Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર-સંસ્કૃતિ.
God is not God of those Who are poor in spirit.
—-ન્યાયવિજય
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Reate Bazaaaaaaaaaa
1
| વિચાર-સંસ્કૃતિ. પિપરોમાં પ્રકાશિત કતિય લેખેને સંગ્રહ)
-
-
-
લેખક–
Dરર રરરરરર રરર રે વણાયટE
-
-
ન્યાવિશારદ-ન્યાયતીર્થ
-
-
શ્રીન્યાયવિજયજી મહારાજ.
-
-
-
-
-
=
વીર સે. ૨૪૫૭
વર્મ સં. ૯
[ વિ. સ. ૧૯૮૭
=
=
દ્વિતીય સંસ્કરણ.
=
પ્રતિ-સંખ્યા ૧૦૦૦
અમૂલ્ય.
ET
Bરરરરરરરરર રરરરરર રરરર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક શ્રીજૈનયુવક–સધ, લડીયાળી પાળ, વડોદરા.
આ પુસ્તકના પ્રકાશનમાં કાલિયાવાડીના સદ્ગત ચાહું રાયચંદ દુલભજીના પુણ્યસ્મરણાર્થે ૭૫] રૂપીયાની મદદ કરનાર શાહ દેવગઢ મસ્તીથ, કાલિયાવાડી.
વડાદરા. લુહાણામિત્ર સ્ટીમ પ્રિ. પ્રેસમાં એ. વી, કરે છાપ્યું, તા. ૧૦-૬-૩૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
સાંકા વાડા !
પર્યુષણા
પર્યુષણા સબન્યું કક!
સાચુ સાહમ્નિયવલ્લ
મહાવીર - જીવન પર કંઈક
આસ્તિક નાસ્તિકતા
પણ એ શું મટે ! !
લીલવણી–સુકવણી વિષે
...
લેખ–સૂચી.
...
...
...
...
...
...
:
...
...
...
...
...
...
...
:
...
...
...
આધા
પ્રઞાત્તરા ...
ભવદેવની દીક્ષા
ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી અનેકાન્ત-દુન
:
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
:
...
...
:
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
પૃષ્ઠ:
૧
ی
૧૨
૨૨.
૨૯
૪૧.
૫૬
ze:
Ge
G
૧
૮૭.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંકડા વાડા !
આજના જૈન યુવકોને ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ હું એ કહેવા માંગું છું કે, પરમ વીતરાગ મહાવીર દેવનું વિશાળ ધર્મક્ષેત્ર–તેમના શાસનનું વિશાળ મેદાન મૂકી કેટલાકે જે સાંકડા વાડામાં ભળી જાય છે તે એકદમ ગેરવ્યાજબી છે. તમે ગમે ત્યાંથી જરૂર સારો લાભ ઉઠાઓ–ગમે તે પુસ્તક દ્વારા જરૂર સારું જ્ઞાન મેળવે– જેમાં રસ પડે તે વાંચીને તેમાંથી સારી બાબત જરૂર ગ્રહણ કરે, પણ એમ કરતાં એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જરૂર છે કે એથી મહાવીર દેવના શાસનનું મૂળ નિશાન ન ચૂકાવું જોઈએ. ગુણના રાગી અવશ્ય બને, ગમે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાંથી ગુણ ગ્રહણ કરેા અને કાઇ પણ ગુણીના ગુણને પ્રશંસા, એ શુભ અને સજ્જનાચિત છે; પણ એથી એ પરિણામ આવવુ તે અનિષ્ટ જ ગણાય કે ધારી માગ કરતાં કઈ માણુસના કહેવાતા વાડાના ‘અનુયાયી’ થવુ ગમે. કેટલાક ‘સુધારક’ ગણાતાએ પણ આ યુગમાં નેાખા વાડાને પેાષવામાં આનન્દ માને છે, એ આછા દુઃખની વાત નથી. એમાં મ્હાટે ભાગે તે દામ્ભિકતાનું જ સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે. જ્યાં વાડામન્ત્રીને તેાડવાની જરૂર છે ત્યાં સા་ભૌમ સનાતન મા`થી જુદો વાડા નિર્માણ કરવા, અગર તેને પેાષણ આપવાનો પ્રયત્ન કરવા એ વ્યાજબી ગણાય કે ?
આજની જૈન કામની સ્થિતિ ગમે તેવી હાય અગર જૈન સમાજના આજના આચાર-વ્યવહાર ગમે તેવા હાય, પણ જૈનદર્શનની મૂળ સંસ્કૃતિ તે સંસારભરમાં નિરૂપમજ છે. વિશ્વવ્યાપી કલ્યાણી ભાવનાનું સામ્રાજ્ય ત્યાં પ્રવત્ત છે. તેની દાનિક તત્ત્વપ્રણાલી, તેની આચાર–ચેાજના, તેના વ્યવહાર–ધમ અને તેના આદશ વિશ્વના અખિલ ધાર્મિક-સાહિત્યસંસારમાં ઉત્કૃષ્ટ પદવી ભાગવે છે. પછી ( જિન ' ભગવાનના અનુયાયી તરીકે પેાતાને ‘જૈન ’” કહેવડાવવામાં પુરતા સન્તાષ નથી શુ` કે અન્યના અનુયાયી' તરીકે પણ પેાતાને મનાવવાનું મન થાય ?
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
કવિએ તા એક એકથી ઉંચા થયા છે અને છે. સંસ્કૃત કાવ્ય-સાહિત્યમાં મહાકવિ ‘ કાલિદાસ ’ વગેરેનું સ્થાન કેટલુ ઉંચુ છે. આજે ‘ ટાગાર ’ જેવાએ પણ ‘ કવિ ' તરીકે કેટલું ઉંચું માન ધરાવે છે. લેખકે પણ મહાન કાટીના આજે પણ હયાત છે. કાઈ પુસ્તક સરસ અને સુન્દર લાગતાં, મૂળ શાસન ' સાથે સીધે સમ્બન્ધ મૂકી દઈને તે પુસ્તકના લેખકના અનુયાયી પેાતાને કહેવરાવવા તૈયાર થવું, અગર તે લેખકના કહેવાતા નેાખા ‘ મિશન” ના દફ્તરમાં પેાતાનું નામ નાંધાવવું એ હૃદયની નબળાઇ નહિ તે ખીજું શું ગણાય !
"
>
આત્મ≠શા, પરમ વીતરાગ અન્ દેવ શ્રીમહાવીરના શાસન–ભક્ત પૂર્વાચા —ઋષિ-મહષિ – મહાત્માઓમાં કેટલે દરજન્ટે હતી, એ પણ વિચારવુ’ ઘટે. વિશ્વવિદ્યાસહાઢધિ હેમચન્દ્રાચાય જેવા મહાપુરૂષો ધારત તે જુદુ મિશન, જુદો વાડા અવશ્ય સ્થાપી શકત. તેઓ સ્વતંત્ર સંપ્રદાય સ્થાપન કરી તેના ‘ ઇશ્વર ’ તરીકે સ્વયં પૂજાવા સમર્થ હતા. પણ તેમને તે અનિષ્ટ હતું. તેઓ તા પરમ્પરાગત વિશુદ્ધ સનાતન ‘ શાસન ’–માનેજ પ્રકાશિત-પ્રફુલ્લિત કરવાની મનેાભાવનાવાળા હતા. તેમના ભક્ત રાજામહારાજાઓને તેઓ સ્પષ્ટ જણાવતા કે “ તમે અને હું
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણે બધા એક જ વીતરાગ દેવના અનુયાયી છીએ. જે તમારા ભગવાન છે તેજ મારા પશુ છે. આપણે બધા એકજ મહાપ્રભુના સેવકા છીએ. ” આવું ઉદાર મન જ્યાં હાથ, સત્ય તત્ત્વા પર જ જ્યાં પક્ષપાત હાય, વિશુદ્ધ આત્મકલ્યાણની જ જયાં મનેદશા હોય ત્યાં નાખાવાડા બાંધવાના દભ સેવાય જ કેમ !
આત્મ-ઇશાની હદ પણ આજે વધુમાં વધુ ષષ્ઠ—સપ્તમ ગુણુસ્થાન સુધી જ છે. તેમાં અધિકાંશ પૃષ્ઠ—જીવન છે, સપ્તમ-જીવન અલ્પ અશે જ. પણ એ વિષેના કાઇના કેવલ યશઃપ્રવાદ પર સટ્ટો ન ખેલાય. મુમુક્ષુ જીવ પર પ્રમાદ થવા એ સારી વાત છે. પણ એના પરના ભક્તિરાગના અતિરેક વિવેકદૃષ્ટિ પર પડદા નાંખનાર અની જાય છે અને વધારે પડતું મહત્ત્વ આપવાની કે ફેલાવવાની ઘેલછામાં તણાઇ જવાય છે એજ ખાટુ' થાય છે. ભક્તિ કે પ્રેમ-ષ્ટિનું ઔચિત્ય વિવેક-દ્રષ્ટિને આવૃત ન થવા દેવામાં છે,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ પણા.
પજીસણ આવે ત્યારે જૈનોનાં હૃદયે આનદથી ઉછળવા માંડે છે, તે દહાડે તેઓ સારાં સારાં કપડાં પહેરશે, ઘરેણાં—ગાંઠાં લગાવશે, હરખતે ચહેરે દેરાસર અને વ્યાખ્યાને જશે, કદી પ્રતિક્રમણમાં નહિ જનારા પણ તે દહાડે પ્રતિક્રમણ કરવા જશે, ‘ સંવત્સરી’ પદ્મિમણામાં તા કાકજ બાકી રહેતા હશે. તે દિવસેામાં વરઘેાડા નિકળશે, પૂજાએ ભણાશે, પ્રભાવનાઆ થશે અને જમણુ પણ ઉડશે. આ બધી ધૂમધામ પર્યુષણા પર્વના મહિમાને આભારી છે. નિર્દોષ આનંદની સામેતા કાઈના વાંધા ન હોય. પણ
,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાસ કરીને એ મહાન પવિત્ર દિવસમાં આત્મશુદ્ધિ કરવાનું ફરમાન છે. બારે બારે મહીને એ સ્વર્ગીય ગંગા” આપણી વચ્ચે આવી ઉતરે છે. એમાં સ્નાન કરી આત્મશુદ્ધિ મેળવવાની છે. એ ન કરાય તે એ “ગંગા ”નું અપમાન થાય. વરસે વરસે એ પર્વ–દેવ આપણી સામે આવીને ખડો થાય છે, અને, પરમાત્મા અહન દેવનું આદર્શ જીવન શ્રવણ કરીને અને ધાર્મિક ક્રિયામાં પ્રવેશ કરીને આત્મમલનું પ્રક્ષાલન કરવાને દિવ્ય સંદેશ આપણને સુણાવી જાય છે. એ સન્ડેશને આજ લગી આપણે કેટલો ઝીલ્યો છે? એને વિચાર કદી આવે છે વારૂ! આપણું વિચાર–પ્રદેશ અને વર્તન-વ્યવહારમાં આટઆટલાં પર્યુષણની કઇ પણ દીપ્તિ પ્રવેશવા પામી છે કે? દિવસે દિવસે ઉજવળ થવાને બદલે વધુ કાળા તે નથી થતા જતા ને ? એક ઈંચ આગળ વધવાને બદલે પચાશ હાથ પાછળ તે નથી ખસતા જતાને? આટઆટલાં પજુસણ વિતાવવા છતાં પણ આપણું અધઃપતન ન અટકે એ શું ? કઈ વિચાર આવે છે ? ખૂબ સમજી રાખે કે પર્યુષણ પર્વનું મુખ્ય આરાધન હૃદયશુદ્ધિ સંપાદન કરવામાં છે. એ વગર કેરી ધામધૂમથી તો કોને કેડે વન્ય છે ! ગાડરીયા-પ્રવાહે તે અનેક પજુસણ વિતાવ્યાં, પણ હવે સમજીઓએ જાગૃત થઈ વિધિપુરસ્સર પર્યુષણ ઉજવવાં જોઈએ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધિ તમને શું બતાવું ! તમે સ્વયં સમજી શકો છે કે, આજે જૈન સમાજનું બાહા અને આંતર સ્વરૂપ કેવી વિકૃત દશામાં આવી ગયું છે. પૂજ-પ્રભાવનાઓ અને સામાયિક-પ્રતિકમણે કરવા છતાં વેરઝેરની અને ઝઘડાની હાય ઠંધ ન પડે અને સાહમિવચ્છળ કરવા છતાં કેમની ભૂખ ન ભાંગે તે પછી તેની કિસ્મત કેટલી? આ બધું ઠંડે પેટે વિચારવાનું છે. બીજી કેમ તે આજે સંગઠન કરી, અનુકૂળ સાધનાને લાભ લઈ પોતાની ઉન્નતિ સાધતી જાય છે, ત્યારે શું આજે જૈન કેમજ એક એવી કમનસીબ કેમ છે કે જેનું દિવસે દિવસે પતન થઈ રહ્યું છે ! આ હું જ કહું છું એમ નથી, પણ દેશના રાજદ્વારી અને આગેવાન પુરૂષે પણ જેનોની આ કમબખ્તી જોઈ રહ્યા છે. હિનાના નુતન રાજબન્ધારણની રૂપરેખા રજુ કરતા “નેહરૂસમિતિ ”ના રિપોર્ટમાં વસ્તી–સંખ્યા અને ચુંટણીના અધિકાર વિષેના એક પ્રકરણમાં જણાવેલું કે, આખા હિંદુસ્તાનમાં બીજી જાતિએ સંખ્યામાં દિવસે દિવસે વધતી જાય છે, ત્યારે હિંદુ કેમ અને જેને કેમની સંખ્યામાં ઘટાડો થતું જાય છે. અહીં એ વિચારવાનું છે કે હિન્દુજાતિ કડોની સંખ્યામાં છે, એટલે તેને સંખ્યા-હાસ નજરમાં ન આવી શકે, પણ જેન જેવી નાનક કેમને જે ક્ષય-રેગ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ષોથી લાગુ પડેલા છે તેની ભયાનકતા તા દુનિયાની નજરે તરી રહી છે. આ વિષેના પાકારા વમાન પત્રોમાં અવારનવાર થયા કરે છે. જૈન આગેવાના અને યુવકાનું ધ્યાન આ વસ્તુ તરફ ખેંચાવાની સખ્ત જરૂર છે. પર્યુષણા પર્વમાં જૈનો પેાતાના કર્તવ્યમા સમજી લ્યે. અને તેને અમલમાં ઉતારે તા એ પર્વાધિરાજ ખરેખરી રીતે ઉજવાયા ગણાશે.
*
*
પયુ ષણા પર્વનું માહાત્મ્ય ‘પર્યુષણા’ શબ્દમાંજ ઝળકી રહ્યું છે. એ શબ્દજ એ પર્વાધિરાજની આરાધનાની દિશા બતાવી રહ્યો છે. અન્તરાત્માના વિશુદ્ધ ભાવમય ઉદ્યાનમાં વિહરવું-વસવુ’–રહેવુ એ એ શબ્દ ( પર્યુષણા )ના લક્ષણસિદ્ધ અર્થ છે, સ જીવાને અને ખાસ કરીને જેમની સાથે વૈર-વિરાય થયા હોય તેમને નમ્રભાવે, શુદ્ધ દિલથી ખમાવવા અને પેાતે સ્વચ્છ : આશયથી ખમવું એ જૈન પર્વની અસાધારણ વિશિષ્ટતા છે. આજે તે ખમત-ખામણાની એક રૂઢિ થઇ પડી છે. અને એ વિનાદ અને ગમ્મતના વિષય થઇ પડયા છે. એની પાછળ પેાસ્ટખાતાને પણ ખૂબ કમાણી થાય છે. પણ પર્યુષણનું વાસ્તવિક
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાધન તે વૈર–વિરોધની વૃત્તિઓ ખંખેરી હૃદય શુદ્ધિ કરવામાં અને મિત્રીભાવ કેળવી સદાચારી જીવન સમ્પાદન કરવામાં છે. શ્રીભગવાનનું ફરમાન છે કે
"खमियव्वं खमावियव्वं उवसमियव्वं उवसमावियव्वं । जो उवसमइ तस्स अत्थि आराहणा, जो न उवसमइ तस्स नत्थि आराहणा। तम्हा अप्पणा चेव उपसमियव्वं । से किमाहु भते ? વરસમા ૩ સામus” |
( કલ્પસૂત્ર )
અર્થાત–ખમવું અને ખમાવવું, ઉપશમવું અને ઉપશમાવવું. જે ઉપશમે છે તે આરાધક છે અને જે ઉપશમ નથી તે આરાધક નથી. માટે સ્વયં પિતે ઉપશમવું. ભગવન્! બાનું શું કારણ? કારણ એ કે-ઉપશમ એજ વિરતિ–જીવનને સાર છે.
તે દહાડે આ ભગવદજ્ઞા મુજબ મુનિએ અન્દર અન્દર જો સાચા દિલથી એક-બીજાને ખમાવે તે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલે બધે લાભ થાય! ધર્મસંસ્થાના ખરા થાંભલા તેઓ છે. શુદ્ધ ખમતખામણાંથી તેમનાં હૃદય જે નિર્મળ થાય અને તેઓ જે એક-બીજા પ્રત્યે નિર્મળ પ્રેમની ત પિતાના અંતઃકરણમાં પ્રગટાવે, તે તેમની–સાધુસંસ્થાની કેટલી ઉન્નતિ થાય ! તેમના અહિંસક જીવનની સ્લામા માણસે ઉપર કેટલી સુન્દર અસર થાય ! અને તેમનું ચારિત્રમય જીવન ગૃહસ્થ–સંસાર પર કેવું અજવાળું નાખે ! વૈર– વિરોધના ભડકામાંથી સાધુઓ પિતે જે બહાર નિકળી જાય તે તેઓ ગૃહસ્થ–સંસાર પર મહાન ઉપકાર કરી શકે. ગૃહસ્થ–સંસારના કલહાનલ પણ તેમની પ્રશમમયી જીવન-પ્રભા આગળ મન્દ પી જાય. સંસારના કલ્યાણ માટે ત્યાગી જીવન મહાન આશીર્વાદરૂપ છે. એ અખંડ જ્યોત એવી છે કે અનાદિજન્માંધને પણ દેખતે કરી દેનારી છે. સર્વ ધર્મશા. ત્યાગી જીવનની ગુણ-ગાથાઓથી ભર્યા પડયાં છે. સમય સમય પર મહાન આત્માઓએ જગત્ પર. મહાન ઉપકાર કર્યા છે. આજે પણ સમય-ધર્મ ઓળખી દૂર દૂર દેશમાં મુનિઓ જે વિચરણ કરે, તે તેમની પ્રેમમયી જ્ઞાન–પ્રભાથી હજારે પારમેશ્વરી શાસનપદ્ધતિને લાભ લેવા ભાગ્યશાલી થાય. જેનસંખ્યાને હાસ થવાનાં કારણેમાં આ પણ એક સબળ કારણ છે કે, મુનિ-વિહાર બહુ સંકુચિત થઈ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
ગયા છે. સમ્યગજ્ઞાનધારી મુનિવરે આપસના વૈર– વિરાધને તિલાંજલિ આપી, ઉદાર મનથી શાસન–સેવા માટે કટીબદ્ધ થાય અને પેાતાના વિહાર–પ્રદેશ લખાવી ધર્મ પ્રભાવના વિસ્તારે અને જૈન જીવનને પ્રદીપ્ત કરે એમ જરૂર ઇચ્છીએ.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્યુષણું સંબંધે કંઈક !
પર્યુષણ એ જૈનોનું મહાન પર્વ છે. બલકે જૈનોનાં બધાં ધાર્મિક પર્વેમાં તેને અવ્વલ નંબર છે. ચાતુર્માસ શરૂ થતાં સાધુઓ અને શ્રાવકનાં અન્તઃકરણમાં જે આનન્દ પ્રગટે છે તે પર્યુષણ પર્વને અંગે છે-તેને અનુલક્ષીને છે. પર્યુષણને અલગ કરી દઈએ તે ચાતુર્માસની સુગન્ધ કંઈ રહેતી નથી. શ્રાવક સાધુઓને પિતાના ગામમાં કે શહેરમાં માથું રાખે છે–ચોમાસું રહેવા લાવે છે-દૂર દૂર જઈને પણ વિનંતિ કરી સાધુઓને ચોમાસું કરવા લાવે છે, એનું મુખ્ય કારણ પર્યુષણ પર્વને ઉજવવાની હસ છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુની ઉપસ્થિતિમાં વ્યાખ્યાન–વાણીનું શ્રવણ થાય, પૂજા–પ્રભાવનાઓ થાય, ઉત્સવ મહોત્સવ થાય અને સુપનાં તથા ઘડિયા-પારણું વગેરેની ઉપજ પણ થાય, આ ભાવનાથી શ્રાવકે સાધુઓને પિતાના ક્ષેત્રમાં
મારું રાખવા ઉત્સુક બને છે. એક મહીને આડો. હોય ત્યારથી પર્યુષણનું સ્વાગત શરૂ થઈ જાય છે, અને એ દિવસ પણ “માસધર” તરીકે પૂજાય છે; અને પંદર દિવસ આડા હોય ત્યારે તે દિવસ “પક્ષધર તરીકે પૂજાય છે. એ પ્રમાણે “અઠાઈધર.” જ્યારે
માસધર” વગેરે દિવસે માનનીય થઈ પડ્યા છે, તે પછી પર્યુષણના મહિમાનું શું પૂછવું? આ ઉપરથી વાંચનાર એ પણ સમજી શકે છે કે, પર્યુષણ એ ફક્ત એકજ દિવસનું નામ છે, અને તે ભાદ્રપદ-શુકલા, પંચમી અથવા ચતુર્થી. એટલાજ માટે એની પૂર્વેના. સાત દિવસે પૈકી પહેલે દિવસ “અઠાઈધર” કહેવાય છે. જેમ કે રાજાની સવારી આવતી હોય ત્યારે હાથી, ઘોડા, છ-ચામર, લશ્કર વગેરે લવાજમા આગળ હોય છે અને ત્યાર પછી સહુની છેડે રાજા આવે છે, તેમ ભાદ્રપદ શુકલા પંચમી અથવા ચતુથી એ રાજરાજેશ્વરસદશ પર્યુષણ પર્વ છે અને તેની પૂર્વેના સાત દિવસે એ મહારાજાધિરાજ પર્વાધિરાજને સાહિબીભરેલે ઠાઠ છે.
