Sthanakvasi Jain Itihas

Author(s): Kesrichand Bhandari
Publisher: Sthanakvasi Jain Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022674/1

Page #1

HEEEEEE
થાનકવાસી :
-
જૈન ઇતિહાસ
E
સ્થાનકવાસી જૈન કાર્યાલય.
અમદાવાદ.
田田田田田田田
田田田田田田田田田田田田

Page #2

=
=
=
=
==
શ્રી સ્થાનકવાસી
જૈન ઇતિહાસ.
લેખક : શ્રી. કેસરીચંદજી ભંડારી (અંદર).
પ્રશકે શ્રી સ્થાનકવાસી લકથાલય
પંચભાઈની પોળ-અમદાવાદ,
કિંમત છ આના,

Page #3

અનુવાદક અને પ્રકાશક : જીવનલાલ છગનલાલ સંઘવી સ્થા. જૈન કાર્યાલય-અમદાવાદ
પ્રથમવૃત્તિ વિ. સં. ૧૯૯૪
પ્રત ૨૨૦૦ ઈ. સ. ૧૯૩૮
વીર સં. ૨૪૬૪ કિમત ૦-૬-૦.
મુદ્રક રમણિકલાલ પિતામ્બરદાસ કોઠારી ધી વીરવિજય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ : રતન પિળ : સાગરની ખડકી-અમદાવાદ.

Page #4

હિંદી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના.
સાધારણ રીતે જૈનધર્મ અને ખાસ કરીને શ્વેતાંબર (સાધુ માગી) સ્થાનકવાસી જૈનેાના સંબંધમાં આમ જનતામાં ઘણીજ ગેર સમજુતી ફેલાએલ માલુમ પડે છે. આ પુસ્ત કમાં મેં જૈનધર્મની ત્રણ મુખ્ય શાખાઓના ઇતિહાસ પર દરેક પ્રકારના પ્રકાશ નાખવાના પ્રયત્ન કરેલ છે. પૂરેપૂરી ખાત્રીવાળી દલીલેાથી મેં અહિં સાબિત કર્યું છે કે—સ્થાનકવાસી જૈનેાજ શુદ્ધ અને અસલ જૈનધર્મના સાચા અને મૌલિક અનુયાયી ( followers છે. અને દિગંબર તથા શ્વે. મૂર્તિ પૂજક જૈના તેા અસલ જૈનધર્મની વિકૃત થએલી શાખાઆજ છે.
આ પુસ્તક્રમાં મે તદ્દન નિષ્પક્ષ ભાવથી આ વિષયની ચર્ચા કરી છે, તે પણ સંભવ છે કે-તેમ કરતાં અજાણુપણે કાઈ એવી વાતા કહેવાઇ ગઇ હાય, જે ખીજા સપ્રદાચેાની ભાવના દુ:ખવવાવાળી હાય; કદાચ એમ થઈ ગયું હાય તા તે એક અનિવાર્યતા માત્ર છે–કારણ કે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં તેના ખુલાસા કરવાની ખાસ જરૂર હતી. તેથી જે જે વાતા જે જે ભાવામાં લખાએલ છે, તેજ ભાવમાં વાચક વર્ગ ગ્રહણ કરે.
આ પુસ્તકમાં સાષકારક પ્રમાણેાથી મેં એ પણ સિદ્ધ કરી આપેલ છે કે–જૈન ધર્મ એ ઘણાજ પ્રાચીન (જુના અસલી) ધર્મ છે, એટલુંજ નહિ પણ જુના કહેવાતા એવા પ્રાચીન વેદ ધર્મથી પણુ પ્રાચીન છે. મારા આ

Page #5

આશ્ચય કારક ખુલાસાને ઘણા ભાઈએ આનાકાની સાથે સ્વીકારશે, કારણ કે આટલા વખત તેએ આ સબંધમાં બીજું જ કાંઈ માનતા આવ્યા છે; તેા પણ મારા આ ખુલાસાની મજબુતાઈમાં મેં જે જે પ્રમાણેા આપેલ છે તે એટલાં તા જોરદાર અને સત્ય છે કે, પાકા પાતેજ મારાં આ પ્રમાણેાને બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરી સત્ય માની લેશેજ.
આ પુસ્તકને નિષ્પક્ષપાતપણે વાંચ્યા પછી જો પાઠકાના દિલમાંથી જૈનધર્મ અને ખાસ કરીને સ્થાનકવાસી જૈનધર્મ સંબંધી જે મિથ્યા વિચારી હતા, તે દૂર થઈ જાય તા હું મારી જાતને એટલે દરજ્જે કૃતકૃત્ય માનીશ.
મારા વિદ્વાન્ અને માનનીય મિત્ર શ્રી K. B. Bidwai B.A. એ આ પુસ્તકમાં જે રસ લીધેા છે અને મને જે પ્રકારે ઉત્સાહિત કરેલ છે, તે માટે હું તેઓશ્રીના જેટલા ઉપકાર માનું તેટલા થાડા છે. આ પુસ્તકની હસ્તલિખિત પ્રત વાંચોને તેઓશ્રીએ અનેક ઉપયાગી સૂચનાએ કરેલ છે, હસ્તલિખિત પ્રતમાં જરૂરી સુધારાઓ કર્યા છે, અને પ્રુફ જોવામાં પણ બહુજ મહેનત લીધી છે. તેઓશ્રીની આ અપૂર્વ સહાયતાને માટે હું ખરા હૃદયથી તેમના આભારી છું.
આ પુસ્તક લખવામાં અને છપાવવામાં મારે અનેક મુશ્કેલીઓના સામના કરવા પડયો છે. આશા છે કે, મારા સુજ્ઞ પાકા આ પુસ્તકની ભૂલચૂક માટે મને ક્ષમા કરશે.
—અવેશક.

Page #6

ગુજરાતી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવના.
લગભગ ત્રણેક વર્ષ પહેલાં આ હિંદી પુસ્તકને ગુજરાતીમાં છપાવી મારા “સ્થાનક્વાસી જેન” પેપરના ગ્રાહકોને ભેટ તરીકે આપવાનો વિચાર થયો હતો, પણ અમુક સંગને લઈને તે વખતે તે કામ થઈ ન શકયું. આજે આ “સ્થાનકવાસી જૈન ધર્મનો ઇતિહાસ ” ગુજરાતીમાં છપાવી મારા ગ્રાહકેને ભેટ આપતાં અત્યંત આનંદ થાય છે.
આ પુસ્તક સને ૧૯૧૧ માં દેવાસવાળા શ્રીયુત કેસરીચંદજી ભંડારીએ અંગ્રેજીમાં “Notes on The Sthanakvasi Janis” ના નામથી છપાવી બહાર પાડયું હતું. ત્યારબાદ તેમના સુપુત્રાએ આ પુસ્તક હિંદીમાં બહાર પાડયું હતું. આ હિંદી પુસ્તક આજથી ત્રણ વર્ષ પહેલાં મારા વાંચવામાં આવ્યું, ત્યારથી જ તે પુસ્તકને ગુજરાતીમાં છપાવવાની મારી ઈચ્છા હતી.
| મારી આ ઈછા ભંડારીજીના સુપુત્રોએ પાર પાડી. ઈંદરમાં તેઓનું “સરદાર પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ” છે. તેઓશ્રીની પાસે હિંદીમાંથી ગુજરાતી કરી આ પુસ્તક છાપવાની માગણી કરતાં, તેઓએ તરતજ તે મુજબ કરવાની મને રજા આપી. એટલું જ નહિ, પણ ગુજરાતી ભાષાંતર તેમને એકલતાં, તેઓએ પોતાના કિમતી વખતને ભેગ આપી, તે ભાષાંતર જોઈ ગયા, અને સાથે જ પોતાનો અભિપ્રાય પણ મોકલ્યા કે–“ભાષાંતર બહુજ સારું થયું છે.” આ પુસ્તક

Page #7

ཨ་
ૐ
ગુજરાતીમાં બહાર પડયું તેના બધા યશ ભંડારીજીના સુપુત્રાનેજ ઘટે છે.
પુસ્તક પ્રકાશન સંબંધી આટલું વિવેચન કર્યા પછી, વાચક ખંધુને એ શબ્દ કહેવા માગું છું. હિંદીની પ્રસ્તાવનામાં જે કાંઇ કહેવાનું હતું, તે ભંડારીજીએ કહી દીધું છે, તેમજ આવા નાના પુસ્તકને લાંબી પ્રસ્તાવનાની જરૂર પણ ન હેાય. તેથી વધારે ન કહેતાં મારા સુજ્ઞ વાચકાને અહિં એટલુંજ કહું છું કે, આ પુસ્તકને પહેલેથી છેલ્લે સુધી બરાબર ધ્યાનપૂર્વક વાંચી જશે. કદાચ એક વખત વાંચવાથી તે ખરાખર ન સમજાય, તેા ખીજી વખત, ત્રીજી વખત, એમ એ ચાર વખત વાંચી જવાથી ભંડારીજીએ આ પુસ્તકમાં શું કહ્યુ છે, તે ખરાખર સચાટ રીતે આપના મગજમાં બેસી જશે. અને ત્યારેજ આ પુસ્તકની ઉપયેાગિતાની આપને વધારે ખાત્રી થશે.
આ પુસ્તક રતલામની ધાર્મિક પરીક્ષા ઓ માં પાઠ્ય પુસ્તક તરીકે ચાલે છે. અત્યારે કાઠિયાવાડ–ગુજરાતની જૈનશાળાઓ પણ આ મામાં જોડાએલ છે. તે પરીક્ષામાં એસનાર દરેક ગુજરાતી બાળ-માળાને આ પુસ્તક ઘણુંજ ઉપચાગી થઈ પડશે. રતલામની પરીક્ષામાં નહિ બેસનાર બાળ-માળાઓને પણ આ પુસ્તક તેટલુંજ ઉપયાગી છે. તેમજ જૈનશાળાના દરેક વર્ગમાં આ પુસ્તક ચલાવવા જેવું છે, અને તે મુજબ ચલાવવાના વચના પણુ કાઠીયાવાડ– ગુજરાતની જૈન શાળાના સંચાલકા પાસેથી મળી ગયાં છે.

Page #8

જેન શાળામાં અભ્યાસ તરીકે ચલાવવા ઉપરાંત, આ પુસ્તક દરેક જેન શાળામાં તેમજ ધાર્મિક ઉત્સવ પ્રસંગે ઈનામ તરીકે પણ ખાસ વહેંચી શકાય તેવું છે. કારણ કે એક તો તે સ્વધર્મના મક્કમ સિદ્ધાંત રજુ કરતું હોવાથી અતિ ઉપયોગી પુસ્તક છે, કિસ્મતમાં પણ સસ્તું છે, તેમજ તેની ભાષા સાદી અને સરળ હોવાથી સામાન્ય જન સમુહ સહેલાઈથી તે વાંચી સમજી શકે તેમ છે.
પુસ્તકને અંતે “જૈન વિદ્યાથીઓની ફરજે” નામને વિષય ઉમેરવામાં આવ્યો છે તેમજ કેટલીક વધારાની જરૂરી નેટ્સ મૂકવામાં આવી છે.
આખાયે પુસ્તકના વાંચન પછી, જે સ્થા. સમાજની ધર્મશ્રદ્ધા દઢ થશે, ઉગતી જૈન પ્રજા સંસ્કારની પ્રેરણા પામશે, અને ઉદાર સખી ગૃહસ્થો આવાં પુસ્તકોને બહાળે પ્રચાર કરી જનહિત-સાધનાના કાર્યમાં નિમિત્તભૂત બનશે, તે લેખક, પ્રકાશક, પ્રચારક અને વાચકને શ્રમ સફળ થશે. કિ બહના!
– પ્રકાશક.
ધૂળેટી : ૧૯૯૪.

Page #9

અનુક્રમણિકા
પૃષ્ઠ 3
પ્રકરણ ૧ લું જૈનધર્મની પ્રાચીનતા પ્રકરણ ૨ નું દિગબર પ્રકરણ ૩ નું શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક પ્રકરણ ૪ થું શ્વેતાંબર સ્થાનકવાસી

Page #10

સ્થાનકવાસી જૈન ઈતિહા. - પ્રકરણ ૧ લું.
જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા. જૈનધર્મના મૂળ પ્રચારકે ક્ષત્રિય હતા.
ક્ષત્રિઓએ પિતાની શૂરવીરતાને લીધે જગતના ઈતિહાસમાં મોટું નામ કાઢયું છે, પણ એટલેથીજ બસ નહિ થતાં, જે ધર્મ આપણને ( કષાય ) આત્મા પર વિજય મેળવતાં શિખવે છે, તે ધર્મના પ્રચારક બનીને તેથી પણ વધારે નામ કાઢયું છે–ચશ મેળવ્યો છે. કેમકે પ્રબળ શત્રુઓની સેનાને જીતવા કરતાં (કષાય) આત્મા પર વિજય મેળવ વધારે મુશ્કેલ છે.
આ પ્રસિદ્ધ, શ્રેષ્ઠ અને યશસ્વી ક્ષત્રિય જાતિએ શ્રી ઋષભદેવથી લઈને શ્રી મહાવીર પ્રભુ સુધીના વીશે જેના તીર્થકરોને જન્મ આપે છે. આ મહાત્માઓએ આ અસાર સંસારના ક્ષણિક સુખ અને સંપત્તિને લાત મારીને સાધુઓનું અત્યંત સરળ અને સંયમવાળું જીવન પસંદ કર્યું, અને સંસાર ભરમાં “અહિંસા પરમો ધર્મ:” નામના સર્વ શ્રેષ્ઠ સિદ્ધાંતને પ્રચાર કર્યો.
આ શુરવીરેએ શિકાર, બલિદાન કે બીજા કોઈપણ કામ માટે કઈ પણ જીવને જાન લેવાને નિષેધ બહુજ

Page #11

જેર પૂર્વક કરીને, બિચારા મુંગા પશુઓનું રક્ષણ કર્યું, અને સર્વ સ્થળે સુખ-શાંતિ સ્થાપી.
મનુષ્યને જે સદ્દગુણે ખરેખરી રીતે શ્રેષ્ઠ બનાવે છે તે સગુણો–આત્મ ત્યાગ, ઉદારતા, સત્ય-પ્રેમ અને એવાજ બીજા અનેક સગુણેને માટે ક્ષત્રિય લોકે ઘણા જુના વખતથી પ્રસિદ્ધજ હતા. યુદ્ધના મુશ્કેલીવાળા વખતમાં પણ તેઓએ સચ્ચરિત્રતા, ધીરતા, આત્મ-નિષેધ અને કર્તવ્ય પરાયણતાનાં એવાં એવાં કામ કરેલ છે કે, જેને લઈને તેમનાં સંતાને આજે પણ તેમનાં શુભ નામોનું સ્મરણ બહુજ આદર અને સન્માનથી કરે છે.
આ
રાશિ અને પ્રચાર
આ નર–રત્ન કે જેમનામાં અસલી શ્રેષ્ઠતા અને મહાનતા ભરી પડી હતી, તેઓએજ જૈન તીર્થકરે જેવા પવિત્ર આત્માઓને જન્મ દીધે. આ તીર્થકરેએ અસંખ્ય જીના જાન બચાવ્યા, અને એક એવા મહાન ધર્મને પ્રચાર કર્યો કે જે ધર્મના ગુણગાન મુંગા જાનવરો પણ પોતાની મન ભાષામાં નિરંતર કર્યા કરે છે.
જૈન ધર્મના વિષયમાં ભ્રમ. જે ધર્મનો પ્રચાર આવા શૂરવીર ક્ષત્રિઓએ કર્યો, જે ધર્મમાં ઉત્તમોત્તમ સિદ્ધાન્તો ભર્યા પડ્યા છે, જે ધર્મો મનુષ્ય જાતિ માત્રનું અનહદ કલ્યાણ કર્યું છે, જે ધર્મમાં એવી એવી ખૂબીઓ મોજુદ પડેલી છે કે, જે ખૂબીઓની સામે આજકાલની આશ્ચર્યજનક વૈજ્ઞાનિક શોધખોળે તોતડી

Page #12

એલી જેવી લાગે છે અને જે ધર્મ અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવે છે, તે ધર્મના સંબંધમાં યુરોપીઅન અને ખીજા વિદ્વાનાએ જે જે માટી માટી ભૂલા કરેલી છે, તે જોઈ ને ખરેખર ખેદ થાય છે. આનું કારણ એટલુજ છે કે, જૈનાએ– આપણે આ બાબતમાં બહુજ ઉપેક્ષાવૃત્તિ–ઉદાસીન ભાવ રાખ્યા.
કોઈ વિદ્વાનાએ જૈન ધર્મને નાસ્તિક મત હાવાના દોષ લગાડચો, કેાઈએ જૈનધમ ને બૌદ્ધ ધર્મની શાખા માની, કાઇ લેાકેાએ જૈન ધર્મ ઉપર દર્શન-શાસ્ત્ર રહિત હોવાનું કલંક મૂકયું, કેાઈ લેાકાએ એમ પણ કહી નાખ્યું કે–જૈન ધર્મની ઉત્પત્તિ શંકરાચાર્ય પછી થઈ છે, વળી કાઈ કાઈ લેાકેાએ તે ત્યાં સુધી કહેવાનું સાહસ કર્યુ કે—શ્રી પાર્શ્વનાથ અને શ્રી મહાવીર તા કલ્પિત પુરુષા છે અને જૈન ધર્મના અસલી સ્થાપનાર તે ગાતમબુદ્ધ છે.
સુરાપીઅન વિદ્વાનેાની સાથે પૂર્વના વિદ્વાનેાને પણ આપણી પ્રાચીનતા, આપણાં સિદ્ધાન્ત અને આપણાં દર્શનશાસ્ત્ર (Philosophy ) ની ખાખતમાં બહુજ મોટા ભ્રમ ફેલાઈ ગયા છે. આપણી સમાજના આભૂષણ જેવા આપણા જૈન વિદ્વાનેાએ આ અપમાન બહુજ લાંખા વખત કર્યું, અને આ વિદ્વાનેાની ભૂલા સુધારવાના પ્રયત્નજ ન કર્યાં, તે એક બહુ ખેદની વાત છે.
સહન
* વનસ્પતિમાં જીવ હાવાની જે વાત આજથી ૨૫ વર્ષ પહેલાં વિજ્ઞાનથી સર જગદીશયદ્ર ખેાઝે શેાધી કાઢી, તે વાત આજથી હારા વર્ષ પહેલાં જૈનના તીર્થંકરા કહી ગયા છે. એટલે વિજ્ઞાનની આ નવી શેાધ જૈન મતથી તેા મામુલીજ છે.

Page #13

લેબ્રિજ, એલફિસ્ટન, બર, બાર્થ આદિ વિદ્વાનોએ જૈન ધર્મની ઉત્પત્તિ બૌદ્ધધર્મથી માની છે. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે આ પ્રોફેસરને જૈન, હિંદુ, કે બૌદ્ધ શાસ્ત્રનું જ્ઞાન જ ન હતું. આવી જ રીતે જે વિદ્વાને, જૈનધર્મને વિશેષ પ્રાચીન હિંદુ ધર્મની શાખા માને છે, તે વિદ્વાને પણ હિંદુ અને જૈનશાસ્ત્રો સબંધીની તેમની અજ્ઞાનતાજ જાહેર કરે છે.
આ ભ્રમના કારણ– આર્ય ભાષાઓનું જ્ઞાન રાખવાવાળા કેટલાક વિદ્વાનોએ જૈનધર્મને બૌદ્ધધર્મની શાખા ફક્ત એટલા ઉપરથી જ માની લીધી કે–આ બન્ને ધર્મોના કેટલાક સિદ્ધાન્તો અરસપરસ મળતાં છે, પરંતુ હવે બૌદ્ધશાસ્ત્રોમાં જ એવાં પ્રમાણ મળે છે કે-જે પ્રમાણેથી ઉપરના વિદ્વાનોને ઉપરનો મત જુઠેકપિત કરે છે. આજ કારણથી કઈ વિદ્વાનોએ જૈન ધર્મને હિંદુ ધર્મની શાખા માની છે.
ખરેખર, આ બધા વિદ્વાનોએ આ વિષયમાં બહુજ ભારે ભૂલો કરી છે. પોતાના ખેટા વિચારના ટેકામાં, નથી તે તેઓએ કોઈ સંતોષકારક પ્રમાણે આપ્યાં, કે નથી તો તેઓએ બતાવ્યું કે-હિન્દુ કે બૌદ્ધ ધર્મમાંથી જૈનધર્મની ઉત્પત્તિ કેમ, ક્યારે અને કેવી રીતે થઈ? મને તો એમ લાગે છે કે–આ વિદ્વાનોએ જૈન, હિન્દુ, કે બૌદ્ધ ધર્મના સિદ્ધાન્તનું વાંચન જેવું જોઈએ તેવી રીતે કર્યું જ ન હતું. તેઓએ આ ધર્મના વિષયમાં ક્ત ઉપરચેટીયું જ્ઞાન પ્રાપ્ત

Page #14

કરીને પિત–પતાનો અભિપ્રાય આપી દીધો. તેઓએ પોતાના અભિપ્રાયને પાયે ખોટા વિચારે પર નાખે, અને તેથી જે પરિણામ આવ્યું તે જુદું જ હતું.
જર્મનીના હરમન જેકોબી નામના પ્રસિદ્ધ વિદ્વાને જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મના સિદ્ધાન્તોની બહુ જ બારીકાઈથી તપાસ કરી, અને તેના પરિણામે આ ઑફેસરે અકાય પ્રમાણેથી એ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું કે-જૈન ધર્મની ઉત્પત્તિ, નથી તે મહાવીરના વખતમાં (ઈ. સ. પૂર્વે પ૨૭-૪૫૫) થઈ, કે નથી તો પાર્શ્વનાથના વખતમાં (ઈ. સ. પૂર્વે ૮૭૭– ૭૭૭) થઈ; પરન્તુ તેનાથી પણ ઘણું જુના વખત પહેલાં હિંદમાં જૈનધર્મ પતાનું અસ્તિત્વ હોવાને દાવ ધરાવે છે.
જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા. જૈનધર્મની પ્રાચીનતા સંબંધમાં હવે હું ટુંકમાં વિચાર કરીશ. જૈન ધર્મની ઉત્પત્તિ શંકરાચાર્ય પછી નથી થઈ.
હું અહિં નીચે આ બાબતના પ્રમાણે આપી સિદ્ધ કરીશ કે જેનધર્મની ઉત્પત્તિ શંકરાચાર્ય પછી નથી થઈ. ' (૧) માધવ અને આનંદગિરીએ પોતાના બનાવેલ “શંકર દિગ્વિજય” નામે ગ્રંથમાં અને સદાનંદે પોતાના “શંકર વિજય સાર” નામે ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે–શંકરાચાર્યું અનેક સ્થાને પર જૈન પંડિત સાથે શાસ્ત્રાર્થ કર્યો હતો.
જે જૈનધર્મની ઉત્પત્તિ શંકરાચાર્ય પછી થઈ હોત તો આ શાસ્ત્રાર્થ કરવાની વાત કદી બની શકત નહિ.

