Book Title: Vitrag Vigyana Pathmala 1
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008386/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya paramazAMta mudrA sameta / ____ bhavijana ko nija anubhUti heta / / bhavi bhAgana vacajogevazAya / tuma dhuni lai suni vibhrama nazAya / / 3 / / pATha1 deva-stuti paNDita daulatarAmajI tuma guNa ciMtata nija para vivek| pragaTai vighaTai Apada aneka / / tuma jagabhUSaNa dUSaNaviyukta / saba mahimAyukta vikalpamukta / / 4 / / aviruddha, zuddha, cetn-svruup| paramAtma parama pAvana anUpa / / zubha azubha vibhAva abhAva kiin| svAbhAvika pariNatimaya achIna / / 5 / / darzana-stuti (dohA) sakala jJeya jJAyaka tadapi, nijAnaMda rasalIna / so jineMdra jayavaMta nita, ari-raja-rahasa vihIna / / 1 / / (paddhari chanda) jaya vItarAga vijnyaanpuur| jaya mohatimira ko harana sUra / / jaya jJAna anaMtAnaMta dhaar| dRgasukha vIrajamaMDita apAra / / 2 / / jinendra deva kI stuti karate hue paNDita daulatarAmajI kahate haiM ki - he jinendra deva ! Apa samasta jJeyoM (lokAloka) ke jJAta hone para bhI apanI AtmA ke Ananda meM lIna rahate ho / cAra ghAtiyA karma haiM nimitta jinake, aise moha-rAga-dveSa, ajJAna Adi vikAroM se rahita ho - prabho ! ApakI jaya ho||1|| Apa moha-rAga-dveSarUpa aMdhakAra kA nAza karanevAle vItarAgI sUrya ho| ananta jJAna ke dhAraNa karanevAle ho, ataH pUrNajJAnI (sarvajJa) ho tathA anaMta darzana, anaMta sukha aura anaMta vIrya se bhI suzobhita ho / he prabho! ApakI jaya ho / / 2 / / (1) aSTAdaza doSa vimukta dhiir| svacatuSTayamaya rAjata gaMbhIra / / munigaNadharAdi sevata mahaMta / nava kevala labdhiramA dharaMta / / 6 / / tuma zAsana seya ameya jIva / ziva gaye jAhiM jaihaiM sadIva / / bhavasAgara meM dukha chAra vAri / tArana ko aura na Apa TAri / / 7 / / yaha lakhi nija dukhagada hrnnkaaj| tumahI nimitta kAraNa ilAja / / jAne tAtaiM maiM zaraNa Aya / ucaroM nija dukha jo cira lahAya / / 8 / / (2) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavya jIva ApakI parama zAntamudrA ko dekhakara apanI AtmA kI anubhUti prApta karane kA lakSya karate haiN| bhavya jIvoM ke bhAgya se aura Apake vacanayoga se ApakI divyadhvani hotI hai, usako zravaNa kara bhavya jIvoM kA bhrama naSTa ho jAtA hai || 3 || Apake guNoM kA ciMtavana karane se sva aura para kA bheda - vijJAna ho jAtA hai aura mithyAtva dazA meM honevAlI aneka ApattiyA~ (vikAra) naSTa ho jAtI haiN| Apa samasta doSoM se rahita ho, saba vikalpoM se mukta ho, sarva prakAra kI mahimA dhAraNa karanevAle ho aura jagata ke bhUSaNa (suzobhita karanevAle) ho // 4 // he paramAtmA ! Apa samasta upamAoM se rahita, parama pavitra, zuddha, cetana (jJAna - darzana) maya ho| Apa meM kisI bhI prakAra kA virodhabhAva nahIM hai| Apane zubha aura azubha donoM prakAra ke vikArI - bhAvoM kA abhAva kara diyA hai aura svabhAva-bhAva se yukta ho gaye ho, ata: kabhI bhI kSINa dazA ko prApta honevAle nahIM ho // 5 // Apa aThAraha doSoM se rahita ho aura anaMta catuSTayayukta virAjamAna ho / kevalajJAnAdi nau prakAra ke kSAyika bhAvoM ko dhAraNa karanevAle hone se mahAna muni aura gaNadhara devAdi ApakI sevA karate haiM || 6 || Apake batAye mArga para calakara aMnata jIva mukta ho gaye haiM, ho rahe haiM aura sadA kAla hote rheNge| isa saMsAra rUpI samudra meM duHkha rUpI athAha khArA pAnI bharA huA hai| Apako chor3akara aura koI bhI isase pAra nahIM utAra sakatA hai || 7 | isa bhayaMkara duHkha ko dUra karane meM nimitta kAraNa Apa hI ho, aisA jAnakara maiM ApakI zaraNa meM AyA hU~ aura anaMta kAla se duHkha pAyA hai, use Apase kaha rahA hU~ // 8 // (3) maiM bhramyo apanapo visari Apa / apanAye vidhi phala puNya-pApa / / nija ko para ko karatA pichAna / para meM aniSTatA iSTa ThAna / / 9 / / Akulita bhayo ajJAna dhAri / jyoM mRga mRgatRSNA jAni vAri / / tana-pariNati meM Apo citAra / kabahU~ na anubhavo svapadasAra / / 10 / / tumako bina jAne jo kaleza / pAye so tuma jAnata jineza / pazu, nAraka, nara, suragati ma~jhAra / bhava dhara-dhara maryo anaMta bAra / / 11 / / aba kAlalabdhi balateM dayAla / tuma darzana pAya bhayo khuzAla / / mana zAMta bhayo miTi sakala dvaMdva / cAkhyo svAtama - rasa dukha - nikaMda / / 12 / / tAtaiM aba aisI karahu nAtha / bichurai na kabhI tuva caraNa sAtha / / tuma guNagaNa ko nahiM cheva deva / jaga tArana ko tuva virada eva / / 13 / / Atama ke ahita viSaya kaSAya / inameM merI pariNati na jAya / / maiM rahU~ Apa meM Apa lIna / so karo hoU~ jyoM nijAdhIna / / 14 / / mere na cAha kachu aura Iza / ratnatraya nidhi dIje munIza / / mujha kAraja ke kAraNa su Apa / ziva karahu harahu mama mohatApa / / 15 / / ( 4 ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM apanI jJAnasvabhAvI AtmA ko bhUlakara apane Apa hI saMsAra meM bhramaNa kara rahA hU~ aura maiMne karmoM ke phala puNya aura pApa ko apanA liyA hai| apane ko para kA kartA mAna liyA hai aura apanA kartA para ko mAna liyA hai aura para-padArthoM meM se hI kucha ko iSTa mAna liyA hai aura kucha ko aniSTa mAna liyA hai| pariNAmasvarUpa ajJAna ko dhAraNa karake svayaM hI Akulita huA hU~, jisaprakAra ki hiraNa mRgatRSNAvaza bAlU ko pAnI samajhakara apane ajJAna se hI duHkhI hotA hai| zarIra kI dazA ko hI apanI dazA mAnakara apane pada (Atma-svabhAva) kA anubhava nahIM kiyA / / 9-10 / / he jineza ! Apako pahicAne binA jo duHkha maiMne pAye haiM, unheM Apa jAnate hI haiN| tiryaMca gati, naraka gati, manuSya gati aura deva gati meM utpanna hokara ananta bAra maraNa kiyA hai / / 11 / / aba kAlalabdhi ke Ane para Apake darzana prApta hue haiM, isase mujhe bahuta hI prasannatA hai| merA antardvandva samApta ho gayA hai aura merA mana zAnta ho gayA hai aura maiMne duHkhoM ko nAza karanevAlI AtmAnubhUti ko prApta kara liyA hai / / 12 / / ___ ata: he nAtha! aba aisA karo jisase Apake caraNoM ke sAtha kA viyoga na ho| tAtparya yaha hai ki jisa mArga (AcaraNa) dvArA Apa pUrNa sukhI hue haiM, maiM bhI vahI prApta kruuN| he deva ! Apake guNoM kA to koI anta nahIM hai aura saMsAra se pAra utArane kA to mAno ApakA virada (yaza) hI hai||13|| ___pA~coM indriyoM ke viSayoM meM lInatA aura kaSAyeM AtmA kA ahita karanevAlI haiN| he prabho ! maiM cAhatA hU~ ki inakI ora merA jhukAva na ho| maiM to apane meM hI lIna rahU~, jisase maiM pUrNa svAdhIna ho jaauuN||14|| zazi zAMtikarana tapaharana heta / svayameva tathA tuma kuzala deta / / pIvata pIyUSa jyoM roga jAya / ___tyoM tuma anubhavatai bhava nazAya / / 16 / / tribhuvana tihu~kAla ma~jhAra koya / nahiM tuma bina nijasukhadAya hoy|| mo ura yaha nizcaya bhayo Aja / dukha-jaladhi utArana tuma jahAja // 17 // (dohA) tuma guNagaNamaNi gaNapati, gaNata na pAvahiM paar| 'daula' svalpamati kima kahai, na| triyoga saMbhAra / / 18 / / jaise candramA svayameva garmI kama karake zItalatA pradAna karatA hai, usIprakAra ApakI stuti karane se svayameva hI Ananda prApta hotA hai| jaise amRta ke pIne se roga calA jAtA hai, usIprakAra ApakA anubhava karane se saMsAra-rUpI roga calA jAtA hai / / 16 / / / tInoM lokoM meM aura tInoM kAloM meM Apase sukhadAyaka (sanmArgadarzaka) aura koI nahIM hai| Aja mujhe aisA nizcaya ho gayA hai ki ApahI duHkharUpI samudra se pAra utAranevAle jahAja ho / / 17 / / Apake guNoM-rUpI maNiyoM ko ginAne meM gaNadhara deva bhI samartha nahIM haiM, to phira maiM (daulatarAma) alpabuddhi unakA varNana kisaprakAra kara sakatA huuN| ata: maiM Apako mana, vacana aura kAya ko saMbhAla kara bArabAra namaskAra karatA huuN||18|| prazna ukta stuti meM se koI 2 chaMda jo Apako rucikara lage hoM, likhiye tathA rucikara hone kA kAraNa bhI btaaiye| ----- mere hRdaya meM aura koI icchA nahIM hai, basa eka ratnatraya nidhi hI pAnA cAhatA huuN| mere hita rUpI kArya ke nimitta kAraNa Apa hI ho / merA moha-tApa naSTa hokara kalyANa ho, yahI bhAvanA hai||15|| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 2 AtmA aura paramAtmA munirAja yogIndu (vyaktitva evaM kartRtva) apabhraMza ke mahAkavi adhyAtmavettA munirAja yogIndu ke jIvana ke bAre meM vizeSa jAnakArI abhI taka upalabdha nahIM hai| unake nAma kA bhI kaI taraha se ullekha milatA hai, jaise yogIndu, yogIndra / para apabhraMza ke joindu kA saMskRtAnuvAda yogIndu ThIka baiThatA hai, yogIndra nhiiN| yogIndu ke samaya ke bAre meM bhI vibhinna mata haiN| inakA kAla chaThavIM zatAbdI se lekara gyArahavIM zatAbdI taka mAnA jAtA hai| Apake granthoM para kundakunda kA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| yogIndu ne kundakunda se bahuta kucha liyA hai| pUjyapAda ke samAdhizataka aura yogIndu ke paramAtmaprakAza meM bhI ghaniSTha samAnatA dikhAI detI hai| unake dvArA banAye gaye paramAtmaprakAza (paramappayAsu) aura yogasAra (jogasAru) hI unakI kIrti ke akSaya bhaMDAra haiN| ina granthoM meM unhoMne adhyAtma ke gUDha tattvoM ko sahaja aura sarala loka-bhASA meM janatA ke samakSa rakhA hai| prastuta pATha ukta graMthoM ke AdhAra para likhA gayA hai| AtmA aura paramAtmA prabhAkara - he gurudeva ! AtmA aura paramAtmA kA svarUpa kyA hai? kRpA kara samajhAiye; kyoMki kala Apane kahA thA ki yaha AtmA apane svarUpa ko bhUlakara duHkhI ho rahA hai| yogIndu deva - he prabhAkara bhaTTa ! AtmA ko samajhane kI icchA tuma jaise mumukSu ke hI hotI hai| jisane cetana-svarUpa AtmA kI bAta prasanna citta se sunI, vaha alpakAla meM hI paramAtma-pada ko prApta kregaa| AtmajJAna ke samAna dUsarA koI sAra nahIM hai| jJAnasvabhAvI jIva tattva ko hI AtmA kahate haiN| vaha avasthA kI apekSA tIna prakAra kA hotA hai - 1. bahirAtmA, 2. aMtarAtmA aura 3. paramAtmA / prabhAkara - bahirAtmA kise kahate haiM ? yogIndu deva - zarIra ko AtmA tathA anya padArthoM aura rAgAdi meM apanApana mAnanevAlA yA zarIra aura AtmA ko eka mAnanevAlA jIva hI bahirAtmA hai| vaha ajJAnI (mithyAdRSTi) hai| ___ AtmA ko chor3akara anya bAhya padArthoM meM Atmapana (apanApana) mAnane ke kAraNa hI yaha bahirAtmA kahalAtA hai| anAdikAla se yaha AtmA zarIra kI utpatti meM hI apanI utpatti aura zarIra ke nAza meM hI apanA nAza tathA zarIra se saMbaMdha rakhanevAloM ko apanA mAnatA A rahA hai| jabataka yaha bhUla na nikale tabataka jIva bahirAtmA arthAt mithyAdRSTi rahatA hai| prabhAkara - "bahirAtmapana chor3anA cAhie" yaha to ThIka pr...| yogIndu deva - bahirAtmapana chor3akara aMtarAtmA bananA caahie| jo vyakti bheda-vijJAna ke bala se AtmA ko dehAdika se bhinna, jJAna aura Ananda-svabhAvI jAnatA hai, mAnatA hai aura anubhava karatA hai; vaha jJAnI (samyagdRSTi) AtmA hI aMtarAtmA hai| AtmA meM hI Atmapana arthAt apanApana mAnane ke kAraNa tathA AtmA ke atirikta anya kisI meM bhI apanApana kI mAnyatA chor3a dene ke kAraNa hI vaha aMtarAtmA kahalAtA hai| aMtarAtmA tIna prakAra ke hote haiM - 1. uttama aMtarAtmA 2. madhyama aMtarAtmA 3. jaghanya aNtraatmaa| aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakAra ke parigraha se rahita utkRSTa zuddhopayogI kSINakaSAya muni (bArahaveM guNasthAnavartI) uttama aMtarAtmA haiN| avirata (8) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha3 | sAta tattva samyagdRSTi (cauthe guNasthAnavartI) jaghanya aMtarAtmA haiN| ukta donoM kI madhyadazAvartI dezavratI zrAvaka aura munirAja (pA~caveM se gyArahaveM guNasthAnavartI) madhyama aMtarAtmA haiN| prabhAkara - aMtarAtmA banane se lAbha kyA hai ? yogIndu deva - yahI aMtarAtmA gRhasthAvasthA tyAgakara zuddhopayoga rUpa muni-avasthA dhAraNa kara nija svabhAva sAdhana dvArA paramAtma-pada prApta karatA hai arthAt paramAtmA bana jAtA hai aura isake anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha aura