પયુષણ એટલે શું? એને લીધે અને સ્પષ્ટ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ એ છે કે, બાહા જગતમાં યા મેહના મેદાનમાં વસવું મૂકી દઈ આત્મસ્વરૂપની શુદ્ધ દશામાં વસવું. આમ વસવું એ પયુંષણા.”કેમકે “પરિ” અને “ઉષણ” એ બે શબ્દના સહગથી “પયુષણ” શબ્દ બનેલું છે. એમાં “ઉષણ ને અર્થ થાય છે વસવું; અને ઉપર કહ્યું તેમ વસવું એ અર્થ “પરિ બતાવે છે. આવા ઉચ્ચ અર્થવાહી પર્યુષણમાં પણ સ્થળે સ્થળે સંઘમાં કજીઆ-ટંટા ઉભા થાય છે, વર્ષદહાડાની તકરારે તે દિવસે ઉઠાવવામાં આવે છે અને કષાયવર્ધક પ્રસંગોને વધારે પિષણ આપવામાં આવે છે ! શું આ પર્યુષણ કહેવાય ! પર્યુષણની આરાધના બીજાઓને ખમવા-ખમાવવામાં છે. શુદ્ધ તપશ્ચર્યા કરવામાં છે અને ભગવાન અહંનના આધ્યાત્મિક જીવન પર મનન કરી પિતાના જીવનને વિકાસ સાધવામાં છે. તે પવિત્ર દિવસેમાં દરેક જાતની ખટપટને તિલાંજલિ આપી દેવાની હોય અને પ્રશમ-વૃત્તિ કેળવીને આત્મશુદ્ધિ કરવાની હોય. એ દિવસોમાં કેઈની સાથે કલહ-કંકાસ ન કરીએ, કેઈનું બુરું ન ચિન્તવીયે, કઈ પર દ્વેષ કે રોષ ન કરીએ, કઈ ગાળે આપે તે શાંતિ રાખીએ-ક્ષમાં ધારણ કરીએ. પયુષણ એ આધ્યાત્મિક પર્વ છે. એટલે એ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવાનું ટાણું છે. તે દિવસે માં અમારિ–પટલ વગડાવવાનું વિધાન છે. પરંતુ સહુથી પહેલાં પોતાનાજ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
આત્મ-પ્રદેશોમાં અમારિ-પટ વગડાવવાની જરૂર છે. સ્વયં–પિતે મનસા, વચસા અને કર્મનું અહિંસક બનવું જોઈએ છે. જ્યાં સુધી સ્વયં અહિંસક ન થવાય ત્યાં સુધી બીજાને અહિંસક કેવી રીતે બનાવી શકાય. વિચારમાત્રમાંથી જ્યારે હિંસા નિકળી જાય ત્યારે ખરી અહિંસક દશા પ્રાપ્ત થઈ ગણાય. પર્યુષણમાં આ દશા સમ્પાદન કરવાની છે. એ દિવસેમાં હલવાઈ વગેરેના ભઠું-તાવડા બંધ રખાવાય અને પિતે ભઠ્ઠી-તાવડા માં જમણવાર– નકારશી-સાહગ્નિવચ્છલ કરે એને શું અર્થ ? આવા આરંભ-સમારંભ પર્યુષણમાં કરવાના ન હોય.
પજુસણુ” સાથે જમણને મળજ બેસતું નથી. તપસ્યા સાથે જમણવારની કંઈ સંગતિજ થતી નથી. મિષ્ટાન્ન ઝાપટવાથી ઉપવાસ સારા થાય એ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. દીવા જેવું ચેખું સમજી જઈએ કે સામુદાયિક જમણવારોના મહા આરંભ પર્યુષણના શુભતમ દિવસેમાં માંડવા એમાં એ પર્વાધિરાજની વિરાધના અને વિડમ્બના સમાયેલી છે. તપસ્યા પણ ગજા પ્રમાણે કરીએ. ગજા ઉપરવટ તપસ્યા કરી “ વાહ વાહ”ની અભિલાષા સફળ કરવામાં એ તપસ્યાનું ફળ “વાહવાહમાં પૂરું થઈ જાય છે. ઉપરાંત, દુર્ગાનથી કર્મનાં ખાતાં બંધાય એ ખાં. આળોટી–આળોટીને કે રખી-ભટકીને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશાન્તપણે દિવસ પૂરા કરવા અથવા ગામગપાટા હાંકીને કે શેત્રુંજબાજી ખેલીને જેમતેમ વખત ગાળવે એ તપસ્યાના કહેવાય, એ ઉપવાસ ન કહેવાય. દેખાદેખી માન-પૂજાના હે તપસ્યા ઘણી થાય છે. લીટે લીટે ટેવાઈ ગયેલી અજ્ઞાન-દશા પણ તપસ્યા કરાવે છે. આવી તપસ્યાની સાર્થકતા કેટલી! એમાં આત્મશુદ્ધિનું તત્ત્વ ભાગ્યેજ હોય છે. ઉપવાસનું લક્ષણ તે એ છે કે જેમાં કષાય, વિષ અને આહારનો ત્યાગ કરાય. નહિ તે એ ખાલી લંઘનરૂપ
છે. અસ્તુ.
" પજુસણનાં વ્યાખ્યાને મુકરર કરેલાં છે. એટલે દરેક પજુસણે એનાં એ વ્યાખ્યાનનાં પારાયણ થયાં કરે છે. તે વખતે વ્યાખ્યાનના ઉપાશ્રયે શ્રોતાઓથી ઠઠ ભરાય છે. બબ્બે વખત વ્યાખ્યાને થાય છે. વ્યાખ્યાન પણ લાંબાં હોય છે. સ્ત્રી-પુરૂષના ઘોંઘાટ અને બાલ-બચ્ચાઓના કલબલાટ વચ્ચે શ્રેતાઓ સાંભળે કે ન સાંભળે, સમજે કે ન સમજે, ડેલાં ખાય કે બગાસાં ખાય, પણ મહારાજ સાહેબને . નીતરતે શરીરે મુકરર કરેલાં પાનીયાં ગળું ફાડી લબડધો પૂરાં કરવાનાંજ રહ્યાં! - પણ શિક્ષિત મુનિએ પર્યુષણના દિવસે માં. નવ્ય પદ્ધતિએ ભાવવાહી વ્યાખ્યાને કરી શકે છે,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
અને શ્રોતાઓના મુડદાલ જીવનમાં ચૈતન્ય રેડી તેમને પ્રાણવાનૢ બનાવી શકે છે. જૂની ઘરેડનાં શુષ્ક અને નિષ્પ્રાણ વ્યાખ્યાન સાંભળી સાંભળીને સમાજ ઉમકી પણ ગયા છે. વિદ્વાન્ સાધુએએ તે મહાવીરસ્વામીના જીવનને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ સમજાવવાની જરૂર છે.
ભદ્રિક લાકા મહાવીર સ્વામીના માળ શરીર પર-જાતમાત્ર શરીર પર ઇન્દ્રાએ ઢાળેલા ૨ાજનસુખવાળા એક કરાડ અને સાઠ લાખ કળશેાની વાર્તા સાંભળીને જરૂર પ્રસન્ન થાય; જાતમાત્ર ભગવાના ડાબા પગના અ‘ગુઠાથી ‘મેરૂ’ મહીધરનું કમ્પન સુણીને જરૂર પ્રપુલ્લિત થાય. પણ મહાવીરનું મહાન્ પ્રભુત્વ એવાં વણુનામાં નથી સમાયું, એ તત્ત્વદર્શી ખરાબર સમજી શકે. મહાવીરના જીવનમાં સહુથી વધારે મહત્ત્વપૂર્ણ વસ્તુ એમના વીતરાગ–સંયમ છે, જેમાં એમની તપશ્ચર્યા, એમની ક્ષમા અને એમની સમાધિ તરફ તે તે વખતના એમનાથી વિરુદ્ધ દિશાના અન્ય તીર્થંકરો પણ હેબતાઈ ગયા છે. પણ ખેદની સાથે જણાવવું પડે છે કે પેલા ‘ સિદ્ધાથ ’ બ્યન્તર અને • ગેાશાળ ’નાં વર્ણના મહાવીર પ્રભુના મહત્ત્વપૂર્ણ જીવન—ગ્રન્થના વાંચનારને વિચિત્ર લાગ્યા વિના ન રહે. મહાવીરના શરીરમાં એ ન્યતર પ્રવેશ કરીને માલે, પ્રશ્નાના જવાબ આપે, નિમિત્ત તથા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ફલાદેશ બતાવે અને ધમાલ મચાવે એ કેવી વાત ! એને લેકે “વળગાડ” જેવું કહી હસે તે એમાં શું આશ્ચર્ય? ભગવાનું ધ્યાનરથ છે પણ એમના શરીરમાં પ્રવેશ કરીને વ્યક્તર અદશ્યપણે ધાંધલ મચાવે તે ધાંધલીયા ખુદ ભગવાન નહિ ગણાય કે કારણ કે, ઉપસ્થિત લોકમાં સત્ય હકીક્ત કેણ સમજી શકે કે, “આ બધા બખેડા કે વ્યન્તરના છે, ભગવાન તે શાન્ત છે. ” કદાચ કોઈ આ સત્ય હકીકત સમજે તે તે એ, ભગવાનને દુબળજ સમજે, કેમકે એ તે એમજ સમજે કે ભગવાન તે શાણું છે, પણ એમની અન્દરને વળગાડ જ આ બધું કરી રહ્યા છે. એટલે એને મન તે એમજ સમજાય કે ભગવાન જે સમર્થ હોય તે એમને આ બલા હાય શાની!
ઈન્દ્ર એને ભગવાનની પાસે શા માટે રાખ્યો હતે ! ભગવાનના ઉપસર્ગોનું નિવારણ કરવા માટે કે! પરંતુ ઉપસર્ગ વખતે તે એ હજરત કયાંય રકુચક્કર થઈ જાય અને પછી નકામી વખતે આવી હાજર થાય ! અને ભગવાનને મહિમા વધારવા જતાં નકામા બખેડા વધારી મૂકે ! આ એ ભેળા વ્યક્તર મહારાજની ભક્તિ! ક્યા કામને માટે ઈન્ટે મને પ્રભુ પાસે રહેવા ફરમાવ્યું છે” એ વાતનું તે એ વ્યન્તરને ભાન જ નથી રહ્યું. એટલે એ ચપળીયા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
ભાઇએ સૌધમેન્દ્રના શાસનના અમલ નથી કર્યાં એ તા સ્પષ્ટ જ છે.
ગેાશાળની બેવકુી અને તેનું પાગલપણું તે ટીકાઓમાં અને ગ્રન્થામાં ખૂબજ વઘુ વાયુ છે ! પણ ગોશાળા જ્યાં ત્યાં ભગવાનના નામને આગળ કરીને લોકોનાં ઘર અને મહાલ્લાના મહાલ્લા સળગાવી મૂકે એ કેવી મેહુ'દી વાત ! લેાકેાનાં ઘર અને મહાલ્લા ખાળી નાંખનાર ‘ બ્યન્તર ’ દેવ પણ કેવા ગાંડા હશે ! એમ તેા પછી કોઇ પણ માણસ ભગવાન્ ના નામે શ્રાપ આપી દુનિયામાં પ્રલયકાળ વર્તાવી મૂકે! ગેાશાળા એવા કચા તાનિધિ હતા કે ભગવાન્ના નામે એને શ્રાપ લગી શકે! એવા વિચિત્ર માસ પણ ભગવાનનું નામ આગળ ધરી શ્રાપ આપવા માંડે અને એ સાચા પડે તા તા સંસારમાં ગજમજ મચી જાય. આવી બેહુદી ખીના જીભ પર લાવતાં પણ મારા જેવાને તા સકાચ થાય. આવી બાબત ભગવાન નિષ્કલ જીવન-ચરિત્રમાં શેચનીચ ડાઘરૂપ ગણાય.
6
ગેાશાળનાં આટઆટલાં અડપલાં, અટકચાળા અને ઉન્માદ, કે જેને લીધે ભગવાનને પણ બહુ બહુ ખમવું પડયું, એ જાણવા છતાંય એવાને તેજ લેફ્સા ભગવાને શિખવી એ અજાયબીભરેલી મીના છે. બીજા કાઇએ એવાને વિદ્યા શિખવી હાત. તા. ઢાકા
?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ શિખવનારને એમજ કહેત કે, ‘ આવાને વિદ્યા દેતાં કંઇક તા વિચાર કરવા હતા. ન્હાતી ખખર કે એ કેવા નાલાયક છે ? ’ પણ ભગવાને કયા હિસાબે સપને દૂધ પાયું હશે એના ખુલાસા ટીકાકારે પણુ નથી કરી શકયા. માનસશાસ્ત્રની દ્રષ્ટિએ વિચારતાં, સંભવ છે કે, ભગવાની માનસ પ્રકૃતિમાં દાક્ષિણ્યગુણની માત્રા વિશિષ્ટ પ્રમાણમાં ાય; અને ખીજું એ કે, ગેાશાલ’ ચિતરાયા છે તેવા ‘ગાંડા’ પણ શાયદ ન હોય,
ભગવાનના ચરિત્રમાંથી વિચારકાને અનેક વિચારનાં સ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે અને આજના નવ શિક્ષિતા તથા તર્કશક્તિવાળાઓને અનેકાનેક જિજ્ઞાસાઓ ઉભી થાય છે. તેનાં સમાધાન લીટેલીટે ચાલનાર લકીરના ફકીરાથી થવાં મુશ્કેલ છે. કેટલીક વસ્તુઓમાં માનસ–શાસ્ત્રની શૈલીથી વિચાર કરવા પડે છે, કેટલીક ખાખતામાં તે દેશ, તે કાળ, તે સમય અને તે પરિસ્થિતિ ઉપર દ્રષ્ટિપાત કરવાના હાય છે અને કેટલીક વાતામાં ‘ પાડાશીની હવા તેા નથી લાગી ગઇ ! ’ એ વિચારવું પડે છે. આ બધું કામ વિશાલબુદ્ધિધારક વિશિષ્ટ અભ્યાસીઓનુ છે, એવા શ્રદ્ધાસમ્પન્ન વિદ્વાનાની વિચાર–ગવેષણા જે પ્રકાશ નાખી શકે તે બહુ વજનદાર અને મહત્ત્વપૂર્ણ હાય. લગભગ અઢી હજાર વર્ષ ઉપરની ભાવનાઓનું અને પરિસ્થિતિઓનુ વિશ્લેષણ કરવુ એ કધ સહેજ
:
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
•
નથી-બહુ દુષ્કર છે. અને તે કેરાં કલ્પસૂત્રનાં પાનીયાં વાંચી જનારાઓથી ન થઇ શકે, તેમને જો પૂછવામાં આવે કે, “ માન્યું કે, અર્જુન્ ક્ષત્રિયાક્રિ ઉચ્ચ કુલમાં જ ઉત્પન્ન થાય, બ્રાહ્મણાદિ કુળમાં ઉત્પન્ન ન થાય; પણ હવે જ્યારે પ્રભુ દેવાનન્દાના ઉદરમાં સ્વયમેવ આવી જ ગયા છે, તેા પછી તેમને ત્યાંથી ઉઠાવી ખીજે સ્થળે સ્થાપન કરવા અને એક નિરપરાધિની બ્રાહ્મણીનું સસ્વ-ધન લૂંટી લઈ, તેણીને ખામેાખામ જાણીબુઝીને શાકસાગરમાં છાતી કુટતી ધકેલી દેવી એના અથ શું ? શું દેવાનન્દાની કુક્ષિમાંથી નિકળતાં ‘ મહાવીર ' મહાવીર મટી જાત ? તેમનુ પ્રભુત્વ ચાલ્યુ જાત ? શું ખગડી જાત કે તેમને, દેવાનન્દાની કુક્ષિમાં સહેજે આવી ગયા છતાં તેણીની પાસેથી ઉઠાવી લીધા ? સ્ત્રીની (‘ મલ્ટી ’ કુમારીની ) તી કરતા જેવી મહાન આબત પણ આશ્ચય રૂપે ગણીને પણ નોંધાઇ ગઈ, તે પછી મહાવીરસ્વામીને બ્રાહ્મણકુલાભવ ન નભાવી લેવાત કે ? સુતરાં ( અચ્છેરા રૂપે પણ ) નભાવી લેવાત ! ” તે એના જવામમાં તેઓ જૂની લકીર પીટતા આવ્યા છે તે જ પીટવાના. ખૈર, મહાવીર સ્વામીના જીવન-ચરિત્રની ખાખતા પર આલેખન કરવાનું સાંપડતાં વધુ નિવચન કરવાની આશા રાખવી અસ્થાને નહિ ગણાય.
:
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું સાહસ્મિયવચ્છલ્લ
આજના નાકારશી કે સાહમિવચ્છલના અથ કઈજ સમજાતા નથી. એ જમણેામાં કયાંય સાહમિવચ્છલની છાયા પણ દેખાતી નથી. સહધર્મી ભાઈઓનું પ્રેમળયુ" વાત્સલ્ય કરવાની એક પણ મિ આજે એ સાહમિવચ્છલના પેટમાંથી સ્ફુરતી નથી. સાપ ગયા ને હવે તા માત્ર લીસાટાજ રહ્યા હાય એમ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. એમાં વપરાતા પૈસે કઈ પણ ઉગી નિકળતા હોય એ માનવામાં આવતુ નથી, બીજાં સ્થળાની વાત કયાં કરીએ, સુખઈ જેવાં સુધરેલ શહેરના જમણવારા પણ કેટલી બધી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોચનીય દશા ધરાવે છે, એ એના અનુભવીઓને શું જણાવવાનું હોય ? અંધાધુંધી, હાડમારી અને રસાકસીને ત્યાં પાર નથી હોતું. મલિનતા, ગંદકી અને એઠવાડ સંબંધી તે વાત જ શી કરવાની ! એટલે બધે એઠવાડ પથરાય અને ગટરમાં પધરાવાય કે જેમાં અસંખ્ય કીડાઓ ખદબદતા હોય ! અનંત છાની ચેમ્મી હાણું ! ધર્મના નામે કરાતા જમણવારની આ દશા ! આવા જમણવારને ધાર્મિક જમણવાર કેશુ કહે ! આવી નકારશીઓથી પાપનાં ખાતાં સિવાય બીજું શું પુણ્ય બંધાવાનું હતું ! વિચાર જરા ધ્યાન આપે ! આવાં જમણને સાહમિવચ્છલનું નામ આપવું એ ખરેખર કાળી વસ્તુને સફેદ કહેવા બરાબર છે. આવાં જમણે પાછળ હિંદુસ્તાનના જૈનોના વરસે વરસે લાખ રૂપીયા વેડફાય છે એ ઓછા ખની વાત નથી.
સાહમ્પિય” એટલે સાધમિક. એક રીતે જૈન”-પરમ્પરાવાળા સાધમિક છે. બીજી રીતે મનુષ્યમાત્ર સાધમિક છે. અને ત્રીજી રીતે પ્રાણ માત્ર સાધમિક છે. જેમને ધર્મ સમાન તે સાધર્મિક. અહિંસા અને સત્યને ધર્મ મનુષ્યમાત્રને સમ્મત છે એટલે એ દષ્ટિએ મનુષ્યમાત્ર સાધર્મિક છે. માત્માને સચ્ચિદાનન્દ ધર્મ પ્રાણીમાત્રમાં સ્વરૂપત
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૌજૂદ છે. એટલે એ હિસાબે “નિગોદ સુદ્ધાં જી સાધર્મિક છે. “વાત્સલ્ય”(વચ્છ૯) એટલે તેમના વિષે હિતાચરણ–વૃત્તિ, ભલું કરવાની લાગણ. - દેશ, કાળ ઓળખીને સાહમિવચ્છલ કરવાની પ્રણાલી અખત્યાર કરાય તે વિશેષ લાભ થાય, જે રીતે સમાજને વધારે લાભ પહોંચે અને શાસનની વિશેષ ઉન્નતિ થાય તે રીતનું સાહમિવછલ જ વાસ્તવિક રીતે ઉપાગી ગણાય. એટલે ખરી રીતે
સાહમિવચ્છલ તે એ છે કેસીદાતા ગરીબ બંધુઓને સહાયતા આપી રાતે ચઢાવવા; સાહમિવચ્છલ તે એ છે કે, વેપારધંધા વગરના કે લાઈન વગરના આત્મબંધુઓને વેપારધંધે ચા કેઈ લાઈન પર ચઢાવી ધર્મમાં સ્થિર કરવા; સાહમિવચ્છલ તે એ છે કે, અશક્ત વિદ્યાર્થીઓને છાત્રવૃત્તિ (સ્કેલરશિપ) આપી–અપાવીને તેમને વિદ્યાભ્યાસમાં આગળ વધારવા; સાહમિવચ્છલ તે એ છે કે, બીમાર-રેગી-માંદાઓની માવજત અને સેવાશુશ્રષા માટે મહેટા પાયા પર ઔષધાલયે કે ચિકિત્સાલયે ખેલવા, સાહમિવચ્છલ તે એ છે કે, આઈઓના લાભ માટે પ્રસૂતિગૃહે ઉઘાડવાં, સાહમિવચ્છલ તે એ છે કે, સમાજની અંદર ઉચ્ચ કેળવણી
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
અને ઉત્તમ શિક્ષાના પ્રચાર કરવાના હેતુએ હેાટાં મ્હોટાં વિદ્યાલયેા, જ્ઞાનમન્દિરા, ગુરૂકુળા સ્થાપન કરવાં; સાહમિવચ્છલ તા એ છે કે, સમાજમાં ઉચ્ચ જ્ઞાન અને ચારિત્રથી વિભૂષિત એવા અલવાન્ આત્માઓ તૈયાર કરવા માટે મહાન્ બ્રહ્મચર્યાશ્રમે ખેાલવાં; સામિવચ્છલ તા એ છે કે, વિધવા હેનેાનાં કલ્યાણુ ખાતર પવિત્ર વનિતા-મંદિશ ઉઘાડવાં; આ બધાં સામિવચ્છલ છે. દ્રવ્ય-વ્યય કરવાના આ પરમ પવિત્ર માર્ગો છે. આવાં ક્ષેત્રામાં કરાતા દ્રવ્યન્યય આવાં ક્ષેત્રમાં વાવેલું ધન પુણ્યાનુખ ધી પુણ્ય પેદા કરે છે. આજે સમાજની કંફ્રીડી સ્થિતિને વિચાર કરતાં ઉપર કહ્યાં એવાં સામિવચ્છલા કરવાની સખ્ત જરૂર છે. એક ટંક કે એ ટક લાડવા પીસી દેવામાં કઇં સાહવિચ્છલ સમાયુ' નથી. જમણવારમાં આવનારા કઇ દાળ-રાટી વગરના હાતા નથી, કે તેમને જમાડવામાં પુણ્યના થાક અંધાય, અને એક—એ ટક જમાડી દેવાથી કઇ દુખિયાનુ દારિદ્રય ફીટતુ પણ નથી.
એક માત્ર સાહમિવચ્છલનું ખરૂં' સ્વરૂપ સમજાઇ જાયતા સમાજની ઉન્નતિના માર્ગ સરળ થઇ જાય. એક સામિવચ્છલમાંજ સમાજની ઉન્નતિના તમામ માર્ગોના સમાવેશ થઇ જાય છે. આજે સંઘ કાઢવાની દિશાએ પણ દ્રવ્યન્યય જરૂરી નથી. આજે તા
..
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકલ–ડેકલે પણ “સમેતશિખરજી” સુધીની જાત્રા કરી આવી શકે છે. જ્યાં સંઘનાં અપાંગજ ગળતાં જતાં હોય, જ્યાં સમાજ માંદગીની પથારીએ પડયો હોય, ત્યાં તેના આરોગ્ય માટે સમુચિત. ઉપાએ તરફ ધ્યાન નહિં આપતાં “સંઘ” આદિમાં હજાર–લાખ રૂપિયા વહેવરાવવા એ કયાંની બુદ્ધિમત્તા !