Page #15

(૨) શંકરાચાર્યે પોતે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં લખ્યું છે કેજૈનધર્મ બહુજ જુને ધર્મ છે, કેમકે શંકરાચાર્યો વેદવ્યાસના વેદાન્ત સૂત્ર પર જે ભાષ્ય બનાવ્યું છે, તે ભાષ્યના ૨ જા અધ્યાયના ૨ જા પદના ૩૩ થી ૩૬ સુધીના લેકે જનધર્મના વિષયમાં છે.
આવાં અકાટય અને સરસ પ્રમાણેની હાજરીમાં કઈ પણ સમજદાર માણસ એમ કહેવાની હિમ્મત ન જ કરી શકે કે-જૈનધર્મની ઉત્પત્તિ શંકરાચાર્યના વખતમાં અથવા તેમની પછી થઈ છે.
જૈનધર્મ ધર્મની શાખા નથી.
આવી જ રીતે જૈન ધર્મ એ બૌદ્ધ ધર્મની શાખા નથી, પરંતુ તે બૌદ્ધધર્મથી બહુજ પ્રાચીન ધર્મ છે. બૌદ્ધોના ધર્મશાસ્ત્રોમાં જેનેનાં અને જૈન સિદ્ધાંતના જે ઉલ્લેખ (હકીકતો) મળે છે, તે પરથી પ્રોફેસર જેકોબીએ તે હવાલા જૈન સૂત્રોની ભૂમિકામાં અનેક સ્થાન પર આપી, હોશિયારીપૂર્વક સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે કે જેનધર્મ એ બૌદ્ધધર્મ કરતાં પ્રાચીન છે. પ્રેફેસર જેકોબીની દલીલોને સાર નીચે મુજબ છે –
(૧) “અનુગુત્તર નિકાય” નામના બૌદ્ધ સૂત્રના ૩ જા અધ્યાયમાં ૭૪ મા શ્લોકમાં વૈશાલીના એક વિદ્વાન રાજકુમાર અભયે, નિશે અથવા જેનેનાં કર્મ સિદ્ધાંતનું વર્ણન કર્યુ છે.
(૨) “મહાવગ” ના છઠ્ઠા અધ્યાયમાં લખ્યું છે કેમહાવીરના સિંહ નામના શ્રાવકે બુદ્ધદેવની મુલાકાત કરી હતી.

Page #16

''
(૩) “ મજિઝમ નિકાય ” માં લખ્યું છે કે—મહાવીરના
ઉપાલી નામના શ્રાવકે બુદ્ધદેવની સાથે શાસ્ત્રાર્થ કર્યો હતા.
ce
(૪) “ અનુંગુત્તર નિકાય ” માં જૈન શ્રાવકેાની હકીકત મળે છે, અને જૈન શ્રાવકાના ધાર્મિક આચાર-વિચારનું વર્ણન વિસ્તાર પૂર્વક મળે છે.
(૫) “ સમન્ન ફૂલ ” નામે બૌદ્ધ સૂત્રમાં ઐાદ્ધોએ એક ભૂલ કરી છે. તેઓએ લખ્યું છે કે મહાવીરે જૈનધમાં ચાર મહાવ્રતાના ઉપદેશ કર્યાં, પરંતુ આ ચાર મહાવ્રત * મહાવીરથી ૨૫૦ વર્ષ પહેલાં થઈ ગએલ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના વખતમાં હતાં. આ ભૂલ બહુજ ઉપયાગી છે કેમકે તે ભૂલથી આપણા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૩ મા અધ્યયનની એ વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે કે–૨૩મા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથ ભગવાનના અનુયાયીઓ મહાવીર પ્રભુના વખતમાં મે'જીદ હતા.
(૬) મૌદ્ધોનાં કેટલાંએ સૂત્રામાં અનેક જગાએ, બૌદ્ધોએ જૈનાને પેાતાના હરીફ માન્યા છે; પરંતુ કોઈપણ જગાએ જૈનધર્મને બૌદ્ધધર્મની શાખા, કે જૈન એ નવા ધર્મ છે એમ લખ્યું નથી.
(૭) મંખલી પુત્ર ગેાશાળા મહાવીરના શિષ્ય હતા,
* આ વાત જૈન સાધુઓના મહાવ્રત સંબંધી છે. પાર્શ્વનાથ ભગવાનના વખતમાં સાધુઓને ચાર મહાવ્રત હતાં–(૧) અહિંસા, (ર) સત્ય, (૩) અસ્તેય, (૪) અપરિગ્રહ. પાર્શ્વનાથ ભગવાનના ચાર મહાવ્રતામાં બ્રહ્મચય નામે એક મહાવ્રત વધારીને મહાવીર પ્રભુના વખતથી પાંચ મહાવ્રત થયાં. મહાવીર પ્રભુ પહેલાં બ્રહ્મચય વ્રત, ચાથા અપરિગ્રહ વ્રતમાં આવી જતું હતું.

Page #17

પ્રોફેસર છે તેમાંથી ચાર સાથે
પરંતુ પાછળથી તે પાખંડી–ધર્મદ્રોહી થઈ ગયો હતે. આ
શાળા અને તેના સિદ્ધાંતો વિષે બૌદ્ધધર્મના સૂત્રમાં અનેક જગાએ ઉલ્લેખ મળે છે.
(૮) દ્ધોએ મહાવીરના શિષ્ય સુધર્મા સ્વામીના શેત્ર અને મહાવીરના નિર્વાણ સ્થાનને પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
પ્રેફેસર જેકૅબીએ જેનધર્મની પ્રાચીનતા બાબત જે જે પ્રમાણે આપ્યાં છે તેમાંથી ફક્ત શેડજ પ્રમાણેને ઉલ્લેખ ઉપર કરેલ છે. આ પ્રમાણાથી ચોકકસ સાબિત થાય છે કેજૈનધર્મ એ બિદ્ધધર્મની શાખા નથી, પણ બૌદ્ધધર્મથી બહુજ પ્રાચીન ધર્મ છે. હવે હું એ બતાવીશ કે-
હિઓના શાસ્ત્રો ઉપરની વાત બાબતમાં શું કહે છે. હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં જૈનધર્મને શ્રદ્ધધર્મની શાખા હોવાનું કયાંય પણ બતાવ્યું નથી. હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં દરેક જગાએ આ બને ધર્મોને અલગ અલગ અને એક બીજાથી સ્વતંત્ર બતાવેલ છે. આ બાબતના અનેક પ્રમાણ હિંદુ શાસ્ત્રમાંથી દઈ શકાય તેમ છે, પરંતુ એ નક્કી છે કે ઉપર આપેલાં બાદ્ધ શાસ્ત્રોનાં પ્રમાણ જેટલાં અગત્યનાં છે, તેટલાં હિન્દુ શાસ્ત્રોનાં નથી. એટલા માટે હું અહિં હિન્દુ શાસ્ત્રોનાં પ્રમાણ દેતો નથી.
અહિં પ્રસંગવશાત્ જેન ગ્રંથમાં બૌદ્ધ ધર્મની ઉત્પત્તિ બાબત શું લખ્યું છે, તે આપણે જરા જોઈએ, તે ખોટું નથી.
બદ્ધ ધર્મની સ્થાપનાર એક જૈન સાધુ હતા. તાંબર મૂર્તિપૂજક દેવનંદ આચાર્યે વિ. સં. ૯૯૦ માં “દર્શન સાર” નામે એક ગ્રંથ ઉજજૈન (માળવા) માં લખ્યું છે તે

Page #18

ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે–પિહિતાશ્રવ નામે જૈન સાધુને બુદ્ધકીર્તિ નામે એક વિદ્વાન શિષ્ય હતો. આ બુદ્ધ કીર્તિએ બદ્ધ ધર્મની સ્થાપના કરી હતી. જે વખતે બુદ્ધકીર્તિ પલાશ નગરમાં સયું નદીને કિનારે તપસ્યા કરી રહ્યા હતા, તે વખતે તેણે એક મરેલી માછલીને પાણી ઉપર તરતી જોઈ. તેણે પિતાના મનમાં વિચાર કર્યો કે–આ મરેલી માછલીને ખાવામાં હિંસા ન લાગી શકે, કેમકે તે તો જીવ રહિત છે. તેણે તરતજ તપસ્યા છોડી દીધી અને પોતાનામાં અને જૈન સાધુએમાં ભિન્નતા બતાવવા માટે ભગવાં વસ્ત્ર ધારણ કર્યું, અને એક નવા ધર્મનો પ્રચાર કર્યો, કે જે ધર્મ તેના નામ ઉપરથી બદ્ધ ધર્મ કહેવાય. એક જૈન પટ્ટાવલી” ના કહેવા મુજબ પિહિતાશ્રવ પાર્શ્વનાથ પ્રભુના અનુયાયી હતા, અને મહાવીરના વખતમાં વિદ્યમાન હતા. બુદ્ધ કીર્તિ પિહિતાશ્રવના શિષ્ય હતા, જેથી મહાવીરના વખતમાં વિદ્યમાન હોય તે બનવા જોગ છે. આ ઉપરથી એમ કહેવા માગીએ તો કહી શકાય કે–દ્ધધર્મના મૂળ સ્થાપનાર એક જૈન સાધુ હતા. આ વાતની મજબુતી કરનાર બીજા વધારે પ્રમાણે મળતાં નહિ હોવાથી સંભવ છે કે—કઈ વિદ્વાનો આ કથાની સત્યતા બાબત શંકા કરે. પરંતુ તેથી પણ બોદ્ધધર્મ કરતાં જૈન ધર્મ વધારે જુનો છે, તે વાતને કેઈ અડચણ આવતી નથી.*
જૈન ધર્મના સાધુ બુદ્ધકીર્તિએજ બૌદ્ધધર્મ સ્થાપ્યો છે, એમ અમારું કહેવું નથી. અમે તો અહિં જૈન ગ્રંથમાં આ બાબત શું લખ્યું છે, તેજ ફક્ત અહિં બતાવ્યું છે. આ કથા કદાચ ખોટી હેય તો પણ ઉપર આપેલ અનેક પ્રમાણેથી અમે સાબિત કર્યું છે કે–બૌદ્ધધર્મ કરતાં જૈનધર્મ પ્રાચીન છે.

Page #19

૧૦
જૈનધર્મ હિન્દુ ધર્મથી પ્રાચીન છે.
•
કાઇ વિદ્વાનાના એવા મત છે કે–જૈન એ હિન્દુ ધર્મની શાખા છે, અને જૈનના મૂળ સ્થાપનાર પાર્શ્વનાથ ( ઇ. સ. પૂર્વે ૮૭૭૭૭૭ ) છે. આ પના પણ આધાર વગરની જ છે. અમુક સિદ્ધાન્તા સરખા છે તેથી જેમ લેસેન, ખાર્થ, વેખર વગેરે વિદ્વાનાએ જૈનધમ ને આન્દ્વધર્મની શાખા માની લીધી હતી તેવીજ રીતે ખુલર અને કૉબીની માન્યતા હતી કે જૈનધર્મ એ હિન્દુ ધર્મની શાખા છે, પરન્તુ ફક્ત સિદ્ધાંતાનું સરખાપણું એ કાંઇ તેઓની માન્યતાને સિદ્ધ કરી શકે નહિ. તેમજ વળી કેટલીએ જરૂરી ખાખતામાં જૈન અને હિન્દુ ધર્મના તત્ત્વામાં ઘણા ફેર છે—આ પ્રેાફ઼ેસરાએ જૈન અને હિન્દુ સિદ્ધાન્તાને સરખા માની લીધાં, આ ઉપરથી ખાત્રી થાય છે કે તેઓને આ બન્ને ધર્મનું ફક્ત ઉપર ચાટીયું જ્ઞાનજ હતું. સાચી વાત તા એ છે કે, જૈનધર્મ એ હિન્દુ ધર્મ કરતાં ઘણાજ પ્રાચીન ધર્મ છે, અને આ વાતના અનેક પ્રમાણેા હું નીચે આપું છું:~~ જૈનધર્મ રામચ`દ્રજીના વખતમાં હતા.
(૧) હિન્દુ પુરાણેામાં “ ચાગ વાસિષ્ઠ ” અને ખીજા અનેક ગ્રંથામાં જૈન ધર્મ સંબંધી હકીકત અનેક જગ્યાએ આવે છે.
મહાભારતના આદિ પર્વના ૩ જા અધ્યાયમાં શ્લાક ૨૩ થી ૨૬ માં એક જૈન મુનિની હકીકત આપી છે. શાંતિપ ( માક્ષધર્મ અધ્યાય ૨૩૯ મ્લાક ૬ ) માં જૈનાની પ્રસિદ્ધ ‘સપ્તસંગીનય’નું વર્ણન કરેલ છે.

Page #20

૧૧
રામાયણમાં પણ જૈન સાધુઓના ઉલ્લેખ મળે છે. એમ કહેવાય છે કે, મહાભારત ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦૦ વર્ષ પહેલાં બનેલ છે, અને શ્રી રામચંદ્રજી, મહાભારત પહેલાં ૧૦૦૦ વર્ષે વિદ્યમાન હતા. આ ઉપરથી ખાત્રી પૂર્વક એમ કહી શકાય કે, જૈનધર્મ રામચંદ્રજી એટલે પ્રાચીન તે છેજ.
જનધર્મ પાણિનીથી પણ ઘણુ વખત પહેલાંને છે.
(૨) પ્રસિદ્ધ વ્યાકરણશાસ્ત્રી પાણિનીએ પોતાના બનાવેલ “અષ્ટાધ્યાયી ” નામે ગ્રંથમાં, શાકટાયનને હવાલે અનેક જગાએ દીધો છે. આ શાકટાયન એક જૈન વ્યાકરણશાસ્ત્રી હતા, કે જે પાણિની પહેલાં ઘણે વખતે થએલ છે. શાકટાયનનું નામ “ત્રાવૃંદની પ્રતિ–શામાં.” “યજુર્વેદ” માં અને વાસ્કના “નિરૂકતમાં આવેલ છે. કેઈવિદ્વાનને મત છે કે, પાણિની ઈ. સ. પૂર્વે ૮૦૦ વર્ષે વિદ્યમાન હતા, અને કેઈ વિદ્વાન, પાણિનીને સમય ઈ. સ. પૂર્વે ૨૦૦૦ ને કહે છે. પાણિની પહેલાં કેટલીએ સદી ઉપર યાસ્ક થઈ ગએલ છે. રામચંદ્ર ઘેણે પોતાના બનાવેલ “Peep into the Vedic Age નામના પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે, યાસ્ક બનાવેલ “નિરુક્ત ” ગ્રંથને હું બહુજ જુને સમજું છું. આ ગ્રંથ વેને છોડીને સંસ્કૃતનાં જુનાં સાહિત્યની સાથે સંબંધ રાખે છે.
આ ઉપરથી એ સિદ્ધ થાય છે કે વાસ્કથી પણ ઘણું વખત પહેલાં જૈન ધર્મ હતું જ.
(૩) કેટલાએ “બ્રહ્મસૂત્રોમાં પણ જૈનધર્મને ઉલ્લેખ મળે છે. દાખલા તરીકે–“એતરેય બ્રા” નામે ગ્રંથમાં

Page #21

લખ્યું છે કે, કેટલાક યતિઓને ગીધડાં પાસે ફેંકી દેવામાં આવ્યા હતા અને આવી રીતે તેમના પ્રત્યે ખરાબ વર્તણુક ચલાવવામાં આવી હતી.
(૪) ડૉકટર રાજેન્દ્રલાલ મિત્રે યોગ સૂત્રની ભૂમિકા” નામે ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે, “સામવેદ”માં એક એવા યતિનું વર્ણન આવે છે કે જે યતિ બલિદાન દેવાના કાર્યને ખરાબ સમજતો હતો.
() “ૐ વરેં નનકુપવિ (૬) પ્રસાદે શેષાં ન ( 7 ) જ્ઞાતિવાં વાત છે
(૬) આ સિવાય આ વેદમાંજ જૈનના પહેલા અને બાવીસમા તીર્થકર રાષભદેવ અને અરિષ્ટનેમિના નામે આવેલ છે –
() મોટ્ટન્તો જો કે અજમં વિ Tतमध्वरं यज्ञेषु ननं परमं माहसं स्तुतं वारं शत्रुजयं तं पशु. frદ્રમાદુતિ સ્વાહા” અધ્યાય ૨૫ મે, મંત્ર ૧૯ મે.
(ख) ॐ रक्ष रक्ष अरिष्टनेमि स्वाहा । वामदेव शान्त्यर्थमुपविधीयते सोऽस्माकं अरिष्टनेमि स्वाहाः ॥
(૭) “સર્વેઃ” બધા વેદેથી પ્રાચીન છે. તેના ૧ લા અષ્ટક, ૬ઠા અધ્યાયના ૧૬મા વર્ગમાં ૨૨ મા તીર્થંકર અરિષ્ટનેમિનું નામ આવ્યું છે.
"ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्तिनः पूषा विश्ववेदाः स्वस्तिनस्ताक्ष्यो अरिष्ठनेमिः स्वस्ति नो ब्रहस्पतिर्दधातु।"
(૮) વેદવ્યાસના “બ્રહ્મસૂત્ર”ના ૨ જા અધ્યાયના

Page #22

13
૨ જા પદના સૂત્ર ૩૩ થી ૩૬ માં જેનેના સ્યાદવાદ ન્યાયનો. ઉલ્લેખ આવે છે. | (સૂત્ર ૩૩) નૈવામિન્નરંમવાત્“એકજ વસ્તુમાં એકજ સમયે પરસ્પર વિરૂદ્ધ ગુણ હો, અસંભવિત છે, એટલા માટે આ સિદ્ધાંત માની શકાય નહિ.” અહિં “ચાત્ અસ્તિ અને સ્યાત્ નાસ્તિના જન સિદ્ધાન્ત ઉપર આક્ષેપ કરેલો છે.
(સૂત્ર ૩૪ ) પર્વ જss માચિન્મ– “ અને આવી જ રીતે (જેન તત્ત્વની સમજણ પ્રમાણે એ સિદ્ધાન્ત નિકળશે કે) આત્મા (જે શરીરમાં) રહે છે (તેને માટે) તે તેના પ્રમાણમાં નાને અગર તો મેટે હોય છે.” | (સૂત્ર ૩૫ ) = ૪ પથરા વિરોધો વિભ્યિ – “હવે જે એમ માની લઈએ કે, આકાર વારંવાર બદલત રહે છે, તો પણ પરસ્પર વિરોધ (થવાની મુશ્કેલી) દૂર થઈ શકતો નથી. એટલા માટે એ માનવું પડશે કે, આત્મામાં જરૂર મુજબ ફેરફાર થતા રહે છે.”
(સૂત્ર ૩૬) અચારિત્તિ મય નિત્યસ્વર વિરોષ– માની લઈએ કે છેલ્લે આકાર એક સરખેજ રહે છે તે પણ આ સિદ્ધાંત કબુલ થઈ શકે તેમ નથી, કેમકે ફરી તેજ તર્કને અનુસાર આત્મા અને શરીર બનેને સ્થાયી માનવા પડશે.”
અહિં એ યાદ રાખવાની જરૂર છે કે, ઉપરનાં સૂત્રમાં જૈનેના સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતને વિકૃત રૂપ આપ્યું છે. “બ્રહ્મસૂત્ર”ના ટીકાકાર શંકરાચાર્ય વગેરેએ ઉપરના જૈન સિદ્ધાંતોની આલે

Page #23

૧૪
ચના અને મશ્કરી કરવામાં ભારે અન્યાય કર્યો છે. કેમકે તેઓએ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના આશયને તેડી મરડીને બદલી નાખ્યા છે. અમે ઉપર જે દલીલ આપી છે તેથી આ વાત બરોબર સિદ્ધ થાય છે કે, જે વૈદિક કાળમાં જૈનધર્મને પ્રચાર ન હોત તે આપણને ઉપરનાં પ્રમાણે ન મળત.
જેનોને સ્યાદ્વાદ ચાય કે જે એક બહુજ કઠણ સિદ્ધાંત છે, તે તરફ વેદવ્યાસજી જેવા એક પ્રખ્યાત વિદ્વાનનું પણ ધ્યાન ખેંચાયું, અને આ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્તને એટલી પ્રખ્યાતિ પામતાં તે જરૂર અનેક સદીઓ વીતી ગઈ હશે.
એટલા ઉપરથી એ નક્કી છે કે, સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંત કે જે જૈનધર્મનું એક મૂખ્ય અંગ છે, તે સિદ્ધાંત “બ્રહ્મસૂત્ર” બન્યાં તે સમય પહેલાં પણ મેજુદ હતા. આ ઉપરથી તેમજ વેદમાં જૈનધર્મ સંબંધી મળતા ઉલ્લેખોથી, આ વાત નિશ્ચયપૂર્વક સિદ્ધ થઈ જાય છે કે, વેદ કે જે જુનામાં જુના કહેવાય છે, તેનાથી પણ બહુ વખત પહેલાં જેનધર્મ ચડતી સ્થિતિમાં હતું. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે વેદોએજ જૈન ધર્મની કઈ કઈ વાતે પિતામાં લીધી હેય ! જૈનધર્મ સંસારના દરેક ધર્મથી પ્રાચીન છે.
જૈનધર્મ એ જગતભરના દરેક ધર્મથી પ્રાચીન છે, એ વાતની ખાત્રી કેટલાએ વિદ્વાનને હવે દઢ થતી જાય છે. કાશીવાળા સ્વર્ગસ્થ સ્વામી રામમિશ્ર શાસ્ત્રીએ પોતાના એક વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું હતું કે, જૈન ધર્મ આ દુનિયા જેટલેજ પ્રાચીન ધર્મ છે. હું આગળ ઉપર શાસ્ત્રીજીએ કહેલ વાતને જૈન અને હિન્દુઓના શાસ્ત્રોથી ટેકે આપી પુરવાર કરીશ.

Page #24

ભગવાન રાષભદેવ મનુષ્ય જાતિના પહેલા ગુરૂ હતા.
જૈન શાસ્ત્રો મુજબ ભગવાન્ ઋષભદેવ સ્વામી મનુષ્ય જાતિના પહેલા જૈનધર્મ ગુરૂ હતા. અને આ વાતની સાક્ષી ખુદ બ્રાહ્મણનાજ ગ્રંથો આપે છે. “ભાગવત પુરાણ” ના ૫ મા કંધના ૩–દ અધ્યાયમાં લખ્યું છે કે, દુનિયાની શરૂઆતમાં બ્રહ્માએ સ્વયંભૂ, મન અને સત્યરૂપાને ઉત્પન્ન કર્યા. ઇષભદેવ તેમનાથી પાંચમી પેઢીએ થયા, જે ઇષભદેવે જૈનધર્મનો પ્રચાર કર્યો. “વાચસ્પત્ય” ગ્રંથમાં ઋષભદેવને જિનદેવ કહ્યા છે, અને “શબ્દાર્થ ચિન્તામણું ” ગ્રંથમાં રાષભદેવને આદિ જિનદેવ કહ્યા છે. - હવે આ ઉપરથી આપણે એ અનુમાન કાઢીએ કે, પહેલા જૈન તીર્થકર અને જૈનધર્મના સ્થાપનાર રાષભદેવ કે જેને “ભાગવત પુરાણ”માં સ્વયંભૂ તથા મનુની પાંચમી પેઢીએ બતાવ્યા છે, તે માનવ જાતિ માત્રના પહેલા ગુરુ હતા; તો મારે વિશ્વાસ છે કે, આમ કહેવામાં કઈ જાતની અત્યુક્તિ થતી નથી.
જૈનધર્મ અનાદિને છે. પરંતુ આ ઉપરથી એમ ન સમજવું કે, જૈનધર્મને પ્રચાર ઋષભદેવના વખતથી જ થયે અને તે પહેલાં જૈનધર્મ હતે જ નહિ. કારણ કે જેનેનું માનવું એમ છે કે, યુગોને ક્રમ (જેને જેને ઉત્સર્પિણું અને અવસર્પિણું કહે છે) અનાદિ કાળથી ચાલ્યો આવે છે અને અનંત કાળ સુધી રહેશે. આ પ્રત્યેક યુગમાં ૨૪ તીર્થકરો જન્મ લેતા રહે છે અને જૈન ધર્મનો પ્રચાર પણ કરતા રહે છે.
તે જ
સ હપ અને અનંત
રહે છે અને

Page #25

૧૬ હવે જે કેટલાકેની એ માન્યતા છે કે, “પ્રાચીન હિંદને સહુથી પહેલો વેદ ધર્મ છે ” તે બાબત અહિં વિચાર કરીએ. ઘણાઓની એવી માન્યતા છે કે, વેદ ધર્મ સહુથી પહેલાં હિતે, પણ તે તેઓને ભ્રમ છે. ખુદ વેમાં જ આ બાબતના સંતોષકારક પ્રમાણ મળે છે. જેમાં લખ્યું છે કે, વેદ ધર્મની પહેલાં અને વેદ ધર્મની સાથોસાથ બીજા ધર્મો પણ હયાતિમાં હતા. જે તે મુજબ ના હેત તો આપણને વેદ ધર્મના વખતમાં એવા મનુષ્યની હકીક્ત ન મળત કે જે મનુષ્યના સિદ્ધાંતો વેદધર્મથી વિરૂદ્ધ હતા. તેના થોડા દાખલા નીચે મુજબ છે –
(૧) “ત્તિ જેમ ” એટલે કે–એવા પશુએની હિંસા ન કરવી જોઈએ, કે જે પશુના દેવ અગ્નિ અને સેમ છે.
(૨) “મા હૃદુ સર્વભૂતાનિ” એટલે કે-કઈ જીવની હિંસા ન કરવી જોઈએ.
(૩) સદનું ૧ લું મંડળ, ૨ જે અષ્ટક, ૧૦ મો વર્ગ, ૫ મે અધ્યાય સૂત્ર ૨૩, કાચા ૮મીમાં એવા મનુષ્યનું વર્ણન આવે છે કે જે સેમ રસ પીવાને નિષેધ કરે છે.
(૪) વેદનું ૮ મું મંડળ, ૧૦ મો અધ્યાય, સૂત્ર ૯, ચા ૩ જીમાં ભાર્ગવ ઋષિએ કહ્યું છે કે, ઈન્દ્ર એવી કઈ વસ્તુજ નથી. ચોથી ત્રામાં ઈન્દ્ર પિતાનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવાની ચેષ્ટા કરી છે અને કહ્યું છે કે, હું મારા શત્રુએને નાશ કરી શકું છું.