anaMta vIrya prakaTa ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki yahI aMtarAtmA apane puruSArtha dvArA Age baDhakara paramAtmA banatA hai| prabhAkara - paramAtmA banane se kyA lAbha hai ? yogIndu deva - pratyeka AtmA sukhI honA cAhatA hai| paramAtmA pUrNa nirAkula hone se anaMta sukhI haiN| paramAtmA do prakAra ke hote haiM - (1) sakala paramAtmA (2) nikala prmaatmaa| ___cAra ghAtiyA karmoM kA abhAva karanevAle zrI arahaMta bhagavAna ko zarIra sahita hone se sakala paramAtmA kahate haiM aura karmoM se rahita siddha bhagavAna ko zarIrarahita hone se nikala paramAtmA kahate haiN| bahirAtmA saMsAramArgI hone se bahirAtmapana sarvathA heya hai| aMtarAtmA muktimArga kA pathika hai, ata: aMtarAtmapana kathaMcit upAdeya hai tathA paramAtmapana atIndriya sukhamaya hone se sarvathA upAdeya hai| ata: sabako puruSArthapUrvaka bahirAtmapana chor3akara aMtarAtmA banakara paramAtmA banane kI bhAvanA karanI caahie| AcArya gRddhapiccha umAsvAmI (vyaktitva evaM kartRtva) tattvArthasUtrakariM, gRddhapicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMjAtamumAsvAmimunIzvaram / / kama se kama likhakara adhika se adhika prasiddhi pAnevAle AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra se jaina samAja jitanA adhika paricita hai, unake jIvana paricaya ke saMbaMdha meM utanA hI aparicita hai| ye kundakundAcArya ke paTTa ziSya the tathA vikrama kI prathama zatAbdI ke antima kAla meM tathA dvitIya zatAbdI ke pUrvArddha meM bhArata-bhUmi ko pavitra kara rahe the| AcArya gRddhapiccha umAsvAmI una gauravazAlI AcAryoM meM haiM, jinheM samagra AcArya paramparA meM pUrNa prAmANikatA aura sammAna prApta hai| jo mahattva vaidikoM meM gItA kA IsAiyoM meM bAibila kA aura musalamAnoM meM kurAna kA mAnA jAtA hai, vahI mahattva jaina paramparA meM gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArthasUtra ko prApta hai| isakA dUsarA nAma mokSazAstra bhI hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| yaha grantharAja jaina samAja dvArA saMcAlita sabhI parIkSA borDoM ke pAThyakramoM meM nirdhArita hai aura sAre bhAratavarSa ke jaina vidyAlayoM meM par3hAyA jAtA hai| prastuta aMza tattvArthasUtra ke AdhAra para likhA gayA hai| prazna 1. AtmA kise kahate haiM ? ve kitane prakAra ke hote haiM ? bahirAtmA kA svarUpa likhie| 2. aMtarAtmA kA lakSaNa aura bheda spaSTa kiijie| 3. paramAtmA kise kahate haiM ? sakala va nikala paramAtmA ko spaSTa kiijie| 4. munirAja yogIndu ke vyaktitva evaM kartRtva para saMkSipta prakAza ddaaliye| (9) (10) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta tattva pravacanakAra - saMsAra meM samasta prANI duHkhI dikhAI dete haiM, aura ve duHkha se bacane kA upAya bhI karate haiM; parantu prayojanabhUta tattvoM kI sahI jAnakArI evaM zraddhA ke binA duHkha dUra hotA nhiiN| mumukSu - ye prayojanabhUta tattva kyA haiM, jinakI jAnakArI aura sahI zraddhA ke binA du:kha dUra nahIM ho sakatA ? pravacanakAra - du:kha dUra karanA aura sukhI honA hI saccA prayojana hai aura aise tattva, jinakI samyak zraddhA aura jJAna binA hamArA duHkha dUra na ho sake aura hama sukhI na ho sakeM, unheM hI prayojanabhUta tattva kahate haiN| tattva mAne vastu kA saccA svarUpa / jo vastu jaisI hai, usakA jo bhAva, vahI tattva hai| ve tattva sAta hote haiM, jaisA ki tattvArthasUtra meM AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ne kahA hai - "jIvAjIvAsravabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstattvam" / / 1 / / 4 / / jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa - ye sAta tattva haiN| praznakartA - kRpayA saMkSepa meM inakA svarUpa btaaiye| pravacanakAra - jIva tattva jJAna-darzana-svabhAvI AtmA ko kahate haiN| jJAna-darzana svabhAva se rahita tathA AtmA se bhinna samasta dravya (padArtha) ajIva tattva kahalAte haiN| pudgalAdi samasta padArtha ajIva haiN| ina zarIrAdi sabhI ajIva padArthoM se bhinna cetana tattva hI AtmA hai| vaha AtmA hI maiM hU~, mujhase bhinna pudgalAdi pA~ca dravya ajIva haiN| sAmAnya rUpa se to jIva ajIva do hI tattva haiN| AsravAdika to jIva ajIva ke hI vizeSa haiN| zaMkAkAra - yadi AsravAdika jIva ajIva ke hI vizeSa haiM to inako pRthak kyoM kahA hai ? pravacanakAra - yahA~ to mokSa kA prayojana hai| ataH AsravAdika (11) pA~ca paryAyarUpa vizeSa tattva khe| ukta sAtoM ke yathArtha zraddhAna binA mokSamArga nahIM bana sakatA hai; kyoMki jIva aura ajIva ko jAne binA apane-parAye kA bheda-vijJAna kaise ho ? mokSa ko pahicAne binA aura hitarUpa mAne binA usakA upAya kaise kare ? mokSa kA upAya saMvaranirjarA haiM, ata: unakA jAnanA bhI Avazyaka hai tathA Asrava kA abhAva so saMvara hai aura baMdha kA ekadeza abhAva so nirjarA hai; ata: inako jAne binA inako chor3a saMvara-nirjarArUpa kaise pravarte ? zaMkAkAra - hamane to pravacana meM sunA thA ki AtmA to trikAla zuddha, zuddhAzuddha paryAyoM se pRthak hai, vahI Azraya karane yogya hai| pravacanakAra - bhAI, vaha dravyadRSTi ke viSaya kI bAta hai| Atmadravya pramANadRSTi se zuddhAzuddha paryAyoM se yukta hai| jijJAsu - yaha dravyadRSTi kyA hai ? pravacanakAra - sapta tattvoM ko yathArtha jAnakara, samasta para-padArtha aura zubhAzubha AsravAdika vikArI bhAva tathA saMvarAdika avikArI bhAvoM se bhI pRthak jJAnAnanda-svabhAvI trikAlI dhruva Atmatattva hI dRSTi kA viSaya hai| isa dRSTi se kathana meM para, vikAra aura bheda ko bhI gauNa karake mAtra traikAlika jJAna-svabhAva ko AtmA kahA hai aura usake Azraya se hI dharma (saMvara nirjarA) prakaTa hotA hai| jina moha-rAga-dveSa bhAvoM ke nimitta se jJAnAvaraNAdi karma Ate haiM, una moha-rAga-dveSa bhAvoM ko to bhAvAsrava kahate haiN| usake nimitta se jJAnAvaraNAdi karmoM kA svayaM AnA dravyAsrava hai| isIprakAra AtmA kA ajJAna, moha-rAga-dveSa, puNya-pApa