સમાજના સરદારને શાંત ચિત્તે વિચાર કરવા વિનવીશ કે હમણું સંઘે કે જમણાં અને લગ્નાદિના. આડંબરી ખર્ચાળ ઉત્સવે બંધ રાખી તેમાં ખર્ચવાને
સે સામાજિક ભાઈ–બહેનના ઉપકારમાં, વિદ્યાને ફેલા કરવામાં અને આદર્શ બ્રહ્મચારીઓ ઉત્પન્ન કરવામાં જે ખર્ચાય તે સમાજને અને અમને કેટલે ફાયદે પહોચે! સંઘ, જમણ કે ઉજમણુના આડંબર શેડો વખત બંધ રહેશે તે એથી કંઈ ધર્મને ધકકે નથી લાગવાને, પણ સમાજની અંદર ઘુસેલા ઝેરી કીડાઓ, જે ધમને ફેલી ખાઈ રહ્યા છે, તેને નિકાલ કરવા માટે જે પ્રયત્ન નહિ ઉઠાવાય તે ભવિષ્યમાં શું પરિણામ આવશે એ વિચારને શું બતાવવાનું હોય ! પારસી હાની કેમ છે, છતાં દુનિયામાં તેનું કેટલું માન છે. તે કામ કેવી તેજવી દેખાય છે! એનું કારણ સ્પષ્ટ છે કે, તેમનામાં કે ની લાગણીના ભાવ પૂરજોશમાં વહે છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
પિતાની કેમના કલ્યાણ માટે તેમની જબરદસ્ત સખાવતે કેનાથી અજાણ છે! ત્યારે જેને આજે કયાં ઉંઘે છે! તેમની કેમ દિવસે દિવસે વધારે નબળી પડતી જાય છે, એ તરફ જેન નેતાઓનું ધ્યાન કેમ નહિ જતું હોય! કેળવણુ વગર તેમના ગરીબ બાળકે ટળવળે છે, એ તેઓ કેમ નહિ જોતા હોય ! હુન્નર-- ઉદ્યોગના અભાવે તેમના યુવકે આમતેમ આથડી દરિદ્ર જીવન વિતાવે છે, એ તેમની નજરે કેમ નહિ. આવતું હોય ! જેન-બેંકના અભાવે તેમની ધાર્મિક ધનરાશિને દુરૂપયોગ થાય છે, એ તેઓ કેમ નહિ. સમજતા હાય! દેરાસરને શણગારવામાં અને સમૃદ્ધિશાળી બનાવવામાં તેમને જે રસ આવે છે, તે રસ, સમાજમાં વિદ્યાને વહેળે વહેવડાવવામાં
જ્યારે આવે, અને તે રસ, જન પહેવાની. સંસ્થા ઉભી કરવામાં આવે, ત્યારે જ માની શકાય કે, જેનો વીસમી સદીમાં જીવે છે અને તેમણે સમયમ પીછા છે, અને ત્યારે જ માની શકાય કે તેમનાં અંતઃકરણમાં કેમી લાગણીના ભાવ સ્કુરાયમાન થયા છે, અને શાસનસેવાનું મહત્વ તેઓ સમજ્યા છે. દેરાસરના ભારે ગમે તેટલા ભરાય પણ તે કેમના કલ્યાણ માટે શા કામના ! કેમ ઉલ્કાપાતથી બળી રહી હોય તે વખતે પણ તેને સારૂ તે ભંડારની એક કેલ પણ નકામી સમજાણી.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
છે, ત્યાં પછી એવા ભંડાર વધારવાની જરૂર શી છે ! ભાવિકેએ પિતાની મને દશા પલટાવવાની જરૂર છે, અને “સાધારણ ક્ષેત્રમાં પૈસે વેરવાની આવશ્યકતા છે. હું તે ત્યાં સુધી પણ કહીશ કે દેરાસરમાં મુખ્યતયા એક “સાધારણ ક્ષેત્રને જ ભંડાર જોઈએ. તેમાંજ સઘળી ધનરાશિ સંચિત થાય. તેમાંથી જ દેરાસર, મૂત્તિ અને કેળવણ-શિક્ષા આદિનાં કાર્યો સધાય. વાંચનાર વિચાર કરી શકે છે કે, એકલા પર્યુષણ પર્વમાંજ હિંદુસ્તાનના જેનોને પૈસો દેરાસરેમાં કેટલા ઠલવાત હશે એ મહાન ધનરાશિ જે સમાજના કલ્યાણક્ષેત્રમાં ઠલવાય તે સમાજનું અને શાસનનું કેટલું ભલું થાય દેરાસર સાથે વળગાડાતી એ બધી મહાન શ્રી–સમ્પત્તિ વીતરાગદેવની તે હંઈ જ ન શકે, પણ વીતરાગમૂત્તિને પણ–જે વખતે વીતરાગનું શાસન અને તેને ભક્ત સમાજ નિસ્તેજ, નિબળ અને ક્ષયપીડિત થતાં ચાલ્યાં હેય-શું શેભાસ્પદ હોય !
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર-જીવન પર કંઈક*
(૧) ભગવાનની દેશના ભાષામાં લેવામાં સ્વાભાવિકતા છે, અને એમાંજ એનું ખરૂં મૈરવ સમાયું છે. પૌરુષેય કરતાં અપૅરૂય પ્રવચનને દરજજો ઉંચે માનવામાં કંઈ વજૂદ નથી. બલકે કઈ પણ મહાન ઉપદેશને અપૌરુષેય માનવા કરતાં પૌરુષેય માનવામાં વિશેષ ઔચિત્ય છે. પૌરુષેય વાજ જગતને શ્રદ્ધેય અને આદર્શરૂપ બની શકે છે.
* “ મહાવીર-જીવનનો મહિમા સંબંધે ” પંડિત બેચરદાસે રે. લાલનને આપેલ ઉત્તર વિષે કંઇક નિવેદન.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
(૨) ભગવાનને “ઢમાતુર” ન વર્ણવતાં ઐશલેયઆલેખવા. વેતામ્બર-વર્ણિત ગર્ભપહરણની હકીકત પાદ–ટીકામાં (કુટ–નેટમાં) મૂકવી. સાથે જ તેના સમર્થનમાં મળી આવતાં યોગ્ય પ્રમાણે પણ સેંધવાં. ઉદાહરણાર્થ–મથુરાના કંકાલી ટીલાની નીચેથી નિકળેલ કુષાણુવંશીય કનિષ્ક” મહારાજાના સમયનું એક પાષાણ-ચિત્ર. આ પાષાણ-ચિત્ર ઉપરથી ગર્ભાપહરણના મન્તવ્યની પ્રાચીનતા સમજાવી દુર્ઘટ નથી. આજનું “સાયન્સ” પણ એ બાબતમાં બંધબેસતી રીતે રજુ કરવું વધુ ઉપચેગી થઈ પડે.
(૩) ભગવાનને વિવાહિત સેંધવા કુટ–નેટમાં દિગમ્બર–મત મૂકવે.
(૪) દેશનાની નિષ્ફળતા સફળતા બતાવવા કરતાં “આચારાંગ” ની શિલી પ્રમાણે મૂકવું. આ વિષે આચાર્ય હેમચન્દ્રનું અને એમની અગાઉના
ન્યકારોનું તથા “આવશ્યક-ચૂણિ”નું પણ એમ લખવું છે કે પ્રાથમિક પરિષદમાં સર્વવિરતિને રેગ્ય કેઈ ન હોવાનું જાણવા છતાં ભગવાને “કલ્પ છે એટલા માટે દેશના આપી અને પછી તુરત રાત્રિ છતાં ત્યાંથી વિહાર કરી તેઓ “અપાપાપુરી” ધાર્યા . આશામ્બર–મત ફુટ-નેટમાં મૂકો.
* દશમું પર્વ, પાંચમો સર્ગ, ૧૦ માથી ૧૮ મા શ્લોકની વચ્ચે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) સુમેરૂ મહીધરને કંપાવ્યાની બીના મૂકવાની જરૂર નથી. ભગવાનના મહામહિમશાલી જીવનના પ્રકાશન-ક્ષેત્રમાં તેનું સ્થાન કેટલું !
(૬) ભગવાનની સાથે રહેનાર કેટયવધિ દેવતાઓને અવગાહવાના સ્થાન વિષે ચિન્તા કરવી નકામી છે. એમની અવગાહનાને કંઈ ભૂતલ કે દીવાલની જરૂર નથી. અદશ્ય કે દશ્યરૂપધારી તેમને માત્ર અન્તરીક્ષની વિપુલતા જ પિતાની અવગાહના માટે બસ છે. શાસ્ત્રવર્ણિત-શક્તિશાલી દેવેને જે માનીએ તે આ પ્રશ્ન નિરવકાશ છે. સમવસરણુ વસ્તીબહાર, મેદાનમાં થાય, એટલે ઘર-દૂકાન-મકાને પાડવાની શંકા કરવી અસ્થાને છે. પણ આવી વાત મૂવી હોય તે સંક્ષેપમાં અને રીતસર મૂકીએ.
(૭) “શૂલપાણિ યક્ષ વાળી ઘટના “વઢવાણુ”(ઝાલાવાડ) માં નથી બની. ભગવાનનું ચોમાસું ગુજરાત-કાઠીયાવાડમાં નથી થયું. શેષકાળમાં કદાચિ તેઓ “શત્રુંજય” ની ક્ષેત્ર-સ્પર્શના કરી ગયા હોય તે અસંભવ નથી.
(૮) નગ્નવાદ અને વસવાદ એ બને એકાન્ત- | રૂપે સદેષ હેઈ અગ્રાહ્યા છે. મુક્તિ ન તે નગ્નતા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
સાથે બધાયલી છે, ન અનગ્નતા સાથે. તેનું ઉપાદાન તે આત્મસમાધિ છે. નગ્ન જ શ્રમણુ કહેવાય ચા અનગ્નજ શ્રમણ કહેવાય એ અન્ને માન્યતાએ ભ્રમાત્મક છે. નગ્ન અને અનગ્ન અને માર્ગો વેતામ્બરપ્રવચનમાં ઉપદેશાયા છે. નગ્નને જ મુક્તિલાભ માનવાના આગ્રહ રાખવે ન ઘટે. સૂત્રસિદ્ધ પન્દર ભેદે સિદ્ધિલાભનું વણુન બહુ ઉપયુક્ત છે.
( ૯ ) જૈનનું ભૂગોળ-ખગાળ—વિષયક ક્ષેત્ર બિલકુલ અણુખેડાયલ' પડયુ છે. સમથ વિદ્વાનાએ તે વિષયમાં આધુનિક પદ્ધતિએ ખૂબ ઊહાપાહ કરી તે ઉપર સ્પષ્ટ પ્રકાશ નાખવાની જરૂર છે.
'
(૧૦) જૈનદર્શનમાં ‘ દ્રવ્યાનુયાગ ’ અને ‘ ચરણુકરણાનુયેાગ ’ એ એવા મહત્ત્વના વિષયા છે કે જેમનુ‘ સુપÊવિત વિવેચન ભગવાનના ઉપદેશક-જીવનની મહત્તા દર્શાવવાને પુરતું છે. સ્વર્ગ-નરકાદિનું સ્થળ વન આપવુ હોય તેા સામ્પ્રદાયિક રીત મુજબ ટૂંકમાં આપીએ.
(૧૧) ભગવાના જીવન-ચરિતમાં ડગલે ને પગલે ઇન્દ્રાદિ દેવાને ખેલાવી તેમને તસ્દી આપવાની જરૂર નથી.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
(૧૨) એકાન્તગામી ના કે મતાનું નિરાકરણ કરતાં “ શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય ”ની પદ્ધતિ પ્રમાણે અન્ય તી નેતાઓના મૂળ ઉગારાના સ્ફાટ કરી, તે ઉગારેાને સમન્વય કરવાના દ્રષ્ટિ-બિન્દુ પર વિચારી, ભગવાના અનેકાન્ત-દર્શનનું વિશ્વવ્યાપી પ્રભુત્વ સમર્થાંન કરવુ
(૧૩) જૈનધમની ભિન્ન ભિન્ન શાખા-પ્રશાખાઆ નિકળવાનું મુખ્ય કારણ ક્રિયાભેદ છે. ક્રિયાભેદને ચાળી ચાળી ચીકણા કરી જૈનધમ ચાલણીએ ચળાતા આવ્યા છે અને ચળાઇ રહ્યા છે, એ ઓછા દુઃખની વાત નથી. ક્રિયાભેદોની ચર્ચામાં મને કશુ વજ્ર જેવુ જણાતું નથી. સીમાક્ષ, આચેલક્ષ્ય, પ્રભુપૂજાવિધિ, અ་ગ–રચના, આવશ્યકક્રિયાદિ, મૂર્તિ પૂજા વગેરે વગેરે તથા ચેાથ-પાંચમ, અધિકમાસ, તિથિભેદ, ક્રિયાલેદ એ વગેરે બાબતને અંગે જૈનધર્મના મહાન્ સધમાં સમયે સમયે જુદા જુદા ભાગલા પડતા આવ્યા છે. આ વિવાદાસ્પદ આાખતા પાતપાતાના વમાં એક-બીજાથી વિરૂદ્ધ રૂપે એવી કટ્ટર જામી ગઈ છે કે એ બધા વર્ગોનુ એકીકરણ થવું અશક્યપ્રાય જણાય છે. ભગવાનનુ માનસતા જાણેલુ જ છે કે, તેઓ મેાક્ષ માટે મીઓને અન્યાય ન આપે, આચેલય અને
૩
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
સચેલત્વ એ બને ઉપર ભગવાનના શાસનને સિક્કા છે. મૂર્તિપૂજાને સર્વથા નિષેધ ગળે ન ઉતરે એવી બીના છે. બાકી ક્રિયાભેમાં કામચાર!
મારા નમ્ર મત પ્રમાણે, ભગવાનના જીવનચરિત્રમાં આવી વિવાદાસ્પદ બાબતેને સ્થાન નજ હોવું જોઈએ. દિગમ્બર–વેતામ્બરોના મતભેદમાં જે તટસ્થ ભાવે સમુચિત લાગે તેને ઉલેખ જીવનચરિત્રમાં કરાય અને શેષ મત નીચે નેટમાં મૂકાય. આ ઉપરથી એ પણ ખાસ ફલિતાર્થ નિકળે છે કે, ભગવાનના જીવન-ચરિત્રના લેખકમાં સર્વ–પ્રથમ તટસ્થતાનો ગુણ સંપૂર્ણપણે આવશ્યકતા ધરાવે છે. એવા લેખકની વિશિષ્ટ જ્ઞાન-સમ્પત્તિજ મહાવીર જેવા મહાન આત્માનું જીવન આલેખવાને અધિકારી હેઈ શકે. અને એવાની બહુશ્રુત લેખિનીથી જે આલેખાય તે જ વધુ વિશ્વસનીય નિકળે, તે જ જનતાનું સ્વાગત-ભાજન થાય અને તેનાથી જ મહાવીર-જીવનને મહિમા વધે.
તા. ક”માં લખાયેલ બાબત સામે એટલુંજ સાંભળવાનું હોઈ શકે કે દેવતાઓને શાસ્ત્રવર્ણિત શક્તિધારક જે માનીએ તે “કનકાચલ પર “અભિષેક” ના તેવા “કળશ” વિષે આશ્ચર્ય કરવા જેવું હોય જ શું ! દેવતાઓના ત્યાં સમાવા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
વિષે પણ વિસ્મય કરવા જેવુ હાય જ શું ! અને લાખ જોજનના મેરૂપવંત પર પડતા એ “ અભિષેકજલ–પ્રપાત ”થી પણ કંઇ અનિષ્ટ–શંકા કરવા જેવુ... હાય જ શું ! જ્યાં ચેાસઠ સુરપતિએ અસ ખ્ય દેવા સહિત ઉપસ્થિત થયા ડાય ત્યાં એ અનલ જળ—ધેાધથી કંઇ ડર ખાવા જેવું ઇંજ નહિ. છાપાં વાંચનારાઓને ખબર હશે કે, અમેરિકાંના ખેતીવાડીના વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓએ એક જાતના ગેસ ભરી એક એવી બત્તી તૈયાર કરી છે કે જેના વડે સૂર્યના જેટલા પ્રકાશ અને ગરમી ઉત્પન્ન થાય; અત્યારે આ દશા છે, આવુ–આવું કેટલુંય વિસ્મયાવહુ અત્યારે છે, તે મેરૂપર્વત પર તે ખુદ સૂર્ય-ચન્દ્ર પણ જ્યાં મેાજૂદ હૈાય ત્યાં પછી “ અભિષેક ” ને અંગે વિસ્મય શે અને ભયની કલ્પના કરવાની શી ? છતાં, આવાં · ચમત્કારભર્યાં? વનામાં ભગવાનનુ મહાન્ પ્રભુત્વ નથી સમાણુ, એ તે સુજનાએ હૃદયમાં ધારી રાખવુંજ ઘટે અને આવાં વર્ષોંના ભગવાના જીવન-ચરિત્રમાં આલેખાવાની પણ જરૂર નથી જણાતી.
6
"
“ મથાળા ” પુરતું તે લખાઈ ચુકયું. હવે પ્રસંગતઃ એ પણ અહીં કહી લઉં કે મહાવીર ભગવાને પેલા બ્રાહ્મણને અડધું વસ્ત્ર શા હિંસાઅે આપ્યુ હશે ! શું વજ્ર પર તેમને મેાહ હતા ? શું અડધુ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્ત્ર તેમને પિતાને માટે રાખવાની ઈચ્છા હતી ? શું કારણ હતું કે આખુંય વસ્ત્ર પ્રદાન ન કરતાં ફાધને–અડધું રાખીને બાકીનું અડધું આપ્યું? આ ઉપર કહેનારા એમ કહેવાની ધૃષ્ટતા કરી નાંખે કે વસ્ત્રાઈ કાંટામાં ભરાણું ત્યારે સમૂળગા વસ્ત્ર વગરના રહ્યા, પણ પિતાના હાથે આખું વસ દાન ન કરી શક્યા ! આ વિષે ટીકાકાર સ્વયં કંઈ ન ઉચ્ચારતાં બીજાઓના અભિપ્રાય નેંધે છે. તેમાં એક અભિપ્રાય એ છે કે, “ભગવાને એમ કરવું એ તેમની સન્તતિની વાપાત્રવિષયક મૂચ્છ સૂચવે છે.” પણ આ અભિપ્રાયમાં, ભગવાને એમ શા માટે કર્યું એને સ્ટેટ નથી. બીજા અભિપ્રાયમાં, “ ભગવાને એમ કરવાથી એઓ પહેલાં બ્રાહ્મણ-કુલમાં ઉત્પન્ન થયા હતા એમ સૂચવાય છે એ ઉલ્લેખ છે. આમાં પણ કારણને ઉલ્લેખ નથી. અથવા આ અભિપ્રાયવાળા શું એમ કહેવા માંગે છે કે બ્રાહ્મણની હવા લાગવાથી ભગવાનને તેવી વ્યવૃત્તિ જાગૃત થઇ હતી! સંભવ છે કે, વસ્ત્ર વિષે ભગવાનનું મમત્વ હેવાનું કેટલાક માનતા હશે. કેમકે એ ઉલ્લેખ છે કે, ભગવાનનું શેષ વધે જ્યારે કાંટામાં
૧-૨ કલ્પસૂત્રના છઠા ક્ષણના પ્રારંભના ૧૧૭ મા સૂત્રની વૃત્તિમાં.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
અભરાઈ ગયું ત્યારે ભગવાને પાછું વાળીને જોયું. અને તે, કેટલાકના મતે મમત્વભાવને લીધે, અને કેટલાકના મતે સ્વસન્તતિને વસ્ત્રાપાત્ર સુલભ થશે કે દુર્લભ એ જેવા સારૂ. કેવી મનોદશા ! કેવી ગડમથલ !
જ્યાં દિગમ્બરો શ્રમણ-જીવનને સારૂ વસ્ત્રને શરા૫ રૂપ ગણવાનું ગેરવ્યાજબી સાહસ ખેડે છે, ત્યાં શ્વેતા
મ્બરે “વવાદ”ની એકાન્ત ભાવનામાં રંગાઈ જઈને તે આવી આવી કલ્પના નહિ બાંધતા હોય? જે મહાન આત્મા દીક્ષા ગ્રહણ કરતી વખતે સર્વસ્વ ત્યાગતાં, એક વસ્ત્રને કકડે પણ સાથે નથી લેતે, તેને બીજાના ઠવેલ વસ્ત્ર પર “મમત્વધારી ” માનવે એ કેટલું અજાયબીભરેલું છે. કેટલું અસમંજસ છે! દિગમ્બરએ “નગ્નવાદ ” પર જોર માર્યું છે, તેમ વેતામ્બરસંરકૃતિમાં વસ્ત્રવાદ કે વ્યલિંગ–વેષની ભાવનાને રંગ પૂરાયો હોય એમ જોવામાં આવે છે. આચાર્ય હેમચન્દ્રના “આદીશ્વર-ચરિત્ર'માં, આદશ—ભવનમાં કેવલજ્ઞાન પામેલ “ભરત” ને “શક' કહે છે કેઃ - “હે કેવલિન! દ્રવ્યલિંગને ગ્રહણ કરે, જેથી હું તમને વાંદું અને તમારે નિષ્ક્રમણત્સવ કરૂં ત્યારે ભારતે દીક્ષા–લક્ષણરૂપ પંચમુષ્ટિ લેચ કર્યો અને પાસેના દેવતાએ રજુ કરેલ “રજેહરણ: ૧ છઠા સર્ગમાં ૭૪ થી ચાર શ્લોકમાં.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
પ્રમુખ ઉપકરણ ગ્રહણ કર્યા. ત્યારે ઇન્દ્ર ભરતને, વાંદ્યા. કેમકે કેવલી પણ જે અદીક્ષિત હય, દીક્ષાવેષ સમ્પન્ન ન હોય તે કદી વંદા નથી.” | મારી દષ્ટિમાં તે વેતામ્બરના મૂળ પ્રવચન આચારાંગ આદિમાં ફરમાવ્યા મુજબ નગ્નાનના ત્મક અનેકાન્ત-દશનજ જૈન દર્શનનું ખરૂં સ્વરૂપ સમજાય છે. મારે નમ્ર મત તે હું એ જણાવ્યું કે અહદ-દર્શનની સાચી પૂજા સામ્પ્રદાયિક સંસ્કારોની સંકુચિત વૃત્તિઓને અલગ કરી દઈ વિશ્વ-અષ્ટા અહંન દેવની વિશ્વવ્યાપક તત્વદષ્ટિના ઉચ્ચ ધેરણ પર પિતાની વિચાર-બુદ્ધિ સ્થાપન કરવામાં છે. અસ્તુ * વળી એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે મહાવીર દેવના જીવન–પ્રદેશેને કેટલેક ભાગ એટલે બધે ગંભીર છે કે પુરતે વિચાર કર્યા વિના, સામ્પ્રદાયિક દુહથી કે બુદ્ધિના અટકચાળાથી એક ભડાકે કે એક કલમના ઘેદે “નિર્ણય” જાહેર કરવા જેવું નથી. ભગવાનની જીવન-સ્થિતિ પર પ્રકાશ પાડવામાં વિશિષ્ટ બુદ્ધિ, દીર્ઘ અભ્યાસ, સૂક્ષમ આલોચના, બહુ વાચન અને તટસ્થ માનસની દરકાર છે. સાથે જ હૃદય પણ શુષ્ક ન હોઈ ભાવુક અને શ્રદ્ધાસમ્પન્ન જોઈએ.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
' કથા-ગ્રન્થ કરતાં અંગાદિ મૌલિક ગ્રંથ વધારે વજનદાર ગણાય. અને તેમના આધાર પર
૧ આચારાંગના શ્રતસ્કન્ધ બે છે. તેમાં પ્રથમ શ્રતસ્કન્ધના ૯ મા અધ્યયનમાં મહાવીર ભગવાનની તપસ્યા. અને એમના પરીષહ તથા ઉપસર્ગોનું વર્ણન છે. બીજા શ્રુતસ્કન્ધની ત્રીજી ચૂલિકામાં ભગવાનના જીવનની મુખ્ય ઘટનાઓની સંક્ષિપ્ત સૂચી આપી છે, જેમાં ભગવાનને ગર્ભાપહાર ” પણ બતાવ્યો છે.