Page #26

૧૭
(૫) ઋગ્વદનું ૩ નું અષ્ટક, ૩ જો અધ્યાય, ૨૧ માં વર્ગ, ઋચા ૧૪માં એવા મનુષ્યોનો ઉલ્લેખ છે કે જેઓ ક્તિ અથવા મગધ દેશમાં રહેતા હતા અને યજ્ઞ, દાનાદિની નિંદા કરતા હતા.
અમે અમારા મતના ટેકામાં વેદમાંથી બીજા પણ અનેક દાખલાઓ આપી શકીએ છીએ. આ બધાથી શું સિદ્ધ થાય છે? આથી નિ:શંક એજ સિદ્ધ થાય છે કે, પ્રાચીન હિંદમાં, વેદધર્મ સઘળા ધર્મથી પ્રાચીન હોવાની વાત ખાટી છે.
ઉપર આપણે વેદોમાંથીજ દીધેલાં પ્રમાણે આ વાતને સાબિત કરે છે કે, જેનધર્મ ઘણાજ જુના કાળથી ચાલ્યો આવતે ધર્મ છે. અને જે વેદ ધર્મને પ્રાચીન કહેવામાં આવે છે, તે વેદ ધર્મના પહેલાં પણ જૈન ધર્મ હતો જ. જૈનધર્મને અન્યધર્મની સાથે મુકાબલો,
જૈનધર્મના પૂર્વના ઈતિહાસ તરફ આપણે જોઈએ તો ખબર પડશે કે, અન્યધમીઓના ડ્રેષને લઈને જૈનધર્મને તેમની સામે ટકકર ઝીલવી પડી હતી. કારણકે આખી દુનિયામાં જૈન એ એકજ એ ધર્મ છે કે જે બહુ જોર પૂર્વક કેઈપણ જીવની હિંસા કરવાની મના કરે છે. બાકીના બીજા બધા ધર્મો કઈને કઈ રૂપમાં હિંસા કરવાનું કહે છે. આ ઉપરાંત જૈન ધર્મ, અહિંસાને સર્વ શ્રેષ્ઠ અને કલ્યાણકારી સિદ્ધાંતને ઉપદેશ કરીને જ અટકી નહિ રહેતાં, તેનાથી પણ આગળ વધીને આ અહિંસાના સિદ્ધાંતને ખૂબ સાવધાનીથી વ્યવહારમાં મૂકી, તે સિદ્ધાંતને ખૂબ પ્રખ્યાતી આપી.

Page #27

વેદધર્મ (કે જે ઈશ્વરી જ્ઞાન હોવાને દાવો કરે છે) મુંગા જીવોની સાથે અનેક જગાએ બહુજ નિર્દયતાનું આચરણ કર્યું છે. એટલું જ નહિ પણ, સર્વશ્રેષ્ઠ એવા મનુષ્યને પણ બલિદાન દેવાની વાત કરી છે. એક વખતે જે ગાયને બ્રાહ્મણો પવિત્ર સમજતા હતા, તે ગાયને પ્રાચીન ઋષિઓ બહુજ નિર્દયતા પૂર્વક બલિદાન માટે મારી નાખતા હતા, અને આ બલિદાનના માંસને “પુર ડાશ” કહેનાર આ ઋષિઓ તે માંસને ખાઈ પણ લેતા. અને તેમાં તેઓને વાંક ન હતો, કારણકે વેદમાં એવી અમાનુષિક ક્રિયાઓને ઉપદેશ હતો. આજ કારણે જેનો આવા વેદોને “હિંસક શ્રુતિઓ” ના નામથી ઓળખાવતા.
હિંદુ ધર્મ શાસ્ત્રો એવા એવા સિદ્ધાંતોથી ભર્યા પડયા છે કે જે સિદ્ધાંતો પિતાના અનુયાયીઓને, કપિત દેવ-દેવીઓને પ્રસન્ન કરવા માટે બિચારા નિરપરાધી પશુઓનાં લોહી વહેવડાવવાની આજ્ઞા કરે છે.
આવા નિર્દય સિદ્ધાન્તોને લઈને જ અસંખ્ય પશુઓનાં બલિદાન દેવાયાં છે. જે તે જીવને મારવામાં ન આવ્યા હોત તો, તે મનુષ્યોને માટે અનેક બાબતોનું ઉપગી કામ દઈ, મનુષ્યની સુખ અને સમૃદ્ધિમાં વધારે કરત. આજ આપણે જોઈએ છીએ કે, અમુક બકરી, અમુક ઘેટું કે અમુક લેંસ આજે આનંદપૂર્વક જીવન ગુજારી રહેલ છે પરંતુ બીજે જ દિવસે દેખાય છે કે સંસારમાં તે બકરી કે ભેંસ હતી જ નહિ. પરંતુ શાબાશી ઘટે છે જેન ધર્મને, કે જેણે આવા ભયંકર બલિદાનની પ્રથાને બહુ જ જોરથી

Page #28

૧૯
નિષેધ કર્યાં, વેઢાના કંઠાર રિવાજોના મૂળ પર એક જબરજસ્ત ઘા કરી તે મૂળને ડાલડાલ કરી નાખ્યું, આવા નિર્દય ધર્મ પ્રચારકાના તે રિવાજોમાં રહેલા સ્વાર્થ દુનિયાને પ્રત્યક્ષ દેખાડી આપ્યા, જાતિલેનને ઠાકરે મારી જૈનધર્મના દરવાજા સર્વ જીવાને માટે ખુલ્લા કરી નાખ્યા, અને સા જનિક દયાભાવ અને ભ્રાતૃભાવ (કે જે જૈનધર્મની ખાસ ખૂબીઓ છે, તે )ના દૂરદૂર સુધી ફેલાવા કર્યાં. સાર એ છે કે જૈનધમે દરેક પ્રાણી માત્રને પેાતાની પવિત્ર અને શીતળ છાયા નીચે આશ્રય આપ્યું.
જૈનધર્મ સંબંધી જુડી વાતા ફેલાવવાનું કાર્ય.
આવી રીતના હિન્દુધર્મ ઉપરના જૈનધર્મના આક્રમથી જૈનધર્મના અનેક શત્રુએ ઉત્પન્ન થયા, અને તેને લઈને જૈનધર્મને બહુજ નુકશાની સહન કરવી પડી. આ શત્રુઆએ, જૈનધર્મની નિંદા કરવાના તેમજ જૈનધર્મ વિષે ખાટા અને ભયંકર ભ્રામક વિચારો ફેલાવવાના કાઈ પણ પ્રસંગ જવા દીધા નહિ. તેઓએ જૈન સિદ્ધાંતેાની અહુજ અદનામી કરી અને જૈનધર્મના વિષયમાં દરેક પ્રકારના વિરાધી ભાવ પેદા કરવામાં કોઇ વાતની કસર રાખી નહિ. ઇર્ષા અને દ્વેષને લઈને કાઈ કેઈ લેાકેાએ તા ત્યાં સુધી લખી માર્યું કે “સ્તિના તાડયમાનેડિયન ગચ્છેજ્હોન મંદિરમ્ ” એટલે કે, સામેથી માર માર કરતા હાથી ચાલ્યા આવતા હાય તાપણુ પાતાની રક્ષાને માટે જૈન મંદિરમાં ન જવું.
સંસ્કૃત નાટક વાંચવાથી ખબર પડે છે કે, તે નાટકામાં

Page #29

२०
કેટલીએ જગાએ જૈન તિઓને હલકા દરજ્જાના નાકરાના તેમજ ચારાના પાઠ દેવામાં આવ્યા છે, અને આ રીતે આખા હિન્દુ સાહિત્યમાં જૈન યતિઓને હલકા દરજ્જામાં રાખ્યા છે અને તિરસ્કારની દૃષ્ટિએ તેમના તરફ જોવામાં આવ્યું છે. આ વાતાથી નક્કી થાય છે કે, જે જેનાએ દર્શીનશાસ્ત્ર, નીતિશાસ્ત્ર, ન્યાયશાસ્ત્ર, અધ્યાત્મવિદ્યા, વિશ્વવિવરણુ વિદ્યા, ગણિત અને કૃલિત, જ્યેાતિષ, વ્યાકરણ, કેષ, અલંકાર, અને બીજા અનેક અનેક વિષય પર મોટા મોટા વિદ્વતાપૂર્ણ ગ્રંથા સંસ્કૃતમાં લખી સાહિત્યની વૃદ્ધિ કરી છે, તે જૈનાની સાથે આ બ્રાહ્મણ વિદ્વાનાએ કેવા ખરાબ વ્યવહાર ચલાવ્યેા છે.
મહાવીરના નિર્વાણુ પછી અમુક સદીઓ સુધી જખુસ્વામી, પ્રભવસ્વામી, યશેાભદ્ર, સભૂતિવિજય, ભદ્રમાહુ, સ્થૂલિભદ્ર વગેરે પ્રખર પ્રતિભાશાળી મહાન્ ધર્માત્મા વિદ્વાને તે વખતમાં સૂર્ય સમાન ચમક્તા હતા, અને પેાતાના વિરોધીઓના હૃદયમાં પણ આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરતા હતા. તેઓની પાસે રાજા મહારાજાએ મસ્તક નમાવતા હતા. તેમના શાંતિમય પ્રભાવથી વરાધીઓના અભિમાનના ચૂરે શૂરા થઈ જતા હતા, અને તેઓનું એવું તેજ (પ્રભાવ) પડતું હતું કે, તેમની સામે અન્ય ધર્મીઓનાં માથા પણ ઝુકી પડતાં હતાં. આ મહાન વિદ્યાના પછી માનતુંગાચાર્ય, હરિભદ્રસૂરિ, શાંતિસૂરિ, હેમચદ્રાચાર્ય, અને મેરૂતુંગાચાર્ય, વગેરે અનેક વિદ્વાના થયા, કે જેમણે મૂર્તિપૂજાનું વિધાન કરીને તેમજ કલ્પિત ધાર્મિક સિદ્ધાંતાના પ્રચાર કરીને જૈન ધર્મીને જો કે એક વિન અને વિચિત્ર રૂપ આપ્યું, તાપણુ

Page #30

૨૧
તેઓએ કેટલીએ સદીએ સુધી પેાતાના અગાધ પાંડિત્ય અને ખૂબ પરિશ્રમથી મીષ્ણુ અને હલકી મનેાવૃત્તિવાળા વિરાધીઓ તરફથી થતા હુમલાઓની સામે પણ પેાતાની મર્યાદાને જાળવી રાખી, જેને માટે તેઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
C
હિંદુ અને અન્યધર્મી રાજા પર જૈન ધર્મના પ્રભાવ.
આ મહાન વિદ્વાનાના એવા પ્રભાવ હતા કે, લઈ ને કુમારપાળ આદિ અનેક શક્તિશાળી રાજાએ ધી થઈ ગયા. અને તેઓના હૃદયમાં દયાભાવ એટલેા જોરથી વહેવા લાગ્યા કે, તેઆએ જૈનેાના નિવાસ સ્થાના આગળ પશુ હિંસા ન કરવાના પરવાનાએ (આજ્ઞા–પત્રા ) કરી આપ્યા. કેટલાએ મુસલમાન બાદશાહાએ આવાં આજ્ઞા– પત્રાદ્વારા આખા હિંદમાં જ્યાં જ્યાં જેને રહેતા હાય ત્યાં ત્યાં પર્યુષણપના દિવસેામાં પશુહિંસા ન કરવાના આજ્ઞાપત્રા પ્રગટ કર્યાં હતાં. સમ્રાટ અકબરનું એક એવું ક્રમાન આજે પણ મેાજુદ છે. કેટલાંક દેશી રાજ્યામાં આજે પણુ જૈનાના આ હક્ક ચાલ્યા આવે છે.
જેને
જૈન
ર
ટાડ સાહેબે બનાવેલ “ રાજપુતાનાના ઇતિહાસ ” નામે પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ વાંચવાથી ખમર પડે છે કે, તે વખતના રજપુત રાણાએ અને મહારાણાએ ઉપર જનાના આથી પણ વિશેષ પ્રભાવ પડતા હતા.
મોટા મોટા રજપુત રાજાઓએ જૈન સાધુઓને ઘણાએ અગત્યના ધાર્મિક હુક દીધા હતા. જૈનાના ઉપાશ્રયની પાસેથી કાઈપણુ મનુષ્ય વધ કરવા માટે કાઈ પણ જાતનુ

Page #31

૧
પશુ લઈ જઈ શકતા ન હતા. ઘણા ફરમાનામાંથી હું અહિં ફક્ત એક જ ક્રમાનના ઉલ્લેખ કરૂં છું કે જે ક્રમાન મહારાણાશ્રી રાજસિંહજીએ કરી આપ્યું હતું. તે ક્માનની મતલઞ એ છે કે જૈનોના ઉપાશ્રયેા પાસેથી કાઇ પણ નર કે માદા પશુવધ કરવા માટે લઇ જવામાં આવશે, તે પશુને ‘અમર’ કરી દેવામાં આવશે. ( અર્થાત તેનેકાઇ જાનથી મારી શકશે નહિ. ) અત્યારે પણ કેટલાએ દેશી રાજ્યામાં આવા હકા ચાલુ છે કે, જે શેરીઓ અગર મજારામાં જેના રહેતા હાય તે મહેાલ્લામાં થઈને, મારવા માટે જાનવર લઇ જઇ શકાય નહિ. એટલે કે સાહિત્યની વૃદ્ધિ કરીને, ઘણાએ શક્તિશાલી રાજાઓને જૈનધર્મી બનાવીને, તેમજ નિરપરાધી મુંગા જાનવરાની રક્ષા કરીને, અને હિંદના ખુણા—ખુણામાં જૈનધર્મના પ્રચાર કરીને જૈનોએ મનુષ્ય માત્રનું ઘણુંજ કલ્યાણ કર્યું છે.
જૈનાના ઉપહાસ અને તેમના પર અત્યાચાર.
પરંતુ કાળની ગતિ અહુ વિચિત્ર છે. ધીમે ધીમે જૈન ધર્મને રાજાઓને આશ્રય (મદદ) મળતા અધ થઈ ગયા, અને ત્યારથી નાના એવા વેપારી વર્ગોમાંજ જૈનધમ સમાઈ ગયા. આ પાછલા વરસેામાં બહુજ એછા વિદ્યાના જૈનામાં થયા, તેથી તેમના હરીફાના સામના નહિ જેવાજ થઈ શકયા. જ્યારે નામાં આ પ્રકારની નિર્મળતા આવી ત્યારે તેમના રિફા જોર પર આવી ગયા. આ હરીફાએ જૈનેાના ધર્મ શાસ્ત્રો સળગાવી દીધાં, મદિરાને અપવિત્ર કર્યા, તેમના સિદ્ધાંતાની મશ્કરી કરી અને સ ંસારની ષ્ટિએ જૈન ધર્મને

Page #32

૨૩
જેનામી સાહિત્ય નાશ કમ છુપાવી દીધું
ઉતારી પાડવાની દરેક કેશીશ કરી. તે વખતની સ્થિતિનું આત નામ માત્રજ દિગ્દર્શન છે, તે પણ જેનેના હરિફેએ જેને ઉપર જે જે અત્યાચાર કર્યા છે, તેનું અનુમાન આ ઉપરથી હેજે થઈ શકે છે.
જૈનધર્મનું સાહિત્ય મળતું નથી. રખેને બચી રહેલું સાહિત્ય નાશ પામે, તે બીકથી જેનોએ પિતાનું સાહિત્ય ભંડારો (લેંયરા)માં છુપાવી દીધું. કેટલાએ અમૂલ્ય હસ્ત લિખિત ગ્રંથ કીડાના ખેરાક બની ગયા. આજે પણ જે બહુ મૂલ્ય જૈન સાહિત્ય બચી રહેલું છે, તે વિદ્વાનોને મળી શકતું નથી. કેમકે આ સાહિત્યભંડારેના માલિકે બીજાઓને પોતાના ગ્રંથ બતાવવામાં પક્ષપાત અને વિરોધ કરે છે. તે અત્યાચારવાળા જમાનામાં આવી રીતે કરવાની જરૂર હતી, પરંતુ (આજના શાંતિમય વાતાવરણમાં) આગળની પદ્ધતિ કાયમ રાખવાથી જનધર્મને નુકશાન જ થશે. યુરોપીઅન વિદ્વાનેને જૈનધર્મ સંબંધી ભ્રમ
કેમ થયો? આ ઉપરથી આ વાત તે સ્વાભાવિક જ હતી કે, પુરાતત્ત્વની શોધખોળ કરતી વખતે હિન્દની ભાષાનું જ્ઞાન રાખવાવાળા યુરેપીઅન વિદ્વાનોના હાથમાં સહુથી પહેલું બ્રાહ્મણનું સાહિત્ય આવ્યું, કે જે સાહિત્યમાં ડગલે ને પગલે પક્ષપાત અને ઉપહાસ ભર્યો પડયે હતો.
આ વિદ્વાનને જેન સાહિત્ય ન મળવાથી, જૈનધર્મના વિષયનું જ્ઞાન મેળવવામાં બ્રાહ્મણોના ગ્રંથની મદદ લેવી

Page #33

પડી. હું પહેલેજ કહી ગયું છું કે, બ્રાહ્મણે પાસેથી એવી આશા તો ન જ રાખી શકાય કે તેઓ પિતાના જૈન હરિફના સિદ્ધાંતોની નિષ્પક્ષપાતપણે આલોચના કરે.
યુરોપીઅન વિદ્વાન બ્રાહ્મણોના ગ્રંથમાં જે રીતને વિકૃત થએલ જૈન ધર્મ જે, તેજ રીતના કુત્સિત અને ધૃણાસ્પદ વિચારે તેઓના દિલમાં જૈનધર્મ વિષે થયા. તેઓએ અશુદ્ધ સામગ્રી ઉપર જ તર્ક કરવા શરૂ કર્યા અને તેથી તેઓ સત્ય મેળવી ન શક્યા.
હજુ હમણાજ કેટલાક વર્ષોથી કેટલાક વિદ્વાનોએ પ્રેફેસર જેકેબીની સરદારી નીચે રહી આપણું થોડાક ગ્રંથો જેવાનું શરૂ કર્યું છે, અને આપણું સારે નશીબે, તેઓની મહેનતથી જૈનધર્મ વિષે જે ભ્રમણા બીજાઓમાં ફેલાયેલ હતી, તે છેડે અંશે પણ તેઓએ દૂર કરી છે. પરંતુ હજુ ઘણું બાકી છે. જૈન સાહિત્યનું ક્ષેત્ર બહુજ વિશાળ છે, જ્યારે તે ક્ષેત્રમાં કામ કરવાવાળા બહુ જ થોડા છે. એટલા માટે જૈનધર્મના વિષયમાં ફેલાયેલી છેટી ભ્રમણાઓને દૂર કરવામાં અને જૈનધર્મને તેની અસલની જાહોજલાલી પર પોંચાડવામાં અત્યારે પણ ઘણું જ સમયની અને પરિશ્રમના જરૂર છે. - આ એક બહુજ ખેદની વાત છે કે, જેનેને સમાગમ યુરેપીઅન વિદ્વાનેને ન થવાથી, જૈનધર્મ સંબંધી તેઓનું જ્ઞાન અશુદ્ધ અને પક્ષપાતથી ભર્યું પડયું છે. આ જ કારણ છે કે તેઓ, જૈન ગ્રંથને અનુવાદ કરતી વખતે, તે ગ્રંથને અસલી અભિપ્રાય કે અર્થ ન સમજી શકયા

Page #34

અને તેથી જનધર્મ સંબંધમાં તેઓએ પોતાને અશુદ્ધ મત કાયમ કરી રાખ્યો. જેનધર્મની પ્રાચીનતા પર આખરી વક્તવ્ય.
પાછળના પાનામાં મેં જૈનધર્મ એ ઘણેજ જુને ધર્મ છે, એમ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. કેઈ કઈ ભાઈ આ વાતને આશ્ચર્યની નજરથી જોશે, અને કદાચ આ વાતને સ્વીકાર નહિ કરે. આ પ્રકારનો સંદેહ કરે તેમને માટે સ્વાભાવિક છે, કેમકે જુદા જુદા ધર્મોવાળાના હૃદયમાં ઘણું લાંબા વખતથી જૈનધર્મ બાબત જુદોજ મત બંધાઈ ગએલ છે. (પણ હું માનું છું કે મેં ઉપર આપેલાં અનેક પ્રમાણેથી હવે તેમને જરૂર ખાત્રી થઈ ગઈ હશે કે, જૈનધર્મ એ આજકાલનો નહિ, પણ અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવતો. જુનામાં જુનો ધર્મ છે.)
હિન્દુઓ તથા મુસલમાન ભાઈઓએ જૈન મંદિરે નાશ કર્યો અને જેનેના ધાર્મિક સાહિત્યને ઘણે ભાગ સળગાવી દીધો. આ સાહિત્ય જે અત્યારે હતો, તે સાહિત્યમાંજ એવાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે આપણને મળી જાત કે જે પ્રમાણોથી આપણે ખુલે ખુલ્લાં સાબિત કરી દેત કે, જેનધર્મ એ દુનિઆના કોઈ પણ ધર્મ કરતાં પ્રાચીન અને સર્વ શ્રેષ્ઠ છે.
ઉપર કહી ચૂક્યો છું કે, એક સમય એવો હતો કે જ્યારે જૈનધર્મને બૌદ્ધધર્મની શાખા માનવામાં આવતી હતી. પરંતુ હવે એ સિદ્ધ થઈ ચૂકયું છે કે, તે માન્યતા

Page #35

બેટી હતી. આવી જ રીતે હવે તરતજ એ વખત પણ આવશે કે, જ્યારે આ બહુજ જરૂરી બાબત પર વધારે પ્રકાશ પડશે. તે વખતે મોટા મેટા વિદ્વાનેને પણ આ વાત માનવી પડશે કે, જેનધર્મ દુનિયાના બધા ધર્મોમાં પ્રાચીન છે, અને બાકીના બધા ધર્મો જેન ધર્મ પછી જ નિકળ્યા છે, અને આ ધર્મોએ પોતાના શાસ્ત્રો અને ધાર્મિક વ્યવસ્થા બરાબર કરવામાં જૈનધર્મની ઘણીજ સહાયતા લીધી છે.
અહિં એટલું વધારે સ્થળ નથી કે, હું આ વિષયમાં હજુ વધારે લખું, તેપણ ઉપર મેં જે જે પ્રમાણે આપ્યાં છે, તે ટુંકમાં આપેલ હોવા છતાં પણ એટલાં બધાં મુદાસરનાં અને અકાય છે કે, તે પ્રમાણેથી નિઃશંસય સિદ્ધ થઈ જાય છે કે, જેનધર્મના સ્થાપનાર પાર્શ્વનાથ કે મહાવીર ન હોતા, પણ જૈનધર્મના મૂળ સ્થાપનાર ભગવાન ઋષભદેવ હતા, કે જેમનું અસ્તિત્વ સૃષ્ટિની શરૂઆતમાં હોવાનું હિન્દુઓએ સ્વીકાર્યું છે.