Adi vibhAva bhAvoM meM ruka jAnA so bhAvabaMdha hai aura usake nimitta se pudgala kA svayaM karmarUpa baMdhanA so dravya-baMdha hai| zaMkAkAra - puNya-pApa ko baMdha ke sAtha kyoM jor3a diyA ? pravacanakAra - bhAI ! puNya aura pApa, Asrava-baMdha ke hI avAntara bheda haiN| zubha rAga se puNya kA Asrava aura baMdha hotA hai aura azubha rAga, (12) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha4 dveSa aura moha se pApa kA Asrava aura baMdha hotA hai| zubha aura azabha donoM hI prakAra kA rAga arthAt puNya aura pApa donoM hI chor3ane yogya haiM, kyoMki ve Asrava aura baMdhatattva haiN| ___ puNya-pApa ke vikArI bhAva (Asrava) ko AtmA ke zuddha (vItarAgI) bhAvoM se rokanA so bhAva-saMvara hai aura tadanusAra naye karmoM kA svayaM AnA ruka jAnA dravya-saMvara hai| isIprakAra jJAnAnanda-svabhAvI AtmA ke lakSya ke bala se svarUpa - sthiratA kI vRddhi dvArA AMzika zuddhi kI vRddhi aura azuddha (zubhAzubha) avasthA kA AMzika nAza karanA so bhAva-nirjarA hai aura usakA nimitta pAkara jar3a karma kA aMzata: khira jAnA so dravya-nirjarA hai| pravacanakAra - azuddha dazA kA sarvathA sampUrNa nAza hokara AtmA kI pUrNa nirmala pavitra dazA kA prakaTa honA bhAva-mokSa hai aura nimitta kAraNa dravyakarma kA sarvathA nAza (abhAva) honA so dravyamokSa hai| ukta sAtoM tattvoM ko bhalIbhA~ti jAnakara evaM samasta paratattvoM para se dRSTi haTAkara apane Atmatattva para dRSTi le jAnA hI saccA sukha prApta karane kA saccA upAya hai| | SaT Avazyaka (maMdirajI meM zAstra-pravacana ho rahA hai / paNDitajI zAstra-pravacana kara rahe haiM aura saba zrotA rucipUrvaka zravaNa kara rahe haiN|) pravacanakAra - saMsAra ke samasta prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiM, aura una duHkhoM se bacane ke lie upAya bhI karate haiM, para unase bacane kA sahI upAya nahIM jAnate haiM, ata: duHkhI hI rahate haiN| eka zrotA - to phira duHkha se bacane kA saccA upAya kyA hai ? pravacanakAra - AtmA ko samajhakara usameM lIna honA hI saccA upAya hai aura yahI nizcaya se Avazyaka kartavya hai| dUsarA zrotA - Apa to sAdhuoM kI bAta karane lage, hama sarIkhe gRhastha saccA sukha prApta karane ke lie kyA kareM? pravacanakAra - du:kha meTane aura saccA sukha prApta karane kA upAya to sabake lie eka hI hai| yaha bAta alaga hai ki munirAja apane ugra puruSArtha se AtmA kA sukha vizeSa prApta kara lete haiM aura gRhastha apanI bhUmikAnasAra aMzata: sukha prApta karatA hai| ukta mArga meM calanevAle samyagdRSTi zrAvaka ke AMzika zuddhirUpa nizcaya Avazyaka ke sAtha-sAtha zubha vikalpa bhI Ate haiN| unheM vyavahAra-Avazyaka kahate haiN| ve chaha prakAra ke hote haiM - devapUjA gurUpAsti, svAdhyAyaH sNymstpH| dAnaJceti gRhasthAnA, SaTa karmANi dine dine / / 1. devapUjA 2. guru kI upAsanA 3. svAdhyAya 4. saMyama 5. tapa 6. dAna / zrotA - kRpayA inheM saMkSepa meM samajhA diijie| pravacanakAra - jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zaddhi nizcaya se bhAvadevapUjA hai aura sacce deva kA svarUpa samajhakara unake guNoM kA stavana hI vyavahAra se bhAva-devapUjA hai| jJAnI zrAvaka vItarAgatA aura sarvajJatA Adi guNoM kA stavana karate hue vidhipUrvaka aSTa dravya se pUjana karate haiM, use dravyapUjA kahate haiN| prazna 1. tattva kise kahate haiM ? ve kitane prakAra ke haiM ? 2. 'prayojanabhUta' zabda kA kyA Azaya hai ? 3. puNya aura pApa kA antarbhAva kina tattvoM meM hotA hai aura kaise ? spaSTa kiijie| 4. heya aura upAdeya tattvoM ko btaaiye| 5. dravya-saMvara, bhAva-nirjarA, bhAva-mokSa, dravyAsrava tathA bhAvabaMdha ko spaSTa kiijie| 6. AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaaliye| (13) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha5 | karma isIprakAra jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zuddhi hI nizcaya se guruupAsanA hai aura guru kA saccA svarUpa samajhakara unakI upAsanA karanA hI vyavahAra-guru upAsanA hai| __ tumheM pahile batAyA jA cukA hai ki arahaMta aura siddha bhagavAna deva kahalAte haiM aura AcArya, upAdhyAya aura sAdhu guru kahalAte haiN| jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zuddhi hI nizcaya se svAdhyAya hai tathA jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye tattva kA nirUpaNa karanevAle zAstroM kA adhyayana, manana karanA vyavahAra-svAdhyAya hai| zrotA-yaha to tIna he| pravacanakAra - suno ! jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zuddhi hI nizcaya se saMyama hai aura usake sAtha honevAle bhUmikAnusAra hiMsAdi se virati evaM indriyanigraha vyavahAra-saMyama hai| jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zuddhi arthAt zubhAzubha icchAoM kA nirodha (utpanna nahIM honA) nizcaya-tapa hai tathA usake sAtha honevAle anazanAdi saMbaMdhI zubhabhAva vyavahAra-tapa hai| jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zuddhi, vaha nizcaya se apane ko zuddhatA kA dAna hai tathA sva aura para ke anugraha ke lie dhanAdi denA vyavahAra-dAna hai| vaha cAra prakAra kA hotA hai - 1. AhAradAna 2. jJAnadAna 3. auSadhidAna 4. abhydaan| zrotA - nizcaya aura vyavahAra Avazyaka meM kyA aMtara hai? pravacanakAra - nizcaya Avazyaka to zuddha dharma-pariNati hai, ata: baMdha ke abhAva kA kAraNa hai tathA vyavahAra Avazyaka puNya-baMdha kA kAraNa hai| sacce Avazyaka jJAnI jIva ke hI hote haiN| para deva-pUjanAdi karane kA bhAva ajJAnI ke bhI hotA hai tathA maMda kaSAya aura zubha bhAvAnusAra puNya baMdha bhI hotA hai, para ve sacce dharma nahIM kahe jA skte| zrotA - yadi Apa aisA kahoge to ajJAnI jIva devapUjanAdi Avazyaka karmoM ko chor3a deNge| pravacanakAra - bhAI ! upadeza to U~cA caDhane ko diyA jAtA hai| devapUjanAdi ke zubha bhAva chor3akara yadi azubha bhAva meM jAveMge to pApa baMdha kreNge| ata: devapUjanAdi chor3anA ThIka