આવશ્યક–નિયુક્તિમાં ભદ્રબાહુ સ્વામીએ અને “ભાષ્યમાં જિનભદ્રગણિજીએ મહાવીર-જીવનની હકીકત આપી છે.
ભદ્રબાહુને સ્વર્ગવાસ વીર–નિર્વાણુત ૧૭૦ વર્ષે મનાય છે. * કલ્પસૂત્રમાં અધિકાંશ એજ બીના છે જે આચારાંગમાં ધાયેલી છે. આવશ્યકચૂર્ણિમાં એથી સવિસ્તર વર્ણન છે.
આવશ્યક-નિયુક્તિ-ભાષ્ય પર હરિભદ્રસૂરિકૃત સંસ્કૃત– પ્રાકૃતમયી ટીકા છે. એમાં ભગવાનની જીવન-ઘટનાઓનું વિસ્તૃત વર્ણન છે.
વિક્રમની ૯મી શતાબ્દી લગભગ શીલાંકાચાર્ય થયા. જેમણે “આચારાંગ આદિ પર ટીકા લખી છે, તેમણે પ્રાકૃત ગદ્યમાં “મહાપુરિસચરિય” રચ્યું છે; જેમાં “નિર્યુક્તિ ” આદિના આધારે વિસ્તારથી મહાવીર-જીવન વર્ણવ્યું છે.
કર્ણદેવ ” રાજાના સમયમાં વિ. સં. ૧૧૪૧ માં નેમિચન્દ્રસૂરિએ રચેલ મહાવીરચરિત્ર પ્રાકૃતમાં લગભગ ત્રણ હજાર શ્લોક પ્રમાણ છે; જે છપાયેલ છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર ભગવાનની જીવનકશા પર વિચાર કરવાનું રીતસર મળી શકે. “ભગવતી” સૂત્રના પંદરમા શતક જેવાં વાલ્મય જોતાં પણ અનેકાનેક ઊહાપોહ ઉત્પન્ન થઈ આવે. આચાર્ય હેમચન્દ્રની “રચના” તેમની પૂર્વે બનેલા ગ્રન્થોના આધાર પર થયેલી છે. એટલે તેમના “પ્રણયન” માં નિમૂલતાને કે સ્વતન્ત કલ્પનાને સંભવ જણાતું નથી. હા, ‘કુમારપાળ” રાજા–સમ્બન્ધી “ભવિષ્ય-કીર્તન”. માં તેમણે સ્વાતંત્ર્ય સેવ્યું હોય એમ જણાય છે. નિદાન, મહાવીર-જીવન સમજવું સાધારણ વર્ગને જેટલું સહેલું છે તેટલું જ વિચારકેને અઘરું જણાય છે. એટલે કહેવાને સારાંશ એ છે કે, ભગવાનનું “જીવનચરિત્ર” એવું નિષ્પન્ન થવું જોઈએ કે જે સ્વાભાવિક અને ઉચ્ચભાવવાહી હેઈ, ભગવાનના મહિમશાલી જીવનનું સુન્દર દ્યોતન કરવા સાથે જગની આગળ વિશ્વ-કલ્યાણને મહાન આદર્શ રજુ કરવામાં સમર્થ નિવડે.
ગુણચન્દ્ર ગણિએ વિ. સં. ૧૧૩૯ માં રચેલું મહાવીરચરિત્ર પ્રાકૃતમાં લગભગ બાર હજાર લેક પ્રમાણ છે.
ભગવત્યાદિ સૂત્રોમાં છૂટા છવાયા મહાવીર-જીવનના પ્રસંગે અનેક લભ્ય છે.
-
-
-
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
16
:
આસ્તિક—નાસ્તિકતા ’'
વિશિષ્ટ અભ્યાસીએ સમજી શકે છે. તેમ શબ્દોના અર્થાંમાં સમય--પ્રભાવે સ કાચ-વિસ્તાર થઇ જાય છે. અર્થાન્તરમાં પણ શબ્દ ચાલ્યે! જાય છૅ. યુગ-સ્વભાવ કે પરિસ્થિતિ બદલાતાં, મને દશામાં ફરક પડતાં આામ અને છે, ‘ નાસ્તિક ’ અશ્વની પણ યાજના ભિન્ન ભિન્ન રીતે થયેલી છે. જૈનો વેદોમાં માનતા નથી; જેનો ઇશ્વરને સૃષ્ટિકર્તા સ્વીકારતા નથી. આ હિસાબે હિન્દુઓએ નેને
નાસ્તિક ' વિશેષણથી નવાજ્યા. પણ જૈનાએ તે વિશેષણ સહર્ષ સ્વીકાર્યું. તેમણે ઉન્નત મસ્તકે ઉચ્ચાયુ" કે વેદા તત્ત્વદર્શક નથી, ઇશ્વર જગત્કર્તા
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી–એમ “નારિત ” ના સિદ્ધાન્ત ઉપરથી.
નાસ્તિક” શબ્દ વ્યુત્પન્ન કરાતું હોય તે એવી. નાસ્તિકતા અમારા મસ્તકનું તેજસ્વી મણિ છે, અને એમાં અમારા શાસનને વિજય છે. આ જ એક રમુજી કિસ્સો આ કાળમાં પણ બનેલો. સુપ્રસિદ્ધ ધર્માચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજ જે વખતે કાશીમાં નવા આવેલા, તે વખતે શરૂઆતમાં કેટલાક વિદ્વાન બ્રાહ્મણે તેમની સામે ઉદ્ધતાઈથી પેશ આવતા. એક વખતે મહારાજશ્રી વિદ્યાર્થીઓ સાથે “ભીલપુર” દર્શન કરવા જતા હતા, તે વખતે રસ્તામાં કઈ બે વિદ્વાન બ્રાહ્મણ સામેથી આવી રહ્યા હતા. મહારાજશ્રીને પાસે . આવતા જોઈ એ પંડિતેમાંથી એકે બીજાને કહ્યું–
=ારિત્તા સાજનઃ !”—“આ નાસ્તિક આવ્યું !”
મહારાજશ્રીએ સાંભળ્યું. તેઓ પ્રસન્ન વદને વદયા—
" साधु प्रोक्तं महाभाग ! अहं खल्वस्मि Rારિત !”– મહાનુભાવ ! ઠીક કહ્યું, હું ખરેખર નાસ્તિક છું !”
આ સાંભળી પિલા પંડિતોને આશ્ચર્ય થયું તેઓએ પૂછયું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३
" क्यों जी ! आप अपने ही मुख से अपने को नास्तिक बतला रहे हैं ?"
જવાબમાં મહારાજશ્રીએ કહ્યું–
"बेशक, मैं नास्तिकता का उपदेश करता हूँ, इसलिए मैं अपने को नास्तिक बतलाए जाने पर खिन्न नहीं होता ।"
पंडितामे पूछयु-" कैसे ?” મહારાજશ્રીએ કહ્યું
" देखिए ! मैं लोगों से कहता है कि हिंसा मत करो ! झूठ मत बोलो ! चोरी मत करो! बदमाशी मत करो ! क्रोध, लोभ, अभिमान को हटाओ ! इस तरह मैं हिंसा आदि के नास्तित्व में आत्मा का श्रेय मान कर औरों को भी इसी नास्तित्व के मार्ग पर लाने का प्रयत्न करता हूँ।"
पडित मोत्या-" इन बातों को तो हम भी मानते हैं" । त्यारे भडारा श्री ४धु
"तो आप भी हमारी ही पंक्ति में आ गए!" આ ઉપર પંડિતે ખુશ થયા અને વિદાય લીધી.
આજે અમે લલકારીને જૈન સમાજને કહી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
રહ્યા છીએ કે નવાં દેરાસરે, સંધ-યાત્રાએ, જમણવારે વગેરેના કરતાં વિજ્ઞાનશાલાઓ, વિદ્યાપીઠે, ગુરૂકુલે, બ્રહ્યચર્યાશ્રમ, ઉદ્યોગમંદિર, અને બલાધાયક સંસ્થાઓની વધારે સખ્ત જરૂર છે. જે મેહ જિનમનિરોનાં ઉત્તુંગ શિખર પર લહરાતી ધજાઓ જેવાને આપણને લાગે છે, તે જ મેહ, વિદ્યામન્દિરનાં અને શિક્ષાલનાં ગગનચુમ્બી શિખરો પર જિનશાસનની પતાકાઓ ફરકતી જેવાને આપણું અન્દર ઉત્પન્ન થવાની-કરવાની જરૂર છે. સમાજ સી રહ્યો છે, કેમને ઘાણ વળવા બેઠે છે, નબળાઈ અને કાયરતાએ જૈનોને વેવલા વાણિયા બનાવી મૂકયા છે અને અજ્ઞાન તથા બેવકૂફી ભરેલા રિવાજેથી ધર્મની ધૂળધાણી થઈ રહી છે, તેવા વિષમ સમયમાં આંખ મીંચીને લીટે લીટે ચાલનારા સમાજને અમારે ગર્જના કરીને કહેવું પડે છે કે, તમારામાં સમયને ઓળખવાને થડે પણ બુદ્ધિ-શેષ રહ્યો હોય તો તમારી અન્દર છવાયલાં કાયરતાનાં જાળાં ખંખેરી નાંખવા જેશભેર પ્રયત્ન ઉઠાઓ ! વિદ્યા, શિક્ષણ અને શક્તિનાં પ્રભાવશાળી અને પવિત્ર આશ્રમે ઠેકઠેકાણે સ્થાપન કરે ! અમારે યુવક-વર્ગને પણ ઉત્તેજિત કરવા સંભળાવવું પડે છે કે સમાજમાં હાય લાગી હોય અને ધર્મની અધોગતિ થઈ રહી હોય તેવે વખતે તમને એશઆરામ કેમ સૂઝે?
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
તમારી ત્યાગ–ભાવના પર તો દેશ, સમાજ અને ધર્મનાં પુનર્વિધાન ઘડાયાં છે. તમે જે “ગળીયા બળદ થઈ બેસી જાઓ તે તે ગજબ વળી જાય ! તમારી નબળાઈ પર તે સમાજ રસાતલમાં જાય ! અને એને શરાપ તમારે માથે ઉતરે ! તમારી જુવાનીને જોશ, તમારૂં ઉછળતું ખમીર, તમારી જ્ઞાન-શિક્ષા અને. અને તમારું જીવન-સર્વસ્વ ધર્મની બુઝાતી જાતને પુનઃ પ્રજવલિત કરવામાં ખતમ થઈ જવું જોઈએ.
સમાજ-કલ્યાણને સારૂ–શાસનના ઉદ્યોતને સારૂ આ ઉપદેશ આપવામાં–આવી ઉત્તેજના ફેલાવવામાં જે નાસ્તિકતા ગળે વળગી જતી હોય તો તે અમારે એ “નાસ્તિકતા” ને અમારા ગળાને હાર સમજ રહ્યો. અને એ “નાસ્તિકતા”માંજ અમે સમાજનું ભલું ભાળી રહ્યા છીએ, એથી ઉલટી. આસ્તિકતામાં જે અજ્ઞાન-અન્ધશ્રદ્ધા, નિર્માલ્યતા, દુરાગ્રહ અને નામદ ભરેલાં હોય, તો એવી “આસ્તિકતા” દુનિયાને ભયંકર શરાપરૂપ ગણાય, સમાજનું નખેદ વાળે, ધર્મને ડાટ વાળે. એવી
આસ્તિકતા” પર તે અંગારા વરસે ! એવી આસ્તિકતા ન જોઈએ, ન જોઈએ, અમને હગિજ ન જોઈએ.
હિન્દમાં જ્યારે દાર્શનિક યુગને જમાને હતે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪}
ત્યારે એક બીજા દર્શનના વિદ્વાને એક-મીજા પર નાસ્તિકતાના આક્ષેપેા કરતા. એકે કહ્યું: નાસ્તિનો લેનિન્દ્રા:, ત્યારે ખીજો મેલ્યુાઃ નાસ્તિકો વૈયનિજ,ત્યારે ત્રીજાએ કહ્યું': જ્ઞાતિજ: નાંચનિમ્ન૪:, ચાથા ખેલ્યાઃ નાસ્તિો ચૌત્તિઃ આમ શબ્દાશબ્દિ તુમુલ ચાલતુ વિશેષજ્ઞોનુ કહેવુ એમ થતુ' કે, આમ બધા એક બીજાને નાસ્તિક કહેવા લાગી જશે તે પછી સંસારમાં આસ્તિક કેણુ રહેશે ! ગમે તેમ હા, પણ એ દહાડા વહી ગયા. આજે તા એ આક્ષેપનું ક'ઈય. વજન નથી. ઉલટું, એવા આક્ષેપ કરનારનું કેવળ મતિૌ`લ્ય સૂચવાઇ જાય છે. વિચાર-ભેદ સંસારમાં કયાં નથી ! કેવલજ્ઞાનદન વિષે ક્રમવાદી, યુગપવાદી અને એકત્વવાદી શ્રુતધરામાંથી પણ, તેવી સૈદ્ધાન્તિક-આગમિક તત્ત્વચર્ચાને અંગે પણ કેઇ નાસ્તિક કે મિથ્યાષ્ટિ ન કર્યાં, તે ધર્મના આજના વ્યાવહારિક રીતરિવાજોને દેશ-કાળ અનુસાર ગૌણુ–મુખ્ય ભાવે ચેાજવામાં અને ઉચિત પરિવત્તન કરવામાં નાસ્તિકતાનું માણુ ફ્રેંકવું એમાં કાં ડહાપણુ સમાયલું છે એ સમજવુ' અમને મુશ્કેલ થઇ પડે છે. સધયાત્રા, સામિવચ્છલ વગેરે સદા એકાન્ત આવશ્યક છે એમ તા હજાર આચાર્યા ભેગા થાય તેય કહી શકે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમ નથી. ત્યારે એ સર્વ એકાન્ત અનાવશ્યક છે એમ તે અમે કદી કહીએ જ નહિ. અમારે તત્સમ્બન્ધી નિષેધ જૈન શલી મુજબ “કથંચિત્ ” છે, “રાત્ત પદથી લાંછિત છે. સમગ્ર મુનિસમાજસમક્ષ અમને ઘેષણપૂર્વક કહેવાની ફરજ પડે છે કે
આજે દેશ-કાળ અનુસાર શાસનની મહાન પ્રભાવના બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગુરૂકુલે અને વિદ્યાપીઠ ખેલીને બ્રહ્મચારી વિદ્યાથીંગણેને સાગપાંગ વિદ્યાદાન કરવામાં છે; વિજ્ઞાનશાળાઓ અને ઉદ્યોગમન્દિર ખેલીને આર્થિક હીનતામાં સબડતા સામાજિક જનેને ઉદ્ધારવામાં છે, પ્રાચીન શાસ્ત્રસમૂહ અને ગ્રન્થરાશિને મૂળરૂપે તથા દુનિયાની મુખ્ય મુખ્ય ભાષાઓમાં પ્રકાશન કરી સંસારમાં જૈનસાહિત્ય અને જન તત્ત્વજ્ઞાનને પ્રચાર કરવામાં છે. આ અને એવાં બીજા અનેક એવડાં મહાન કાર્યો છે કે જેમાં કરોડોની સમ્પત્તિ જોઈએ. એક જૈન યુનિવર્સિટિ પણ હજુ સુધી જેને ખેલી શકયા નથી, એજ એમની મનોદશાનું પ્રમાણપત્રક છે. દષ્ટિ–કોણમાં પરિવર્તન થયા વગર કયાંય સુધારા થયા છે કે ? ત્યારે આ સુધારાના ઉપદેશ સ્થિતિચુસ્તને અખરે એમાં નવાઈ જેવું શું છે છતાં તેમની સાથે પ્રેમપૂર્વક મેળ રાખીને જ કામ સાધવું રહ્યું.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ઘર-ઘરમાં રીસાઈને એક બીજા જોડે અસહકાર કર્યો કયાં પાલવે ! સાધારણ મતભેદોમાં બધા રીસાઈને અલગ અલગ બેસી જાય તો શાસનની શી દશા થાય ! કઈ કઈને “નાસ્તિક* શબ્દથી નવાજે, તેય સવળો અર્થ લઈએ. ખરી રીતે તે “નાસ્તિક* શબ્દનું ઉત્પત્તિ-સ્થાન “નાહિત” છે. અને ઉપર કહ્યું તેમ, પિતાપિતાની મનોદશા અનુસાર જુદા જુદા અધ્યાહાર લગાવી “રાતિ” ઉપરથી
નાસ્તિક” શબ્દ વ્યુત્પન્ન થતું આવ્યું છે. હું પહેલાં કહી ગયે તેમ, એક સમય એ હતું કે, હિન્દુઓ વેદપ્રામાણ્યવિષયક અથવા સુષ્ટિકર્તા ઇશ્વર સંબન્ધી માન્યતાને “નાસ્તિ સાથે અધ્યાહાર કરી જૈન વગેરેને “નાસ્તિક' કહેતા. વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજે વળી ‘નાસ્તિક” શબ્દની સમય પુરતી રમૂછ પેજના કરી દેખાડી પંડિતેને છકક
* જુઓ! “ગુજરાત વિદ્યાપીઠ” તરફથી પ્રકાશિત “પૂર્વરંગ” નું ૧૭ મું પાનું–
જેને વેદને માનતા નથી, એટલાજ માટે તેમને અહીં નાસ્તિક કહેલા છે. આજે તે નાસ્તિક શબ્દ જુદા અર્થમાં વપરાય છે. જે ઇશ્વરને કે ધર્મને નથી માનતે તે નાસ્તિક એ આંજનો અર્થ છે. જૈનદર્શનને નાસ્તિક કહેવામાં એ અર્થ નથી. ”
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
કરી દીધા. કાષકારો તથા વૈયાકરણીએ પુણ્ય–પાપન પુનર્જન્મ સબંધી માન્યતાના ‘નાસ્તિ’ સાથે અધ્યાહાર કરી વિશાળ અર્થમાં નાસ્તિક ’ શબ્દ ચીન્ત્યા, નાદિ દેવસૂરિજી મહારાજે · પ્રમાણનયતવાલાકાલ’કાર ’ ના છેલ્લા પરિચ્છેતમાં બનાવેલા વાદી–પ્રતિવાદીના માર ભેદા પૈકી જે એક ભેદ કેવલજ્ઞાની અને વિજિગીષુના વાદ–સમ્બન્ધી છે, તે ઉપર દ્રષ્ટિપાત કરતાં, કદાચિત વિજિગીષુ કેવલજ્ઞાનીને “ નાસ્તિક ” શબ્દથી સઆપવા સાહસ કરે તેા એ અસ્વાભાવિક ન ગણાય. પણ કેવલજ્ઞાનીના અન્તવાસી ભક્ત તા એના સવળા અથ લઈ જવામમાં સામા એમજ કહે કે
A
મુમુક્ષુના પ્રયત્નજ માહની નાસ્તિ કરવાના છે. મેાક્ષના અજ કર્માવરણાની નાસ્તિ કરવી એ છે. ધ્યાની, ચેાગી કે શ્રેણીવાહી આત્માના પ્રયત્ન ખાસ કંઇ મેળવવા સારૂ નથી હાતા. કેવલજ્ઞાન તે આત્માનું સ્વરૂપ હાઇ આત્મસ્થજ છે. તેને શુ ઉત્પન્ન કરવાનું હોય ! સાષકને તેા કર્માવરણાની નાસ્તિ કરવી છે. આમ નાસ્તિમાં માનવા અને નાસ્તિનું ક* કરવા ઉપરથી જો ‘ નાસ્તિક’ શબ્દ ઘટિત કરાતા હોય તા એ દૂષણુરૂપે ચાળેલા શબ્દ ભૂષણરૂપે બની જાય છે. ’
6
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ ભિન્ન ભિન્ન રૂપે “નાસ્તિક શબ્દની જના સંભવિત છતાં તેની શિષ્ટસમ્મત અને શાસ્ત્રસિદ્ધ વજનદાર વ્યાખ્યા કેશકારાદિના મત મુજબ ઉપર જણાવી એ ગણાય. અર્થાત આત્મા, પુણ્યપાપ અને પરલેકસમ્બન્ધી શ્રદ્ધાન વગરને નાસ્તિક ગણાય. છતાં એટલેથી પણ નિવેડે આવે મુશ્કેલ છે. પુણ્ય-પાપ અને આત્માની વ્યાખ્યાઓ પણ દાર્શનિકે એ ભિન્ન ભિન્ન રીતે કરી છે. એટલે આસ્તિક ગણાતા દર્શનકારે પણ એક બીજાની દષ્ટિએ નાસ્તિક ગણાવા લાગે. જેને દષ્ટિએ આત્મા અને પુણ્ય-પાપમાં માનનારાજ આસ્તિક, એમ માનીએ તે જેનોમાં પણ પુણ્યના સાધન તરીકેની ક્રિયાઓમાં મતભેદ ક્યાં ઓછા છે? એટલે એ મતભેદ ધરાવનાર જેનો પણ એક બીજાની દષ્ટિએ નાસ્તિક ગણાવા લાગે. ત્યારે છેવટે, તપાગચ્છ-સમ્મત ક્રિયામાર્ગ અનુસરનારાજ
૧ “ જાદુરિતક જાણો
नास्तिकस्ताविपर्यये" " नास्ति परलोकादीति मतिरस्य नास्तिकः' । | (હેમ-અભિધાનચિત્તામણિ ત્રીજો કાંડ ૧૫૪ મે
શ્લેક)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિક, અને બીજા બધા નાસ્તિક, એમ માનવાનું પ્રાપ્ત થાય, પણ તપાગચ્છવાળાઓમાં પણ વિચારભેદે અને મતભેદ ક્યાં એાછા છે? તેમાં એક ભેદ “સાગર” અને વિજય ને પણ ખૂબ જાણીતે છે. ત્યારે હવે આસ્તિકતાને કળશ કેના ઉપર
આત્મા, પુણ્ય-પાપ અને પરલોકમાં માનનાર શ્રદ્ધાળું શ્રાવક પણ પોતાના પુત્રને દીક્ષા લેતાં અટકાવે છે, તે શ્રાવક પિતાની પત્નીને દીક્ષા લેતાં વારે છે. આથી શું એ શ્રાવકને “નાસ્તિક”. ની ડિગ્રી મળી જાય ખરી? હર્ગિજ નહિ. આસ્તિક ભાવની હયાતીમાં પણ મેહનીય–સંસ્કારના પરિણામે તેમ બન્યા કરે છે. એ શ્રાવક સંયમને ઉચ તત્વ અને પરમ કલ્યાણસાધક અવશ્ય સમજે છે. છતાં તે પિતાના પ્રિયજનેને યેાગ્ય છતાં પણ સંયમ લેતાં અટકાવે છે, એ કેવળ એની મેહવાસનાનું પ્રાબલ્ય છે. અને એટલાજ માટે ગીતાર્થોએ ગાયું છે કે “મ! સોદુિઃ ”. સમ્રાટ ભક્ત “સુન્દરી” ને દીક્ષા લેતાં અટકાવી એ શું એમની નાસ્તિકતાનું પરિણામ હતું? રાજા રામચન્દ્રજીને જ્યારે હનુમાને દીક્ષા લીધાની ખબર પદ્ધ, ત્યારે તેમને મનમાં એમ થયું કે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સસારના વિષય-વિલાસના આનન્દના ત્યાગ કરી હનુમાને શા માટે કષ્ટરૂપ દીક્ષા લીધી !