Page #36

પ્રકરણ ૨ નું
દિગંબર. જૈનેના ૩ મુખ્ય સંપ્રદાય, જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા સિદ્ધ કર્યા પછી હવે આપણે જેનેના જ ભવેતાંબર અને દિગંબર ફીરકાનું વર્ણન કરશું. સાથે સાથે એ પણ બતાવીશું કે આ બન્ને સંપ્રદાયે એક બીજાથી કેવી રીતે જુદા થયા, તેમજ વેતાંબરેમાં પણ સ્થાનકવાસી અને મૂર્તિપૂજક વિભાગો કેવી રીતે થયા. આખરમાં હું એ પણ બતાવીશ કે, આ ત્રણે સંપ્રદાયમાંથી કર્યો સંપ્રદાય મહાવીરના અસલી ઉપદેશ પ્રમાણે ચાલે છે.
જૈનના મુખ્ય ત્રણ સંપ્રદાય છે –(૧) દિગંબર, (૨) વેતાંબર મૂર્તિપૂજક અને (૩) કવેતાંબર સ્થાનકવાસી કે
* મુખ્ય તો ત્રણ સંપ્રદાય છે, પણ ગૌણતાએ સાત સંપ્રદાયો છે, તેમાં મુખ્ય ત્રણની હકીકત ઉપર આવશે, અને બાકીના ચારની હકીકત નીચે મુજબ છે –

Page #37

સાધુમાગી. આ ત્રણે સંપ્રદાયમાંથી કયે સંપ્રદાય સૌથી પ્રાચીન છે તથા જૈન ધર્મના અસલી સિદ્ધાંતો પ્રમાણે કોણ
(૪) તેરાપંથી–આ સંપ્રદાય વિ. સં. ૧૮૧૫ માં મારવાડમાં ભીખમલજીએ શરૂ કર્યો. આ સંપ્રદાય મુખ્યત્વે બીકાનેર, સરદાર શહેર, થલીમાંત, મારવાડ અને કરછના કોઈ કઈ ભાગમાં ચાલે છે. તેર સાધુઓએ મળીને આ સંપ્રદાય કાલ્યો હોવાથી “તેરાપંથ” કહેવાય છે. તેમના સાધુઓને વેશ વગેરે બધું આપણું (સ્થાનકવાસી) સાધુઓને જ મળતું છે. ફક્ત મુહપત્તિની લંબાઇમાં ફેર છે. આ સંપ્રદાયમાં અત્યારે લગભગ ૧૩૧ સાધુ અને ૨૯૪ સાવીઓ છે. તેમના આચાર્ય તરીકે હાલ પૂજ્ય તુલસીરામજી મહારાજ છે. તેઓ આપણે માફક ૩૨ સૂત્રોનું માને છે. તેઓ દયા, દાનને નિષેધ કરે છે. તેઓ મૂર્તિને માનતા નથી. તેમના અનુયાયીઓની સંખ્યા આશરે પચાસ હજારની કહેવાય છે.
(૫) કવિપથ-આ પંથના મૂળ સ્થાપક રાયચંદભાઈ તેઓ સં. ૧૯૨૪ ના કારતક સુદ ૧૫ ના રોજ વવાણીયા (કાઠીયાવાડ) માં રવજીભાઈ પિતા અને દેવબાઇ માતાને ત્યાં જમ્યા. આ રાયચંદભાઈ કવિ હતા, તેથી તે પંથને “કવિપંથ' તરીકે ઓળખાવાય છે. તેઓ ૩૩ વર્ષની ઉંમરે વિ. સં. ૧૯૫૭ માં રાજકેટમાં સ્વર્ગવાસ પામ્યા. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર (કવિ રાયચંદભાઈ) જીવ્યા ત્યાં સુધી તેમના પંથનું ખાસ જેર નહોતું, પરંતુ તેઓ મૃત્યુ પામ્યા બાદ તેમના ભક્તોએ આ પંથે આગળ ચલાવ્યો. આ કવિપંથીઓ મુખ્યત્વે શ્રીમની મૂર્તિને પૂજે છે. જો કે સાથે સાથે શ્વેતાંબર તેમજ દિગંબરની મૂર્તિઓ પણ પૂજે છે. તેઓના શાસ્ત્રમાં “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર” નામનું એકજ પુસ્તક છે. આ પુસ્તકમાં શ્રીમદે જે જે વ્યકિતઓ ઉપર કાગળ લખેલા, તે કાગળને સંગ્રહ માત્ર છે. જે કે આ કાગળ પણ પૂરેપૂરા તે નથી જ. તેમાં પણ જ્યાં યોગ્ય ન

Page #38

ચાલે છે, તે બાબત છેલ્લાં અનેક વર્ષોથી વાદવિવાદ ચાલ્યા કરે છે, પરંતુ તે બાબતનું આજ સુધી સંતોષકારક અને
લાગ્યું ત્યાં તે ભાગ કાઢી નાખે છે. આ પંથમાં કોઈ સાધુ કે સાવી નથી. તેઓના અગાસ, ખંભાત (વડવાવ) અને સિદ્ધપુર એમ ત્રણ જગાએ આશ્રમે ચાલે છે. (સિદ્ધપુરને આશ્રમ રત્નરાજજીના કાળ કરી ગયા પછી બંધ થઈ ગયો હોય તો કહી શકાય નહિ ) અગાસને આશ્રમ મટે છે. ત્યાં સે એક સ્ત્રી પુરૂષો રહે છે. અગાસ અને વડવાના આશ્રમને ખાસ બનતું નથી. આ લોકો ખાસ કરીને ક્રિયામાં માનતા નથી, પણ આખો દિવસ ભજન, કીર્તન અને શ્રીમની મૂર્તિની પૂજા કરવામાં કાઢે છે. આ આશ્રમમાં પહેલાં લલ્લુજી (લઘુ+રાજ–લઘુરાજજી) અધિષ્ઠાતા તરીકે હતા. તેઓ બે વરસ થયાં કાળધર્મ પામ્યા છે. ખાસ કરીને ખંભાત, અમદાવાદ અને કલોલ તરફ આ લોકોનું જોર છે. ગુજરાત અને કાઠીયાવાડના શહેરમાં રડયાખડ્યા ભાઈઓ આ પંથને માને છે. તેઓની વસતી આશરે દશ હજારની કહેવાય છે.
(૬) લંકાગચ્છ-આ ગચ્છ પિતાના પૂજ્ય તરીકે હું કાશાહને માને છે. આ ગચ્છના યતિઓની મુખ્ય ૩ ગાદીઓ છે-વડોદરા, જેતારણ અને બાલુપુર.
(૭) સત્યસમાજ-આ સમાજ દિગંબર પંડિત દરબારીલાલજી ન્યાયતીર્થો કાઢ્યો છે. તેની હેડ ઓફીસ હાલ વર્ધા(c.)માં છે. આ સમાજનું ધ્યેય ધાર્મિક કરતાં સામાજિક કે રાષ્ટ્રીય વધારે છે. આ સમાજ ખાસ કરીને જાતિ–પાંતિના ભેદ માનતો નથી. સં. ૧૯૯૩ ની દિવાળી સુધીમાં આ સમાજના લગભગ ૫૧૮ મેમ્બરે થયા છે. મુસ્લીમભાઈઓ પણ આ સમાજમાં મેમ્બર તરીકે છે.

Page #39

૩૦
પ્રમાણિક સમાધાન થઈ શકયું નથી. ગયા થોડા વર્ષોમાં, કેાઈ દિગંબર અને વે. મૂર્તિપૂજક ભાઈ એ જૈન ધર્મ પર થોડાં અંગ્રેજી પુસ્તકો લખ્યાં છે, પરંતુ ધાર્મિક પક્ષપાતને લઈને આ પુસ્તકથી ત્રણે સંપ્રદાયના ઈતિહાસ ઉપર વિશેષ પ્રકાશ પડી શક્યા નથી.
વેતાંબર અને દિગંબર સંપ્રદાયે કેવી રીતે થયા, તે બાબતની તપાસ પ્રોફેસર હરમન જેકેબીએ કરી ખરી, પરંતુ તેઓ સત્ય શોધી ન શકયા. તેનાં બે કારણ છે. પહેલું તો તેઓએ જૈન સૂત્રોના અર્થો સમજ્યા વગર પિતાના તર્ક મુજબ અર્થ કર્યા અને બીજું, સત્યજ્ઞાન મેળવવા માટે તેઓ એ પોતે જૈન સાધુને પુછપરછ કરી નહિ.
શ્વેતાંબર અને દિગંબર અને સંપ્રદાયમાં એક બીજાની ઉત્પત્તિ સંબંધમાં પરસ્પર વિરોધી દંતકથાઓ ચાલે છે. અને દરેક સંપ્રદાય પોતાને બીજા કરતાં અસલી માને છે, પરંતુ આ તે પૂરેપૂરું સિદ્ધ થઈ શકે તેમ છે કે દિગંબરોની ઉત્પત્તિ તાંબરે પછી જ થઈ છે, અને તે પણ મહાવીર નિર્વાણ પછી ઘણે વરસે અસલી સંઘ (વેતાંબર)થી અલગ થઈને; પરંતુ આમ કહેતાં પહેલાં એ જરૂરી છે કે, આપણે બને સંપ્રદાયના ધાર્મિક ગ્રંથ તરફ દષ્ટિ ફેરવીએ.
ધે મૂર્તિપૂજકે ૪૫ સૂત્રને માને છે, ત્યારે . સ્થાનકવાસીઓ તેમાંથી ફક્ત ૩૨ સૂત્રને જ માને છે. આથી ઉલટું દિગંબરભાઈઓ આ એક પણ સૂત્રને માનતા નથી, અને કહે છે કે, મહાવીરે કહેલાં સૂત્રે તો નાશ પામી ગયાં. જો કે વે. મૂર્તિપૂજકોના સૂત્રોનાં નામ અસલી સૂત્રોનાં

Page #40

૩૧ નામથી મળે છે ખરાં, પણ કહેવું પડશે કે, તેઓએ પોતાના (અમુક) સૂત્રે પાછળથી બનાવ્યાં છે. તે હિસાબે દિગબરોએ પોતાના શાસ્ત્રો પોતે જ બનાવ્યાં. આ શાસ્ત્રો કહેતાંબરના શાસ્ત્રો સાથે કેટલીએ બાબતમાં મળતાં થતાં નથી.
મહાવીરના સાચા અનુયાયી વેતાંબર છે કે દિગંબર ? તે પ્રશ્નને ઠીક ઉત્તર તો ત્યારે જ દઈ શકાય કે જ્યારે અને સંપ્રદાયના શાસ્ત્રો કઈ સાલમાં બન્યાં, તે બાબત બરાબર નક્કી હેય. જે સંપ્રદાયની પાસે મહાવીરે કહેલાં અસલી સૂત્ર હેય, અને જે તે સૂત્રોના કહેવા પ્રમાણે જ ચાલતો હોય, તેજ સંપ્રદાય જેન ધર્મને સાચે અનુયાયી કહી શકાય.
એટલા માટે આ વાત જાણવી જરૂરી છે કે, બને સંપ્રદામાંથી કયા સંપ્રદાયની પાસે અસલી અને જુના શાસ્ત્રો છે.
પ્રોફેસર હર્મન જેકૅબીએ જેનસૂત્રોના અનુવાદની ભૂમિકામાં બહુ હોશિયારીથી એ વાત સિદ્ધ કરી બતાવી છે કે, શ્વેતાંબરોના વર્તમાન શાસ્ત્રો મહાવીરના કહ્યા મુજબના જ છે, અને પરંપરાથી તે જેમના તેમ ચાલ્યાં આવે છે.
તેઓએ પિતાના મતના સમર્થનમાં જે મુખ્ય પ્રમાણે આપ્યાં છે, તે હું અહિં ટુંકમાં બતાવું છું—–
(૧) જુનાં જૈનસાહિત્યને ઘણે ભાગ હવે મળી શકે છે. તેથી હવે જે લેકે જેનસંપ્રદાયના પ્રાચીન ઇતિહાસ
* એધ નિયુક્તિ, પિંડ નિર્યુક્તિ તેમજ દશ પન્નામાંના અમુક સૂત્રોનાં નામ નંદિ સૂત્રમાં નથી. આ બધાં તેમજ મહાનિશીથ વગેરે સૂત્રો તેઓએ પાછળથી બનાવ્યાં છે.

Page #41

માટે સાધન-સામગ્રી એકઠી કરવા માગતા હોય, તેમને આ સાહિત્યથી ઘણું મદદ મલી શકે તેમ છે. આ સામગ્રી એવી નથી કે જેની સત્યતા વિષે કઈને શંકા હોય. આપણે જાણીએ છીએ કે, જેનેના ધર્મશાસ્ત્રો પ્રાચીન છે, જે સંસ્કૃત સાહિત્યને આપણે પ્રાચીન કહીએ છીએ, તે સાહિત્યથી પણ જૈનશાસ્ત્રો નિ:સંદેહ વધારે પ્રાચીન છે.
તેમાં પુરાતત્વની સામગ્રી કેટલી છે, તે વિષયમાં હું કહી શકું છું કે, તેમાંથી ઘણુએ શાસ્ત્રો, ઉત્તરી બૌદ્ધોના જુનામાં જુના ગ્રંથની સાથે મુકાબલે કરી શકે છે. આ બૌદ્ધશાસ્ત્રોથી બુદ્ધ અને બૌદ્ધ ધર્મના ઈતિહાસની સામગ્રી મેળવવામાં બહુ જ સફળતા મળી છે, તે પછી એવું કઈ કારણ નથી કે જેથી આપણે જેનશાસ્ત્રોને જેનઈતિહાસનું પ્રમાણિક સાધન ન માનીએ. (એટલે કે, જૈન શાસ્ત્રોમાંથી જૈન ઈતિહાસ બરાબર પ્રમાણિક મળી શકે છે.)
(૨) આ બધી વાત સિદ્ધ કરે છે કે, જૈનશાસ્ત્રો લખાયાં તે પહેલાં પણ જૈનધર્મ મર્યાદા સહિત અને નિશ્ચિત રૂપે ચાલ્યો આવતો હતો. બીજા ધર્મોની હેરફેરથી જૈનધર્મને બગડવાને ડર નહોતે, એટલું જ નહિ પણ તે જુના વખતની નાનામાં નાની વાતે પણ નિશ્ચિત રૂપે શાસ્ત્રોમાં વર્ણન કરાએલ છે. જેના ધાર્મિક સિદ્ધાંતના વિષયમાં જે કાંઈ સિદ્ધ કરાઈ ગયું છે, તેવી જ રીતે જેની ઐતિહાસિક જૈન શ્રુતિએના વિષયમાં પણ સિદ્ધ થઈ શકે તેમ છે. | (૩) જૈન કૃતિઓ એકજ મતથી જાહેર કરે છે કે, દેવદ્ધિગણના પ્રમુખપણું નીચેની વલ્લભીપુરની સભામાં

Page #42

૩૩
જૈન સિદ્ધાંતની રચના થઈ છે, અને “ક૯પસૂત્ર”માં આ ઘટનાને સમય ઈ. સ. ૪૫૪ ને આપેલ છે. જેને કૃતિઓ વાંચવાથી માલુમ પડે છે કે, દેવદ્ધિગણીને એ બીક હતી કે, રખેને સિદ્ધાંતે નાશ પામે, એટલા માટે તેઓશ્રીએ સૂત્રને લિપિબદ્ધ કર્યા–લખ્યા.
જેન ધાર્મિક સાહિત્યની સાથે દેવદ્ધિગણુનો જે સંબંધ ઉપર બતાવ્યું તેનાથી મારો મત કાંઈક જુદે જ છે. એ વાત જે કે ઠીક લાગે છે કે, દેવદ્ધિગણુએ તે વખતે મળતાં હસ્તલિખિત સૂત્રને સિદ્ધાંતના રૂપમાં વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવી દીધાં, અને જે ગ્રંથ તે વખતે લખાયા નહોતા તે ગ્રંથને વિદ્વાન ધર્માચાર્યોને મઢેથી સાંભળીને લખી લીધા. એટલા માટે દેવદ્ધિગણીએ, પિતાની પહેલાં થઈ ગએલ આચાર્યોએ જે રીતે સૂત્ર લખેલ હતા, તે સૂત્રોને વ્યવસ્થિત રૂપે ગોઠવી દીધા, એમ કહીએ તો કહી શકાય.
(૪) પરંતુ એક બહુજ અગત્યની દલીલ એ છે કે, આ સિદ્ધાંતમાં ગ્રીસની જ્યોતિષ વિદ્યાની ગંધ પણ આવતી નથી + + + ગ્રીસની જ્યોતિષ વિદ્યા ભારતમાં ઈસ્વીસનની ત્રીજી કે ચોથી સદીમાં આવી મનાય છે, એટલા ઉપરથી એમ જરૂર કહી શકાય કે, જેનેનાં શાસ્ત્રો તે વખતની પણ પહેલાં લખાઈ ચુકેલ હતાં.
(૫) હું સિદ્ધ કરી ગયું છું કે, જેન સિદ્ધાંતને સહુથી જુને ગ્રંથ, “લલિત વિસ્તાર ની ગાથાઓથી પણ પુરાણે છે. એમ કહેવાય છે કે, લલિત વિસ્તારનો ચીની ભાષામાં

Page #43

૩૪
ઈ. સ. ૬૫ ની લગભગમાં અનુવાદ થયે હતે, એટલા માટે વર્તમાન જૈન સાહિત્યની ઉત્પત્તિ ઈસ્વીસનથી પણ પહેલાની હું માનું છું
(૬) મારી ઉપરની શોધનું પરિણામ જે માનવા ગ્ય હેય (અને માનવા ગ્ય જ છે, કારણ કે તેથી વિરૂદ્ધની કઈ દલીલ દેખાતી નથી) તો વર્તમાન જૈન સાહિત્યની ઉત્પત્તિ ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ વર્ષની માની શકાય. | (૭) મારી ચર્ચા અહિં પૂરી થાય છે. હું આશા કરું છું કે, આથી એ સિદ્ધ થયું કે, જૈનધર્મના વિકાસમાં કોઈ વખતની કઈ અસાધારણ ઘટનાએ પણ રૂકાવટ કરી નથી. હું આ વિકાસને શરૂથી આજ સુધી ક્રમશ: જોઈ શકું છું અને (તેથી કહું છું કે, બાદ્ધ ધર્મથી જેમ બીજા ધર્મો સ્વતંત્ર છે તેમ જૈન ધર્મ પણ બૌદ્ધ ધર્મથી સ્વતંત્ર છે. આ વિષયનું વિસ્તારથી વિવેચન ભવિષ્યની શોધખેળો પરથી થઈ શકશે, પરંતુ હું આશા કરું છું કે, જૈનધર્મની સ્વતંત્રતાના વિષયમાં કે જૈનધર્મના પ્રાચીન ઇતિહાસની બાબતમાં, જેનશાસ્ત્રો વિશ્વસનીય છે કે કેમ, તે બાબતમાં કઈ વિદ્વાનેને જે શંકા છે, તે શંકાને મેં દૂર કરી દીધી છે.
ઉપરની દલીલોથી આ વાત સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે, પ્રોફેસર હરમન જેકૅબીએ જૈન સિદ્ધાંતની પ્રાચીનતા ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ વર્ષ (વીર નિર્વાણ બાદ ૨૦૦ વર્ષ)ની ક્રમાનુસાર સાબિત કરી આપી છે. હવે આપણે ફક્ત તે વચલાં બસ વર્ષના કાળને વિચાર કરવાનો રહે છે કે જે બસે વર્ષ

Page #44

૩૫ મહાવીરનો નિર્વાણકાળ અને પ્રેફેસર હરમન જેકેબીએ નકકી કરેલ જૈન સિદ્ધાંતોના રચના કાળની વચ્ચે આવે છે.
આ માટે આપણે એ જાણવું જરૂરી છે કે, જેનસાહિત્ય આ વિષયમાં શું કહે છે. જેના ગ્રંથમાં સાફ લખ્યું છે કે, મહાવીરે પોતે પોતાના શિષ્યોને જેનધર્મને ઉપદેશ દીધો, અને પછી આ શિષ્યએ “અંગે ની રચના કરી આ
અંગ” જૈન સિદ્ધાંતના મુખ્ય અંશ છે, પરંતુ આ વિષયમાં પ્રેફેસર હરમન જેકબને મત જુદો છે. તેઓ કહે છે કે, જેને જે સાહિત્યને પૂર્વ ' કહે છે, તે “પૂર્વ અંગેની પણ પહેલાં વિદ્યમાન હતાં, અને તે “પૂર્વો ”માં મહાવીર અને તેમના ધાર્મિક હરીફે વચ્ચે જે વાદવિવાદ થયા હતા, તેની હકીકત લખી હતી. પિતાના આ મતના સમર્થનમાં પ્રોફેસર કહે છે કે, દરેક પૂર્વનું નામ “પ્રવાદ” એટલે કે વાદવિવાદ છે, અને તેટલા માટે તેના નામ ઉપરથી જ સિદ્ધ થાય છે કે, તે પૂર્વેમાં ધાર્મિક વાદવિવાદે જ હશે.
આ સિવાય પ્રોફેસર હરમન જેકૅબી એમ પણ કહે છે કે, આ ૧૪ પૂર્વેમાં વાદવિવાદ વાળી જ હકીકત હતી, એટલે
જ્યારે મહાવીરના હરીફે મરી ગયા ત્યારે પૂર્વેની પણ ઉપગિતા જતી રહી, જેથી ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ વર્ષે પાટલીપુત્ર શહેરની સભામાં એક નવા સિદ્ધાંતની રચના થઈ
જેકોબી સાહેબને ઉપર વિચાર તદ્દન ખૂટે છે, અને તે વિચારનું સમર્થન કઈ રીતે નથી થઈ શકતું. તેઓ પોતાના વિચારના ટેકામાં જૈનેની એક દંતકથાને હવાલે આપે છે,