nahIM hai| prazna 1. chaha AvazyakoM ke nAma likhakara unakI paribhASAyeM diijie| (15) siddhAntacakravartI nemicandrAcArya (vyaktitva evaM kartRtva) jaha cakkeNa ya cakkI, chakkhaMDaM sAhiyaM avigghenn| taha mai cakkeNa mayA, chakkhaMDa sAhiyaM sammaM / / ' "jisaprakAra sudarzanacakra ke dvArA cakravartI chaha khaMDoM ko sAdhatA (jIta letA) hai, usIprakAra maiMne (nemicandra ne) apane buddhirUpI cakra se SaTkhaNDAgamarUpa mahAna siddhAnta ko sAdhA hai|" ata: ve 'siddhAntacakravartI' khlaae| ye prasiddha jaina rAjA cAmuNDarAya ke samakAlIna the aura cAmuNDarAya kA samaya gyArahavIM sadI kA pUrvArdha hai, ata: AcArya nemicandra bhI isI samaya bhArata-bhUmi ko alaMkRta kara rahe the| ye koI sAdhAraNa vidvAn nahIM the; inake dvArA racita gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, trilokasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra Adi upalabdha grantha unakI asAdhAraNa vidvattA aura 'siddhAntacakravartI' padavI ko sArthaka siddha kara rahe haiN| / inhoMne cAmuNDarAya ke Agraha para siddhAnta granthoM kA sAra lekara gommaTasAra grantha kI racanA kI hai, jisake jIvakANDa aura karmakANDa nAmaka do mahA adhikAra haiN| inakA dUsarA nAma paMcasaMgraha bhI hai| isa grantha para mukhyata: cAra TIkAe~ upalabdha haiM - (1) abhayacaMdrAcArya kI saMskRta TIkA 'mNdprbodhikaa| (2) kezavavarNI kI saMskRta kannar3I TIkA 'jIvatattvapradIpikA / 1. gommaTasAra karmakANDa, gAthA 397 (16) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAmuNDarAya - bhAva-karma kyA hotA hai ? AcArya nemicandra - karma ke udaya meM yaha jIva moha-rAga-dveSa rUpa vikArI bhAvarUpa hotA hai, unheM bhAva-karma kahate haiM aura una moharAga-dveSa bhAvoM kA nimitta pAkara kArmANa vargaNA (karmaraja) karmarUpa pariNamita hokara AtmA se sambaddha ho jAtI hai, unheM dravyakarma kahate (3) nemicandrAcArya kI saMskRta TIkA 'jiivtttvprdiipikaa'| (4) AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI kI bhASATIkA 'smygjnyaancNdrikaa'| yaha pATha gommaTasAra karmakANDa ke AdhAra para likhA gayA hai| karma cAmuNDarAya - mahArAja ! yaha AtmA duHkhI kyoM hai ? AtmA kA hita kyA hai ? kRpA kara btaaiye| AcArya nemicandra - AtmA kA hita nirAkula sukha hai, vaha AtmA ke Azraya se hI prApta kiyA jA sakatA hai| para yaha jIva apane jJAnasvabhAvI AtmA ko bhUlakara moha-rAga-dveSarUpa vikArI bhAvoM ko karatA hai, ata: dukhI hai| cAmuNDarAya - hamane to sunA thA ki dukha kA kAraNa karma hai| AcArya nemicandra - nahIM bhAI ! jaba yaha AtmA apane ko bhUlakara svayaM moha-rAga-dveSa bhAvarUpa vikArI pariNamana karatA hai, taba karma kA udaya usameM nimitta kahA jAtA hai| karma thor3e hI jabaradastI AtmA ko vikAra karAte haiN| cAmuNDarAya - yaha nimitta kyA hotA hai ? AcArya nemicandra - jaba padArtha svayaM kAryarUpa pariName ,taba kArya kI utpatti meM anakala hone kA Aropa jisa para A sake use nimittakAraNa kahate haiN| ata: jaba AtmA svayaM apanI bhUla se vikArAdi rUpa (duHkhAdi rUpa) pariName, taba usameM karma ko nimitta kahA jAtA hai| cAmuNDarAya - yaha to ThIka hai ki yaha AtmA apanI bhUla se svayaM du:khI hai, jJAnAvaraNAdi karmoM ke kAraNa nhiiN| para vaha bhUla kyA hai ? AcArya nemicandra - apane ko bhUlakara para meM iSTa aura aniSTa kalpanA karake moha-rAga-dveSarUpa bhAvakarma (vibhAvabhAvarUpa pariNamana) karanA hI AtmA kI bhUla hai| cAmuNDarAya - to karmabaMdha ke nimitta, AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSa bhAva to bhAvakarma haiM aura kArmANa vargaNA kA karmarUpa pariNamita rajapiNDa dravya-karma ? ___ AcArya nemicandra - jo jIva ke anujIvI guNoM ko ghAta karane meM nimitta hoM ve ghAti karma haiM, aura jo AtmA ke anujIvI guNoM ke ghAta meM nimitta na hoM unheM aghAtiyA karma kahate haiN| cAmuNDarAya - jJAna para AvaraNa DAlanevAle karma ko jJAnAvaraNa aura darzana para AvaraNa DAlanevAle karma ko darzanAvaraNa kahate hoNge| AcArya nemicandra - suno ! jaba AtmA svayaM apane jJAna bhAva kA ghAta karatA hai arthAt jJAna-zakti ko vyakta nahIM karatA, taba AtmA ke jJAnaguNa ke ghAta meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use jJAnAvaraNa kahate haiN| aura jaba AtmA svayaM apane darzana-guNa (bhAva) kA ghAta karatA hai, taba darzana guNa ke ghAta meM jisa karma kA udaya nimitta ho use darzanAvaraNa kahate haiN| jJAnAvaraNI pA~ca prakAra kA aura darzanAvaraNI nau prakAra kA hotA hai| cAmuNDarAya - aura mohanIya..........? AcArya nemicandra - jIva apane svarUpa ko bhUlakara anya ko apanA mAne yA svarUpAcaraNa meM asAvadhAnI kare taba jisa karma kA udaya nimitta ho, use mohanIya karma kahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai - 1. darzana mohanIya 2. cAritra mohniiy| mithyAtva Adi tIna bheda darzana mohanIya ke haiM, 25 kaSAyeM cAritra mohanIya ke bheda haiN| 1. ye nemicaMdrAcArya, siddhAntacakravartI nemicaMdrAcArya se bhinna haiN| (18) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha6 | rakSAbaMdhana cAmuNDarAya - aba ghAtiyA karmoM meM eka antarAya aura raha gayA? AcArya nemicandra - jIva ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ke vighna meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use antarAya karma kahate haiN| yaha pA~ca prakAra kA hotA hai| cAmuNDarAya - aba kRpayA aghAtiyA karmoM ko bhI......? AcArya nemicandra - hA~ ! hA~ !! suno! jaba AtmA svayaM moha bhAva ke dvArA AkulatA karatA hai, taba anukUlatA, pratikUlatArUpa saMyoga prApta hone meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use vedanIya karma kahate haiN| yaha sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jIva apanI yogyatA se jaba nArakI, tiryaMca, manuSya yA deva zarIra meM rukA rahe, taba jisa karma kA udaya nimitta ho use Ayu karma kahate haiN| yaha bhI narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu ke bheda se cAra prakAra kA hai| tathA jisa zarIra meM jIva ho usa zarIrAdi kI racanA meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use nAma karma kahate haiN| yaha zubha nAma karma aura azubha nAma karma ke bheda se do prakAra kA hotA hai| vaise isakI prakRtiyA~ 93 haiN| aura jIva ko ucca yA nIca AcaraNa karanevAle kula meM paidA hone meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use gotra karma kahate haiN| yaha bhI uccagotra aura nIcagotra, isaprakAra do bhedavAlA hai| cAmuNDarAya - to basa, karmoM ke ATha hI prakAra haiN| AcArya nemicandra - ina ATha bhedoM meM bhI prabheda hai, jinheM prakRtiyA~ kahate haiM aura ve 148 hotI haiN| aura bhI ve kaI prakAra ke bhedoM dvArA inheM samajhA jA sakatA hai, abhI itanA hI paryApta hai| yadi vistAra se jAnane kI icchA ho to gommaTasAra karmakANDa Adi granthoM kA adhyayana karanA caahie| prazna 1. karma kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita ginaaiye| 2. dravya karma aura bhAva karma meM kyA aMtara hai? 3. kyA karma AtmA ko jabardastI vikAra karAte haiM ? 4. jJAnAvaraNI, mohanIya evaM Ayu karma kI paribhASAe~ likhie| 5. siddhAntacakravartI AcArya nemicandra kA saMkSipta paricaya diijie| adhyApaka - sarva chAtroM ko sUcita kiyA jAtA hai ki kala rakSAbaMdhana mahAparva hai| isa dina akaMpanAcArya Adi sAta sau muniyoM kA upasarga dUra huA thaa| ata: yaha dina hamArI khuzI kA dina hai| isake upalakSa meM kala zAlA kA avakAza rhegaa| chAtra - gurudeva ! akaMpanAcArya kauna the, una para kaisA upasarga AyA thA, vaha kaise dUra huA ? kRpayA saMkSepa meM smjhaaiye| adhyApaka - suno ! akaMpanAcArya eka digambara saMta the, unake sAtha sAta sau muniyoM kA saMgha thA aura ve usake AcArya the| eka bAra ve saMgha sahita vihAra karate hae ujjaina phNce| usa samaya ujjainI ke rAjA zrIvarmA the| unake yahA~ cAra maMtrI the - jinake nAma the - bali, namuci, bRhaspati aura prahlAda / jaba rAjA ne muniyoM ke Agamana kA samAcAra sunA to vaha sadalabala unake darzanoM ko phuNcaa| cAroM maMtrI bhI sAtha the| sabhI munirAja AtmadhyAna meM magna the| ataH pravacana-carcA kA koI prasaMga na bnaa| maMtrigaNa muniyoM ke AsthAvAna na the, ata: unhoMne rAjA ko bhar3akAnA cAhA aura kahA "maunaM mUrkhasya bhUSaNam" - mauna mUrkhatA chipAne kA acchA upAya hai, yahI socakara sAdhu loga cupa rahe haiN| zrutasAgara munirAja AhAra karake A rahe the| unheM dekha eka maMtrI bolA - eka baila (mUrkha) vaha A rahA hai aura ve maMtrI munirAja se vAdavivAda ke lie ulajha pdd'e| phira kyA thA, munirAja ne apanI prabala yuktiyoM dvArA zIghra hI unakA mada khaMDita kara diyaa| rAjA ke sAmane una cAroM kA abhimAna cUrNa ho gyaa| usa samaya to ve loga cupacApa cale gaye para rAtri meM cAroM ne hI vahA~ Akara munirAja (20) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para prahAra karane ko ekasAtha talavAra uThAI; kintu unake hAtha kIlita hokara uThe hI raha gaye / prAta: yaha samAcAra jaba rAjA aura janatA ne sunA to saba vahA~ A gye| munirAja kI sabane stuti kI aura rAjA ne cAroM maMtriyoM ko dezanikAlA de diyaa| chAtra - ve munirAja rAta ko vahA~ kaise rahe ? unheM to jahA~ saMgha ThaharA thA, vahIM dhyAnastha rahanA cAhie thaa| ___ adhyApaka - jaba unhoMne ukta vivAda kI carcA AcAryazrI se kI to unhoMne kahA ki tumheM unase carcA hI nahIM karanI cAhie thI; kyoMki jisaprakAra saoNpa ko dUdha pilAne se viSa hI banatA hai, usIprakAra tIvra kaSAyI jIvoM se kI gaI tattvacarcA unake krodha ko hI bar3hAtI hai| ho sakatA hai ki ve kaSAya kI tIvratA meM koI upasarga kreN| ata: tuma usI sthAna para jAkara rAta ko dhyAnastha rho| chAtra - phira.........................? adhyApaka- ve cAroM maMtrI hastinApura ke rAjA padamarAya ke yahA~ jAkara kArya karane lge| kisI bAta para prasanna hokara padmarAya ne unheM mu~ha mA~gA varadAna mA~gane ko khaa| unhoMne use yathAsamaya lene kI anumati le lii| eka bAra ve akaMpanAcArya Adi sAta sau munirAja vihAra karate hue hastinApura phuNce| unheM AyA dekha bali ne rAjA padmarAya se sAta dina ke lie rAjya mA~ga liyaa| rAjya pAkara vaha munirAjoM para ghora upasarga karane lgaa| taba rAjA padmarAya ke bhAI jo pahile muni ho gaye the, una munirAja viSNukumAra ne unakI rakSA kii| chAtra - aise duSTa zaktizAlI rAjA se niHzastra munirAja ne kaise rakSA kI? adhyApaka - munirAja ko vikriyA Rddhi prApta thii| chAtra - vikriyA Rddhi kyA hotI hai ? adhyApaka - vikriyA Rddhi use kahate haiM, jisake bala se apane zarIra ko cAhe jitanA bar3A yA choTA banA leN| munirAja ne apanA pada tyAga kara bAvaniyA kA bheSa banAyA aura bali ke darabAra meM phuNce| bali ne unase icchAnusAra vastu mA~gane kI prArthanA kii| unhoMne apane kadamoM se tIna bhUmi maaNgii| jaba bali ne tIna kadama bhUmi denA svIkAra kara liyA to unhoMne apane zarIra ko baDhA (21) liyA aura samasta bhUmi ko do pagoM meM hI nApa liyaa| isa taraha bali ko parAsta kara munirAjoM ne rakSA kii| vaha dina zrAvaNa kI pUrNimA kA thaa| ata: usI dina se rakSAbaMdhana parva cala par3A / munirAjoM kI rakSA huI aura bali kA baMdhana huaa| chAtra - kyA muni kI bhUmikA meM bhI yaha saba ho sakatA hai ? adhyApaka - nahIM bhAI ! tumane dhyAna se nahIM sunA / hamane kahA thA ki unhoMne munipada chor3akara bAvaniyA kA bheSa bnaayaa| yaha kArya unake pada ke yogya na thA, tabhI to unako prAyazcitta lenA par3A, dubArA dIkSA lenI pdd'ii| chAtra - dhanya hai una muni viSNukumAra ko| adhyApaka - vAstava meM dhanya to ve akaMpanAcArya Adi manirAja haiM, jinheM itanI vipattiyA~ bhI AtmadhyAna se na DigA skiiN| chAtra - hA~ ! aura ve zrutasAgara muni, jinhoMne bali Adi se vivAda kara unakA maMda khaMDita kiyaa| adhyApaka - unakI vidvatA to prazaMsanIya hai, para duSToM