સોમ-ઇન્દ્રને પણ રામચન્દ્રજીના આ વિચાર જાણવામાં આવતાં આશ્ચય થયું અને સભામાં કની વિષમ ગતિ જણાવતાં તે ખેલ્યા કે, અહા ! માહુબળ કેવુ છે કે ચરમ-શરીર રામચન્દ્ર પણ ધર્મને હસે છે અને ઉલટુ વિષયસુખને પ્રશસે છે ! ઇન્દ્રને જણાયુ કે એમને ભવવૈરાગ્ય નહિ આવવામાં કારણભૂત પ્રગાઢ ભ્રાતૃ સ્નેહ છે.
જુઓ ! આ ખામતના આચાર્ય હેમચન્દ્રના મ્હાકા—
“ हनुमन्तं प्रव्रजितं ज्ञात्वा दध्यों रघूद्वहः । हित्वा भोगसुखं कष्टां दीक्षां किमयमाददं ! " || તાં રામચિન્તામવયેોવા સૌથને વામનઃ । ra मध्येसममहो ! कर्मणां विषमा गतिः " | " रामश्वरमदेहोऽपि यद् धर्म हसति स्वयम् । सौख्यं विषयसम्भूतं प्रत्युतैष प्रशंसति " ॥ अथवा ज्ञातमनयो राम-लक्ष्मणयोर्मिथः । स्नेहो गाढतरः कोऽपि भवानिर्वेद - कारणम् " || ( રામાયણુ, સાતમું પત્ર, દશમા સગ )
'
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
ના
વાચક વિચાર કરી ચે કે રામચન્દ્રજીની આવી મનેાદશા થવામાં સચો મેળ ના ” “ અધ્યવસાયે સમાયલા ખશ કે નહિ ? અને એથી તેમને નાસ્તિક માનવા કે નહિ?સૈંયમ એચ થ”નાં ઉંડાં મૂળ સમજ્યા વગર વારેવારે એ શબ્દને વળગીને જેને તેને ‘ નાસ્તિક ? કહી નાંખવાનું સાહસ કરવું કેટલું ભયાવહુ છે એ રામચન્દ્રજી જેવાએના દાખલાએ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. રામચન્દ્રજીનું જીવન કેટલું પવિત્ર છે, કેવું મહાન્ ભદ્ર અને આસ્તિકથસમ્પન્ન છે એ એમના જીવનચરિત્રના અભ્યાસીને વિદિત જ ડાય. છતાં મેાહનું વાદળ એવુ વિષમ છે કે ત્યાગમા તરફના પ્રયાણુમાં અન્તરાય નાખીને પ્રાણીને વ્યાકુળ બનાવી મૂકે છે. ખરી વાત તા એ છે કે નાસ્તિક-આસ્તિકતાનું પૃથક્કરણ કરવા સારૂ સહુથી પહેલાં ‘દુશનમાહ’ અને ‘ચારિત્રમેહ’ની વિભિન્નતા સમજવી જોઇએ. આસ્તિકતા કે નાસ્તિકતા માટે ‘દશંનમાહ’ વિચારણીય છે. અર્થાત્ આસ્તિકતાનુ લક્ષણ તત્ત્વાર્થી શ્રદ્ધાન હાઇ તે, દનમાહુના અપક કે વિલય થવા ઉપર અવખત છે, જ્યારે તે મેહના મહાન ઉત્કષઈ પ્રાણીને નાસ્તિક દશામાં લાવી મૂકે છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે માહુને કે પ્રેમને અ ંગે વ્હાલી વસ્તુના કે વિષયવિલાસના ત્યાગ ન કરી શકાય– ન કરાય, પેાતાના પ્રિયજનાને કે બીજાને સયમ ન
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
લેવા વાય, દીક્ષા લેતાં બીજાને અટકાવાય, એ છતાંય તવશ્રદ્ધાનરૂપ આસ્તિય સલામત રહે. ચારિત્રમાહના ભજવાતા ભાવેા દનમાહના વિલય-વિશેષથી પ્રગટેલ ૧આસ્તિયમાં દખલગીરી કરી શકતા નથી. સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિએ આ બાબત સમજવા ચેાગ્ય છે. વીર-ભક્ત રાજા ‘શ્રેણિક’આદિના દાખલા પણ વિચારવા ચેાગ્ય છે. દશાર્તા' શ્રાવક હાઇ કરીને પણ દારૂર પીવાનું બંદ ન કરી શકે, ‘ શ્રીકૃષ્ણે ' મહાન્ સમ્યકત્વધારી છતાં જિન્દગીને છેડે પણ સુરાપાન ન છેડે, પરમાત શ્રેણિક ’ પણ જિન્દગીની છેલ્લી ઘડીએમાં પણ ચેલણા ’ ના કેશ--પાશમાંથી ટપકતી શરાબ પીએ એ એમની નાસ્તિકતા ગણાય શું? ગિંજ નહિ. એ એમના ચારિત્રમેહના ઉદયનું વિષમ પરિણામ છે. ચારિત્રમેહના ઉદ્દામ ઉત્પાત ‘ ચેટકરાજા ’ જેવા પરમાત, શ્રાવક શિરામણને પણ સમરભૂમીના આંગણે ભયંકરમાં ભયંકર કત્લેઆમ ચલાવવા ઉતારે,
૧ શાસ્ત્રીય દષ્ટિએ ‘ અનન્તાનુબન્ધી ’ વિષેનું લેખકના ખ્યાલમાં છે એ વાચકે ધ્યાનમાં રાખવુ.
२ " दशार्हेनें परित्यक्तं यत पुरा श्रावकैरपि । સમયમનવામા ×××× || ૭૦ ||
( હૈમ મહાવીરચરિત્ર, દશમું પ-બારમા સગ^ }
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
તા ચે તેમની આસ્તિકતાના મહત્ત્વમાં ઉપ ન આવે. ચારિત્રમાહની પ્રચંડ જ્વાળા મહાન્ આસ્તિક અને વ્રતધારીઓને પણ મહાહિંસા અને મહારમ્ભની ભીષણ ખાઇમાં ધકેલી મૂકે, ત્યારે પણ નાસ્તિકતાના ડાઘ તેમને ન લાગે. આ બધુ શું ? આ બધા ઊહાપેાહમાં મનુષ્યની સાદી અક્કલ ન ઉતરી શકે તાયે નાસ્તિકતાના વમાન કોલાહલને તે નિસ્સાર સમજવા તૈયાર જ ડાય, એટલે પછી હવે વધુ સ્પષ્ટીકરણમાં ઉતરવાની શી જરૂર !
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ એ શે મટે !!
તત્ત્વનિર્ણયની ઈચ્છા કેને ન હોય? મનુષ્યમાત્ર એને સારૂ વિવિધ વિચાર–પ્રદેશમાં વિચરણ કરી રહ્યો છે. પરંતુ એ સાંપડ સહેલ નથી, દુષ્કર અને મહાદુષ્કર છે. ચિન્તકે એને સારૂ ઘણું ઘણું ચિન્તન કરી ગયા છે અને લખનારાઓ બહુ બહુ લખી ગયા છે. વાદીઓએ વાદ-ભૂમીના મહાન અખાડાઓમાં કુરતી કરવામાં અને તાકિકેએ તર્કના ઘનઘેર જંગલની સફર કરવામાં કંઈ બાકી રાખી નથી. છતાં પણ જગના રોગાનમાં તરવનિર્ણયને પ્રદીપ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
ન પ્રમાએ તે નજ પ્રગટપ્લે. માનવજાતિનાં જિજ્ઞાષ માનસ સંશયાતુ ન મટયાં તે નજ મટયાં. આ શું?
ચર્ચાઓથી કે વાહ-કથાઓથી તસ્વનિર્ણયની ધારણ ને પાર પી શકતી રાત, તે આટલા વખત સુધીમાં દુનિયાએ તત્વનિર્ણય કયારનોય કરી લીધે હેત. શાસ્ત્રવ્યાસંગી મનુષ્ય પણ હજારેને સારૂ જ્ઞાનશાળા ખાલી બેસવા છતાં, અંતઃકરણથી શક્તિ, "ભ્રમિત, યાવત્ નાસ્તિક સુદ્ધાં હોઈ શકે છે. માનવવ્યક્તિને પોતાના અન્તઃકરણ પર તવનિર્ણયની જ્યોત પ્રગટાવવામાં ચર્ચાઓ કે વાદ-કથાઓ ઉપગી થવાની હરિભદ્રાચાર્ય ચાખી ના પાડે છે. એ મહાન આચાર્ય તત્વસિદ્ધિ, જે આસ્તિકતાનું વિશુદ્ધ સ્વરૂપ છે, તેને માર્ગનિર્દેશ કરતાં એક માત્ર એગ ઉપર ભાર મૂકી કહે છે કે – " एवं च तत्त्वसंसिद्धयोग एव निबन्धनम् ।
अतो यद् निश्चितैवेयं नान्यतस्त्वीदृशी कचित् "" " अतोऽत्रैव महान् यत्नस्तत्तत्तत्त्वप्रसिद्धये ।
प्रेक्षावता सदा कार्यों वाद-ग्रन्थास्वकारणम्"॥ " वादांश्च प्रतिवादांच वदन्तो निश्चितांस्तथा। तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीलकवद् गतौ”॥
(ગબિન્દુ ૬૪-૬૫-૬૭)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
' અર્થાત–તત્વસિદ્ધિ મેળવવાનું સાધન ગજ છે. વેગથી તત્વસિદ્ધિ નિશ્ચિત થાય છે તેવી બીજાથી થતી નથી. એ માટે એમાંજ (ગમાંજ ) તે તે તત્ત્વને સ્યુટ પ્રતિભાસ મેળવવા સારૂ પ્રેક્ષાવાને પ્રયત્ન કરી જોઈએ. એને માટે વાદના ગ્રન્થ કારણું નથી. વાદ-પ્રતિવાદ નિશ્ચિત પ્રકારે કરતા મુમુક્ષુઓ પણ તત્ત્વસિદ્ધિ પામી શકતા નથી, જેવી રીતે ઘાંચીને બળદ.
આ ઉપરથી ગની લાઈન વગરનાએ તત્ત્વસિદ્ધિના લાભથી વિહીન હેઈ આસ્તિકતાની કઈ સ્થિતિ પર હેય, એ પણ વિચારવાની વાત થઈ પડે છે. આસ્તિતાની આ ઓછી ગહનતા !
પરતુ આને કેઈ એ અર્થ તે નજ કરે, કે ચર્ચાઓ કે વાદ-કથાઓ નકામી છે, અથવા સમાજને લાભકારી નથી. તાત્વિક ચર્ચાઓ એક પછી એક નિકળ્યા કરે એ સમાજની બૌદ્ધિક તન્દુરસ્તી અને જ્ઞાનગોષ્ઠીપ્રિયતાનું પ્રમાણ ગણાય. જિજ્ઞાસુવૃત્તિ અને ઉદાર આશયથી આરંભાતી મર્યાદાપુરસ્સર જ્ઞાનચર્ચાઓ ખરેખર સમાજના જ્ઞાન-ધનને સમૃદ્ધ બનાવે છે, અને મનુષ્યની વિચાર–ભૂમીપર એનાથી બહુ પ્રકાશ પી શકે છે. એમ છતાંય, તવનિર્ણયની
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
સ્પષ્ટ જાત એ સાધનની સીમા બહાર છે, એમાં તે કહેવું જ શું. અસ્તુ.
જિન-વચન સાંભળી તેના ઉપર રૂચિ ઉત્પન્ન થવા છતાં, અને “કર્મકાંડ'માં મશગુલ રહેવા છતાં એ રૂચિના પાયા કેટલાકેના એવા ઢીલા હોય છે કે જેને સલામત રાખવા સારૂ ગ્રન્થકારેને અન્યદશનીને પરિચય કરવાનું નિષેધવું પડયું છે. આવી મને રૂચિ કેટલે દરજજે આસ્તિક્યસમ્પન્ન ગણાય એ સુજ્ઞ વિચારકને સમજવું દુષ્કર નથી, અને એ પણ સમજવું તેમને દુષ્કર નથી કે, પસહ-પડિક્રમણ વગેરે કરવા ઉપરથી આસ્તિકતા અને એ ન કરવા ઉપરથી નાસ્તિકતા સમજી લેનારી મનોદશા. કેટલી પામર છે “કર્મકાંડ” ના આચરણ પાછળ હડહડતી દાંભિકતા પણ કવચિત્ હોઈ શકે છે એ કેની જાણ બહાર છે વારૂ ત્યારે આસ્તિક-નાસ્તિકતાનું માપ બહારના દેખાવ ઉપરથી શી રીતે નિકળી શકે? આસ્તિક-નાસ્તિકતા એ હદયને વિષય છે એ સુજ્ઞ બુદ્ધિની જાણ બહાર ન જ હોય. ત્યારે એનું માપ બાહા આચરણ ઉપરથી આંકવામાં કેટલી બધી ઉતાવળ થાય છે એ ડાહ્યા પુરૂષે નહિ સમજતા હશે. કે ? કદી દેરાસર નહિ જનાર માણસ પણ નાસ્તિક ન કહી શકાય. એવાનું પણ અન્તકરણ આત્મવિશ્વાસ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ઈશ્વર-શ્રદ્ધાથી વિભૂષિત હોઈ શકે. “ક્રિયાકાંડમાં ઉદામવન્ત રહેનારા કેટલાક એવા પણ લેવામાં આવે છે કે જેમનું નૈતિક ચારિત્ર બહુ કલુષિત હેય છે, જ્યારે દેરાસર સુદ્ધાં નહિ જનારા પણ કેટલાક એવા હોય છે કે જેમનું વર્તન પ્રામાણિક અને સદાચારી હોય છે. કેટલાકે એવા સંસ્કારમાં ઉછરેલા જોઈએ છીએ કે જેઓ મૂર્તિપૂજનના સાધનને બહુ ઉપયોગી ન સમજી, પ્રમાદ કે સુસ્તીના ચોગે પણ દેરાસર ન જવા છતાં પણ નૈતિક આચરણમાં મર્યાદાશાલી હોય છે, જ્યારે કેટલાકે પિષધ-પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયાઓમાં ચુસ્ત * હોવા છતાં, -વર્તનમાં અપ્રામાણિક, દાંભિક, દગાબાજ અને દુરશીલ હોય છે. આ ઉપરથી શું સાર નિકળે છે? નાસ્તિક–આસ્તિકતાનું કંઈ એંધાણ ? અન્યની મને વૃત્તિ કંઈ પ્રત્યક્ષ છે કે ? બીજાનું આખ્તર જીવન સ્પષ્ટ છે કે? નહિ, ત્યારે અન્ય અન્તઃકરણને નાસ્તિક કરાવવાનું સાહસ દુસાહસ નહિ કે?
અ આથી કંઇ ક્રિયાકાંડની નિરૂપયોગિતા સાબિત ન થાય. ક્રિયાકાંડ કરનારાઓ પૈકી કેટલાક એનો શુભ રસ પિતાના જીવનમાં ઉતારી કલ્યાણ કરી જાય છે, જ્યારે કેટલાક, હતા એવા કેરાને કોરા રહી જાય છે. કેાઈ શેલડીમાંથી રસ ન મેળવી શકે એમાં શેલડીને શો વાંક !
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુતઃ આત્મ-શ્રદ્ધાન એજ એક આસ્તિકતાનું લક્ષણ છે, જ્યારે અનાત્મવાદ નાસ્તિકવાદ ગણુ. છે. એટલે આત્મવાદી દર્શન-ગ, તૈયાયિક, સાંખ્ય વગેરે–એક ચાર્વાક સિવાય–આસ્તિક ગણાય. એ દશનેને જેનોએ પણ નાસ્તિક નથી કહાં, બબ્બે
+ આસ્તિક કહ્યાં છે. જેને મૂળ સૂત્રામાં “નાતિક” વિશેષણને ઉપયોગ થ નથી. અહ-વચનના અ૫લાપીને સારૂ જૈન-પરસ્પરાને શબ્દ “નિન્હવ”, “ઉસૂત્રભાષી” કે “મિથ્યાષ્ટિ” છે, “નાસ્તિક* નથી. વસ્તુતઃ “નાસ્તિક” શબ્દનું મૂળ ઉદ્દભવસ્થાન વેદિક સંસ્કૃતિ છે. એમ છતાં એ શબ્દ જૈન-જૈનેતરસાધારણ સમગ્ર હિન્દુ–સંસારના શબ્દકેષમાં દાખલ થઈ ગયા છે. પરંતુ મજહબી ઝઘડાખે એ શબને છે એની મૂળ “રૂઢિ” ના સ્થાનેથી ખસેડી મરજી મુજબ અનિયમિતપણે સંકુચિત અર્થમાં વાપરતા આવ્યા છે, એજ દુઃખની વાત છે. - આત્મવાદીઓમાં પણ માથા એટલા મત હતા અને છે. જેમાં પણ, બીજાઓની વાત કયાં કરીએ, એક તપાગચ્છીચેની અન્દર અન્દરજ પુષ્કળ મતભેદે પર પાનીયાનાં પાનીયાં લખાયાં પડ્યાં છે.
+ જુઓ ! હારિભદ્રષદર્શનસમુચ્ચયને ૭૭ અને ૭૮ મો ક.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ધમસાગરજી ” અને તેમના પ્રતિપક્ષી “વિજયજી” એના શાસ્ત્રીય વિચારલે પાછળ તે સામસામાં મુનિ-દલે માં અને તેમના અનુયાયી વર્ગો વચ્ચે કલહ-કેલાહલે જે ભયાનક રૂપ પકડયું હતું તે આજે પણ ઈતિહાસ દ્વારા દીવા જેવું સ્પષ્ટ છે. છતાં કોઈએ કેઈને “નાસ્તિક” કહેવાની તસ્દી ઉઠાવી નહતી. અને કદાચ કે માવેશમાં આવી કેઈની સામે તે અનુચિત વ્યવહાર કરી નાંખે યા પ્રચલિત જેન ફિરકાઓને કેઈ “નાસ્તિક” કહી ઘે તે તે સ્પષ્ટ બાલ-ચાપલજ ગણાય. કેમકે “ નાસ્તિક શબ્દ એક માત્ર અનાત્મવાદીને વાચક છે. અને ચાર્વાકને માટે રૂઢ છે. એ ચાર્વાક મજહબનું * નામાન્તર થઈ ગયું છે. જેના મૂળ આગમાં “નાસ્તિક” * શબ્દને પ્રયોગ દીઠે નથી. જૈન દષ્ટિએ એની
* જુઓ, અભિધાનચિન્તામણિ (હેમકોશ)ના મર્યકાંડના પર૬ મા લેકના ચરમ ચરણથી શરૂ થતાં ચાર્વાકનાં નામે– બાપા કારિતા જાવ ચૌહાસિકા'
* રાયપુસણય સૂત્રમાં (આગમેદયસમિતિવાળાના ૧૧ મે પાને) પ્રદેશ રાજા, જે આત્માને માનતા નહેતિ અને વાસ્તવમાં નાસ્તિક હતું, તેને સારૂ સૂત્રકારે જે અધમ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીનતા ભદ્રબાહુ સુધી * જણાય છે.
આ
વિશેષણની ઝડી લગાવી છે, તેમાં “નાસ્તિક”ને પૂર્ણ સ્થાન હોવા છતાં તે શબ્દનો પ્રયોગ કયાંય થયો નથી.
* જુઓ ! “દવેકાલિક સૂત્રની નિયુકિતની ૭૬ મી ગાથા “ જfwfમળાવ,કિf fજપ વાળા થિ ત્તિ વાળ માથાભારે ના rya" a
આમાં પ્રસ્તુત વિષયને લગતી બીના એ છે કે, નાહિયવાઇને (નાસ્તિકવાદીને) અર્થાત ચાર્વાકને એમ કહેવું કે, “જીવ નથી ' એવું કુશાન જે આત્મા ન હોય તે થવું ન ઘટે. . . .
આ ગાથામાં “નાલ્યિવાઈ' એ નાસ્તિકવાદીનું પ્રાકૃત રૂપ છે. પ્રાકૃતમાં નાસ્તિકનું નાહિય' થાય છે. “આવશ્યકની મલયગિરીય ટીકામા ( આગોદયસમિતિવાળીના ૨૧૮ મે પાને) ભગવાન “ ઋષભદેવ ” સાથેના “ શ્રેયાંસના આઠ ભવોનું વર્ણન આપતાં “વસુદેવહિંડી' ને પાઠ મૂકો છે, જેમાં “મહાબલના એક મિત્રને નાહિયવાઈ(નાસ્તિકવાદી) બતાવ્યો છે, જે આત્મા–પરમાત્મા કંઇ માનતા નથી. “સમરાઈભ્ય–કહા'માં ત્રીજા ભવના પ્રકરણમાં બ્રહ્મદત્તપરિચારક “પિંગકેસ”ને, જે આત્મા–પરમાત્માને અપલાપી છે, હરિભદ્રાચાર્યે “નાહિયવાઈ’ (નાસ્તિકવાદી ) લખ્યો છે. “સુરસુંદરીચરિત્રમાં નવમા પરિચ્છેદમાં ૨૦ મા કાવ્યની અંદર “ કપિલને, જે જીવ સર્વજ્ઞ અને નિર્વાણ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
.