Page #45

૩૬
પરંતુ અભયદેવસૂરિએ સમવાયાંગ સૂત્રની ટીકામાં આ ક્રૂતકથાને ખાટી ઠરાવી છે અને લખ્યું છે કે, મહાવીરે જૈન સિદ્ધાંતાના ઉપદેશ ગણુધરાને દીધા અને પછી તેઆએ આચારાંગ ' આદિ ખાર અંગાની રચના કરી. તેઓએ (અભયદેવસૂરિએ ) આગળ જતાં લખ્યું છે કે, ખારમા (ષ્ટિવાદ) અંગમાં ચૌદે પૂર્વી આવી જતાં હતાં. દરેક અંગા અને તેની ટીકાઓમાં એકજ સરખી રીતે આ વાત લખી છે કે, ચૌદે પૂર્વા ખારમા અંગમાં આવી જતાં હતાં, અને એટલા માટે મારે અંગેાની સાથે ચાદે પૂર્વે મેાજીદ હતાં.
પૂર્વમાં શું લખ્યુ છે?
જેકામી સાહેબની માન્યતા પ્રમાણે બધા પૂર્વમાં વાદવિવાદ વાળી હકીકત નહેાતી. પૂર્વાની સખ્યા ચૌદની હતી. આ પૂર્વેનાં નામ અને તેની અંદર આવેલ વિષયનું ટુંકુ વન જૈન સૂત્રોમાં દીધેલ છે. આ વર્ણનથી આપણે જાણી શકીએ છીએ કે ફક્ત ઘેાડા જ પૂર્વમાં વાદવિવાદની હકીકત હતી, ત્યારે બાકીના પૂર્વમાં તે જૈનદનનું વર્ણન કરેલ હતું. પૂર્વીના સંબંધમાં માફેસર જેકામીએ કરેલ અનુમાનનુ` ખંડન,
6
પ્રેાફેસર જેકાખીના મત છે કે પૂર્વીનું અસ્તિત્વ કેવળ ભદ્રબાહુના સમય સુધી અર્થાત્ મહાવીર નિર્વાણુ પછી લગભગ સેા વર્ષ સુધીજ રહ્યું અને તે સમય પછી પૂર્વ તદ્દન નાશ પામી ગયા.” આ મત સ્વીકારી શકાય તેવા નથી, કારણ કે પૂર્વાનું અસ્તિત્વ ઇ. સ. ૪૫૪ની વલ્લભીપુરની સભા થઈ ત્યાં સુધી

Page #46

૩૭
હતું. જેન પટ્ટાવલી અને બીજા જુના ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે, વલ્લભીપુરની સભાના સભાપતિ દેવદ્ધિગણી, કે જે પટ્ટાવલી અનુસાર મહાવીરની ૨૭ મી પાટ પર હતા, તેમને લગભગ એક પૂર્વનું જ્ઞાન હતું. દેવદ્ધિગણી પહેલાં જે ર૬ આચાર્યો થઈ ગયા, તેમાંથી કેટલાક આચાર્યો તો ચિદે પૂર્વનું જ્ઞાન ધરાવનારા હતા, અને કેટલાક આચાર્યો ચિદ પૂર્વથી ઓછા જ્ઞાનવાળા હતા. વલભીપુરની આ સભાના આચાર્યો સિવાય, બીજા પણ એવા અનેક વિદ્વાન સાધુઓ હતા કે જેમને ઓછા વત્તા પૂર્વોનું જ્ઞાન હતું. દેવદ્ધિગણી છેલ્લા પૂર્વધારો હતા, તેમના પછી પૂર્વેનું જ્ઞાન નાશ પામી ગયું. આ ઉપરથી માલુમ થાય છે કે, મહાવીર નિર્વાણથી ૧૦૦૦ વર્ષો બાદ પણ પૂર્વેના થોડા અંશનું જ્ઞાન મજુદ હતું.
જ્યારે દુનિયામાં આવાં વિશ્વાસ લાયક પ્રમાણે મેજુદ છે, ત્યારે એમ માનવું કે પૂર્વોનું અસ્તિત્વ અંગ સૂત્રોની પહેલાં હતું, પૂર્વે વાદવિવાદની હકીકતવાળાં હતાં, આ પૂર્વે ધીમે ધીમે નાશ પામ્યાં અને એક નવો સિદ્ધાંત, કે જે અત્યારે કાયમ છે તે ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ ની પાટલીપુત્રની સભામાં બનાવ્યુંતે વાત બિલકુલ ન્યાય સંગત નથી.
પરંતુ કેટલાક વિદ્વાન, પૂર્વે અંગોમાં સમાઈ ગયેલ હતાં તે વાતને સ્વીકાર કરતા હોવા છતાં પણ, તેઓ કહે છે કે અંગસૂત્રોની રચના મહાવીરના વખતમાં થઈ હતી, અને તેના ટેકામાં કહે છે કે, પાટલીપુત્રની સભા થઈ તે પહેલાં અંગસૂત્રોની પ્રાચીનતા સિદ્ધ કરવાનું કઈ પણ પ્રમાણ મળતું નથી. પરંતુ તેઓની આ વાત બહુ જ ઓછા સાર

Page #47

૩૮
વાળી છે, કેમકે તેથી તે એમજ નક્કી થશે કે, મહાવીર અને પાટલીપુત્રની સભાના વચલા બસોથી વધારે વર્ષો સુધી જેનો પાસે કઈ સાહિત્ય જ નહોતું.
આવી જ રીતે એમ માનવું પણ અસંગત છે કે, પાટલી પુત્રની સભા પહેલાં અને મહાવીર નિર્વાણ બાદ કઈ બીજા જ સિદ્ધાંતને પ્રચાર હતો અને પછી ઉપરની સભાએ એક નો જ સિદ્ધાંત ઘડી કાઢયો. જે તે સમય પહેલાંના સિદ્ધાંત ગ્રંથો મોજુદ હોત તે તે બાબતનો ઉલ્લેખ આ સિદ્ધાંતમાં જરૂર કર્યો હોત, (કે જે સિદ્ધાંત પાટલીપુત્રની સભામાં રચાયાનું કહેવામાં આવે છે.) અને સાથે સાથે તે હેતુ પણ લખત કે જે હેતુથી જુના સિદ્ધાંત-ગ્રંથની બદલીમાં નવીન ગ્રંથો રચવા પડ્યા. પરંતુ જૈન સાહિત્યના સમસ્ત સંગ્રહમાં આ બાબતનો ઉલ્લેખ ક્યાંય પણ મળતો નથી. એટલા માટે પ્રોફેસર જેકૅબીની કલ્પનાને હું સ્વીકાર કરી શકતો નથી.
આની સાથે એ પણ યાદ રાખવું જરૂરનું છે કે જેના ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે, પાટલીપુત્રની સભામાં જૈન સિદ્ધાંતને ફક્ત સંગ્રહ જ કરવામાં આવ્યું હતું, તેની રચના કરવામાં આવી નહોતી. તે સિવાય પ્રોફેસર જેકોબીની દલીલો એટલી મજબુત નથી કે, જૈન ગ્રંથના સ્પષ્ટ લેખોનો અસ્વીકાર કરી શકીએ.
મહાવીર અને પાટલીપુત્રની સભાના વચલા કાળની આ રીતે પૂર્તિ કરતાં કેવળ એક જ પરિણામ નિકળે છે કે, જૈન સિદ્ધાંત-ચન સંગ્રહ પાટલીપુત્રમાં થયે હતો, તે

Page #48

૩૦
સભાની પહેલાં પણ સિધ્ધાંતે મોજુદ હતા, અને તેની રચના પહેલવહેલી મહાવીરના ગણધરેએ કરી હતી, તે વાતને પાકે વિશ્વાસ–નિશ્ચય થાય. સિદ્ધાંત-ગ્રંથો અને તેની ટીકાએમાંથી પણ આ જ વાત મળે છે.
સિદ્ધાંત-ગ્રંથોની રચનાલી, પ્રશ્નો અને ઉત્તર લખવાની રીતિ, આખાએ સાહિત્યનો કમ, અને બીજી અનેક બાબતો કે જે વિસ્તારના ભયથી અહિં મૂકી દઉં છું, તે બધી વાતો ઉપરના કથનની મજબુત રીતે પુષ્ટિ કરે છે. ઉપરનાં પ્રમાણેનાં સમર્થનમાં સૈધ્ધ
સૂત્રોનાં પ્રમાણ બૌદ્ધોને “મમિનિકાય” નામના ગ્રંથમાં મહાવીરના શિષ્ય ઉપાલી અને ગૌતમ બુદ્ધ વચ્ચે જે ચર્ચા થઈ હતી, તેનું વર્ણન છે. જેકોબીએ આ ચર્ચાને આ પ્રમાણે લખી છેનિગ્રંથ ઉપાલી કહે છે કે દંડ ત્રણ પ્રકારનો હોય છે. (૧) કાયાને દંડ, (૨) વચનને દંડ, (૩) અને ત્રીજો મનને દંડ. સ્થાનાંગ સૂત્રના ૩ જા ઉદ્દેશામાં જે જૈન સિદ્ધાંત આપે છે, તે બરાબર આ મુજબ જ છે.
આ અને બીજા જેન સિદ્ધાંતે, સૂત્રોમાં પ્રાયઃ તે જ શબ્દોમાં લખેલા મળે છે કે જે શબ્દોમાં તે અત્યારના જૈન સૂત્રોમાં આપેલાં છે. આ વાત બહુ જ અગત્યની છે, અને તે ઉપરથી અંગસૂત્રોની પ્રાચીનતા સંબંધીની દરેક શંકા દૂર થઈ જાય છે. આ એકજ વાતથી વિધીઓની બધી દલીલો રદ થઈ જાય છે.

Page #49

૪૦
ઉપરની દલીલો આ વાત સિદ્ધ કરવાને માટે પૂરતી છે કે દેવદ્ધિગણીના વખતમાં વેતામ્બરના સિદ્ધાંતગ્રંથો લિપિ બદ્ધ થયા હતા. તે સમયની પહેલાં આ સિદ્ધાંતો પ્રાયઃ કંઠસ્થ રહેતા, અને ગણધરેએ જે રૂપમાં તેની રચના કરી હતી, તે રૂપે જ તે વખતે કંઠસ્થ ચાલ્યા આવતા હતા.
જૈન સિદ્ધાંતનું ઐતિહાસિક મહત્વ.
ઈતિહાસના જરૂરી પ્રશ્નોની ચર્ચા કરવામાં હવે આપણે નિભ ય થઈને આ પ્રાચીન સાહિત્યની મદદ ૯ઈ શકીએ છીએ. આ વાતના આધાર પર હું એ સિદ્ધ કરીશ કે દિગંબર અર્વાચીન (પાછળથી થએલા) છે, એટલું જ નહિ પણ મહાવીર પછી કેટલીએ સદીઓ બાદ આપણી સંપ્રદાયથી અલગ પડેલા છે. પિતાની પ્રાચીનતા વિષે દિગંબરેને દો.
દિગંબરો એમ કહે છે કે, બધા તીર્થકર નગ્ન રહેતા હતા, મહાવીરે સાધુઓને નગ્ન રહેવાને ઉપદેશ કર્યો હતો, અને અમારા સાધુઓ નગ્ન (નાગ) રહે છે, તેથી અમે ઘણા જુના કાળથી “દિગંબર * કહેવાઈએ છીએ, અને
૪ દિફ=દિશા, અંબર-વસ્ત્ર. એટલે દિશા એજ જેના વસ્ત્ર છે, એટલે દિશાઓને જેમ વસ્ત્ર હોતાં નથી, તેમ આ દિગંબર સાધુઓને વસ્ત્ર હેતાં નથી –તદ્દન નગ્ન જ રહે છે. દિગંબર સાધુઓ ૨૦ થી ૨૫ અત્યારે છે. તેમાં આચાર્ય શાંતિસાગરજી મુખ્ય છે. બે એક આયિકાઓ સાધ્વીજીઓ) છે. આ સાધ્વીજીઓ એક સાડી જ ઓઢે-પહેરે છે. સાધુથી ઉતરતા દરજજાના એલક, ક્ષુલ્લક અને બ્રહ્મચારીના વર્ગો છે.

Page #50

એટલા માટે અમે જૈન ધર્મના સહુથી પ્રાચીન અને અસલી અનુયાયી છીએ. આ દિગંબરે એમ પણ કહે છે કે, તાંબર સાધુઓ તીર્થકરની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ વસ્ત્રો પહેરે છે, તેમના ધર્મશાસ્ત્રો પ્રમાણિક નથી. તેમની ઉત્પત્તિ દિગંબરથી થઈ છે, એટલે વેતાંબર દિગંબરેથી અર્વાચીન (હમણાના) છે.”
દિગંબરેનું કહેવું જુઠું છે. દિગંબરની ઉપર કહેલી દલીલેમાં કાંઈ સાર નથી, તે નીચેના પ્રમાણેથી સિદ્ધ થઈ જશે –
એક લંગોટી રાખે છે, ભુલક લંગોટી અને એક ચાદર રાખે છે. બ્રહ્મચારી બધાં લુગડાં પહેરે છે.
આ દિગંબર સંપ્રદાયમાં ઘણું જુદા જુદા મતવાળા સંપ્રદાયો છે. જેવા કે –તેરાપંથ, વીસપંથ, ગુમાનપંથ, અને તરણતારણ.
તેરાપંથવાળા મૂર્તિને માને છે, પૂજામાં ફક્ત રંગેલા ચાવલ ચડાવે છે. બાકી બીજો આરંભ સમારંભ કરતા નથી.
વીસ પંથવાળા મૂતિને માને છે અને પૂજામાં દરેક જાતને આરંભ સમારંભ કરે છે.
તરણતારણ પંથવાળા મૂર્તિને બિલકુલ માનતા જ નથી.
તે ઉપરાંત વળી મૂલસંઘ, કાષ્ઠાસંઘ, માથુરસંધ અને ગોપ્યસંધ નામના જુદા જુદા સંઘે છે. તેમાંથી કોઈ સ્ત્રીને મોક્ષ માને છે, તો કઈ નથી માનતા. એક મૂલસંધની જ જુદી જુદી ચાર શાખાઓ છે-નંદિ, સિંહસેન અને દેવ. વળી તેમાં પંડિત પાટી અને બાબુપાટ નામની પાર્ટીઓ (પક્ષ) છે. આમ દિગંબર સંપ્રદાય અનેક ભેદ-પેટા ભેદેમાં વહેંચાઈ ગયેલો છે.

Page #51

(૧) આગળ હું કહી ચૂક્યું છું કે, શ્વેતાંબરના શાસ્ત્રો સહુથી જુનાં છે. આ શાસ્ત્રોને મહાવીરના શિષ્યોએ રચ્યાં હતાં. તે શાસ્ત્રો લગભગ તેજ રૂપમાં આજ સુધી ચાલ્યાં આવે છે, અને જૈન ઈતિહાસ લખવા માટે બીજા કોઈ સાધના કરતાં આ ધર્મશાસ્ત્રો ઉપર સહુથી વધારે વિશ્વાસ મૂકી શકાય તેમ છે. આ દલીલોના આધારે કહી શકાય કે, દિગંબરનું ઉપર મુજબ કહેવું છેટું છે. હવે હું દિગંબરના બીજા સવાલોના જવાબ આપું છું.
(૨) દિગંબરો કહે છે કે, મહાવીરે સાધુઓને નગ્ન રહેવાને ઉપદેશ કર્યો હતો, અને તે વખતે બધા મુનિઓ નગ્ન રહેતા હતા. અહિં આપણે એ જોવું જોઈએ કે, તીર્થકરે બધા સાધુઓને નગ્ન રહેવાનો ઉપદેશ કર્યો હતો કે નહિ. આ બાબત માટે આપણે ધર્મશાસ્ત્રો જોઈશું તે ખબર પડશે કે, મહાવીરે બધા સાધુઓને નગ્ન રહેવાને ઉપદેશ કઈ દિવસ દીધેજ નથી.
જૈન શાસ્ત્રોમાં લખ્યું છે કે, જે કઈ સાધુ નગ્ન રહેવા માગે છે તે રહી શકે છે. જ્યારે તે સાધુ આત્મ-જ્ઞાનની સીડીઓ પર ઉંચા ચડતા જાય ત્યારે તે સાધુ પિતાની ઇચ્છા હોય તે વસ્ત્રો છોડીને નગ્ન રહી શકે છે. પરંતુ વસ્ત્ર રાખવાથી આત્માની ઉન્નતિમાં કોઈ પણ બાબતની અડચણ આવતી ન હોવાથી નગ્ન રહેવું તે ફરજીયાત નથી, પરંતુ કઈ ખાસ પ્રસંગે (જિન-કલ્પ વગેરે) એ જ નગ્નતાનું વિધાન રાખવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ મહાવીર નિવણ બાદ થડે વખતે જ આ નગ્નતાનો રિવાજ તદ્દન

Page #52

૪૩
ખંધ કરી દેવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે, સાધુ પોતાની ઈચ્છા મુજખ નગ્ન રહી શકતા હતા. નગ્નતા જરૂરી (ફરજીયાત ) ન હતી. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, શાસ્ત્રોમાં (ફરજિયાત) નગ્ન રહેવાના ઉપદેશ છે જ નહિ.
જૈન સાધુ વસ્ત્ર પહેરતા, તે બાબતના ઐાદ્ સૂત્રેાનાં પ્રમાણ,
(૩) બૌદ્ધ સૂત્રા વાંચવાથી માલુમ પડે છે કે, જૈન સાધુએ વસ્ત્ર પહેરતા હતા. હરમન જેકેાખીએ ‘જૈન સૂત્રાની ભૂમિકા ’ માં લખ્યું છે કે મૌદ્ધો અચેલકા અને નિગ્રંથાને જુદા માને છે. દાખલા તરીકે-યુદ્ઘઘાષે ધમ્મપદમ્ ’પર જે ટીકા લખી છે, તે ટીકામાં ભિકખુઆના વિષયમાં લખ્યું છે કે તેઓ નિગ્રંથામાં અચેલકાને સારા સમજે છે, કેમકે અચેલકી સર્વથા નગ્ન રહે છે, અને નિગ્રંથા કાઈને કાઈ પ્રકારનાં વસ્ત્ર લજ્જાને માટે પહેરે છે. તેમની આ લિકખુની કલ્પના તદ્દન જુદી હતી, કારણ કે મખલીપુત્ર ગેાશાળાના અનુયાયીઓને બૌદ્ધલેાકેા અચેલક કહેતા હતા.
ૌદ્ધસૂત્રામાં આ નિગ્રંથ અથવા જૈન સાધુઓના દીધેલા આ હવાલાથી નક્કી થાય છે કે, મહાવીરના વખતમાં થએલ બુદ્ધદેવના વખતમાં જૈન સાધુએ વસ્ત્ર પહેરતા હતા. જો મહાવીર અથવા ખીજા તીર્થંકરાએ વસ્ત્ર પહેરવાની સખ્ત મનાઈ કરી હાત તેા, વીરભગવાનના ખરા સાધુએ શાસ્ર વિરૂદ્ધ જઈને કદી પણ વસ્ત્રો પહેરત નહિ. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, દિગંખરાના કહેવા મુજબ મહાવીરના વખતમાં બધા સાધુએ નગ્ન રહેતા નહેાતા. આ રીતે,

Page #53

ફક્ત નગ્નતાના આધાર પર મહાવીરના અસલી અનુયાયી હિાવાને દિગંબરને દા જુઠે ઠરે છે.
(૪) આ ઉપરાંત મારી પાસે બીજી એવી એક અકાટય દલીલ છે કે, જે ઉપરથી માલુમ થાય છે કે, જેનસૂત્રેામાં , સર્વથા નગ્ન રહેવાને ઉપદેશ છે જ નહિ. આ વાત સિદ્ધ કરવા માટે શ્રી “ઉત્તરાધ્યયન” સૂત્રના ૨૩મા અધ્યયનના એક અંશનો હું અહિં ઉલ્લેખ કરું , કે જે ઉલ્લેખ ઈતિહાસને માટે બહુજ અગત્યનું છે. પરંતુ આ ઉલ્લેખ કર્યા પહેલાં જેબીએ બનાવેલ “જૈન સૂત્રની ભૂમિકામાંથી એક લેખ હું અહિં દઉં , જેથી ખબર પડે કે આ અધ્યચન વિશ્વાસપાત્ર છે. જેકબીએ લખ્યું છે કે, જેનેના ૨૩માં તીર્થકર પાર્શ્વનાથ (કે જે મહાવીર પહેલાં ૨૫૦ વર્ષે થઈ ગયા) એક ઐતિહાસિક મહા પુરૂષ હતા, એમ હવે બધા લોક માને છે. મહાવીરના વખતમાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુની સંપ્રદાચના આચાર્ય કેસી નામના મુનિ હતા. આ કેસી આચાર્યનું નામ જૈનસૂત્રમાં અનેક વાર એવી ગંભીરતા પૂર્વક આવ્યું છે કે આ લેખે પ્રમાણિકજ છે, એમ આપણે માનવું જ પડે છે.
૨૩મા અધ્યયનને સારાંશ નીચે મુજબ છે –
પાર્શ્વનાથ ભગવાનના શિષ્ય કેસી અને મહાવીરના શિષ્ય ગૌતમ સ્વામી: આ બન્ને નેતાઓ પોતપોતાના શિષ્ય સાથે શ્રાવસ્તી નગરીના એક ઉદ્યાન (બગીચા) માં ભેગા થાય છે. આ બન્ને સંપ્રદાયમાં જેનસાધુઓના મહાવ્રતો સંબંધી તેમજ વસ્ત્રોના રંગરૂપ અને સંખ્યા બાબતમાં થેડે

Page #54

મતભેદ હતો. વાદવિવાદ ર્યા વિનાજ આ બન્નેએ મળીને આ મતભેદના કારણે સમજીને આ વિષમાં એકતા કરી લીધી.
આ અધ્યયનની ૨૯, ૩૦ અને ૩૧મી ગાથાઓ ખાસ અગત્યની છે. આ ગાથાઓથી વસ્ત્ર સંબંધીના પ્રશ્નમાં બહુજ પ્રકાશ પડે છે. ટીકામાં આ ગાથાઓ બહુજ સ્પષ્ટ રીતે સમજાવી છે, તેને ટુંક સાર અહિં નીચે દઉં છું –
કેસી ગૌતમને પૂછે છે કે-૨૪મા તીર્થંકર મહાવીર પ્રભુએ સાધુઓને સફેદ અને સાધારણ અમુક સંખ્યામાં કપડાં પહેરવાની પોતાના સાધુઓને આજ્ઞા દીધી છે, ત્યારે ૨૩મા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથે વસ્ત્ર ધારણ કરવામાં રંગ રૂપ કે સંખ્યાની કઈ મર્યાદા કરી નથી.
હે ગતમ! જ્યારે બને તીર્થકરેએ મેક્ષ જવાના એક જ આશયથી નિયમ બનાવ્યા છે, તો પછી આ મતભેદનું કારણ શું? હે ગૌતમ ! વસ્ત્ર સંબંધીના આવા જુદા. જુદા કાયદાથી તમને કાંઈ શંકા નથી થતી?
ગૌતમ કહે છે કે, હે કેસી! તીર્થકરેએ પિતાના કેવળજ્ઞાનથી નિર્ણય કરીને સાધુઓની ગ્યતા અનુસાર (ધાર્મિક જીવનને માટે) આ વસ્ત્રો અને બહારના ચિન્હાની આજ્ઞા કરી છે. એક તરફથી તો તેઓએ બાહ્ય ચિન્હ એવાં બતાવ્યાં છે કે જે, સરળ સ્વભાવ અને તેવાજ વિચારના સાધુઓ માટે અનુકુળ છે, અને બીજી તરફ તેઓએ જે સાધુઓને માટે બાહ્ય ચિન્હ બતાવ્યાં છે તે તેમની વૃત્તિ માટે પ્રતિકુળ છે.
મહાવીરના શિષ્યોને સ્વભાવ વાંકે અને જડ હતું,

Page #55

૪૬
તેથી એ વાત ખનવા જોગ હતી કે રંગીન વસ્ત્રો પહેરવાની આજ્ઞા દેતાં તેમાં જ તેનું ચિત્ત રહે. આ કારણથી જ તેઓને ફક્ત શ્વેત વસ્ત્ર પહેરવાની આજ્ઞા દેવામાં આવી હતી. ત્યારે પાર્શ્વનાથના શિષ્યા સરલતા અને સદાચારવાળા હતા. તેથી વસ્ત્રોને ફક્ત પાતાની લજ્જા ઢાંકવા પુરતા જ સમજતા હતા અને વસ્ત્રો પ્રત્યે જરા પણ માહ કે પક્ષપાત રાખતા નહાતા. આ જુદા જુદા કારણેાને લઇને આવા જુદા જુદા આદેશ ( આજ્ઞા) આપવામાં આવ્યા હતા.
તે
જૈનધર્મના આ બે પ્રસિદ્ધ આચાયો-કેસી અને ગૌતમની ઉપર મુજબની વાતચિતથી તદ્દન સ્પષ્ટ થઇ જાય છે કે, પાર્શ્વનાથના શિષ્યા જે રંગીન વસ્ત્રો ધારણ કરતા હતા, તે રંગીન વસ્ત્રોની મહાવીરે મનાઈ કરી હતી, અને બદલાતા વખત અને સજોગ મુજબ રંગીન વસ્ત્રોને બદલે સફેદ વસ્ત્રો ધારણ કરવાની આજ્ઞા કરી હતી.
આ ઉપરથી નિકળતું પરિણામ.
જ્યારે આવાં મજબુત પ્રમાણેાથી એ સિદ્ધ થાય છેકે, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર એ અને તીર્થંકરાએ વસ્ત્ર પહેરવાની ખાસ આજ્ઞા આપી છે, ત્યારે દિગંબરા જે એમ કહે છે કે–અમેજ મહાવીરના સહુથી જુના અને અસલી અનુયાયી છીએ અને તીર્થંકરાએ સર્વથા નગ્ન રહેવાના જ ઉપદેશ આપ્યા છે, તે વાત તદ્દન ખાટી ઠરે છે. એટલુંજ નહિ પણ અનેક હેતુઓ (દલીલેા) દ્વારા આપણે એ પરિણામ ઉપર પહેાંચીએ છીએ કે, પાર્શ્વનાથ કે મહાવીર સ્વામોના વખતમાં દિગંબરા હતા જ નહિ.

