યના પ્રભાવે તમને આ સર્વ સોંપત્તિની પ્રાપ્તિ થઈ. હે રાજન! ધર્મોના સેવનથી શું શું પ્રાપ્ત થતું નથી ? ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે, ધમ સદા સુખને કરનાર છે, ધર્મ સજ્જનાને સમૃદ્ધિના આપનાર છે અને ધર્મ કમળને દૂર કરનાર છે; માટે ઉત્તમ જનાએ ધર્મરૂપ કલ્પવૃક્ષ નિર ંતર સેવન કરવા યાગ્ય છે, તે ધમ રૂપ કલ્પવૃક્ષ દાન, શીલ, તપ ને ભાવરૂપ ચાર શાખાવાળા છે.અન સર્વ પ્રકારના સુખરૂપ ફળને આપનાર છે. વળી ઉત્તમ જનામ સુર, અસુર અને મનુષ્યની સ્ટાર સમૃદ્ધિરૂપ ફળને આપનારી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬) ધર્મ નામની ક૨વેલી પ્રયત્નવડે સેવવા યોગ્ય છે. હે રાજ! તમારી જે દાસી હતી કે જેને તમે કઈ આપ્યું હતું તે તમારા પર દ્વેષ વહન કરતી દુષ્ટ ભાવે મરણ પામીને ઘણા ભવ સંસારમાં ભમી રાતે શ્રી વિજયનગરમાં વૈરિ નામે વેશ્યા થઈ. તેણે પૂર્વજન્મના વેરભાવથી તમને મહાદુઃખ આપ્યું, કેમકે વેરી શું શું કરતું નથી.?”
આ પ્રમાણે કેવળીના મુખેથી પૂર્વભવ સંબંધી પિતાને અનુભવેલે સર્વ વૃત્તાંત સાંભળવાથી તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. તે જ્ઞાનવડે જેવું કેવળીએ કહ્યું હતું તેવું પિતાનું સર્વ વૃત્તાંત યશાસ્થિત જાણીને સંસારથી ભય પામેલા અંતઃકરણવાળા બને (રાજા-રાણુ) ચારિત્ર લેવાને ઉઘુક્ત થયા. તેમણે ગુરૂમહારાજને કહ્યું કે-“હે પ્રભુ! અમે રાજ્ય સંબંધી ઘટિત વ્યવસ્થા કરીને સત્વર આપની પાસે આવી દીક્ષા ગ્રહણ કરશું.” ગુરૂએ કહ્યું કે “હે મહાનુભાવ! શુભ કાર્યમાં પ્રતિબંધ ( વિલંબ ) ન કરે.” ગુરૂમહારાજને નમીને તેઓ પિતાને સ્થાને આવ્યા અને રાજ્યની ગ્ય વ્યવસ્થા કરી.
પછી ચાર ગતિને દૂર કરનાર ચતુર્વિધ સંઘની યથાયોગ્ય સેવા કરીને, દીનજનના વાંછિતને ધનના સમુચ્ચયવડે પૂર્ણ કરીને, પોતાના પુત્ર ઇંદ્રદત્તને આગ્રહપૂર્વક રાજ્ય સ્થાપન કરીને વિત ગ્રહણ કરવા માટે કેવળી ભગવંત પાસે મેટા મહોત્સવપૂર્વક આવ્યા અને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. સુર સીધર, સૂત્રામ ને સાગરે પણ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. બીજા પણ ઘણા મનુષ્યએ સમ્યકત્વ અને વ્રતાદિક ગ્રહણ કર્યા. પછી કેટલાક દિવસ ત્યાં રહીને કેવળી ભગવતે બધા સાધુઓની સાથે ત્યાંથી વિહાર કર્યો. સુરાદિક ચાર મિત્ર તીવ્ર તપતપીને સ્વર્ગે ગયા, તેઓ મહાવિદેહ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય થઈને કમમાત્રને માય કરી સિદ્ધિપદને પામશે.