ખેદની વાત એ છે કે, વસ્તુસ્થિતિ સમજવા છતાં, કેટલીક વખત આંખ આડા કાન કરી,. મતભેદના ઓઠા નીચે પેાતાની સંકુચિત અને ક્લિષ્ટ વૃત્તિને પાષવાના આવેશમાં પણ એડનુ ચેાડ ચિતરવાનું બની જાય છે. તેમાંય સાધુ-ધમના પેશાકની અન્દર આવી મનેાદશા કામ કરી રહી. ઢાય એ વધારે પરિતાપની વાત ગણાય.
હવે જો ‘ અમર’ના કથન* મુજબ નાસ્તિકતાના અ ‘ મિથ્યાદષ્ટિ ’ સમજીએ, તે એ મિથ્યાર્દષ્ટિને પણ સ્પષ્ટ કરવાનું બાકી રહે છે. આત્મ-પરમાત્મવિષયક અપાપ રૂપ મિથ્યાદ્ગષ્ટિ ને ‘ નાસ્તિકતા ’થી વિવક્ષિત ઢાય તા હેમચન્દ્રાચાય વગે૨ે પશુ. અનાત્મવાદીને નાસ્તિક બતાવતા હોઇ, અમર સાથે
માં માનતા નથી, નાહિયવાખ ( નાસ્તિકવાદી ) જણાવ્યેા છે.
9
નાસ્તિકવાદનું પ્રાકૃત રૂપ જેમ નાહિયવાય ' થાય છે, તેમ ‘ નથિયવાય ' પણ થાય છે, જેવી રીતે ‘ઉપદેશપદ'ની ૧૩૨ મી ગાથાની ટીકામાં મુનિયન્દ્રસૂરિજીએ એક પરિાજિકાના ધને, જે આત્મા-શ્વરના નિષેધક છે, ‘ નન્થિયવાય ’ ( નાસ્તિકવાદ) બતાવ્યા છે,
66
"
"
* મિચ્છા ઇિનાંાિતા " । અમરકાશ;. ૧૫૮ મા શ્લાક.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
તેમની એકવાક્યતા સિદ્ધ થાય છે. નાસ્તિકનાં
"
<
શ્રદ્ધા વગરના ’ એવા સામાન્ય અર્થ જો કરીએ તા એ શબ્દ” એટલા સાદા બની જાય કે તેના ઉપયાગની વિશિષ્ટતા ન રહે. તેના ઉપચાગ
જ્યાંત્યાં મામૂલી બની જાય. કંઇ નજીવી સાધારણ વાતમાં પણ જુદા ખ્યાલ મંધાતાં એક ખીજાને ‘ નાસ્તિક ’ કહેવાનું સાધારણુ ખની જાય. અગર અમરેાક્ત · મિથ્યાષ્ટિ 'ના અથ કાઇ ગમે તે સાધારણ ખાખતમાં પણ સશયિત, ભ્રમિત કે અજ્ઞાનવૃત્તિ કરીએ તા એવી નાસ્તિકતાના અંત બારમે ગુણસ્થાને જ આવે. અને કેવલજ્ઞાની સિવાય સમગ્ર વિશ્વ પર નાસ્તિકતાના ટુ ંકો ગડગડે ! આવેાસ'કુચિત અથ તે કાઇ પણ ન કરે. ત્યારે ‘ સંચમા લેાગવત્ચના જેવા ઉદ્દગારાને ખાટી રીતે આગળ ધરી દુનિયાભરને ‘ નાસ્તિક ' કહી નાખવાની આલચેષ્ટા ઓછી. ગણાય ? પ્રજ્ઞાચર્યાદિ—ગાશ્રમ-વ્યવસ્થા પ્રમેાધનાર હિંદુ સંસ્કૃતિ ઉપર સંચમા ભાગવત્ચના”, ની ભાવના પ્રરૂપ્યાના આરેાપ મૂકી અખિલ હિંદુ-જગતને ‘ નાસ્તિક ' કહી નાંખવું એ ઓછા મતિમાહ ગણાય ? દીક્ષા સામે નહિ, પણ દીક્ષાની આધુનિક નિન્દ પદ્ધતિ સામે અળવા ઉઠાવનાર અને શાસન—હિતના ઉદ્દેશે, સમયાનુસાર દીક્ષાપદ્ધતિની પરિશુદ્ધ સ્થિતિ પ્રમાધનાર તેમજ સામાજિક સડાને
યાપાત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
દફનાવી દેવાનું તથા સમય–ધર્મ મુજબ વિદ્યા–શિક્ષણ પ્રચારક અને બલાધાયક સંસ્થાઓ પાછળ મુખ્યપણે ધનવ્યય કરવાનું પ્રરૂપનાર જૈન સંસ્કૃતિના પૂજારીઓમાં પણ “સંયમે ભેગવચ્ચેના” ના અધ્યવસાય કલ્પી લઈ, તેમની સામે અનાત્મવાદિ-રૂઢ “નાસ્તિક શબ્દબાણને આક્ષેપ કરે અરણ્યપ્રલાપ જેવું નથી શું ?
જરા ધ્યાન આપવા જેવું છે કે સમયની પરિસ્થિતિ આજે કટ્ટર મતવાદીઓને પણ “એક થઈ શક્તિસંગઠન કરવાનું સુણાવી રહી છે. સંસારી જીવનધારીઓ પણ રાષ્ટ્રના ભલા અર્થે પિતાના મતાભિનિવેશ અને આગ્રહ મેલી દઈ પિતાનું નમતું મૂકી એક-બીજા સાથે ઐકય સાધવાને પ્રયાસ સેવી રહ્યા છે. અન્ય ધર્મોના લબ્ધપ્રતિષ્ઠ આચાર્યો પણ પિતાના બુદ્ધિપ્રદેશને વિશાલ બનાવી પિતાના ધર્મને વિકાસ સાધવા, પિતાના સમાજને આગળ ધપાવવા જાહેર મેદાનમાં ઝુકી પડયા છે, ત્યારે જૈન કેમના આજના ધર્મગુરૂઓ કઈ સ્થિતિ પર છે ! તેઓ આજે ક્યાં ઉંઘે છે! સમય-ધર્મનું કંઈ તેમને ભાન ! “ક્ષમાશ્રમણ ગણાતા તેઓને આજે અન્દર અન્દર લડતાં શરમ પણ નથી આવતી! શાસનને લજવનારા ઝઘડાખરે સમાજમાં ઝઘડાની હેળી સળગાવીને શાસનને કયાં પટકવા માંગે છે ! શાસનસૂત્રધાર ગણાતા સાધુએજ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
.
શાસનવિઘાતક પ્રવૃત્તિ વધારે જાય એ ઓછુ દિલગીરીભર્યું છે ! આ યુગમાં શાસન–સેવાની કેવી સરસ તક મળી છે એ એમને નથી જોવુ કે ? ખરેખર, જે સંયુક્ત અળથી રચનાત્મક કાય ઉઠાવાય તે આ યુગ શાસનના પ્રચાર કરવા માટે મહાન્ અનુકૂળ છે. પણ અંદરના વિખવાદ અને વૈર–વિરોધ એ કરવા દે કેમ ? આ બધાં તફાન એક માત્ર મનની કડવાશનાંજ છે. અને એ મન પણુકાનું ? “ નિગ્રન્થાનું ” !– “ શ્રમણાનુ ” !− મુનિએનું ” ! એ કડવાશ મટે તેા ગાડું' હમણાંજ ચિલા પર આવી જાય ! પણ એ શે મટે !!
tr
અજમ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલવણું સુકવણુ વિષે.
અહિંસાને અભ્યાસી દયાની હાનીસૂની વાતને પણ બનતાં લગી જતી ન કરે. તેના મનેમન્દિરની અન્દર અહિંસાની ભાવનાને ઉપયોગ સદા જાગરૂક હેઇ, સામાન્ય અને મામૂલી આચરણમાં પણ–ખાવાપીવાની બાબતમાં પણ તેનું પ્રવર્તન દયાદષ્ટિ-પૂત જ હોય.
કન્દમૂળ કે લીલેતરીના ત્યાગ વિષેને ઉપદેશ -જૈનેમાં સામાન્ય રીતે ઠીક પરિણ ગણાય. વાત
માત્ર એટલીજ વિચારવાની હોય કે, પ્રવૃત્તિમાત્રમાં વિવેકના અધ્યક્ષપણાની બહુ જરૂર છે. વિવેકની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
ગેરહાજરીમાં ઘણી વખત ધમ્ય ગણાતું કાર્ય પણ વિપસ્ત દશાને પામી જાય છે. ઉદાહરણા, પ્રભુભક્તિમાં દીપ–ધૂપ-પુષ્પાદિ ઉપચારાને અંગે જો વિવેકની ખામી હોય તે તે ભક્તિરૂપ ગણાતુ કા પણ કન્વરૂપ થઈ પડે. પ્રભુ–સમક્ષ ખુલ્લા રાખેલા દીવા જીવહિંસાના માર્ગે કખ ધનનાં કારણ થાય. ગેરરીતે ફૂલાના ઢગ કરવામાં અને સાચ ાંચીને ફૂલની માળા બનાવવામાં પ્રભુભક્તિ થવાને બદલે પ્રભુભક્તિનું ભજન થાય. પ્રભુભક્તિમાં પણ જેમ જયણાના ઉપયેગ રાખવાનું ખાસ ફરમાન છે, તેમ દરેક કાર્ય માં વિવેકવિભૂષિત ઉપચાગ રાખવાની જરૂર છે. અને તેા જ કલ્યાણલાભ
થાય.
વિચાર કરતાં જણાય છે કે લીલાતરીના ત્યાગમાં એ ઉદ્દેશો રહેલા છે: એક અહિંસા–રસને પેાષવાના અને બીજો રસેન્દ્રિય પર કાબૂ મેળવવાના. આ ઉદ્દેશે। આત્મકલ્યાણની સડકે પહેાંચવામાં સાધનભૂત છે. પરન્તુ જ્યારે લીલેાતરીને સુકવીને ભરી રાખવામાં આવે છે ત્યારે એ ઉદ્દેશ પર પડદો પડી જાય છે. તિથિએ કે વગર તિથિએ લીલેાતરી ખરીદી લાવી, તેના કકડા કરી સુકવણી કરાય અને પછી તિથિએ લીāાતરીને બદલે તેને આરેાગીને દયાધ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
ના પુણ્યલાભ તરફ હાથ પસારવામાં આવે તે એ ચાખું ભેળપણ નહિ તે બીજું શું ગણાય?
ગૃહસ્થના ઘરમાં મહેમાન-પરેણું ખાતર કે પિતાને સારૂ જેમ બીજી અનેક ચીજો વસાવવાની જરૂર પડે છે, તેમ સુકવણી પણ રાખવી પડે તે એ સમજી શકાય તેવી બીના છે. પણ સવાલ માત્ર એટલે જ છે કે એમ કરીને લીલોતરીને બદલે તેને વાપરવામાં કંઈ પુણ્યલાભને અવકાશ છે કે કેમ ?
સુકવણી બનાવી તિથિએ ખાનાર પિતાની અન્તરદશાને તપાસે તે તેને જણાયા વગર ન રહે કે લીલોતરીને રસ તેને એટલે દાઢે વળગે છે કે તિથિએ પણ તે રસને અમુક ફેરફાર સાથે આરોગવામાં તેનું મન ભાયલું રહે છે. આ જ રસવૃત્તિનું એ પરિણામ છે કે તે ભવિષ્યને માટે એકી સાથે મણ–અધમણ કે એથી વધતી-ઓછી લીલેરી સુકવી નાંખી સુકવણું બનાવે છે. આમ સુકવણી કરવામાં દયાપરિણામ કે રસવૃત્તિનિગ્રહ કયાં સમાયે છે એ કઈ બતાવી આપશે કે?
તિથિએ લીલેરી લાવે, સમારે, સુકવે એમાં તે કઈને કહેવાપણું ન રહે અને એક માત્ર (લીલોતરી) ખાવામાં જ દેશ-દષ્ટિ ઝબકી ઉઠે એ કેવું નવાઈ જેવું? આ એક રૂઢ પી ગયેલા સંસ્કારજ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
તે ! પણ મારી નમ્ર બુદ્ધિ તે એમ કહે છે કે, લીલેવરીને સમારી, સુકવી, ભરી રાખીને જીવ– જતુઓનું “અધિકરણ-શસ્ત્ર બનાવનાર, તેમજ તેની પાછળ મોહ-મૂચ્છને પોષનાર અને પછી તિથિએ લીલોતરીને બદલે તેને ઉપયોગ કરવામાં
ઔચિત્ય માનનારના કરતાં તિથિએ ખપપુરતી તાજી લીલોતરી લાવીને ઉપયોગ કરનાર છે દેશી છે.
વ્યવહારૂ દષ્ટિએ જોઈ શકાય છે કે એક લીલોતરી-ભક્ષક રાજ પાશેર લીલોતરી બજારમાંથી લાવી આરોગે છે, અને બીજો, જે સુકવણી–પ્રિય છે, તેને પણ રોજ તેટલીજ (પાશેર) સુકવણની દરકાર પડે છે. હવે, આ રીતે એક મહીનામાં એ બનેમાં લીલેતરીને વધારે વિરાધક કેણુ સિદ્ધ થાય ? લીલોતરીભક્ષકથી મહીનામાં છલા શેરની વિરાધના થશે, જ્યારે સુકવણું–ભક્ષકથી તેથી પ્રાચે ત્રણ-ચાર ગણું લીલોતરીની વિરાધના થશે ત્યારે તેના મોઢામાં શા શેર પડશે. કેમ, નહિ વારૂ ! ત્યારે વધુ વિરાધક કેણુ? સુકવણું–ભક્ષકજ કે !
સમાજની મનેદશા તે આજે એવી બની ગયેલી જેવાય છે કે, વેપાર-ધન્ધામાં હડહડતાં જુઠાણાં હાંકનાર તરફ પ્રાયે એટલી છૂણા નહિ છૂટે, જેટલી, તિથિએ લીલોતરી કે બટાટા-ડુંગળી ખાનાર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
તરફ છુટશે. ધર્મગુરૂઓની નજર પણુ ઘણે ભાગે લીલેાતરી કે કન્દમૂળ છેાઢાવવા તરફ પહેલી જાય છે. જેટલી કાળજી લેાકાને કન્દમૂળ વગેરે છેડાવવા તરફે તેઓ ધરાવે છે તેટલી જો સત્ય-સદાચારના પ્રચાર ભણી ધરાવવા માંડે તા જન–સમાજ પર તેમના કેવા મ્હાટી ઉપકાર ઉતરે!
મારી સમજણ પ્રમાણે, કન્દમૂળ ખાનાર માણસ પણ જો પ્રામાણિક અને સદાચારી છે તે તેનુ સ્થાન તે માણસથી ઘણુ' 'ચું છે કે જે એક ખાજુ કન્દમૂળના ત્યાગ કરવા છતાં શ્રીજી માજી અપ્રામાણિક અને જૂઠા વ્યવહાર ચલાવવામાં રચ્ચેા-પચ્યા રહે છે.
મ્હારા આ ઉદ્ગારા પરથી વાંચનાર કેઇ એમ ન સમજી લ્યે કે, લીલેાતરી કે કન્દમૂળ તરફ હું નમતું કે ઢીલું મૂકી રહ્યો છું. નહિ, જેટલા સચમ કેળવાય, જેટલા ત્યાગ સેવાય તેટલુ વિશેષ કલ્યાણુ છે એ વાત નિશ્ચિત છે, એ વાતની કાઇ ‘ ના ’ પાી શકે તેમ નથી. માત્ર મ્હાજી મતવ્યની વિશિષ્ટતા એટલી જ છે કેઃ—તેના ( લીલેાતરીકન્દમૂળના ) ત્યાગના પ્રકાશ સત્ય-સદાચારના સૂર્ય સરખા પ્રકાશ આગળ મદ્યોત સરખા છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ
.
ધર્મની પરાકાષ્ઠા સંપૂર્ણ ત્યાગમાં આવે છે. ધર્મ અમુક હદ સુધી સંસારી કેભેગી જીવનને સહચારી હેય છે. ગૃહસ્થ– જીવનમાં ભાગ અને ધર્મ બન્નેને સહચાર છે. ભેગના સમયમાં ભેગાકાર પરિણામ હેય છે અને ધર્મના સમયમાં ધર્માકાર પરિણામ હોય છે. આમ ગૃહસ્થનું જીવન, ભેગી જીવન અને ધાર્મિક જીવન એમ ઉભયાત્મક હાઈને પણ પોતાના પ્રવાસને આગળ ધપાવવામાં સફળ બને છે.
ધર્મનો સહચાર કેવળ સાધુઓને જ હોય અને ગૃહસ્થના જીવન સાથે ધમને લેવા દેવા ન હોય
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
એમ ભાખવું એ સરાસર મૂર્ખતાભર્યું છે. એવું ભાખવામાં ખરેખર ગૃહસ્થ–ધમની વિરાધના કરવાનું પાપ છે.
જે ધર્મને મિનિંગ “ધારક” કે “ઉદ્ધારક” થાય. છે, તે ધર્મની રેશની ગૃહસ્થ-જીવનધારીના ચેહરા ઉપર પણ પ્રકાશમાન થઈ શકે છે. સંસારવર્તી ગૃહસ્થ પણ પોતાની કર્તવ્યશીલતાના પ્રતાપે “ધર્માત્મા”ના તેજસ્વી પદ પર આરૂઢ થઈ, પિતાની પ્રભાવશાલિની જીવન–પ્રભાથી જગતને આલોકિત કરી મૂકે છે.
ન્યાયપુરસ્સર અને પાર્જન, પત્નીવ્રત (સ્ત્રીને અંગે પતિવ્રત), ઈશ્વર–પ્રણિધાન, દાન, તપ, પરોપકાર, નમ્રતા, નિર્લોભતા, સદભાવના અને વાગુપ્તિ એ દશવિધ ધર્મને ગૃહસ્થજીવન સાથે મહાન સહચાર છે. એ ધર્મરૂપી “સર્ચલાઈટ” જેમના જીવન-માર્ગ પર અજવાળું નાંખી રહી છે એવા ગૃહસ્થ પણ મહાત્માના પઢ પર આસીન હોઈ, વંદનીય, સ્તવનીય હોય છે. સુતરાં, ગૃહસ્થક્ષેત્ર પણ ધર્મક્ષેત્ર છે.
ત્યાગ–માર્ગ કેવળ આઘામાં જ છે અને આઘા. વગર આત્મ-વિકાસને માર્ગ કઈ પણ રીતે નજ સાંપડે, એમ જે કોઈ કહેતા હોય તે એ તેઓની ગેરસમજ છે. એવા વગર પણ અનેકાનેક આત્મજીવન જીવ્યા છે અને આત્મ-વિકાસની પૂર્ણ દશાએ પહોંચ્યા
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
છે, જ્યારે એથી વિપરીત, આઘાધારકે પણ કેટલાક મરીને ઘેર દુર્ગતિના ભાજન. થયા છે. ગુણસ્થાનેને વિકાસ એવા સાથેજ બંધાય છે એમ કંઈ નથી. ઘાધારક પણ પહેલા ગુણસ્થાનકમાં ફરતો હોય અને માથે પાઘડી, ટેપી કે ફાળીયું ચઢાવેલ પણ આત્મ-શ્રેણુના મનહર નંદનવનમાં રમણ કરી રહ્યો હોય એમ શું નથી બનતું કે ? માથા ઉપરની પાઘડી જેને “ગૃહસ્થ” બતાવી રહી હોય તે જ અંદરખાને શ્રમણ, સાધુ પણ હોઈ શકે. અને એથી ઉલટું, આઘાથી સૂચવાતા મુનિ અંદરખાનેથી ગૃહસ્થ કરતાં પણ નપાવટ પ્રાણ હેઈ શકે.
ગમે તે રીતે કેવળ આઘામાંજ ત્યાગ સમાયાની રાડ પાડવા કરતાં, ચારિત્રમાંજ કલ્યાણ-સાધન રહ્યાનું ઉપદેશવું વધુ ડહાપણ ભરેલું છે. આ ગ્રહણ કરવાની સ્વાર્થપષક વાત તરફ આંખ મીચામણું થવા સંભવ છે, પણ ચારિત્રસંપન્ન થવાને ઉપદેશ ખરેખર આવકારદાયક ગણાશે. ટાણે-કટાણે એવાની અર્થશૂન્ય પુષ્ટિથી એકદેશીયતા, સ્વાર્થપરાયણતા, લોભગ્રતતા, મેહમુગ્ધતા અને વસ્તુતત્ત્વાનભિજ્ઞતાનાં હાસ્યાસ્પદ પ્રદશને ખુલ્લાં પી જાય છે, જ્યારે સંયમ અને ચારિત્રની ભાવમયી પુષ્ટિ હજારો.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
ઢાકાનાં હૃદય પર એક દિવ્ય પ્રકાશ રેડે છે. ઉપદેશકની ઉપદેશકતાનું મહત્ત્વ ચારિત્રમય જીવન પ્રત્યે જનતાનાં માનસ વાળવામાં છે. સત્તન અને ભાવવિશુદ્ધિ પરિણમતાં, ચારિત્રના ઉત્કૃષ્ટ સ્ટેજ પર આવવાના ભાવાલ્લાસ જ્યારે જેને પ્રગટી નિકળશે ત્યારે તે આઘાવેષને ગ્રહણ કરવા ઉજમાળ હૃદયે બહાર આવશે. આ રીત ધ્યાનમાં લેવા જોગ છે. આવા વેષની કિંમત કાઈથી ઘટાડી શકાય તેમ તા નથીજ. એ, કલ્યાણમયી ચારિત્ર-સાધનાનું ચિન્હદ્ભુત શુલ ઉપકરણ છે. આઘા લીધા છતાં જે આત્મવિડમ્બના કરી. દ્રુતિના અતિથિ બન્યા છે, તેમાં આદ્યાના વાંક તા બેવકૂમાં બેવકૂફ પણ ન કાઢી શકે. કાઇ, સાધનભૂત વસ્તુથી લાભ ન ઉઠાવે તે એમાં એ વસ્તુના શુ' અપરાધ ? કઇ શેલડીમાંથી રસ ન મેળવી શકે એમાં શેલીના શું વાંક !
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાણરા.
એક ભાઈ મને પ્રશ્ન પૂછે છે, જે ઉત્તરા સાથે
અહીં પ્રગટ કરૂ
—
વ્યાખ્યાનને પ્રવચન કહી.
પ્રશ્ન-સાધુના શકાય ?
"
>
ઉ—હા, કહી શકાય, ગૃહસ્થનાં વ્યાખ્યાન પણ પ્રવચન કહેવાય છે.
પ્ર॰ત્રિભાજન કરતાં જૈનત્વ કે શ્રાવકત્વ ચાલ્યુ. જતું હશે?
ઉના; ન ચાલ્યું જાય. પણ તેમાં દ્વેષ છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
પ્ર-કન્દમૂળ ખાતાં જૈનત્વ કે શ્રાવકત્વ ચાલ્યુ
તુ” હશે ?
ઉન્મના, ન ચાલ્યું જાય પણ તેમાં દ્વેષ છે. પ્ર૦-જૈન એટલે ?