Page #56

૪૭
પ્રાચીનતાના વિષયમાં દિગબરાના દાવાની
સત્યાસત્યતા.
હવે આપણે જૈન અને બૌદ્ધસૂત્રા જોઇ નકકી કરીએ કે, આ સૂત્રોમાં કાઇ એવી હકીકત મળે છે કે જે હકીકત દિગંબરા પ્રાચીન હાવાની વાતને ટેકા આપતી હાય.
,
(૧) મદ્ધ સૂત્રોમાં જૈના ખાખતની હકીકત અનેક જગાએ આવે છે પણ તે બધા સૂત્રોમાં જૈનને ‘ શ્રમણુ ’ અથવા તે ‘નિગ્રંથ ’ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા છે; પરન્તુ કઈ જગ્યાએ પણ જેનાને ‘દિગંખર’ નામથી ઓળખવામાં આવ્યા નથી.
(૨) જે જે ધર્મના પ્રચાર મહાવીર કે બુદ્ધદેવના વખતમાં હતા, તેવા અનેક ધર્મોની હકીકત જૈન અને બૌદ્ધ સૂત્રામાં મળે છે. દાખલા તરીકે જેનેાના ભગવતી સૂત્રમાં અને બૌદ્ધોના ’ મઝિમ નિકાય ’સૂત્રમાં મ ખલીપુત્ર ગેાશાળા અને તેના ધાર્મિક સિદ્ધાંતાની સંપૂર્ણ હકીકત મળે છે. જો તે વખતે દિગંબર જેવા કેાઈ સંપ્રદાયનું અસ્તિત્વ હાત, તા મહાવીર અને બુદ્ધદેવ અને તે સંપ્રદાયના ઉલ્લેખ જરૂર કરત. કેમકે મહાવીર અને બુદ્ધે અનૈને દિગંબરાના નગ્નતાના વિષયમાં મતભેદ હતા. આ પ્રકારની કોઈ પણ હકીકત જૈન કે બૌદ્ધના કાઈ પણ શાસ્ત્રમાં મળતી નથી, તે વાતજ સાબિત કરે છે કે, તે વખતે દિગબર જેવા કાઇ સંપ્રદાયના જન્મ જ નહેાતા.
(૩) દિગંબરાનુ એમ માનવું છે કે, સ્ત્રી મેાક્ષ મેળવી શકતી નથી. જૈન અને ઔદ્ધ સૂત્રોમાં આવા કોઈ પણ સિદ્ધાંતની હકીકત મળતી નથી. સ્ત્રીને મેાક્ષ ન હાવાના

Page #57

૪૮
સિદ્ધાંત ફક્ત દિગંબને જ છે. આ સિદ્ધાંત દુનિયાના બધા ધર્મોથી વિરૂદ્ધ છે. પ્રાચીન ભારતમાં આવા સિદ્ધાંતને માનવાવાળે કઈ પણ ધર્મ હેત તે, જેન અને બાદ્ધ સૂત્રોમાં તે વાત ખાસ વિગતવાર આવત, અને તે સિદ્ધાંત ઉપર ટીકા પણ જરૂર હત.
(૪) ખુદ દિગંબર શાસ્ત્રોમાં એવાં અનેક મજબુત પ્રમાણે મળે છે કે જેનાથી સાબિત થઈ શકે કે, દિગંબર અને તેના સિદ્ધાંત નવાં છે. હું પહેલાં બતાવી ગયું છું કે (શ્વેતાંબર શાસ્ત્રોથી અલગ એવા) દિગંબર શાસ્ત્રો સંબંધીની હકીકત, નથી તે જૈનશાસ્ત્રોમાં મળતી કે નથી બોદ્ધ શાસ્ત્રોમાં મળતી. દિગંબર શાસ્ત્રોમાં વેતાંબર અને તેના શાસ્ત્રોની હકીકત અનેક સ્થળે મળે છે અનેક જગ્યાએ શ્વેતાંબરે ઉપર ટીકા કરી છે અને બતાવ્યું છે કે શ્વેતાંબરેના સિદ્ધાંતો દિગંબર સિદ્ધાંતથી અલગ છે. દિગંબરના શાસ્ત્રોમાં વેતાંબરેની હકીક્ત અનેક વાર આવે છે, પરંતુ હવેતાંબરના શાસ્ત્રોમાં દિગંબરની હકીકત એક વાર પણ કયાંય નથી આવતી, તે વાતથી પણ સિદ્ધ થાય છે કે, દિગંબર તથા તેનાં શાસ્ત્રો શ્વેતાંબરની પછીના છે.
(૫) દિગંબર ગ્રંથ-કર્તાઓએ પિતાના ગ્રંથોમાં ગ્રંથો બન્યાને જે સમય આપેલ છે, તે જેવાથી પણ માલુમ પડે છે કે, દિગંબરના ગ્રંથ હમણાના છે. આ ઉપરથી નિ:સંદેહ સિદ્ધ થાય છે કે, દિગંબરેની ઉત્પત્તિ મહાવીર પછી ઘણે વરસે થઈ છે.
(૬) દિગંબરે મૂર્તિપૂજક છે, પરંતુ મહાવીરે મૂર્તિપૂજાની આજ્ઞા કેઈ પણ જગાએ કરી જ નથી, એટલા માટે

Page #58

દિગંબરેને જૈનધર્મના સાચા અનુયાયી માની ન શકાય. (મૂર્તિપૂજાનું વિગતવાર વર્ણન વેતાંબરેનું વર્ણન કરતી વખતે આપણે કરશું.)
હવે જૈન મૂર્તિઓના લેખે ઉપરથી સિદ્ધ કરીશ કે, દિગબર અર્વાચીન છે.
અત્યારે મળતી જેન મૂર્તિઓમાં સહુથી જુનામાં જુની મૂર્તિઓ ફક્ત ૧૮૦૦ વર્ષની જુની છે. પરંતુ તે મૂર્તિઓ પણ દિગંબરેની નથી. આ વાત તાંબાના ૭ મા અંગસૂત્ર
ઉપાસકંદશાંગ સૂત્રની પ્રસ્તાવનામાં રૂડેલફ હૈનલ સાહેબે નીચે લખ્યા મુજબ સ્પષ્ટ કરી છે –
મથુરાથી છેડા એવા લેખો મળ્યા છે કે જે લેખથી આ વાતનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ મળે છે કે, ઈસ્વીસનની પહેલી સદીમાં શ્વેતાંબર સંપ્રદાયનું અસ્તિત્વ હતું. આ લેખ જૈન તીર્થકરની મૂર્તિઓના પગલાં (પદેepedestals) પર મળે છે અને તેમાં કનિષ્ક, હુવિક અને વાસુદેવ નામના પ્રખ્યાત રાજાઓના સંવત દીધા છે. આ રાજાઓ સિથિયા દેશના હોવા છતાં હિન્દ ઉપર પણ રાજ્ય કરતા હતા. તેમના સંવત હવે “ શક” સંવતના નામથી પ્રસિદ્ધ છે, કે જે ઈસ્વીસન ૭૮-૭૯ થી શરૂ થાય છે. આ લેખમાં લખ્યું છે કે, આ મૂર્તિઓ વેતાંબર સંપ્રદાયના અનુયાયીઓની ભકિતના સ્મારક (યાદગીરી) રૂપે છે. આ મૂર્તિઓની સ્થાપના કરવાવાળા દિગબર નહોતા; પરંતુ શ્વેતાંબરે હતા, તે વાતની ખાત્રી એ ઉપરથી થાય છે કે, મૂર્તિઓ પર જે લેખ છે તેમાં જેન સાધુઓના કેટલાક ગણ (ગચ્છ, સંપ્રદાય) ના નામ

Page #59

લખ્યાં છે, અને તે ગણેના નામ શ્વેતાંબરેના ક૯પસૂત્રની સ્થવિરાવલી (પટ્ટાવલી) માં પણ મળે છે. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, આ મૂર્તિઓના લેખોમાંને એક લેખ કનિષ્કના રાજ્યકાળના નવમા વર્ષને (ઈ. સ. ૮૭-૮૮) છે. તેમાં લખ્યું છે કે, આ મૂર્તિની સ્થાપના કટિયા (અથવા કટિક ગણ)ના નાગનંદિન નામના ધર્મગુરૂના ઉપદેશથી વિકટા નામની એક જૈન શ્રાવિકાએ કરી હતી. સ્થવિરાવલી મુજબ આ ગણની સ્થાપના સ્થવિર (સાધુ) સુસ્થિત કરી હતી, કે જે સુસ્થિત ઈ. સ. પૂ. ૧૫૪ (વીર સંવત ૩૧૩)માં સ્વર્ગ ગયા હતા. આવી રીતે પરોક્ષરૂપે મથુરાના લેખ આ વાતની સાક્ષી આપે છે, કે ઈ. સ. પૂર્વેની બીજી સદીના મધ્યકાળમાં શ્વેતાંબર સંપ્રદાય હતો.”
ઉપરની વાતથી આ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે, મથુરામાં જે જૈન મૂર્તિઓ જમીનમાંથી કાઢવામાં આવી છે, તે દિગંબર સંપ્રદાયની નહિ, પણ વેતાંબર સંપ્રદાયની છે. હવે તે એ વાતને પણ પત્તો લાગી ગયું છે કે, આ મૂર્તિઓ સિવાયની બીજી જે જે મૂર્તિઓ પુરાતત્વોએ શોધી કાઢી છે, તે અનેક જૈન મંદિરની મૂર્તિઓમાં દિગંબર સંપ્રદાયની એવી એક પણ મૂર્તિ નથી કે જે મથુરાની મૂર્તિઓ જેટલી પ્રાચીન હોય. આ ઉપરથી જરૂર માની શકાય કે, ઈસ્વીસનની પહેલી સદીમાં દિગંબરે હતા જ નહિ અને તેથી નકકી થાય છે કે, દિગંબરે અર્વાચીન (નવા) જ છે.
(૮) મહાવીરનો પ્રસિદ્ધ હરીફ (પ્રતિસ્પધી) મંબલી પુત્ર શાળાની હકીક્ત દિગંબર શાસ્ત્રોમાં કયાંય પણ આવતી નથી, પરંતુ જૈન અને બૌદ્ધશાસ્ત્રોમાં શાળાનું
Uરી
માં કયાંય છાત

Page #60

પદ્મ
જીવનચરિત્ર અને તેના સિદ્ધાંતાનું સંપૂર્ણ વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. આ વાત બહુજ અગત્યની છે અને તે નિ:શસય સિદ્ધ કરી આપે છે કે, દિગંબર તથા તેના સૂત્રેા નવિન જ છે.
આ વાતના ટેકામાં વધારે દલીલેા આપવી નકામી છે, કેમકે પૂરતા પ્રમાણુમાં દલીલે ઉપર અપાઇ ગઇ છે. આ દલીલાથી નિષ્પક્ષપાતવાળા કોઈ પણ ભાઈ એ પરિણામ કાઢી શકશે કે, દિગંમર અને તેના શાસ્ત્રો ચાક્કસ રીતે નિવન છે. અને અસલી તથા મૂળ સંઘથી તેમની ઉત્પત્તિ પાછળથી થએલ છે.
દિગંબરાની ઉત્પત્તિ.
હવે એ વિચારવું જોઇએ કે, ગિરા કયારે અને કેવી રીતે જુદા થયા. આ વિષયમાં શ્વે. ધર્મ સાગરજીએ અનાવેલ · પ્રવચન પરીક્ષા નામના ગ્રંથમાં દિગંબરાની ઉત્પત્તિ નીચે મુજબ લખી છે:—
"
રથવીરપુર નામના શહેરમાં શિવભૂતિ અથવા સહસ્રમલ્લ નામે એક મનુષ્ય રહેતા હતા. તે ગામના રાજ્યના ખાસ સેવક હતા. એક દિવસ રાજાની માતા આ સહસ્રમલ ઉપર બહુ ગુસ્સે થઈ, તેથી તેણે તરતજ નાકરી છેાડી દીધી અને જૈન સાધુ થઈ ગયેા. એક વખત રાજાએ તેને એક અહુ કિમતી દુશાલે (કપડું) દીધે.. આ દુશાલા ઉપર તેને ખૂબ મેાહ થયા. તેથી તેના ગુરૂ આ કૃષ્ણે તેના ઉપર ગુસ્સે થયા; કેમકે સાંસારિક પદાર્થો ઉપર માહ રાખવા તે સાધુઓના ધર્માંથી વિરૂદ્ધ છે, અને તેથી તેએએ આ દુશાલેા છેડી દેવાની સહસ્રમØને આજ્ઞા કરી, પરંતુ તેણે ગુરૂની આજ્ઞા

Page #61

માની નહિ. એક દિવસ જ્યારે શિવભૂતિ બહાર ગયા હતા, ત્યારે ગુરૂએ તે દુશાલાના ફાડીને કટકે કટકા કરી નાખ્યા. દુશાલાના કટકા થઈ જવાથી શિવભૂતિને બહુ જ ગુસ્સે ચડયો અને તેઓ તર્ક કરવા લાગ્યા કે, જે વસ્ત્રોથી મેહ ઉત્પન્ન થાય છે તે વસ્ત્રોને તદ્દન કાઢી નાખવાં એજ એગ્ય છે. આમ વિચારીને પિતે નગ્ન રહેવાનું વ્રત લઈને પોતાના ગુરૂથી અલગ પડી એક નવિન ધર્મનો પ્રચાર કરવા લાગ્યા, અને આ ધર્મમાં નગ્નતાને મુખ્ય સ્થાન દીધું. આ સહસમદ્રુપતે પિતાને દિગંબર કહેવા લાગ્યા, અને બસ, તે વખતથી દિગંબર સંપ્રદાયની શરૂઆત થઈ. તેમની બહેને તે ધર્મ અંગીકાર કર્યો અને નગ્ન રહેવાની આજ્ઞા માગી. શિવભૂતિએ પિતાની બેનને નગ્ન રહેતાં અટકાવી અને કહ્યું કે, સ્ત્રીઓ મોક્ષ મેળવી શકતી નથી. એમ કહેવાય છે કે, આ બનાવ ઈસ્વી સનની બીજી સદીની વચમાં બનેલ છે.
દિગંબરની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ તે સંબંધમાં ઉપર મુજબની દંતકથા ચાલે છે. કદાચ આ દંતકથાને કેઈ સાચી ન માને, તો પણ દિગંબરો નવિન થયા હોવાની જે દલીલ ઉપર આપી છે, તે દલીલ એવાં એતિહાસિક પ્રમાણે પરથી આપેલ છે કે, દરેક વાચકને ખાત્રી થઈ જશે કે, દિગંબર જરૂર પાછળથી જ થયેલા છે. જૈનેનું નામ શ્વેતાંબર કેવી રીતે પડ્યું?
જ્યારે શિવભૂતિએ નગ્ન રહેવા માંડયું અને દિગંબર સંપ્રદાયની સ્થાપના કરી ત્યારે એ તો સ્વાભાવિક હતું કે, જે મૂળ સંઘમાં નગ્ન રહેવાને સિદ્ધાંત નહેાતે અને શ્વેતા

Page #62

૧૩
(સફેદ ) વસ્ત્રો ધારણ કરવાના રિવાજ હતા, તે મૂળ સંઘને લેાકા શ્વેતાંબર સંપ્રદાય કહેવા લાગ્યા, અને તે વ્યાજબી પણ હતું. કેમકે તેમ કરવાથીજ મૂળસંઘ અને નિવન દિગંખર સંપ્રદાય વચ્ચે ભેદ બતાવી શકાય તેમ હતું.
શ્વેતાંબરા, દિગબરાથી
પ્રાચીન છે.
દિગંબરા અને તેના સિદ્ધાંતા નવાં છે, તે સિદ્ધ થઈ ગયા પછી હવે હું ટુંકમાં એ ખતાવું છું કે શ્વેતાંબર, દિગઅરથી પ્રાચીન કેવી રીતે છે?
દિગબાની હકીકત લખતી વખતે હું એ ખતાવી ચૂકયા છું કે, તમામ ઔદ્ધ સિદ્ધાંતા અને પ્રમાણિક જુનાં જૈનશાસ્ત્રોમાં ‘દિગ ંબર સંપ્રદાય ’ એવા નામના ઉલ્લેખ કયાંય પણ મળતા નથી. અસલ વાત એ છે કે, મૂળથી જ જૈનાના ફકત એકજ સ`પ્રદાય હતા; પરંતુ જ્યારથી શિવભૂતિએ તદ્દન નગ્ન રહેવાના ઉપદેશ શરૂ કર્યો અને દિગંબર સંપ્રદાયની સ્થાપના કરી, ત્યારથી આ નવિન દિગંબર સંપ્રદાયથી જુદા એળખાવવા માટે અસલી જેને, શ્વેતાંબર નામથી પ્રસિદ્ધ થયા. આ કારણથી જ પ્રાચીન જૈન અને મૌદ્ધ શાસ્ત્રોમાં શ્વેતાંબર ’ નામને ઉલ્લેખ મળતા નથી.
'
જૈન અને બૌદ્ધ શાસ્ત્રોમાં જૈન સાધુઓને દરેક ઠેકાણે ‘ નિગંથ, ' ‘શ્રમણુ' કે ‘મુનિ” કહેવામાં આવ્યા છે, અને તેમના ગૃહસ્થ શિષ્યાને શ્રાવક’ કહેવામાં આવ્યા છે. દિગઅર અથવા શ્વેતાંખર જેવા સાંપ્રદાયિક નામેાના ઉલ્લેખ આ ગ્રંથામાં કયાંય પણ મળતા નથી.

Page #63

શ્વેતાંબાજ જેનધર્મના અસલી અને બધાથી
જુના અનુયાયી છે. ઉપર હું પુષ્કળ દાખલા દલીલથી સાબિત કરી ચૂક્યો છું કે, આજકાલ આપણે જે ગ્રંથને વેતાંબર જૈન સિદ્ધાંત તરીકે ઓળખીએ છીએ, તે બધાથી જુનાં અને પ્રમાણિક જૈન શાસ્ત્રો છે, અને મહાવીરના વખતથી તે આજ સુધી પરંપરાએ તેને પ્રચાર વેતાંબરમાં ચાલ્યો આવે છે. તેમજ ઉપર હું એ પણ લખી ચૂક્યો છું કે, “વેતાંબર” નામ તે વખતે પ્રસિદ્ધ થયું કે જે વખતે દિગંબર જૈનધર્મના અસલી અનુયાયીઓથી જુદા પડયા, અને તેને એક જુદે સંપ્રદાય થઈ ગયે. આવા સંજોગમાં એ તો સ્વાભાવિક છે કે, જે શ્વેતાંબર મહાવીરના વખતમાં “જૈન”નામથી જ ઓળખાતા હતા, તે શ્વેતાંબર, દિગંબર સંપ્રદાય અલગ થવાથી, વેતાંબરના નામથી ઓળખાવા લાગ્યા, અને તેથી તાંબરે જ જૈન ધર્મના પ્રાચીન અનુયાયી છે
* આ દિગંબર સંપ્રદાય વિષે વધારે જાણવાની ઇચ્છાવાળા ભાઈઓએ નીચેના હિંદી પુસ્તક ખાસ વાંચવાં.
દિગંબર મત સમીક્ષા–લખનાર પંડિત મુનિશ્રી મિશ્રીમલજી મહારાજ. મળવાનું ઠેકાણું-શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ, મહેલા મદારગેટ, અજમેર, કિં. ચાર આના.
સત્યાસત્ય મિમાંસા-લખનાર પંડિત મુનિશ્રી શ્રીચંદજી મહારાજ પંજાબી, મળવાનું ઠેકાણું-સરદારસિંહ દૌલતરામ સુરાના, વૈદવાડા, દિલ્હી, કિં. ચાર આના.
વામમાર્ગ ઔર દિગંબર સમાજ–લખનાર યતિ પ્યારે,

Page #64

મળવાનું ઠેકાણું–લક્ષ્મીચંદજી યતિ, બડા ઉપાસરા, જેસલમીર (રાજપૂતાના) કિં. દેઢ આને.
ઉપરના પુસ્તકોમાં દિગંબર ગ્રંથમાં કેવી કેવી હકીકતો લખી છે, તે ખાસ વાંચવા જેવી છે. તે ઉપરાંત દિગંબર આચાર્યો કેવો ભ્રષ્ટ ઉપદેશ કરે છે, તે સર્વ વિગતવાર ઉપલા પુસ્તકમાં બતાવી આપ્યું છે.
આ પુસ્તકો ઉપરાંત નીચેના પુસ્તકો પણ ખાસ વાંચવા જેવા છે
આદિ પુરાણ સમીક્ષા ભાગ ૧-૨, હરિવંશ પુરાણ સમીક્ષા, પદ્મપુરાણ સમીક્ષા, અને શ્રીપાલ ચરિત્રની સમાલોચના. આ બધાં પુસ્તક દિગંબર ભાઈઓએ જ લખેલાં છે, અને તે ઉપરથી આપણને ખાત્રી થાય છે કે દિગંબર ગ્રંથોમાં ખૂબ જ ગપાટા માર્યા છે.
મૂર્તિપૂજા સંબંધમાં પણ ખુદ દિગંબર ગ્રંથે જ મૂર્તિપૂજા કરવાની ના પાડે છે-જુઓ ૧૩ મી સદીમાં થએલ દિગંબર પંડિત આશાધરજી પોતાના બનાવેલ “સાગારધર્મામૃત' ગ્રંથ પાનું ૪૩માં લખે છે કે-“ આ પંચમકાળ ધિક્કારને પાત્ર છે. કારણ કે, આ કાળમાં શાસ્ત્રાભ્યાસિઓને પણ મંદિરે કે મૂર્તિઓ સિવાય ચાલતું નથી.”
તેમજ “પાત્રકેસરી સ્તોત્ર” પાનું ૩૯ ક ૩૭ માં દિગંબર આચાર્ય સ્પષ્ટ કહે છે કે-મૂર્તિપૂજા કરવાની આજ્ઞા તીર્થકરેએ દીધી નથી.
આ બન્ને દાખલાઓ દિગંબર ગ્રંથના જ છે. તેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, મૂર્તિપૂજા કરવાની તીર્થકરેએ આજ્ઞા આપી જ નથી.