હવે રાજા-રાણી અને શ્રી ગુરૂમહારાજની પાસેથી અને પ્રકારની શિક્ષાને ગ્રહણ કરતા સતા તેમની સાથે જ વિહાર કરવા લાગ્યા અને અનેક પ્રકારના તપ તપવા લાગ્યા. વારંવાર પોતાના રાજ્યમાં જઈને પોતાના પુત્રને ધમમાં પ્રેરણા કરવા લાગ્યા અને વ્યસનના સેવનથી સૂર રાખવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે પિતાના ગુરૂતરીકે માતાપિતાએ આપેલી શિક્ષાવડે પિતાના આત્માને ધન્ય માનતે ઇદ્રદત્ત રાજપમમાં અત્યંત દઢ થયો. - શ્રી સુમિત્ર રાજર્ષિ અને પ્રિયંગુમંજરી સાધ્વી બને ઘયતાથી ખડુગની.ધારાસમાન ચારિત્રને પાળતા હતા. અન્યતા તેમનું ચારિત્રમાં સ્થિસ્થાણું જોઈને રેવાની સમક્ષ ઈદ્ર વારંવાર તેમની અત્યંત પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. તેને નહીં સહન કરતે કેઈમિથ્યાત્વી દેવ ત્યાંથી ચાહકારયુક્ત થઈને મનુષ્યલોકમાં આવ્યું. તેણે અનેક પ્રકારે ચળાવવા પ્રયત્ન કર્યો પણ તેઓ ચક્યા નહીં, એટલે ચલાયમાન ફંડળવાળે તે દેવ પ્રગટ થઈ, ખમાવી, કે કરેલી પ્રશંસાની હકીકત કહીને પોતાને સ્થાને ગયે. ત્યારપછી કેવળગુરૂની પાસે જ આગમને અભ્યાસ કરીને વિનયાદિ ગુણોવાળા તે બને. ગીતામાં શિરોમણિ થયા. તેઓ ચંદ્રની જેવા અત્યંત સૌમ્ય, મેરૂપર્વત જેવા નિશ્ચળ, પૃથ્વીની જેવા સર્વસ, સદારારમાં ને દયામાં તત્પર, આકાશની જેમ આલંબન વિનાના, કાચબાની જેમ ઇદ્રિને
પવનારા, વૈરાગ્યરસમાં નિરાશા અને અત્યંતર શત્રુઓને નાશ કરનારા થયા. એકદા ગુમાવડે ઘાતિકને ક્ષણમાત્રમાં ક્ષય થવાથી તે બંને કેવજ્ઞાન પામ્યા. તત્કાળ અનેક દેવે ત્યાં એકત્ર થયા અને તેમણે તેમના જ્ઞાનને મહે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮) ત્સવ કર્યો. તે એ રચેલા કનકકમળ ઉપર બેસીને અમૃત જેવી મધુર વાણીવડે તેમણે અનેક ભવ્યજીને બોધ કર્યો અને રાતે ભગ્રાહી ચાર અઘાતિ કમીને ક્ષય કરીને તે બંને નિર્વાણપદને પામ્યા.
આ સુમિત્ર રાજા અને પ્રિયંગસંજરી વિગેરેનું ચરિત્ર સાંભળીને બુદ્ધિમાન મનુષ્યોએ દાન ધમને વિષે આદર ર. તેઓને એકવારના જ મુનિદાનના પ્રભાવથી સ્થાને સ્થાને સંકટને સમુદ્ર તે ખાબોચીયા જે થઈ ગયે, બીજા સંકટમાં પણ દાન આધારભૂત થયું, માટે ભવજનેએ દાનધમના સદા અભ્યાસ કરો. પ્રિયંગુમંજરીએ જેમ કષ્ટમાં પણ શીવ પાળ્યું તેમ અન્ય સ્ત્રીઓએ કષ્ટમાં પણ ઉજ્વળ શીલ પાળવું. એકવાર દાસી ઉપર કરેલે ક્રોધ તેમને ભવાંતરમાં દુખ આપનાર થયે એમ જાણીને અન્ય જનેએ પણ કેઈની ઉપર દ્વેષ કે ક્રોધ ન કરે. જેમ તે દંપતીએ તીવ ચારિત્ર પાળ્યું તેમ મુક્તિસુખને આપનારું ચારિત્ર વિવેકી જેને એ નિરતિચારપણે પાળવું. * શ્રી પાર્શ્વનાથના પ્રસાદથી દાનધર્મના પ્રગટ અને શ્રેષ્ઠ એવા સુપ્રભાવથી આલ્ય શ્રી સુમિત્રગુપનું શ્રેષ્ઠ એવું ચરિત્ર મેં સં. ૧૫૩૫ ના વર્ષે શ્રાવણ શુકલ પંચમીએ શ્રી મહાપુરી નામની નગરીમાં બનાવ્યું છે, તે ચરિત્ર પૃથ્વી પર ચિરકાળ પયત વંચાતું તું જયવંતું વર્તો. ઇતિ શ્રી હર્ષકુંજરપાધ્યાયવિરચિતે દાનરને પાખ્યાને સુમિત્રચરિત્રે ગુવાંગમન, પૂર્વભવપ્રકાશન, સંયમગ્રહણ, મુકિતસીખ્યપ્રાપણુવર્ણને નામ તૃતીય પ્રસ્તાવ સમાપ્ત
ઇતિ શ્રી સુમિત્રનૂપચરિવં સમાપ્તમ,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
_