ઉ-અહુના દેવના ભકત
પ્ર૦-એવા ભક્ત વિરતિ વગરને પણ હેાઇ શકે ? ઉ—હા, હાઈ શકે.
પ્ર૦-એવાને કયુ' ગુણસ્થન હોય ?
ઉ-ચાયુ.
પ્ર-શ્રાવક કેટલી જાતના
ઉ॰-બે જાતના, વિકૃતિવાળા અને વિરતિ વગરના, પ્ર૦—ગૃહસ્થ, ભાવનાખળને ચેાગે છઠુ-સાતમું ગુણસ્થાન ફૅરસી શકે ?
ઉ-ફૅરસી શકે. એટલું જ શા માટે, ચાથા ‘આરા’ જેવા ટાઇમમાં ખારમું' પણ ફરસી શકે અને કેવલજ્ઞાન મેળવી લ્યે.
પ્ર-આધા વગર પણ સવ–વિરતિ–ચારિત્રના લાભ મળી શકે ?
ઉ—હા, મળી શકે.
પ્ર૦માજકાલ દેશ-માર વર્ષ જેવી કાચી ઉમ્મરવાળાને દીક્ષા અપાય છે અને એવી દીક્ષાના સમન માટે પ્રયાસ ચાલે છે, તે વિષે આપને મત શું છે ?
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ–મારા નમ્ર મત પ્રમાણે તે એવી કાચી 'ઉમ્મરવાળાને દીક્ષા આપવાનો પ્રયાસ ગેરવ્યાજબી છે. એ બાબતમાં પૂર્વકાળનાના દાખલા આપવા અસંગત છે. એ દાખલાઓને ટેકો આજ અપાય તેમ નથી. શાસ્ત્રોની નોંધને ખેટી રીતે લાભ લઈને કાચી ઉમ્મરનાં બાળકોને આજે અમે નથી મૂત્ર શકતા. એમ કરવામાં એ નોંધને દુરૂપયોગ થાય છે, એને ગેરવ્યાજબી લાભ લેવાય છે, એમાં એ શાસ્ત્રનું અપમાન છે. કેઈ નેધ એવી વિધાયક નથી, કે ગમે તે કાળમાં, ગમે તેવા સંગમાં પણ કાચી ઉમ્મરે દીક્ષા આપવાનું વિધાન કરતી હોય. કેઈ કાળમાં બનનાર વસ્તુની છેલા દરજજાની કે છેલ્લી નેધ જોઈ પોતાની ચેલા–ચાપટ વધારવાની કચ્છિા પિષવા મંત્ર જવું બહુ છેટું છે. આ કાળમાં એવી દીક્ષાને વિચછેદ તે કેણ કહે ? પણ એ કાર્ય
જ્યારે દરેક કાળમાં વિરલજ બને છે, તે આ મહાવિષમ કાળમાં તે “જાતિસ્મરણ” જેવા ભાવની જેમ ખાસ કરીને વિશેષ વિરલ હોય એ સાદી અકકલથી પણ સમજી શકાય તેમ છે. વિરલના સંપાદક પણ વિરલાજ હોય વિરલ કાર્ય વિરલાથીજ સધાય. એને રાઈટ “દેવચ%,” “હેમચન્દ્ર” જેવાએનેજ હોય. એવી કદાચિલ્ક વસ્તુને સાધારણ - બાબત માનવી-મનાવવી ઠીક નથી, શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ, સમયવિરૂદ્ધ, અનુભવવિરૂદ્ધ અને યુક્તિવિરૂદ્ધ છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્ર-દેરાસરમાં જે ચામરે વપરાય છે તે “ચમરી ગાનાં પંછડાં કાપીને તૈયાર કરવામાં આવે છે. એટલે એ ચામર પાછળ હારેલા ગાયનાં પંછડાં કાપી નાખવામાં આવે છે, અને કેટલીક વખત. તે એ ગાના પ્રાણ પણ નિકળી જાય છે. તે આ. રીતના ચામર દેરાસરમાં ઉપયોગમાં લેવા વ્યાજબી છે?"
ઉ–ના, વ્યાજબી નથી, એમાં હિંસા છે, પંચેન્દ્રિય-વધનું મોટું પાપ છે. દયાળુઓએ તેવા ચામર દેરાસરમાં હગિજ ન રાખવા જોઈએ. બીજી. રીતની બનાવટના ચામરાથી કામ લઈ શકાય. - પ્ર–જે રેશમ જીવહિંસાથી પિડા થાય છે તે વાપરવાનું શાસ્ત્રકારનું ફરમાન હેય ખરું?
ઉ– હોય. કેમકે તેઓ અહિંસાવાદી હેઈ હિંસાને રસ્તે લેવાનું કદી ફરમાન ન કરે.
પ્ર–જીવન-વિકાસના મૂળ પાયા તરીકે આપ શું પ્રબોધ છે?
ઉ૦-આરોગ્ય, સંયમ, વ્યાયામ અને સુશિક્ષણ.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવદેવની દીક્ષા.
ભવદેવનો મોટો ભાઈ “ભવદત્ત” છે. ભવદેવની તેના પર પરમ ભક્તિ છે. ભવદેવનું ભ્રાતૃભક્ત હદય ભવદત્તને ખૂબ જાણવામાં છે. દીક્ષાના કાર્યમાં ભવદેવને મૂંડવામાં આ ભ્રાતૃભક્તિને લાભ ભવદત્ત લીધે હોય એમ સ્પષ્ટ “ પરિશિષ્ટ-પર્વ ના
કે પરથી જણાય છે. ભવાઇત્તને ખબર છે કે, ભવદેવ તેની વાતને અનિચ્છાએ પણ સ્વીકારી લે છે. ભવદેવની નરમાશ, દાક્ષિણ્યતા અને ભક્તિભીની લાગણું જ તેને દીક્ષિત કરવામાં ભવદત્તને ઉપગી થઈ પડી છે. ખરેખર, તેની કમળ, દાક્ષિણ્ય, ભદ્ર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ભક્તવૃત્તિને લાભ લઈને તેની દીક્ષા સધાયલી છે. ભવદત્તે અગાઉથી જ બીજા સાધુ સાથેની સ્પર્ધામાં– બીજા સાધુએ કરેલા વ્યંગમય ટેણુ પર પિતાના ભાઈને મૂંડવાનું બીડું ઝડપ્યું હતું. ભવદત્ત મહારાજ ભવદેવને ખેંચવાના ઇરાદાથી જ્યારે તેના ઘરે આવે છે, ત્યારે ત્યાં ભવદેવને લગ્નેત્સવ ચાલી રહેલે જુએ છે. મહારાજને જોતાં સગાં-સંબંધીઓ એકદમ તેમને પગે લાગવા દે આવે છે. અને પછી તેઓ તેમને આહાર વહેરાવે છે. ભવદેવ પણ પોતાની નવ–વધુને શણગારતે મૂકીને ભવદત્તની પાસે આવે છે અને તેમના પગમાં પડે છે પગે લાગીને ઉઠતાંની સાથે જ તેના હાથમાં મહારાજ પિતાનું ઘીનું ભાજન પકડાવે છે, અને પિતાની સાથે ચાલવા તેને સંકેત છે. સ્વજન-વર્ગ તે મહારાજની પછવાડે
ડે-ઘણે દૂર સુધી જઈને પાછા વળે છે, પણ બ્રાતૃભક્ત ભવદેવથી પાછું વળાતું નથી. મુનિ મહારાજ તેના હાથમાંથી છૂતભાજન લે નહિ, અને એ ભાઈ પણ તેમને તેમને બે સેંપીને વિદાય થઈ શકે નહિ. આખર તે બને ગુરૂ મહારાજની પાસે પહોંચે છે. ક્ષુલ્લકે વાંકા હોઠ કરીને વ્યંગ્યમાં મશ્કરી કરતાં કહે છે કે, મુનિજી પિતાનું વેણ રાખવા દિવ્યધારી એવા પોતાના ભાઈને દીક્ષા આપવા સારૂ ઠીક લઈ આવ્યા છે! સૂરિજી ભવદત્તને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
પૂછે છે કે, આ તરૂણ કેણ છે ? ત્યારે ભવદત્ત એકહમજ એને દીક્ષાર્થી તરીકે જાહેર કરે છે ! ભવદત્ત મહારાજની મદશા અહીં સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. જરિન ગળે પડવા જેવી વાત! ભાઈની સાથે કંઈ વાત કે ચીત થઈ નથી, દીક્ષા બાબતને સ્વપ્નામાંય ખ્યાલ નથી, છતાં, આ આક્રમણ ! સૂરિજી ભવદેવને તેને ઈરાદે જાણવા પૂછે છે કે, કેમ, દીક્ષા લેવી છે? ત્યારે ભવદેવ, ભાઈ જુઠે ન કરે એટલા સારૂ દીક્ષાની “હા” પાડે છે. પછી સૂરિજી મહારાજ તેને દીક્ષા આપી દે છે, અને તેજ વખતે બીજા બે સાધુઓ સાથે તેને (ભવદેવને) અન્યત્ર વિહાર કરાવી દે છે. એટલા માટે કે રખેને કુટુંબીઓ આવીને એને પાછો ઉઠાવી જાય ! હવે આ તરફ ભવદેવની ગતાગોત ચાલી રહી છે. તેના સગા-સંબન્ધીઓ તેને શેાધવા નિકળે છે. ભવદત્તની પાસે આવીને તેઓ કાલાવાલા કરતા ભવદેવની માગણી કરે છે. તેઓ મહારાજને કહે છે કે–આપની સાથે સાથે તે આવ્યું હતું, અમને મૂકીને પૂછ્યા વગર એ કયાંય જાય એ સંભવ નથી. માટે મહેરબાની કરીને અમને બતાવે ! ભવદેવ ક્યાં છે? ત્યારે ભવદત્ત મહારાજ શેખું-મૃષાપૂર્ણ પરખાવી દે છે કે –“અમને ખબર નથી. જે આવ્યું હતું તેજ સ્વાના થઈ ગયે હતે.” આથી એ બીચારા નિરાશ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ વિલે મેઢે, ચારથી હૂંટાયા હોય તેની જેમ પાછા જાય છે. કેટલું કરૂણ દૃશ્ય ! ભવદેવના એક રૂંવાડામાં પણ દીક્ષાની ભાવના નથી. ભાઈની દાક્ષિણ્યતાથી ભવદેવ દીક્ષા–વેષ પહેરે, તેના ઉપર દીક્ષાને બોઝે આવી પડે, શરમાવીને તેના ઉપર એકદમ-અણધારી “દીક્ષા” લદાય એ બધું શું? એ રંગ-બેરંગી ચિત્ર માનસશાસ્ત્રીને સમજવું કઠિન નથી.
દીક્ષામાં સપડાઈને ભવદેવ બહુ આકુળ-વ્યાકુળ થાય છે. તેને તેની વેઢા વધૂને વિયેગ બહુ સાલે છે. કેવળ ભાઈના માનની ખાતરજ દીક્ષાને બાહરી આચાર પાળે છે. બાકી તેનું આખ્તર જીવન તો દિક્ષાથી શૂન્ય છે. તેનું હૃદય મેહ-વાસનાથી તપી રહ્યું છે.
હવે જ્યારે ભવદત્ત મહારાજ કાળધર્મ પામે છે ત્યારે બ્રાતૃબન્ધન છૂટી જવાથી ભવદેવ ઘર તરફ પ્રયાણ કરે છે. લાંબા કાળે “નાગિલો” ને મળે છે. પરિવર્તન બહુ થઈ ગયું છે. સદ્ભાગ્યે સંસ્કારવતી ‘નાગિલા – ના સદુપદેશના પરિણામે ભવદેવ મુનિ પાછા તુરતજ સુનિધમ પર સ્થિર થાય છે. હેમચન્દ્રાચાર્યે
પરિશિષ્ટ-પર્વ”માં વર્ણવેલા આ કથા ભાગ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
પરથી ભવદેવની દીક્ષાનું ચિત્ર કેવુ વિચિત્ર ખડું થાય છે એ વિચારકે વિચારી લ્યે.
ભવદત્ત જ્યારે સૂરિજીની આગળ ભવદેવને દીક્ષાર્થી જાહેર કર્યા તે જ વખતે ભવદેવે પેાતાના આન્તરિક અવાજ સ્પષ્ટ જી કરવા જોઇતા હતા. તેણે પોતાની દીક્ષા વિષેની અનિચ્છા પતાવી હેત અને એમ છતાંય જે તેને દીક્ષા અપાઇ હત તા આપનાર જરૂર ન્હોટ! ગુન્હેગાર ગણુાત પડ્યું ભાઇની દાક્ષિણ્યતામાં આવીને મન વગર પણ-રજી વિરૂદ્ધ પણ જ્યારે બવદેવ પોતે જ દીક્ષા લેવાનો હા' પાડે છે, પછી એમાં દીક્ષા દેનાર સૂરિના ડો દ્વેષ ! દોષ એટલે ગાય કે, હજુ લગ્નવ અને ચાલી રહ્યો છે એવા તરતના પરણેલાને દાંત આપતા પહેલાં તેમણે વિશેષ નિરીક્ષણુ ન કર્યું. અને, વન- સમ્બન્સીઆથી છાની રીતે અપાયથી દીક્ષાની સલામતી માટે તેને ( ભવદેવને કેજે ઠેકાણે, ખબર ન પડે તેવી જગ્યાએ ખસેડવામાં ગાડા— પ્રપંચ કયા તુ તો ઉઘાડુ જ છે ને !
،
ભૂદેવના સગા-સબન્ધીઓને ભવદત્ત મહારાજ ઉપર શુ એટલે ભક્તિ-રાગ હતા કે ભદેવને સરૂ ભવદત્તની સાથે તે! ઝઘડામાં
ઉતરતાં કે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી કઇ ધાંધલ ન મચાવતા તેમની પાસેથી સીધા ઘર ભણી વિદાય થઈ ગયા.
વાચક! જોઈ દીક્ષાની કરામાત ! મહાડમ્બર ભલભલાને પણ કે ભૂલાવે છે, એ આ ઉપરથી જોઈ શકાય.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીનું
અનેકાન્ત-દર્શન.
મહાવીરનું શાસન એટલે અનેકાન્ત–શન. જ્યાં એકાન્તને કરાગ્રહ હોય ત્યાં મહાવીરનું શાસન જ નથી. મહાન તપશ્ચર્યા પછી મહાવીરને જે સત્ય પ્રગટ થયું છે તેમાં અનેકાન્ત-દષ્ટિને પ્રકાશ પૂણુરૂપે ઝગમગે છે. જગતને એ મહાન દષ્ટિ સમજાવવામાં ૫ણ મહાવીરે કશી મણું નથી રાખી. એનાં મૌલિક પ્રવચનેમાં એ સિદ્ધાન્તની જાત ખૂબ જ ઝળહળી રહી છે. છતાંય એના પૂજારીઓ આજે એને
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
નિહાળવામાં પણ અસમર્થ થઈ પડયા છે. એના કહેવાતા પ્રવચનોની મદશા પર પણ એકાન્તમતનાં પડલ ચઢી ગયાં હોય એમ એમની કાર્યવાહી પરથી જોવામાં આવે છે. જે અનેકાન્તદર્શન જગની અશાન્તિને દૂર કરવા માટે મહાવીરે પ્રકાર્યું હતું, જે અનેકાન્ત-દર્શન જગતમાં મિત્રીભાવની ભાવનાને બદ્ધમૂળ કરવા માટે મહાવીરે પ્રરૂપ્યું હતું તે અનેકાન્ત-દર્શન પર આજે જાણે સમાજમાં માટે પડદે પી ગયો ન હોય એવું સખેદ જોવામાં આવે છે.
અનેકાન્ત-દર્શનની મહત્તા અને ઉપચાગિતા બતાવતાં મેં મારા “જૈનદર્શન” માં લખ્યું
“ વિચારેની અથડામણને લીધે જ્યારે પ્રજાનાં માનસ ક્ષુબ્ધ બને છે અને વાતાવરણ અશાન્ત બને છે, ત્યારે તત્વદર્શીએ પ્રજાની સામે “સ્યાદ્વાદને પ્રકાશ ધરે છે અને વસ્તુસ્થિતિને જુદી જુદી દષ્ટિએ અનેક રીતે તપાસી સમન્વય કરવાને માર્ગ સમજાવે છે. સ્યાદ્વાદને સિદ્ધાન્ત, આ રીતે અવકનદષ્ટિને વિશાળ બનાવે છે અને સંકુચિત દષ્ટિથી ઉત્પન્ન થનારા કોલાહલેને શમાવે છે. આમ, રાગષના ભડકા શમાવી જનતામાં મૈત્રીભાવ રેડવામાં
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદની ઉપયોગિતા છે. જેને ઉપદેશનું રહસ્ય એક જ છે અને તે રાગ-દ્વેષની નિવૃત્તિમાં છે. એ એક જ માત્ર જેના પ્રવચનનું મુખ્ય ધ્યેય છે.”
આ દયેય આજના જૈન ગુરૂઓના જીવનમાં કેટલું રમી રહ્યું છે. જે ગુરૂઓનાં પતાં પગલાં ઠેર ઠેર ઝઘડાની હળી સળગાવી મૂકે, જેમની કજીયાખર મનેદશામાંથી નિકળતાં એકાન્ત-સૂત્ર પ્રવચને ભેળી પ્રજાને ઉશ્કેરી મૂકે અને એવા ભેળાઓને હથિયાર બનાવી જેઓ સામાવર્ગને ગાળે ભાંડવામાં અને ધર્મ–માર્ગના એક પંથીડા ફક્ત પિતાને જ માનવા-મનાવવામાં અને પિતાને ન વાડે વધારવાનું જોર બતાવવામાં બહાદૂરી માને, તેમનાથી અનેકાન્ત-દર્શનને મહિમા પ્રસરવાની આશા શી રીતે રાખી શકાય ?
કદાહના ઘોર અંધારામાં આથડતા અને ઈષ્યદ્વેષની ભઠ્ઠીમાં સેકાતા “સાધુઓ” પિતે જ દુર્ગતિમાં ધસી રહ્યા હોય તે બીજાનું શું ભલું કરી શકવાના હતા ! એવા કમનસીબ ગુરૂએ હમેશાં દુનિયાને શ્રાપરૂપ જ લેખાયા છે. - ' દરેક સમજદાર આજે ચેખું જોઈ રહ્યો છે કે, આજના સમાજમાં ચાલી સહેલા ધાર્મિક
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ઝઘડાઓનુ મૂલાગમ-સ્થાન સાધુઓ છે. તેમનામાં સમન્વયવાદના જો અભ્યાસ હાત તા . સમાજમાં આ મખેડા ઉભા થવા ન પામત.
સમન્વય, અવિરાધ, સાધન, અને ફળ એ ક્રમ છે. જ્યાં સમન્વય–દ્રષ્ટિ છે ત્યાં સ્યાદ્વાદ છે. અને ત્યાં વિરાધવૃત્તિ શમી જાય છે. એટલે પછી સાધન-માગ સાંપડે જ અને ફળ મેળવાય જ,
દુનિયાના આધ્યાત્મિક
નિદાન.
"
નું મુખ્ય મહાવીરને “ એકાન્તાષ્ટિ ”ની વિષમતામાં જણાયુ અને તે રાગનિદાનના ઉચ્છેદ કરવામાં તેમના પુરૂષાથ જયવંત નિવડયેા છે. “એકાન્ત”નીમીમારીમાં સબડતી દુનિયા પાસે તે મહાપુરૂષ “ અનેકાન્ત ની ઔષધિ મૂકી. એ મહાન્ તત્ત્વવાદ એકાંગી દષ્ટિમિ પર રચાયલા પ્રાદેામાં ખળભળાટ મચાવે છે, જથ્થર ક્રાન્તિ પેદા કરે છે. અનેકાન્ત ” ના ઉજ્જવળ સિદ્ધાન્તની સામે એકાંગી પ્રવાઢા બધા ફિક્કા પડી જાય છે. મહાવીરના અનેકાન્તવાદ જગને સામ્યવાદનું' શિક્ષણ આપે છે. અનેકાન્તવાદના ઉદ્ભવ સાથે સામ્યવાદના સંબધ વિચારવા જેવા છે. “ અનેકાન્ત ” ના પાઠ જગતની શિન્ન ભિન્ન જણાતી વિચારસરણીને ભિન્ન ભિન્ન
66
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
અપેક્ષાઢષ્ટિએ સમન્વયના ધેારણ પર વિચારવાનું શિખવે છે. આ શિક્ષણ જગતના કલહ કાલાહલને શમાવવામાં અને રાગ-દ્વેષની બળતરાને ઠારવામાં મહાત્ ઉપયાગી નિવડે છે. સ્યાદ્વાદની પાછળ આ સામ્યવાદનું રહસ્ય છે. સ્યાદ્વાદના અભ્યાસ–પાઠમાં અપેક્ષાવાદ અને સમન્વયવાદનું જ વિવેચન છે. અને એમાંથી સામ્યવાદનું સુન્દર પરિણામ નિપજે છે.. એટલે એ ત્રણે ( અપેક્ષાવાદ, સમન્વયવાદ અને. સામ્યવાદ ) સ્યાદ્વાદનાં યા અનેકાન્તવાદનાં નામાન્તર થઈ પડયાં છે.
જગતના છૂટા છૂટા વિશ્ખલ વિચાર-સૂત્રેાને રીતસર સુચેાજિત કરી, સમન્વય-દૃષ્ટિએ સંગઠિત કરી તે બધાને અંગે ચાલતી તકરાશને હાલવવી અને પ્રજાનાં ઉકળતા માનસ પર શાંત રસનું સિ ંચન કરવુ' એ અનેકાન્તવાદના સિદ્ધાન્તપાઠ અને પ્રયાજનપાઠ છે. મહાવીરના આ પદાર્થપાઠ કેટલા મહત્ત્વપણ છે એ આજના અલ્પાભ્યાસી અને દુરાગ્રહી ગુરૂ ક્યારે સમજતા થશે ? ચારે તેઓ એ મહાન પાઠેને હૃદયંગમ કરી પ્રજાના . ઉકળાટ પર શાંત-સુધાની રસધાર વરસાવશે ? જગતને શાન્તિના મન્ત્ર સુણાવતાં મહાવીર સ્પષ્ટ. વડે છે કે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
पुरिसा ! सच्चमेव समभिजाणाहि ! सच्चस्य आणाए से उबट्टिए मेहावी मारं तरइ । " ( આચારાંગ ) અર્થાત્—હૈ મનુષ્યા ! સત્યને સમજો ! સત્યની આજ્ઞા પર ખડા થનાર મેધાવી મૃત્યુને તરી જાય છે. ફાઇની સાથે પણ વિરાધભાવ ન કરવા માટે ભગવાન્ ફરમાવે છે કેઃ—
"पभू दोसे निशकिच्चा न विरुज्झेज्ज केणइ । मणसा वयसा चैव कायसा चेत्र अंतसो " ॥ ( સૂત્રકૃતાંગ )
અર્થાત્—મનથી, વાણીથી, કાયથી કદી કાઈ ઉપર દ્વેષ કરીશ માં-વિરાધ કરીશ માં.