Page #65

પ્રકરણ ૩ જું શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક
(દેરાવાસી) મૂર્તિ પૂજા ન કરવાવાળા શ્વેતાંબરે જ જૈન ધર્મના
સાચા અનુયાયીઓ છે. વેતાંબરની પ્રાચીનતા સિદ્ધ કરીને હવે હું એ વાતને નિર્ણય કરીશ કે, “વેતાંબરેના બે સંપ્રદાય (દેરાવાસી અને
* ત=સફેદ+અંબર લુગડું. શ્વેતાંબર એટલે (જે સાધુઓ) સફેદ લુગડાં પહેરતા હોય તે શ્વેતાંબર કહેવાય, આ દેરાવાસીઓ પિતાને નકામા શ્વેતાંબર કહેવરાવે છે. ખરી રીતે તો તેઓ પીતાંબર મૂર્તિપૂજક' કહેવાવા જોઈએ, કારણ કે તેઓના સાધુઓનો મે ભાગ પીળાં લુગડાં જ પહેરે છે.
આ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક અનેક નામે ઓળખાય છે -શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક, દેરાવાસી, તપ, સંવેગી, મંદિરમાર્ગી, પૂજેરા અને દંડી.
તેઓ ૪૫ સૂત્રને માને છે, પણ તે ૪૫ ક્યાં? તેમાં મતભેદ છે.

Page #66

પ૭
સ્થાનકવાસી)માંથી કયે સંપ્રદાય મહાવીરના અસલી ઉપદેશો પ્રમાણે ચાલે છે. તેમજ સાથે સાથે એ પણ નક્કી કરીશ કે
કઈ “એ નિયુક્તિ ને માને છે તે કઈ “પિંડનિર્યુક્તિ ને માને છે. કોઈ “દેવેન્દ્રસ્તવ” અને “વીરસ્તવને ભેગાં કરી એક માને છે, તો કોઈ વળી જુદાં માને છે. કેાઈ “સંસ્તારકને ૪૫ માંનું એક સૂત્ર ગણે છે તો કોઈ નથી ગણતા. “સંસ્તારક’ને બદલે કોઈ “મરણ સમાધિ ને માને છે તો કઈ “ગચ્છાચાર પન્ના ને માને છે. આવી રીતે આ ૪૫ સૂત્રોનું માનવામાં પણ આ દેરાવાસીઓમાં મતભેદ છે.
આ લોકોમાં અત્યારે મુખ્ય કરીને પાંચ ગછ છે –તપગચ્છ, ખરતરગચ્છ, અંચળગચ્છ, સાગરગચ્છ અને પાયજંદગચ્છ. આ પાંચે ગથ્ય મૂર્તિને તે માને છે, છતાં પણ તે દરેકની માન્યતા જુદી. આ પાંચે ગચ્છો હમેશાં એક બીજાથી લડતા ઝગડતા જ હોય છે. આગળ પણ ઘણા જ કજીયા આ ગચ્છા વચ્ચે થએલા. ગુજરાત કાઠીઆવાડમાં તપાગચ્છનું જોર વધારે છે. આ તપાગચ્છ અનેક જાતના મતભેદોથી ભરપુર છે. તેના સાધુઓ ૩ પ્રકારના–પતિ, શ્રી પૂજ્યજી, અને સંગીઃ તેમાં વળી ૨ ભેદ-સફેદ લુગડાં પહેરવા વાળા અને પીળાં લુગડાં પહેરવાવાળા. પાછા વળી ૨ ભેદ-૩ થઈ માનવાવાળા અને ૪ થઈ માનવાવાળા. વળી પાછા ૨ ભેદ-મુહપત્તિ બાંધવાવાળા અને બીજા નહિ બાંધવાવાળા. તેના પણ પાછા ૨ ભેદમુહપત્તિ હાથમાં રાખવાવાળા અને બીજા મુહપત્તિ હાથમાં નહિ રાખવાવાળા. આટલા ભેદ તો દેખીતા જ છે. તે ઉપરાંત વળી સાધુઓના મતભેદોવાળી પાર્ટીઓ જુદી. આપણુમાં અલગ અલગ સંધાડાઓ હોવા છતાં જેમ દરેક સંધાડાની માન્યતા એકજ છે, તેમ આ દેરાવાસી ભાઈઓમાં નથી. આ લોકોના જ કહેવા પ્રમાણે સંવત ૧૯૯૨ના અસાડ સુદ ૧૫ સુધી તેઓની સાધુ–સંખ્યા નીચે

Page #67

૫૮
મૂર્તિ પૂજક જે એમ કહે છે કે, સાચા અનુયાયીઓ નથી, તેથી તે વાતમાં કાંઈ સાર છે કે નહિ ?
સ્થાનકવાસી જૈનધર્માંના અર્વાચીન છે! તેા આ
જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતા નિષ્પક્ષપાતપણે અને મનનપૂ ક વાંચવાથી આ અત્યંત જરૂરી અને મુશ્કેલ વાતના નિકાલ આવી શકે છે.
સહુથી મુખ્ય પ્રશ્ન મૂર્તિ પૂજાનેા છે. શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજકા કહે છે કે, મેાક્ષ મેળવવા માટે તીર્થંકરાએ મૂર્તિ પૂજા કરવાનું કહ્યુ છે, ત્યારે સ્થાનકવાસી ભાઈઓ કહે છે કે, તે વાત ખાટી છે.
મૂર્તિ પૂજાના પ્રશ્ન પર કેટલીએ સદીએ થયાં વાદિવવાદ ચાલ્યા જ કર્યા છે, પરંતુ તેના નિવેડા હજુ સુધી થયે નથી. નિષ્પક્ષપાતવાળા અને પરમેશ્વરથી ડરવાવાળા ભાઈઓને, આ પ્રશ્નનેા સતાષકારક ખુલાસા હું અહિં કરી આપીશ.
જૈનધમ માં મૂર્તિ પૂજાનુ વિધાન છેજ નહિ.
કાઈ પણ જૈનશાસ્ત્રોમાં તીર્થંકરાએ મૂર્તિ પૂજા કરવાનુ
મુજબ છેઃ-તપાગચ્છ ૬૮૦, ખરતરગચ્છ ૫૩, અચલગચ્છ ૧૧, પાયચ’દગચ્છ ૧૪, ત્રણ યુવાળા ૧૫, સાધ્વીઓની સંખ્યા આમાં આપેલ નથી.
ત્યારે આપણા સ્થા. સાધુએ લગભગ ૭૫૦ છે. (જુઓ ‘તપગચ્છ શ્રમણ વંશ-વૃક્ષ')
શ્રાવક-શ્રાવિકાની સંખ્યા પણુ આપણી જ વધારે છે.

Page #68

૧૯
કહ્યું જ નથી. મૂર્તિ પૂજા કરવાનું કહેવું તેા દૂર રહ્યું, પણ મૂર્તિ પૂજાના થોડો ઈસારા માત્ર પણ કર્યા નથી. મારી આ વાત વધારે મજબુત કરવા નીચે મુજબ પ્રમાણેા આપું છું:
(૧) ‘ઉપાસકદશાંગ’ અને ‘આચારાંગ’ નામના એ સૂત્રેા આ મામતમાં ઘણાજ પ્રકાશ પાડે છે, તેથી આ બે સૂત્રાની આપણે તપાસ કરીએ:--
ઉપાસકદશાંગ સૂત્રમાં મહાવીરના મુખ્ય દશ શ્રાવકાના જીવનચરિત્ર વિસ્તારથી આપ્યાં છે. તે ઉપરાંત તેમાં જૈન શ્રાવકાના આચાર વ્યવહારના નિયમ અને વ્રત ખરાખર તે રીતે સમજાવ્યાં છે કે જે રીતે આચારાંગ સૂત્રમાં જૈન સાધુઆના નિયમ અને વ્રત સમજાવ્યાં છે.
શ્રાવક અને સાધુઓના આચારના નિયમા ઠીક ઠીક સમજવા માટે ખાસ કરીને આ એ સૂત્રેા જ વધારે ઉપયોગી છે. આ એ પ્રમાણિક અંગ સૂત્રામાં તેમજ અન્ય શાસ્ત્રોમાં પણ મૂર્તિ પૂજાનું ક્યાંય નામનિશાન પણ જોવામાં આવતું નથી. ( કે જે મૂર્તિપૂજાને દેરાવાસી ભાઈએ માક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનું એક માત્ર સાધન માને છે.) જો મહાવીર, મૂર્તિ - પૂજાને જૈન ધર્મના જરૂરી ભાગ માનતા હૈાત તા સાધુએ અને શ્રાવકાના વ્રતામાં મૂર્તિ પૂજાના સમાવેશ સૂત્રામાં જરૂર કરત.
(૨) ‘ઉપાસક દશાંગ’ સૂત્રમાં મહાવીરના દશ શ્રાવકાના ધન અને સંપત્તિનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આ શ્રાવકાની સંપત્તિનું વર્ણન કરતી વખતે તીર્થંકરોની પૂજા

Page #69

માટે કે વિદેશ માટે કયાંય પણ હકીકત આવતી નથી. (એટલે કે–તેઓએ કેટલાં મદિરા ખંધાવ્યાં તે હકીકત કચાંય છે જ નહિ. )
(૩) જૈનશાસ્ત્રોમાં આપણને એવા શ્રાવકાનાં વર્ણન મળે છે કે જે ટાળટાળાં મળીને મહાવીરને વંદના—નમસ્કાર કરવા ગયા છે, પરંતુ આ વાત તા કયાંય લખી નથી કે, કાઈ પણ શ્રાવક મંદિરે દન કરવા ગયા હોય કે (શત્રુ ંજય, ગિરનાર આદિ) તીર્થે યાત્રા કરવા ગયા હાય !
(૪) જ્યારે મહાવીરના દશે શ્રાવકાએ ઘર તથા સંપત્તિના ત્યાગ કરી ૧૧ પિડમા ધારણ કરી ત્યારે તેઓ પેાષધશાળામાં ગયા; પરન્તુ તીર્થંકરાની પ્રતિમાવાળા મંદિરામાં તેઓ ગયા નથી. જો તે વખતે મદિરાહાત અને મૂર્તિપૂજાના પ્રચાર હૈાત તે, આ શ્રાવકે શાંત અને નિઃરસ એવી પાષધશાળાઓમાં જવાને બદલે ઠાઠમાઠ અને ધામધૂમવાળી તીર્થંકરાની મૂર્તિઓથી પવિત્ર કરવામાં આવેલાં મદિરામાં જ જાત.
(૫) મહાવીરે રાજા અને સાધારણ માણસામાં પણુ જૈનધર્મના સિદ્ધાંતાના પ્રચાર કર્યો, અને આ બધાને એકજ ઉપદેશ કર્યો કે, મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાના સાધને ફક્ત નીચે મુજબ જ છે—આત્મનિરાધ, આત્મ-સયમ અને બીજા સદ્ગુણ્ણા કે જેમાં પેાતાના આલાકના સ્વાર્થ ના ત્યાગ કરવા પડે છે. મહાવીરે મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનાં ઉપરનાં સાધના બતાવ્યાં, પરંતુ તેમણે એ ઉપદેશ કોઈ પણુ વખતે નથી કર્યો કે, ફક્ત મૂર્તિપૂજા કરવાથી તથા મંદિરો બંધાવવાથી મેાક્ષ મળી જાય.

Page #70

(૬) જૈન સૂત્રમાં અનેક મોટાં શહેરનાં વર્ણન લખ્યાં છે, તેમાં યોની મૂર્તિઓ અને યક્ષાના મંદિરની હકીકત અનેક વાર આવે છે, પરંતુ જેન મંદિરે કે તીર્થકરની મૂર્તિઓની હકીકત ક્યાંય પણ આવતી નથી. આ વાત બહુજ અગત્યની છે, અને મૂર્તિપૂજા શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ છે તેનું એક મોટું પ્રમાણ છે. જે તે વખતે મૂર્તિપૂજાને પ્રચાર હોત તે શાસ્ત્રોમાં જરૂર તે હકીકત આવત.
(૭) મહાવીરે દીક્ષા લીધા પછી અનેક નગરમાં વિહાર કર્યો હતો. સૂત્રમાં જે જે ઠેકાણે મહાવીરના વિહારનું વર્ણન આવે છે, તે તે ઠેકાણે યક્ષોના મંદિરનું વર્ણન આવે છે, પરંતુ જેન મંદિરે કે મૂર્તિઓને ઉલેખ કયાંય પણ આવતો નથી. સૂત્રમાં એમ પણ લખ્યું છે કે, મહાવીર એવા ઉદ્યાને (બગીચાઓ) માં ઉતર્યા કે જે ઉદ્યાનોનાં નામ તેમાં રાખેલી યક્ષેની મૂર્તિઓના નામ ઉપર રાખવામાં આવ્યાં હતાં. પરંતુ કોઈ પણ જૈન શાસ્ત્રમાં એવું કયાંય નથી લખ્યું કે, વિહાર કરતાં કરતાં મહાવીર એવાં મંદિરમાં ઉતર્યા કે જે મંદિરમાં તીર્થકરની મૂર્તિઓ હતી, અથવા મહાવીરે એવા ઉદ્યાનમાં વિશ્રામ કર્યો કે જે ઉદ્યાનનું નામ તેમાં રાખેલી જેનમૂર્તિઓના નામ પર હાય.
આ વાત ખાસ યાદ રાખવા જેવી છે અને મહાવીરના વખતમાં મૂર્તિપૂજાને અભાવ હતો, તેનું એક અકાય પ્રમાણે છે. જે તે વખતે જેન મંદિર હોત, તો મહાવીર પિતાનાજ જૈન મંદિરમાં ઉતરવાનું ચગ્ય સમજત. મહાવીર યક્ષોના

Page #71

મંદિરમાં કે જે ઉદ્યાના નામ યક્ષેના નામ ઉપર રાખવામાં આવ્યા હતાં તેવાં ઉપવનમાં કદી પણ ઉતરત નહિ. | (૮) જેવી રીતે “ઉપાસકદશાંગ” સૂત્રમાં મહાવીરે શ્રાવકના નિયમો બતાવ્યા છે, તેવી જ રીતે “આચારાંગ સૂત્રમાં સાધુઓના નિયમે બતાવ્યા છે. આ “આચારાંગ” સૂત્રમાં મહાવીરે એ બતાવ્યું છે કે, સાધુ અથવા સાધ્વીઓએ કેટલાં વસ્ત્ર રાખવાં જોઈએ, તેની લંબાઈ પહેળાઈ કેટલી, તેને રંગ કે તથા કઈ જાતના વસ્ત્રો રાખવાં. મહાવીરે એ પણ બતાવ્યું છે કે સાધુએ કેટલાં અને કઈ જાતના પાત્ર રાખવાં. આ ઉપરાંત સાધુએ કેવી રીતે ચાલવું, બેસવું, બોલવું, ખાવુંપીવું વગેરેના વિસ્તારપૂર્વક નિયમે મહાવીરે બતાવ્યા છે. સાધુએ ધર્મ સંબંધી જેટલાં કાર્યો કરવાં જોઈએ તે દરેક કાર્યને મહાવીરે બહુજ વિસ્તારપૂર્વક સમજાવ્યું છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે, મહાવીરે આ વિષયેનું એટલું વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન કર્યું છે કે, “આચારાંગ” સૂત્ર એ સાધુઓને એક સરસ ટાઈમ-ટેબલની ગરજ પૂરી પાડે તેવું છે. આવી રીતે આ બધી વિગતવાર હકીક્ત લખી, પરંતુ તે હકીક્તમાં મંદિર કે મૂર્તિનું કઈ જગાએ જરા જેટલું પણ સ્થાન નથી.
તીર્થકરોએ સાધુઓ અને શ્રાવકને માટે આટલું વિસ્તાર પૂર્વક વિવેચન કર્યું છે, પરંતુ તીર્થકરેએ મંદિર કે મૂર્તિ પૂજાના વિષયમાં કાંઈ પણ કહ્યું નથી, એ વાત ખાસ ધ્યાન શખવા જેવી તેમજ બહુજ અગત્યની છે.
(૯) આચારાંગ અને ઉપાસક દશાંગ સિવાયના બીજા

Page #72

પણ શાસ્ત્રોમાં સાધુઓ અને શ્રાવકે માટે આચાર સંબંધી નિયમ છે, પરંતુ તેમાં પણ મૂર્તિપૂજાનું વિધાન ક્યાંય પણ મળતું નથી. જે મૂર્તિપૂજક ભાઈઓના કહેવા પ્રમાણે મૂર્તિઓ અને મંદિર બનાવવાથી મોક્ષ મળતા હતા, તે સર્વજ્ઞ મહાવીર આ જરૂરી બાબતને સમાવેશ સૂત્રમાં જરૂર કરત.
(૧૦) જે તીર્થકરેએ મૂર્તિપૂજા કરવાની અને મંદિર બંધાવવાની આજ્ઞા કરી હોત, તો તેઓ એ પણ જરૂર બતાવત કે, મૂર્તિને કેવું આસન લેવું જોઈએ, કયા પત્થરમાંથી મૂર્તિ બનાવવી, તેની પ્રતિષ્ઠા અને પૂજા કરતી વખતે કયા મંત્ર બોલવા જોઈએ, ઘરેણું કેવાં હોવાં જોઈએ, પૂજન કેવી રીતે અને કઈ ચીજોથી કરવું, તેમજ મૂર્તિપૂજા સંબંધી બીજાં કાર્યો કેવી રીતે કરવાં. પણ આ વાત કોઈ શાસ્ત્રમાં નામ માત્ર પણ નથી, તે ઉપરથી પણ સિદ્ધ થાય છે કે, મૂર્તિ પૂજા શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ છે.
(૧૧) મહાવીર અને ગૌતમબુદ્ધ બને એકજ વખતે હતા, તે વાત તો પ્રસિદ્ધ જ છે. અને તેથી જ મહાવીરે બતાવેલ જેન સિદ્ધાંતોથી તેમજ સાધુ અને શ્રાવકના આચારના નિયમેના હવાલાથી બૌદ્ધસૂત્ર ભર્યા પડયા છે. પરંતુ ઐાદ્ધશાસ્ત્રોમાં ક્યાંય પણ એમ નથી લખ્યું કે, જૈનધર્મના સિદ્ધાંતમાં મૂર્તિપૂજા કરવાની આજ્ઞા છે. જે મહાવીરે મૂર્તિ પૂજા કરવાની આજ્ઞા દીધી હોત, તો બૌદ્ધ લેકે જૈનોની મશ્કરી કર્યા સિવાય કદાપિ ન રહેત. કારણ કે બૌદ્ધોના એક સંપ્રદાયમાં મૂર્તિ પૂજા જે હમણાં ચાલે છે તે મૂર્તિપૂજા, ગૌતમબુદ્ધના નિર્વાણ થયા પછી ઘણે લાંબે વખતે શરૂ થએલી છે.

Page #73

(૧૨) જે જેન સિદ્ધાંતે બેંદ્ધિ સિદ્ધાંતથી જુદા પડે છે, તે સિદ્ધાંત ઉપર બૌદ્ધ સૂત્રમાં ખૂબજ ટીકાઓ કરવામાં આવી છે, તેમજ જૈન માન્યતાઓને બેટી ઠરાવવામાં આવી છે. એટલા માટે જે જૈન ધર્મમાં મૂર્તિપૂજાનું વિધાન (આજ્ઞા) હોત, તે આ મૂર્તિપૂજાના વિષયમાં પણ બૌદ્ધસૂત્રમાં જરૂર ટીકા કરવામાં આવી હોત.
બૌદ્ધ ગ્રંથમાં જૈન મૂર્તિપૂજા બાબતમાં કઈ પણ જાતની ટીકા કે કઈ પણ જાતની હકીક્ત આપેલ નથી. તે ઉપરથી એકજ પરિણામ નિકળી શકે છે કે, મહાવીરના વખતમાં જેમાં મૂર્તિપૂજા નહતી, તેમજ મહાવીરે મૂર્તિપૂજાને ઉપદેશ પણ દીધું નહોતે. ' (૧૩) જુની વસ્તુઓની શોધ કરતી વખતે હિંદના જુદા જુદા પ્રદેશમાંથી અનેક જૈનમૂતિઓ જમીનમાંથી નીકળી છે; પરંતુ અત્યાર સુધીમાં એવી એક પણ મૂર્તિ નથી નિકળી કે જેના લેખ પરથી એમ સાબિત થાય છે, તે મૂતિ મહાવીર અથવા તેમના પહેલાંના તીર્થકરેના વખતની હોય. સહુથી પ્રાચીન મૂતિએ, કે જે ડેકટર કુહરરને મથુરામાં મળી છે, તે પણ ફક્ત ૧૮૦૦ વર્ષની જુની છે.
(૧૪) મૂર્તિપૂજક ભાઈઓનું એમ કહેવું છે કે, પાલીતાણું, ગિરનાર, આબુ, તારંગા અને બીજા પર્વત પર જે મંદિર અને મૂર્તિઓ છે, તે બહુજ પ્રાચીન છે, અને તેથી દેરાવાસી ભાઈઓ કહે છે કે, મૂર્તિપૂજાનો પ્રચાર તીર્થકરેએ કર્યો છે, પરંતુ તેઓનું આ કહેવું સાફ ખોટું છે. કારણ કે

Page #74

પુરાતત્વ (જુની શોધખોળ કરવાવાળાઓ)એ આ મંદિરે અને મૂર્તિઓના બધા લેખેને ખૂબજ બારીકાઈથી તપાસ્યા અને તેઓએ નક્કી કર્યું કે, આ બધા મંદિરે અને મૂતિઓ અર્વાચીન (હમણાના) છે. આ મંદિરે અને મૂર્તિઓની સ્થાપના મહાવીર પછી કેટલીએ સદીઓ ગયા પછી થઈ છે, અને મથુરાથી મળેલી મૂતિઓ જેટલી પણ પ્રાચીન આ પર્વત પરની મૂર્તિઓ નથી. હું ઉપર કહી ગયે છું કે, ડટર ફેડરરના મત પ્રમાણે મથુરાની મૂર્તિઓ પણ ૧૮૦૦ વર્ષની જુની છે.
(૧૫) આ મૂતિઓ સિવાયની બીજી જે મૂર્તિઓ જમીનમાંથી નિકળી છે તે, તેમજ હિંદમાં હજારે મંદિરે અને લાખો મૂતિઓ છે, તે બધી મૂર્તિઓમાં એવી એક પણ મૂર્તિ નથી કે જેના લેખ અને સંવત પરથી આપણે એમ માની શકીએ કે આ મૂર્તિ તે મહાવીર, પાર્શ્વનાથ કે તેમની પહેલાંના તીર્થકરના વખતની છે.
આ વાત બહુજ વિચિત્ર છતાં જરૂરી છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે, મૂર્તિપૂજાની પ્રાચીનતા સંબંધીની દેરાવાસી ભાઈઓની દલીલે બહુજ કમજોર છે—માલ વગરની છે. જેટલા જુના વખતની દેરાવાસી ભાઈઓ મૂર્તિપૂજાની પ્રથાને માને છે, તેટલા જુના વખતની મૂર્તિ પૂજાની પ્રથા જે ખરેખર હત, તો થેડીક એવી મૂર્તિઓ જરૂર હોત કે જે મૂર્તિએના લેખ અને સંવત દેરાવાસી ભાઈઓના મતને ટેકે આપતા હોય.
હવે આ બાબત પર બીજી દષ્ટિએ વિચાર કરીએ તો