se ulajhanA nahIM cAhie thaa| AtmA kI sAdhanA karanevAle ko duSToM se ulajhanA ThIka nhiiN| chAtra - kyoM? adhyApaka - dekho na, usI ke pariNAmasvarUpa to itanA jhagar3A huaa| ata: pratyeka AtmArthI ko cAhie ki vaha jagat ke prapaMcoM se dUra rahakara tattvAbhyAsa meM prayatnazIla rahe / yahI saMsAra-baMdhana se rakSA kA saccA upAya hai| prazna 1. rakSAbaMdhana kathA apane zabdoM meM likhie| 2. muni viSNukumAra ko upasarga nivAraNArtha munipada kyoM chor3anA par3A? 3. zrutasAgara munirAja ko akaMpanAcArya ne vAda-vivAda ke sthAna para jAkara rAtri meM dhyAnastha hone kA Adeza kyoM diyA? 4. ukta kathA paDha kara jo bhAva paidA hotA hai, unheM vyakta kiijie| 1. jisakA zarIra bahuta choTA bAvana aMgula kA hotA hai, usako bAvaniyA kahate haiN| (22) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha7 | jambUsvAmI kavivara paNDita rAjamalajI pANDe (vyaktitva evaM kartRtva) "pAMDe rAjamalla jinadharmI, nATaka samayasAra ke marmI" __ - banArasIdAsa rAjasthAna ke jina pramukha vidvAnoM ne Atma-sAdhanA ke anurUpa sAhitya-ArAdhanA ko apanA jIvana samarpita kiyA hai, unameM paNDita rAjamalajI kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| inakA pramukha nivAsa sthAna DhU~DhAhaDha pradeza kA vairATa nagara aura mAtRbhASA DhU~DhArI rahI hai| ye saMskRta aura prAkRta bhASA ke bhI uccakoTi ke vidvAna the| ye 17vIM sadI ke pramukha vidvAn banArasIdAsa ke pUrvakAlIna the| inakA pahilA grantha jambUsvAmI caritra saM. 1633 meM pUrNa huA thA, ata: inakA janma nizcitatayA 17vIM sadI ke prAraMbha meM hI huA hogaa| inakI pratibhA bahumukhI thii| ye kavi, TIkAkAra, vidvAn aura vaktA saba eka sAtha the| inakI kavitA meM kAvyatva ke sAtha-sAtha adhyAtma tathA gaMbhIra tattvoM kA gUDha vivecana hai| inake dvArA racita nimnalikhita racanAe~ prApta haiM - 1. jambUsvAmI caritra 4. tattvArthasUtra TIkA 2. chaMdovidyA 5. samayasArakalaza bAlabodha TIkA 3. adhyAtmakamalamArtaNDa 6. paMcAdhyAyI prastuta pATha Apake dvArA racita jambUsvAmI caritra ke AdhAra para likhA gayA hai| (23) jambUsvAmI bahina - antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra pUrNa vItarAgI aura sarvajJa the| unake bAda bhI koI pUrNa vItarAgI aura sarvajJa huA? ___ bhAI - hA~ ! hA~ !! kyoM nahIM hue ? unake bAda gautama svAmI, sudharmAcArya aura jambUsvAmI pUrNa vItarAgI aura kevalajJAnI hue| isa yuga ke antima kevalI jambUsvAmI hI haiN| bahina - to mahAvIra svAmI ke samAna jambUsvAmI bhI rAjakumAra hoNge| ____ bhAI - nahIM, bahina ve to rAjagRha nagara ke eka rAjamAnya seTha ke putra the| unake pitA kA nAma arhaddAsa thA aura mAtA kA nAma jinamatI thaa| jambUkumAra kA janma phAlguna kI pUrNimA ko huA thaa| zreSThiputra jambUkumAra kA rAjA zreNika ke darabAra meM evaM tatkAlIna samAja meM mahattvapUrNa sthAna thaa| nagara ke aneka zrImaMta apanI guNavatI kanyAoM kI zAdI jambUkumAra se karanA cAhate the tathA cAra kanyAoM kI sagAI bhI unase pakkI ho cukI thI pr......| bahina - para kyA ? bhAI - para ve to bacapana se hI vairAgya rasa meM page hue the| unakA mana to AtmA ke ananta atIndriya Ananda ke lie tar3apa rahA thA, ata: unhoMne zAdI karane se sApha inkAra kara diyaa| bahina - inkAra kara diyA ? pakkI sagAI tor3a dI ? vivAha nahIM kiyA? bhAI - ve to yahI cAhate the ki vivAha na karU~ para jaba kanyAoM ne yaha samAcAra sunA to ve bhI bolIM ki yadi zAdI hogI to jambUkumAra se anyathA nhiiN| bahina - phira........................? bhAI - phira kyA ? cAroM lar3akiyoM ke mAtA-pitA aura jambUkumAra ke mAtA-pitA ne ati Agraha kiyA ki cAhe tuma bAda meM dIkSA le (24) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lenA para zAdI se inkAra na karo, kyoMki ve jAnate the ki sarvAMgasundarI kanyAyeM apane rUpa aura guNoM dvArA jambukumAra kA mana raMjAyamAna kara leMgI aura phira jambUkumAra vairAgya kI bAteM bhUla jAveMge, para....... / bahina para kyA ? bhAI - para jambUkumAra ne zAdI karanA to svIkAra kara liyA, kintu unake mana ko sAMsArika viSayavAsanAyeM apanI ora khIMca na skiiN| bahina - to kyA zAdI nahIM huI ? bhAI - zAdI to huI para dUsare hI dina jambUkumAra ghara-bAra, kuTumba - parivAra, dhana-dhAnya aura devAMganA-tulya cAroM striyoM ko tyAga kara nagna digambara sAdhu ho gaye / bahina - unakI patniyoM ke nAma kyA the ? kyA unhoMne unheM dIkSA lene se rokA nahIM ? bhAI - unake nAma padmazrI, kanakazrI, vinayazrI aura rUpazrI the / unhoMne apane hAva-bhAva, rUpa lAvaNya, sevA-bhAva aura buddhi caturAI se pUrA-pUrA prayatna kiyA, para AtmAnanda meM magna rahane ke abhilASI jambUkumAra ke mana ko ve vicalita na kara sakIM / bahina - ThIka hI hai / rAgiyoM kA rAga jJAniyoM ko kyA prabhAvita karegA ? jJAna aura vairAgya kI kiraNeM to ajJAna aura rAga ko nAza karane meM samartha hotI haiN| bhAI - ThIka kahatI ho bahina ! unake jJAna aura vairAgya kA prabhAva to usa vidyuccara nAmaka cora para bhI par3A, jo usI rAta jambUkumAra ke makAna meM corI karane AyA thA; lekina jambUkumAra tathA unakI navapariNItA striyoM kI carcA ko sunakara tathA una kumAra kI vairAgya pariNati dekha unake sAtha hI muni ho gye| bahina - aura una kanyAoM kA kyA huA ? bhAI unhoMne bhI apanI dRSTi ko viSaya kaSAya se haTAkara vairAgya (25) kI tarapha mor3A aura ve dIkSA lekara arjikAyeM ho giiN| jambUsvAmI ke mAtA-pitA ne bhI arjikA aura munivrata aMgIkAra kiyA / isaprakAra sArA hI vAtAvaraNa vairAgyamaya ho gyaa| jambUkumAra muni niraMtara Atma-sAdhanA meM magna rahane lage aura mAgha sudI saptamI ke dina - jisa dina unake guru sudharmAcArya ko nirvANa lAbha huA jambUsvAmI ko kevalajJAna kI prApti huI thI / bahina - jisaprakAra mahAvIra kA nirvANa divasa aura gautama kA kevalajJAna - divasa eka hI hai, usIprakAra sudharmAcArya kA nirvANa divasa aura jambUsvAmI kA