ભગવાનનું અનેકાન્તવાદી શાસન એકલા આઘામાંજ મુક્તિ બતાવતું નથી. પણ પુનવણા ’ વગેરે પ્રવચનામાં ભગવાનની આજ્ઞાનું પ્રવચન એટલું વિશાળ ઝળકે છે કે કોઈ પણ દર્શનકાર જો નિષ્પક્ષ ભાવથી જુએ તા ભગવાના શાસનની નિષ્પક્ષતા અને વિશાલતા ઉપર મુગ્ધ થયા વગર રહેજ નહિ, ભગવાન્ન્તુ પ્રવચન પંદર લેકે મુક્તિ બતાવે છે. ભગવાન્ ચાખ્ખુ ભાખે છે કે, ગમે તે અવસ્થામાં-ચાહે સાધુના વેષ હોય
6
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ન હોય, ચાહે એ હોય કે ન હોય, ચાહે. દિગબર હોય, શ્વેતાબર હોય, પીતામ્બર હોય, રક્તામ્બર હોય, યા અન્યામ્બર હોય, ચાહે સ્ત્રી હોય કે પુરૂષ હોય કેઈ પણ માનવ હોય અને કોઈ પણ સ્થિતિમાં હાય, પણ રાગ-દ્વેષથી મુકત થતાં કૈવલ્યસ્થિતિને જરૂર પ્રાપ્ત થાય. મતલબ કે કયાથી મુક્ત થવામાંજ મુક્તિ છે. અને કષાયોથી મુક્ત થવાના વ્યાપારમાં “આઘે એકાન્ત જોઈએ, આઘા વગર કષાયનાશ થાયજ નહિ ” એ માન્યતા એકદમ ભૂલ ભરેલી છે. એથે તે એક બાહા ઉપકરણ છે. ચારિત્ર કંઈ એવામાં નથી, પણ ચારિત્ર આત્મામાં છે. જીવનમાં જે ચારિત્ર નથી, તે એક નહિ પણ. એકવીશ એઘા બગલમાં મારી ર્યા કરે તોયે, કંઇ ન વળે. એ ધારણ કરવા છતાં પણ ફરજથી ચુકેલાઓ–લાઈનથી ખસી ગયેલા અનેક મરીને નરક ગતિના મહેમાન બન્યા છે, જ્યારે એઘા વગર પણ અનેકે જીવનશુદ્ધિ મેળવી પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત થયા છે. એટલે એ સ્પષ્ટ છે કે, ફકત એવામાં જ ચારિત્ર કે દીક્ષા સમાયાની બૂમ પાડવી એ. બાલિશ ચેષ્ટા છે.
ચારિત્ર-સાધનમાં મુખ્ય કાર્ય એકમાત્ર કષાય
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
જયનું છે. આઘા એ કાયથી જ ીપે છે. જ્યાં એ મામત નથી અને જ્યાં ધીંગામસ્તી છે ત્યાં આઘા લજવાય છે—વગાવાય છે અને દીક્ષા નિન્દાપાત્ર થઈ પડે છે. આદ્યા શરીરને વલ્ગીને ચારિત્રની ફરજો ચાદ દેવડાવે છે. છતાં આવાધારક એને ન સાંભળે અને એથી વિપરીત ચાલી એનુ ં અપમાન કરે ત્યારે એ વેષવિડમ્બકની કેવી દશા સમજવી ? એની કઇ ગતિ થાય ? જે કંઇ છે તે વસ્તુમાં નહિ, પણ વસ્તુના ઉપયાગમાં છે. વસ્તુના સદુપયોગ સુપરિણામ અને દુરૂપયોગ દુષ્પરિણામ લાવે છે. એથે લઈને પણ તેના સદુપયેાગ કરાય તેાજ કલ્યાણ છે. નહિ તે તેના દુરૂપયાગે અહીં અને પરત્ર જીવનની ક્રુતિ જ છે, જેને પેાતાના આત્મ-કલ્યાણની તમન્ના છે, જે પેાતાનું આત્મશેાધન કરવામાં સદા સંલગ્ન છે, તે પર–કલ્યાણની પ્રવૃત્તિ પણ બહુ પ્રથમવૃત્તિપૂકજ કરે. પર–કલ્યાણનું કામ પણ એ ખખેડાથી વેગળા રહીને જ કરે. ચેલા-ચાપતના માહ તા
અને હાયજ શેના ! વૈષધારીને ચેલા ચાપટના માહ અને સંસારીને છેકરાં છૈયાંના મેહ ! શું ફરક ! સાચા સાધુ બીજાને દીક્ષા આપવામાં શિષ્ટતા, સભ્યતા અને વિવેકને નજ ચૂકે. અને એમાંજ શાસનની શૈાભા છે. ચેલા-ચાપતના માહે આંખે. મીંચી આંધળીયા કરનાર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
ફ્રીક્ષાની ફજેતી કરાવી શાસન–સાહિત્યનાં મહાપાપ બાંધે છે. દીક્ષાને ઉમેદવાર સત્યાગ્રહ કરીને પણ વીલોનાં હદય પીગળાવી શકે છે અને એ રીતે ખુલ્લે આમ વિજયનાદ સાથે દીક્ષા લઈ શકે છે. આનું નામ તે વર દીક્ષા. જે માયકાંગલે ચારી-છુપીથી ભેખ પહેરવા ઉતાવળો થાય છે તે અને તેને ચેરી-છુપીથી ભેખ પહેરાવી દેનારા તેના અહીકણ ગુરૂઓ સમાજનું શું ઉકાળવાના હતા ! શાસનનું શું ભલું કરવાના હતા ! પૂર્વકાળના મહાન સન્તએ બીજાને મુંડવા માટે ક્યારે પણ દેહાદેવ કરી છે કે તેમની સુન્દર ચારિત્ર-સુગન્ધથી ખેંચાઈ સ્વયમેવ “મધુકર” તેમની પાસે દોડ્યા–દેડયા આવતા અને હંકાની ચેટ સાથે દીક્ષા ગ્રહણ કરીને આત્મસાધનમાં ઉજમાળ રહેતા. આજે પણ મહાત્મા ગાંધીજી જેવા પાસે સેંકડો મનુષ્ય વગર બેલાબે–વગર તેડયે શિષ્ય બનવા દોડયા આવે છે અને તેમના એક બેલ પર મેદાને-જંગમાં કુદી પડવા–પિતાનાં પ્રાણુનાં બલિદાન આપવા હસતે ચેહરે તૈયાર થાય છે. ચારિત્રની સાચી સુગન્ધ હોય ત્યાં સંતાડી–ભગાડીને દીક્ષા આપવાનું હીચકારૂં કામ થતું જ નથી. તેમજ ન્હાની ઉમ્મરનાકાચી વયના છોકરાઓને આજના પામર, જક્કી અને અલ્પજ્ઞ સાધુઓ સમજાવીપટાવીને, ફેસલાવી–
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેકાવીને દીક્ષા આપી દે છે, તે પણું જુલ્મભરેલું અધમ કામ છે. ત્યાગમાર્ગ સર્વોત્તમ છે, એમાં તે કેઈને પણ મતભેદ ન હોય. સંન્યાસને માર્ગ સર્વોત્તમ છે અને દુનિયાભરમાં એકી અવાજે ઉચ્ચ-પરમેચ્ચ મનાવ્યો છે, એમાં શક નથી. પણ એ જેટલો મહાન છે એટલે જ દુષ્કર પણ છે એ ન ભૂલવું જોઈએ. એ એવું કંઇ રમકડું નથી કે ચ૫ દઇને બાળકના હાથમાં કે જેના–તેના હાથમાં આપી દેવાય. એ મહાન રસાયણ છે. નાલાયકના હાથમાં જાય તે તેના ડુચા કાઢી નાંખે–તેને ધરતીભેગું કરી નાંખે. બહુ વિચાર કરીને તેને પ્રયોગ કરવાનું છે. ભલે એના અધિકારી છેડા નિકળે એની હરકત નહિ, પણ નાલાયકના હાથમાં જઈને તેની ફજેતી ન થાય એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. કોઈ ધર્મ ન પામે એની હરકત નહિ, પણ ધર્મના ભવાડા થઈને કઈ અધર્મ ન પામે અને ધર્મની હાંસી ન કરી બેસાય એને ખ્યાલ તે અવશ્ય રાખવું જોઈએ.
ઓ સસ્ત કરવાની ધૂન તે કેટલે લગી ? રસ્તે ચાલો હાલી–મવાલી પણ જે ધારે તે ઘધના છઠે ભાગે એ ઉઠાવીને વાણિયાને ગુરૂ બની બેસી શકે છે. જે ધર્મદેવનું પૂર્વકાળમાં ગૌરવભર્યું માન
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
હતું તેનું આજે ત્રણે લીલામ ન થઇ રહ્યુ હાય ! એવુ શાચનીય ફારસ ભજવાય છે. હાય ! આ અનેકાન્ત ? અનેકાન્ત તા એ કે જેમાં અનેકના અન્ત આવે. અર્થાત્ આત્મા અને માહુ એ દ્વૈત-ચેાગના અન્ત આવે અને આત્મા અદ્વૈત-શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટે એ અનેકાન્ત ! અનેકાન્તની લાઇન એટલે સામ્યજીવન. ત્યાં જાતિભેદને પણ સ્થાન ન હેાય. આત્મવિકાસમાં ચઢે તે ઉચ્ચ અને પડે તે નીચ, મહાવીરના લક્ષાવિધિ વ્રતધારી શ્રાવકેામાં સર્વોત્કૃષ્ટ ગણુતા દશ શ્રાવકા કેાણ હતા ? એમાં કાઈ આસવાલ, પારવાડ કે વીશા—દશા હતા કે ? નહિ જ. કાઇ હતા કહ્યુખી, તેા કેઇ હતા પટેલ-પાટીદાર, તા કાઇ કુંભાર. અન્યો અને ચાંડાલા પણ મહાવીરનાં ચરણાનુ શરણુ લઈને પેાતાના આત્મવિકાસ સાધી ગયા છે. સત્યના માર્ગે ચાલનાર ભંગી ચ છે અને અસત્યના રસ્તે ચાલનાર બ્રાહ્મણ કે શ્રાવક પણ નીચ છે. ખરા જૈન કાઇ પણ હાઈ શકે. “ જૈન કામ ” ની બહારના માણસ પણ, ‘જૈન સમ્પ્રદાય”ની બહારના માણસ પણ અને “ જૈન સમ્પ્રદાય ”ની સામ્પ્રદાયિક ક્રિયા અને આચાર-વ્યવહાર–પદ્ધતિ વિહાણા માણસ પણ જૈન ( ખરા જૈન ) હાઇ શકે. એટલે જૈનત્વ, કેામમાં કે સમ્પ્રદાયમાં સમાયુ નથી. રાગ-દ્વેષને જીતવાના અભ્યાસ કરે તે જૈન. જેમાં
99
99
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ જિજ્ઞાસુ દષ્ટિ હોય, જે ગુણને પૂજારી હોય, જેના જીવનમાં અહિંસાને નિવાસ હોય અને જે સત્યને ઉપાસક હાથ તે કઈ પણ મુમુક્ષુ, જૈન છે. આમ “સમ્પ્રદાય બહારના પણ વાસ્તવિક જૈનત્વના પથે ખરા ન બનીને પિતાનું આત્મકલ્યાણ સાધે છે.
અનેકાન્તદશ મહાવીરે જૈનત્વ-વિકાસની ભૂમિકાનું નિરૂપણ કરતાં સાધુ-ધર્મ અને ગૃહસ્થ-ધર્મ એમ ત્રિવિધ ધર્મ ફરમાવ્યો છે. મહાત્માનું અનેકાન્તદર્શન જેમ સાધુ-જીવનને ઉપદેશ કરે છે, તેમ ગૃહસ્થમને પણ ઉપદેશ કરે છે.સાધુ ત્યાગને જ ઉપદેશ કરે એ સાચી વાત છે. પણ ત્યાગ એ સાપેક્ષ શબદ છે. એટલે ત્યાગ કોને ? ધર્મ કે અધર્મને? પુણ્યને કે પાપને સદાચરણને કે દુરાચરણને? પહેલા-પહેલાને ત્યાગ કરવાનું કહેનાર શયતાન છે,
જ્યારે બીજા–બીજાને ત્યાગ કરવાનું સાધુ ઉપદેશે એ તે ખુલ્લું જ છે. આમાં ભલા કેને મતભેદ હોય! ગૃહસ્થાશ્રમની નીતિરીતિ અને નિયમ-પદ્ધતિ તથા વ્યવહાર-પ્રણાલીને ઉપદેશ કરનારા સાધુઓ વારતવમાં તે આશ્રમમાં ભરાઈ રહેલી બદીનો જ ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ કરે છે. મતલબ કે, ત્યાગને ઉપદેશ ત્યાગીઓ બે રીતે કરે સાધુ– જીવનને અનુકૂળ અને ગૃહસ્થજીવનને અનુકૂળ. કેવળ ઓળના રાગ આલાપવામાં જ ત્યાગને
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપદેશ સમાઇ જતું નથી. ત્યાગીને ત્યાગને ઉપદેશ જેમ સંયમ અને વૈરાગ્યભાવનાનું મનહર ચિત્ર દેરી જનતાના ચિત્તને સાધુ જીવન ભણું આકર્ષવા પ્રયત્ન કરે, તેમ ગૃહસ્થધર્મનું પણ સચેટ પ્રતિપાદન કરી હસ્થજીવનને પ્રગતિના પંથે દેરવા યત્નશીલ હોય. મુનિવરેનું પરેપકારમય જીવન-સદુપદેશક જીવન, ગૃહસ્થસંસાર પર પણ સુન્દર પ્રકાશ નાખે. ગૃહસ્થાની આચાર-નીતિ ત્યાગી મુનિવરો નહિ સમજાવે તે સંસારલિત ગૃહસ્થનું કેણ સાંભળે તેમ હતું ? ગૃહસ્થાશ્રમમાં ઘુસેલા સડાઓને નિર્દેશ કરી તેને ઉખેડી ફેકી દેવા બાબત પ્રેરણા કરવી એ ત્યાગી મુનિનું મહત્ કર્તવ્ય છે. એ સંબંધી તેમને ઉપદેશ એ ત્યાગમય જ ઉપદેશ છે. લગ્નસંસ્થાનું શ્રીહરિભદ્રાથાય, મુનિચન્દ્રાચાર્યું કે હેમચન્દ્રાચાર્યની જેમ નિરૂપણ કરી શુદ્ધ લગનપદ્ધતિ પ્રબોધવામાં અને તેમાં પેસી ગએલા અનાચારને દફનાવી દેવાની ભલામણ કરવામાં ત્યાગને જ ઉપદેશ સમાય છે. આરોગ્યના નિયમે પર જનતાનું ધ્યાન ખેંચી (હરિભદ્રાચાર્યો અને મુનિચન્દ્રાચાર્યે ખેંચ્યું છે તેમ), શક્તિવિકાસના ઉપયેગી સાધન તરીકે વ્યાયામનું સ્પષ્ટીકર્ણ કરી નિર્બળતા અને કાયરતા
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૦ ૦.
.
ખંખેરી નાખવાનું ઉષવામાં ત્યાગને જ ઉપદેશ સમાથે છે. સમાજમાં યોગ્ય શિક્ષણને પ્રચાર કરી અજ્ઞાન–અન્ધકારને દૂર કરવાનું અને ધર્મ તથા સમાજની પ્રતિષ્ઠા વધારવાનું ઉપદેશવામાં ત્યાગને જ ઉપદેશ સમાગે છે. આ પ્રકારના બધા ઉપદેશ ત્યાગ પરત્વે છે. એ પ્રકારના ઉપદેશ ત્યાગીઓએ જરૂર કરવા જોઈએ. એ પ્રકારના ઉપદેશ રાષ્ટ્રીય કે સામાજિક સંસ્થાઓમાં ભરાઈ ગયેલ કાદવ કે મેલને દૂર કરવા પર છે; પાપવાસનાઓ તથા વિષમતાજનિત કલહ અને અશાન્તિનાં દર્દીને શમાવવા પરત્વે છે, અને અજ્ઞાનતા તથા નિર્બળતાને હાંકી કહાડવા પરત્વે છે. આમ પ્રેરણાદાયક અને બલવર્ધક ઉપદેશ ત્યાગીઓના મુખથી જેટલા અસરકારક થાય, તેટલા બીજાના મુખથી ન થાય. આવા ઉપદેશે દ્વારા ત્યાગીએ દેશનું, સમાજનું અને ધર્મનું જેટલું ભલું કરી શકે, તેટલું બીજએ ન કરી શકે. સુતચું, ત્યાગીઓ દ્વારા તેવા ઉપદેશ થવામાં શાસનની સંદરમાં સુંદર સેવા અને ધર્મને મહાન ઉદ્યોત સમાયેલ છે.
અનેકાન્તદશી હોય તે બીજાના વિચારને પિતાના વિચારોથી વિરૂદ્ધ જતા જોઈ ન ઉશ્કેરાય. એમ ઉશ્કેરાઈ જવું એ હદયની નિર્બળતા છે. કેઈના
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
સિદ્ધાન સાથે સહમત થવાનું ન બની શકે, તે તે સિદ્ધાન્ત ઉપર તેની સાથે સભ્યતાથી વાદ–પ્રતિવાદ ન કરતાં, ઉન્મત્તતાથી ચિઢાઈ હામે અકળાવું અને ઝઘડવું એ સભ્યતાની દુનિયામાંથી ભાગવા બરાબર છે.
સંસારમાં મતભેદનું પ્રચલન આજનું નથી, પણ અનાદિથી છે. સર્વના સમયમાં પણ જગમાં મતભેદનું પૂર જેશબંધ વહ્યા કરતું હતું. દુનિયાભરમાં એક મતની સ્થાપના કેઈ કાળે થઈ નથી અને કદી થઈ શકે જ નહિ. જગતને અર્થ જ વિભિન્ન અને વિચિત્ર વૃત્તિઓને સમૂહ.
સર્વજ્ઞ ભગવાનના પટ્ટધર મહાન પ્રવચનધર મહાત્માઓ પણ મતભેદેથી ખાલી નથી રહ્યા. ઉદાહરણાર્થ, કેવલજ્ઞાન-દર્શનના સંબંધમાં શ્રીજિનભદ્રગણિજી કમબદના, કોમલવાદી યુગ૫દ્વાદના અને શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકર અભેદવાદના હિમાયતી છે. અને એ માત્રયનાં પારાયણ શાસ્ત્રોમાં ખૂબ ચાલ્યાં છે. નજીકના ટાઈમની વાત કરીએ તો શ્રીહીરવિજય સૂરિજીના સમયમાં મતભેદની પરમ્પરા કયાં ઓછી ફાટી નિકળી હતી? એક બાજુ ધર્મસાગરજી અને તેમની પરમ્પરા અને બીજી બાજુ ભાવવિજ્યજી, વિનયવિજયજી વગેરે એમની વચ્ચે વિચારભેદની અથડામણ કેટલી હતી !
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
અનેકાન્તના પૂજારી હંમેશાં સત્યના જિજ્ઞાસુજ હાય. એટલે સામ્પ્રદાયિક દુહ અને મત-દુરાગ્રહ તેનામાં ડાયજ શાના ? જે કેઇમાં એ દ્વેષ! હાય તેણે તે છાંડવાજ જોઇએ અને પેાતાની મધ્યસ્થવ્રુત્તિને ખૂબ કેળવવી જોઇએ અને શુદ્ધ વિચારદૃષ્ટિથી પેાતાના મન્તવ્યના પરામર્શ કરતાં તેમાં પેાતાની ભૂલ જણાય તે તેને ત્યાગ કરવામાં સંકોચ ન રાખતાં ખજાની ખરી જણાતી વાત કબૂલ કરવામાં હ અનુભવાવા જોઇએ. સરવૃત્તિ અને ગુણગ્રાહકતાને ગુણ એ આત્મવિકાસની પ્રથમ ભૂમિકા છે. આત્માના નૈતિક મળની એ જળહળતી જ્યેાત છે.
છેવટે, હાલની સ્થિતિ પર ગુરૂદેવને વિનવીએ કે, મતભેદો હાવા છતાં પરસ્પર ઉત્તર વ્યવહાર રાખી સંગઠન-ખળમાં વિચ્છેદ ન પડવા દેવામાં જ તેમના સાધુત્વની ખરી કિમ્મત છે, મતભેદ છતાં મૈત્રી રાખી શકવાનું વિશાળ સૂત્ર સમજવામાં જેલી ઢીલ ય છે તેમ્ની જ હરકત છે. મતભેદ છતાં પરસ્પર મેળ રાખી કામ કરવાનું ડહાપણુ જે દિવસે ગુરૂદેવ દાખવશે, તે ધન્ય દિવસે સમાજ પેાતાને ખરા તારણહાર મળ્યાના વિપુલ આનન્દ અનુભવશે, અને તે પુનિત ઘડીથી શાસનની જ્વેત ફરી ઝગમગવા માંડશે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
અન્તમાં, ભગવાન્ મહાવીર દેવના અનેકાન્તદનનો મહામુદ્રાલેખ પણ હૃદય-પટ પર અંકિત કરી લઇએઃ—
" मित्ती मे सव्वभूएस वेरं मज्झं न केणइ " ।
આ મહામન્ત્રના પૂજારી ધર્મભેદ કે વિચારભેદના કારણે કાઇ સાથે વૈર-વિધ કરે કે ? કઢિ નહિં, જ્યાં તમામ જગતના સર્વ જીવા સાથે મૈત્રીભાવ રાખવાનું ફરમાન હાય, ત્યાં વિરૂદ્ધ મતવાદી સાથે વેર–વિરાધ રાખવાનો હાય કે ? અરે ! અધર્મી કે વિધર્મી ઉપર પણ ભગવાન્ માધ્યસ્થ્યભાવ સખાનું ફરમાવે છે. જુએ, હેમચન્દ્ર શુ વઢે છેઃ
‘મેનું નિઃશકું તેવતા-સ્તુનિgિ | आत्मशंसिसु योपेक्षा तन्माध्यस्थ्यमुदीरितम् ॥”
( ચેાગશાસ્ત્ર )
અનેકાન્ત-દર્શનને આ દુન્દભિનાદ ગુરૂઓના કાને, સંઘના સરદારના કાને, ઉત્સાહી વીર–યુવકેાના કાને પડે એમ ઇચ્છીએ. મહાવીર ભગવાનની ખરી જયન્તી એ નાદમાંથી નિકળતા મહાત્
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સજેશને હૃદયંગમ કરવામાં જ છે. અને ત્યારે જ જૈન સંધ પિતાને વારસામાં મળેલા ભગવાન મહાવીરના મહાન સિદ્ધાન્તોને જગતમાં ફેલાવે કરવા અને એ રીતે શાસનની મહાન સેવા બજાવવા ભાગ્યશાલી થઈ શકશે, તથાસ્તુ !
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ જે માણસ, જગતના પ્રાણી જે પોતાના ભાઈ છે અને જેને પોતે જુએ છે તેને નથી ચાહત, તે, ઈશ્વરને, કે જેને તેણે જોયા નથી, શું ચાહવાન હતો !