kevalajJAna divasa eka hI huA / bhAI - hA~ ! usake bAda jambUsvAmI kI divyadhvani dvArA 18 varSa taka magadha se lekara mathurA taka ke pradezoM meM tattvopadeza hotA rahA aura anta meM ve caurAsI (mathurA) se mokSa pdhaare| prazna 1. jambUsvAmI kA saMkSipta paricaya apanI bhASA meM diijie| 2. mahAkavi paNDita rAjamalajI pANDe ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaaliye| 1. paNDita rAjamalajI inheM vipulAcala se mokSa jAnA mAnate haiN| ----- (26) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 8 paNDita jayacaMdajI chAbar3A (vyaktitva evaM kartRtva) (saMvat 1795-1881 ) bAraha bhAvanA jayapura ke pratibhAzAlI AtmArthI vidvAnoM meM paNDita jayacaMdajI chAbar3A kA eka mahattvapUrNa sthAna hai| ApakA janma jayapura se tIsa mIla dUra DiggI-mAlapurA roDa para sthita phAgaI (phAgI ) grAma meM huA thA / Apake pitA kA nAma motIrAmajI chAbar3A thaa| gyAraha varSa kI alpAyu meM ApakI ruci tattvajJAna kI tarapha ho gii| thii| kucha samaya bAda Apa phAgaI se jayapura A gaye, jahA~ Apako mahApaNDita ToDaramalajI Adi kA satsamAgama prApta huA thaa| Apako AdhyAtmika jJAna jayapura kI terApaMtha sailI meM prApta huA thaa| isakA unhoMne isaprakAra ullekha kiyA hai - sailI terApaMtha supaMtha, tAmeM bar3e guNI guna graMtha / tinakI saMgati meM kachu bodha, pAyo maiM adhyAtama sodha / / Apake suputra paNDita nandalAlajI bhI mahAn vidvAna the| paNDi jayacaMdajI ne svayaM unakI prazaMsA likhI hai / ApakI racanAyeM prAyaH TIkAgraMtha haiM, jinheM vacanikA ke nAma se kahA jAtA hai| vaise ApakI kaI maulika kRtiyA~ bhI haiN| Apake kucha mahattvapUrNa grantha nimnalikhita haiM 1. tattvArthasUtra vacanikA 3. prameyaratnamAlA vacanikA 5. samayasAra vacanikA 7. jJAnArNava vacanikA 2. sarvArthasiddhi vacanikA 4. dravyasaMgraha vacanikA 6. aSTapAhur3a vacanikA 8. dhanyakumAra caritra vacanikA 10. pada saMgraha 9. kArtikeyAnuprekSA vacanikA prastuta bAraha bhAvanAyeM Apake dvArA hI banAI gaI haiN| ( 27 ) anitya azaraNa saMsAra ekatva anyatva azuci Asrava saMvara bAraha bhAvanA dravya rUpa kari sarva thira, parajaya thira hai kauna / dravya dRSTi ApA lakho, parajaya naya kari gauna / / zuddhAtama aru paMca guru, jaga meM saranau doya / moha udaya jiya ke vRthA, Ana kalpanA hoya / / para dravyana taiM prIti jo, hai saMsAra abodha / tAko phala gati cAra meM, bhramaNa ko zruta zodha / / paramAratha taiM AtamA, eka rUpa hI joya / karma nimitta vikalapa ghane, tina nAse ziva hoya / / apane apane sattvakU~, sarva vastu vilasAya / aiseM citavai jIva taba, parateM mamata na thAya / / nirmala apanI AtamA, deha apAvana geha / jAni bhavya nija bhAva ko, yAsoM tajo saneha / / Atama kevala jJAnamaya, nizcaya - dRSTi nihAra / saba vibhAva pariNAmamaya, AsravabhAva viDAra / / nija svarUpa meM lInatA, nizcaya saMvara jAni / samiti gupti saMjama dharama, dharaiM pApa kI hAni / / ( 28 ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA loka vairogyotpattikAla meM bAraha bhAvanAoM kA ciMtavana karanevAle jJAnI AtmA isaprakAra vicAra karate haiM - anitya - dravya kI dRSTi se dekhA jAya to sarva jagat sthira hai, para paryAya-dRSTi se koI bhI sthira nahIM hai, ata: paryAyArthika naya ko gauNa karake dravyadRSTi se eka AtmAnubhUti hI karane yogya kArya hai| azaraNa - isa vizva meM do hI zaraNa haiN| nizcaya se to nija zuddhAtmA hI zaraNa hai aura vyavahAra se pNcprmesstthii| para moha ke kAraNa yaha jIva anya padArthoM ko zaraNa mAnatA jAtA hai, jise dhAraNa karane se pApoM kA nAza hotA hai| saMvaramaya hai AtamA, pUrva karma jhar3a jAya / nija svarUpa ko pAyakara,lokazikhara jbthaay|| loka svarUpa vicArikeM, Atama rUpa nihAra / paramAratha vyavahAra guNi, mithyAbhAva nivAri / / bodhi ApakA bhAva hai, nizcaya durlabha naahiN| bhava meM prApati kaThina hai, yaha vyavahAra kahAhi / / darzajJAnamaya cetanA, Atamadharma bakhAni / dayAkSamAdika ratanatraya, yAmeM garbhita jAni / / bodhidurlabha dharma ---- saMsAra - ekatva anyatva nizcaya se para-padArthoM ke prati moha-rAga-dveSa bhAva hI saMsAra hai| isI kAraNa jIva cAroM gatiyoM meM duHkha bhogatA huA bhramaNa karatA hai| nizcaya se to AtmA eka jJAnasvabhAvI hI hai| karma ke nimitta kI apekSA kathana karane se aneka vikalpamaya bhI use kahA hai| ina vikalpoM ke nAza se hI mukti prApta hotI hai| pratyeka padArtha apanI-apanI sattA meM hI vikAsa kara rahA hai, koI kisI kA kartA-hartA nahIM hai| jaba jIva aisA ciMtavana karatA hai to phira para se mamatva nahIM hotA hai| yaha apanI AtmA to nirmala hai, para yaha zarIra mahAn apavitra hai, ata: he bhavya jIvo ! apane svabhAva ko pahicAna kara isa apAvana deha se neha chodd'o| nizcaya dRSTi se dekhA jAya to AtmA kevala jJAnamaya hai| vibhAvabhAvarUpa pariNAma to AsravabhAva haiM, jo ki nAza karane yogya hai| nizcaya se AtmasvarUpa meM lIna ho jAnA hI saMvara hai| usakA kathana samiti, gupti aura saMyama rUpa se kiyA (29) nirjarA- jJAnasvabhAvI AtmA hI saMvara (dharma) maya hai| usake Azraya se hI pUrvopArjita karmoM kA nAza hotA hai aura yaha AtmA apane svabhAva ko prApta karatA hai| loka - loka (SaT dravya) kA svarUpa vicAra karake apanI AtmA meM lIna honA caahie| nizcaya aura vyavahAra ko acchI taraha jAnakara mithyAtva bhAvoM ko dUra karanA caahie| bodhidurlabha - jJAna AtmA kA svabhAva hai, ata: vaha nizcaya se durlabha nahIM hai| saMsAra meM AtmajJAna ko durlabha to vyavahAranaya se kahA gayA hai| dharma AtmA kA svabhAva jJAna-darzanamaya hai| dayA, kSamAdi Adi dazadharma aura ratnatraya saba isameM hI garbhita ho jAte haiN| azuci - Asrava - saMvara - prazna 1. nimnalikhita bhAvanAoM saMbaMdhI chaMda arthasahita likhiye - anitya, ekatva, saMvara, bodhidurlbh| 2. paNDita jayacaMdajI chAbar3A ke vyaktitva evaM kartRtva para prakAza ddaaliye| (30)