Page #75

પણ માલુમ થાય છે કે, તીર્થકરેના સિદ્ધાંત અને જીવન એવાં સ્વાભાવિક (સીધે રસ્તે જવાવાળાં) હોય છે અને જેનધર્મને ઉપદેશ એ ઉદાર છે કે તીર્થકર ખુદ પત્થર અને ધાતુઓની મૂર્તિઓ પૂજવાની આજ્ઞા કરે, કે બીજી કોઈ પણ રીતે મૂર્તિપૂજાને ઉપદેશ કરે, તે વાત કઈ પણ રીતે સંભવિત નથી. | તીર્થકરેએ મેક્ષને રસ્તો બતાવતી વખતે દરેકને શ્રીમંત કે ગરીબને, મોટાઓને કે નાનાઓને, પિતાના શિષ્યોને કે વિદ્યાર્થીઓને એટલે કે જાત-ભાતને ભેદ રાખ્યા સિવાય દરેકને એક જ સરખે ઉપદેશ દીધું કે, પિતાના કર્મોને નાશ થવાથી (નિર્જરા થવાથી)જ દરેક જીવ મેક્ષ મેળવી શકે છે. અને ઈદ્રિય દમન, સ્વાર્થત્યાગ, દયા, આત્મનિરોધ, ઘોર તપ અને અપરિગ્રહથી જ કર્મોને નાશ થઈ શકે છે. તીર્થકરેએ સ્પષ્ટ રીતે આ પ્રકારને સત્ય ઉપદેશ દીધે કે, દરેક મનુષ્ય પોતાનું ભાગ્ય (નશીબ) પિતે જ નિર્માણ કરી શકે છે, દરેકનું ભવિષ્ય પિતાના કર્મો ઉપર જ છે, અને અનંત શાંતિ (મોક્ષ) તથા સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે દેવતાઓ કે દેવીઓના પૂજનની કેઈ પણ રીતે જરૂર નથી.
તીર્થકરોએ આ સિદ્ધાંતોને ફક્ત ઉપદેશ કરીને જ શાંત બેસી ન રહેતાં પોતાના જીવન પણ આ સિદ્ધાંતો મુજબજ કરી લીધાં. અને બીજાઓને આ ઉપદેશથી તેઓ પિતાના અનુયાયી બનાવતા, તેમજ આ આદર્શ ઉપદેશોના
જીવતા–જાગતા નમુના તરીકે પોતાનું જીવન આ સિદ્ધાંતમય બનેલું દેખાડતા. બધા શ્રેષ્ઠ અને દૈવી ગુણે તીર્થકરના

Page #76

સાચા ભાવે
એ જરૂરી છે
જેને
જીવનમાં હોય છે જ, અને આવા સદ્દગુણની પ્રાપ્તિ થાય તે પ્રત્યેક જૈને પિતાનું અહોભાગ્ય માનવું જોઈએ. એટલા માટે જૈન ધર્મના અસલ–સાચા ભાવ સમજવાને માટે, અને આંતરિક હેતુથી એકતાર બનવા માટે એ જરૂરી છે કે, આ પવિત્ર તીર્થકરેના જીવનની ઘટનાઓની સહાય લઈને જૈન શાસ્ત્રોના અર્થ કરતા જાય; અને જ્યારે આવી રીતના અર્થ થશે ત્યારે દરેકને દીવા જેવું માલુમ પડી જશે કે, તીર્થકરેના જીવનચરિત્રમાં મૂર્તિપૂજાને એક અંશ પણ નથી.
તેઓએ પોતે મોક્ષ મેળવવા માટે કષ્ટ વગરને એવો મૂર્તિપૂજાને માર્ગ ગ્રહણ કર્યો નથી. તેઓએ નિર્વાણ પદ મેળવવા માટે પત્થરની મૂર્તિઓની ભુલાવામાં નાખે તેવી અનેક બાબતની જુદી જુદી જાતની પૂજન વિધિઓને આશરે લીધો નથી. તેઓએ કર્મથી છુટકારો મેળવવા માટે મૂર્તિની પૂજા કરવાની કે તેના પર દ્રવ્ય ચડાવવાની બાળચેષ્ટા કદી કરી નથી. તેઓ જાણતા હતા કે, મૂર્તિપૂજા કરવી એ એક પ્રકારની લાંચ દેવા બરાબર છે. ઘોર તપસ્યા, અપરિગ્રહ, સ્વાર્થ ત્યાગ અને કષ્ટ સાધનાથી જ તીર્થકરેએ પોતાના કર્મોનાં બંધનોને તોડ્યાં અને મોક્ષ ગયા, કેમકે તેઓ સારી રીતે જાણતા હતા કે, તીર્થકરે બીજા કોઈને કર્મથી મુક્ત કરી શકતા નથી કે પ્રકૃતિના કાર્યકારણ નામના છ નિયમથી વિરૂદ્ધ ચાલી શક્તા નથી.
પિતાના વિશ્વવ્યાપી પ્રેમને કારણ, પિતાના અદ્દભુત સ્વાર્થ ત્યાગને કારણ, પિતાની અખૂટ દયાને કારણ, અને ખાસ કરીને મનુષ્યજાતિ ઉપર કરેલ અમૂલ્ય સેવાઓને કારણ,

Page #77

તીર્થકરે ભવિષ્યની પ્રજા માટે અખૂટ આદર અને માન-પાનને પાત્ર છે. પરંતુ સાથે સાથે એ પણ યાદ રાખવાની જરૂર છે કે, તેઓનું આ મહાન પદ તેઓના આત્મનિરોધને, તેઓની દીનતાને અને પિતાને પણ ભૂલી જવાના ગુણેને જ આભારી હતું. જે તેમનામાં આવા દૈવી ગુણે ન હોત, તો કડે મનુષ્યના હૃદય પર અધિકાર જમાવવા તેઓ કઈ કાળે પણ સમર્થ કે યોગ્ય થઈ શકત નહિ. તેઓ બીજાને (જ્ઞાન, અભયદાન) દેતા હતા, પરંતુ તેઓની પાસેથી પૈસા વગેરે) કાંઈ પણ લેવાને ખ્યાલ તેઓને કદી હતે જ નહિ. તેઓએ કઈ પણ દિવસ પિતાની પ્રતિષ્ઠા કે પૂજાને ખ્યાલ પણ કર્યો નથી. ઉલટું પ્રાણીમાત્રથી પ્રેમ કરવાના ભાવમાં રહીને તેઓ પિતાને જ ભૂલી ગયા, અને પિતાનું મહત્વાકાંક્ષા વગરનું જીવન, દુ:ખી જીના ઉદ્ધારમાં વિતાવ્યું.
એક બાજુથી તે આ વાતને કબુલ કરવી અને તેની પ્રશંસા કરવી, જ્યારે બીજી બાજુથી એમ કહેવું કે, તીર્થકરોએ મૂર્તિના રૂપમાં પિતાની પૂજા કરાવી અને આ પૂજાને મોક્ષપ્રાપ્તિનું સાધન બતાવ્યું, તે વાતથી તે તેમના અસાધારણ અને નિસ્વાર્થ જીવન, તેમજ તેમના પવિત્ર અને સ્વાર્થ રહિત સિદ્ધાંતનું ખૂન કરવા બરાબર છે-કલંક્તિ કરવા જેવું છે. આ બન્ને વાત એટલી અસંગત (વદતે ત્યાઘાત) છે કે, મનુષ્યની બુદ્ધિ તે આ વાતને કઈ રીતે પણ માની શકે તેમ નથી.
હવે જે કઈ પિતાના વિચારોમાંથી પક્ષપાત કાઢીને, પિતાના હૃદયમાંથી સાંપ્રદાયિક ઈર્ષ્યા દૂર કરીને, અને એક

Page #78

ફક્ત સત્યની જ તપાસ કરવા માટે આ મહાત્મા તીર્થકરોના પવિત્ર જીવન ઉપર એક ક્ષણવાર પણ શાંત ચિત્તથી વિચાર કરે, તે હું ખાત્રીથી કહું છું કે, મૂર્તિપૂજા બાબતને તેને ભ્રમ જરૂર દૂર થઈ જશે, અને સત્યને સંપૂર્ણ પ્રકાશ થઈ જશે, એટલું જ નહિ પણ ઘણા વખત થયાં ભ્રમમાં પડેલા આ મૂર્તિપૂજક ભાઈઓને મૂર્તિપૂજા મંડનને સિદ્ધાંત એક ક્ષણ પણ ટકી શકશે નહિ.
મૂર્તિપૂજાની વિરૂદ્ધમાં જૈન સૂત્રથી બીજા પણ અનેક પ્રમાણે આપી શકાય તેમ છે, પરંતુ હવે વધારે પ્રમાણે આપવાની જરૂર રહેતી નથી, કેમકે અત્યાર સુધી મેં જે જે પ્રમાણે આપ્યાં છે તે એટલાં બધાં મજબૂત છે કે, નિષ્પક્ષપાત મનુષ્યને તો હવે જરૂર ખાત્રી થઈ ગઈ હશે જ કે, જૈન સુત્રોમાં મૂર્તિપૂજાને ઉપદેશ છે જ નહિ. મહાવીર નિર્વાણુથી ૭૦૦ વર્ષ પછી મૂર્તિપૂજાને
પ્રચાર થયો. હવે અહિં એ પ્રશ્ન થ સ્વાભાવિક છે કે, જે મહાવીરે મૂર્તિપૂજાનો પ્રચાર નથી કર્યો, તે પછી તે પ્રચાર કઈ રીતે અને ક્યારે થયો? તે બાબતમાં એટલું જ કહેવું બસ થશે કે, જુનામાં જુની મૂર્તિઓના લેખ તથા સંવત પરથી જણાય છે કે, મૂર્તિપૂજાની શરૂઆત આજથી ૧૮૦૦ વર્ષ પહેલાં એટલે કે વીર નિર્વાણ પછી ૬૦૦-૭૦૦ વર્ષ બાદ થઈ છે.
મૂર્તિપૂજકોને શ્વેતાંબર કહેવા અગ્ય છે. - હવે આપણે એ જોઈએ કે, શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક

Page #79

સંપ્રદાય (દેરાવાસી) સાધુઓના કપડાંના રંગની બાબતમાં મહાવીરની આજ્ઞા મુજબ ચાલે છે કે નહિ. કેમકે આ વસ્ત્રોથી જ જૈન સાધુઓને બીજા સાધુઓથી જુદા ઓળખી શકાય છે.
શ્રી “ઉત્તરાધ્યયન” સૂત્રના ૨૩ મા અધ્યયનમાં આગળ આપણે જોઈ ગયા કે, કેસી અને ગૌતમે પાર્શ્વનાથ અને મહાવીરના શાસનનું એક બંધારણ કેવી રીતે કર્યું, અને પાર્શ્વનાથના સાધુઓએ કેવી રીતે રંગીન વસ્ત્રો છોડીને મહાવીરના નિયમો અનુસાર સફેદ વસ્ત્રો ધારણ કર્યો.
કે આ મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાય પિતાને “શ્વેતાંબર” (સફેદ વસ્ત્ર પહેરવાવાળા) કહેવરાવે છે, તે પણ (તેમના યતિઓ સિવાય) આ દેરાવાસી સંપ્રદાયના ઘણા સાધુઓ સફેદ લુગડાં પહેરતા નથી, કે જે તેઓએ મહાવીરની આજ્ઞાનુસાર પહેરવાં જ જોઈએ. (તેથી તેઓ પોતાને વેતાંબર કહેવરાવતા હોવા છતાં ખરી રીતે તો તેઓને “પીતાંબર મૂર્તિપૂજક જ કહેવા જોઈએ) આ ઉપરથી એ વાત સ્પષ્ટ છે કે જૈન સાધુઓના વસ્ત્રોના વિષયમાં આ દેરાવાસી ભાઈઓએ મહાવીરની આજ્ઞાનું ખુલ્લી રીતે ખંડન કર્યું છે.
સાચા જૈન સાધુના જીવનની ટુંક વ્યાખ્યા.
મહાવીરના અસલી ઉપદેશે અને સિદ્ધાંતોથી આ દેરાવાસી સાધુઓ કેટલા બધા પતિત (પરાંગમુખ) થઈ ગયા છે, તે બતાવવાને માટે હવે હું અહિં ટુંકામાં મહાવીરના સાચા સાધુનું જીવન કેવું હોવું જોઈએ તેની ટુકી હકીકત

Page #80

આપીશ. અને પછી તુલના કરીને એ પણ બતાવીશ કે, દેરાવાસી જૈન સાધુઓના જીવન સાચા જૈન આદર્શથી કઈ કઈ વાતેમાં કેટલી હદ સુધી પડી ગયા છે.
જૈન સાધુએ ઘેર ઘેર ફરીને ગોચરી-ભિક્ષા કરીને પોતાને આહાર મેળવવો જોઈએ. તેઓએ પોતે ભોજન બનાવવું ન જોઈએ તેમજ બીજાને ભેજન બનાવવાનું કહેવું પણ ન જોઈએ. તેઓએ ગોચરીને માટે કેઈનું પણ આમંત્રણ સ્વીકારવું ન જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ પહેલેથી કઈ પણ પ્રકારની સૂચના દીધા વગર જ ગોચરીને માટે જવું જોઈએ. જૈન સાધુએ કઈ પણ પ્રકારના વાહનમાં જવું ન જોઈએ, તેમજ પિતે પણ કોઈ વાહન ચલાવવું ન જોઈએ. પરંતુ હમેશાં પગે ચાલવું જોઈએ, અને તે પણ જોઈ જોઈને જ ચાલવું જોઈએ, કે જેથી પોતાના પગ નીચે કેઈ જીવ આવીને મરી ન જાય. તેઓએ ચેમાસાના ચાર મહિના એકજ જગાએ રહેવું જોઈએ અને બાકીના આઠ માસ વિહાર કરતા રહેવું જોઈએ. અને આ આઠ માસમાં એક જગાએ એક માસથી વધારે રહેવું ન જોઈએ. તેઓએ કેશ–વુંચન (ચ) કર જોઈએ, પરંતુ વાણંદને હાથે હજામત કરાવવી ન જોઈએ. તેઓએ જૈન શાસ્ત્રોમાં બતાવેલ ૨૨ પરિષહો શાંતિ અને સંતોષપૂર્વક સહન કરવા જોઈએ અને અખંડ બ્રહ્મચારી રહેવું જોઈએ. તેઓએ પોતાની પાસે પૈસા, રૂપીઆ વગેરે ન રાખવું જોઈએ, તેમજ મકાન, જમીન વગેરે પણ કાંઈ ન રાખવું જોઈએ અને પિતાનું આખું જીવન ધાર્મિક કામેમાં જ કાઢવું જોઈએ. ટુંકમાં જૈન સાધુએ દરેક પ્રકારના

Page #81

૭૨
પરિગ્રહથી દૂર રહેવું જોઈએ, અને શાસ્ત્રોમાં કહ્યા મુજબ સાધુઓના પાંચ મહાવ્રતનું પાલન કરવામાં પોતાનું જીવન વિતાવવું જોઈએ. જેન સાધુઓએ પાળવાના આ મુખ્ય મુખ્ય નિયમ છે. હવે હું આ નિયમથી દેરાવાસી સાધુઓના જીવનની તુલના કરીશ.
દેરાવાસી સાધુઓના જીવનની હકીક્ત.
દેરાવાસી સાધુઓના મુખ્ય ત્રણ ભાગ છે. યતિ, શ્રી પૂજ્યજી અને સંવેગી. આ ત્રણ વિભાગો જેના સૂત્રોમાં કયાંય કહેવામાં આવ્યા નથી અને સંવેગી અને શ્રીપૂજ્ય: એ શબ્દ જન કે બૌદ્ધ કઈ પણ સૂત્રમાં બતાવ્યા નથી, એટલા ઉપરથી તેઓ હમણુનાજ (અર્વાચીન) છે, એમ નક્કી થાય છે. હવે જ્યારે આ દેરાવાસી સાધુઓમાં ત્રણ વિભાગ છે, ત્યારે આ ત્રણે વિભાગોને માટે આચારના જુદા જુદા નિયમે હોય તે સ્વાભાવિક જ છે.
દેરાવાસી ભાઈઓ પોતાના સાધુઓ (સંવેગીઓ) ની પ્રતિષ્ઠા (માનપાન) વધારે રાખે છે. આ સંવેગીઓ (સાધુઓ) ના આચાર (રીત–ભાત) ની પરીક્ષા કરવાથી માલુમ પડે છે કે, મહાવીરના બતાવેલ કાયદાઓથી તેઓ બહુજ પતિત થઈ ગયા છે. તેઓએ પિતાના વસ્ત્રોના રંગમાં મોટે ફેરફાર કરી નાખે છે. જૈનધર્મના કાયદા વિરૂદ્ધ તેઓ પીળાં લુગડાં પહેરે છે અને આવી રીતના બીજા ફેરફાર પણ કરી નાખ્યા છે. તેમાંથી કેટલાક પૈસાની લેણ-દેણ પણ કરે છે. આ વાત યતિ અને શ્રી પૂને પણ લાગુ પડે છે. યતિઓ

Page #82

અને શ્રીપૂજે પાસે મેટી મોટી મિલક્ત છે અને તેઓ દરેક જાતના ધંધા કરે છે. આ વાત મહાવીરની આજ્ઞાથી તદ્દન વિરૂદ્ધ છે; કેમકે મહાવીરને ઉપદેશ તે એ છે કે જૈન સાધુએ એક રાતી પાઈને પણ પરિગ્રહ ન રાખવો જોઈએ. કદાચ આ દેરાવાસી સાધુઓમાં કઈ એવા સાધુ પણ હશે કે જેનું જીવન એવું પવિત્ર હોય છે, જે દરેક જેનેની પ્રતિષ્ઠા મેળવી શકે. પરંતુ તેથી પણ અમારી આ વાતનું ખંડન નથી થઈ શકતું કે, આ દેરાવાસી સાધુઓને મેટો ભાગ મહાવીરની આજ્ઞા મુજબ ચાલતું નથી–મહાવીરના સિદ્ધાન્તથી વિપરીત ચાલે છે. સ્થાનકવાસી જૈન સાધુઓના જીવનની પરીક્ષા.
હવે આપણે સ્થાનકવાસી સાધુઓના આચાર-વિચારની પરીક્ષા કરીએ. આ સ્થા. સાધુઓ પોતાની પાસે દ્રવ્ય રાખતા નથી, વાહનમાં બેસતા નથી, મિલકત, જમીન વગેરે પણ રાખતા નથી, ગોચરીનું આમંત્રણ સ્વીકારતા નથી, કાયદા વિરૂદ્ધ એકજ જગાએ વધારે દિવસ રહેતા નથી, યાત્રાએ કરતા નથી, મૂર્તિ પૂજા કરતા નથી, રંગીન લુગડાં પહેરતા નથી, અને પિતાનો વખત સંસારની ઝંઝટોમાં ગાળતા નથી. સાર એ છે કે, સ્થા. સાધુઓ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધની બધી વાતથી અલગ રહે છે, અને પિતાની શક્તિ મુજબ મહાવીરે બતાવેલ આજ્ઞા મુજબનું આદર્શ જીવન વિતાવે છે.
ઉપર કહેલી વાતેથી દરેક સમજદાર મનુષ્યને ખાત્રી થઈ ગઈ હશે કે, દેરાવાસી સાધુઓનું જીવન શાસ્ત્રના નિયમો

Page #83

અનુસાર નથી. અને જ્યારે સાધુઓ ખુદ શાસ્ત્રાનુસાર ન ચાલે, ત્યારે તેમના અનુયાયી શ્રાવકે શાસ્ત્રાનુસાર ચાલતા હશે એમ શી રીતે માની શકાય?
જે સાધુઓ પરિગ્રહ રાખે છે, જે સાધુએ સૂત્રની આજ્ઞા મુજબ નથી ચાલતા અને સંસારના સુખોની શોધમાં પડયા રહે છે, તે સાધુઓ પાસે એવી આશા ન રાખી શકાય કે તેઓ પોતાના ભકતોને સત્ય ધર્મની શિખામણ આપે. અને તેટલા માટે તેઓ પોતાના ભક્તનું ચારિત્ર્ય વધારે ઉત્તમ બનાવવા માટે અગ્ય છે. તેઓ જૈન ધર્મના સાચા સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરતાં ડરે છે, કારણ કે તેઓ સારી રીતે જાણતા હોય છે કે, પિતાના આચરણ અને ઉપદેશમાં (હાથી-ઘોડા જેટલ) મહાન્ તફા વત છે. અને તેથી જે સાચો ઉપદેશ આપશું તો તેમના ભકતોની શ્રદ્ધા તેમના તરફ ઓછી થઈ જશે, અને તેમને બહિષ્કાર કરશે. આનું પરિણામ એ આવ્યું કે, દેરાવાસી સાધુઓ અને શ્રાવકે બને જૈન ધર્મના સાચા સિદ્ધાંતોથી દૂર રહ્યાપરોગમુખ થઈ ગયા.
ઉપસંહાર, આવા સંજોગોમાં, મહાવીરના અસલી અને સાચા અનુયાયી હોવાને દાવ મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાય ન્યાયપૂર્વક કરી શકતો નથી. એટલા ઉપરથી એ માનવુંજ પડશે કે, આ દેરાવાસીઓ મૂળ સંઘથી અલગ થઈ ગયા છે, અને તેઓએ પોતાને એક જુદે સંપ્રદાય બનાવી લીધા છે.

Page #84

૭૫
મેં ઉપર જે તુલના કરી છે, તેમાં દેરાવાસી સાધુઓના જીવન ચરિત્રમાં જે વિરૂદ્ધતા દેખાય છે, તે તે ફક્ત નમુના તરીકેજ છે. જે હું જૈન સૂત્રોની આજ્ઞા મુજબ બરાબર પરીક્ષા કરું તો મારા આ મતનું વધારે સમર્થન થાય, કે તેઓ કઈ પણ રીતે મહાવીરના અસલી અને સાચા અનુયાયી કહી ન શકાય.
| દિગંબર તથા દેરાવાસીઓ મહાવીરના અસલી અનુયાયોએ નથી એ વાત સિદ્ધ કરીને હવે હું અસલી અને સાચા અનુયાયી એવા સ્થાનકવાસીઓનું થોડુંક વર્ણન કરીશ. આ સ્થાનકવાસી જ મહાવીરનો અસલી અને સાચે સંપ્રદાય છે.

Page #85

પ્રકરણ ૪ થું. શ્વેતાંબર સ્થાનકવાસી.
( મૂર્તિપૂજાનાં માઠાં ફળ ) ગયા પ્રકરણમાં કહેલી બાબત માટે ભૂતકાળમાં થએલી વાતો પર નજર નાખવી જરૂરી છે. હું આગળ એ સિદ્ધ કરી ગયું છું કે, મહાવીર પછી ઘણે વરસે મૂર્તિપૂજાની શરૂઆત અને તેને પ્રચાર થયો છે. મૂર્તિપૂજાને પ્રચાર થતાં જ તેનાથી થનારી ખરાબીઓને પણ સાથે જ પ્રચાર થયે. સાચા ધાર્મિક સિદ્ધાંતો પાળવામાં અશક્ત થએલા સાધુઓએ પિતાને સ્વાર્થ સાધવાને માટે મૂર્તિપૂજાને પ્રચાર કર્યો. સ્વાર્થ સાધવામાં તેઓને દ્રવ્યની જરૂર પડી, પરંતુ એમ તે બીજાની પાસે દ્રવ્ય માગવાની કે પ્રકટ રૂપમાં દ્રવ્ય પિતાની પાસે રાખવાની તેઓ હિમ્મત ન કરી શક્યા એટલે પછી તેઓએ મૂર્તિપૂજાની નવી યુક્તિ શોધી કાઢી. અને આ મૂર્તિઓનાં પૂજન અને બીજા ખર્ચ માટે દાન દેવાને ઉપ

Page #86

૭૭
દેશ પિતાના ભક્તોને આપ શરૂ કર્યો. તેઓની ધારણા પ્રમાણેજ મૂર્તિપૂજા તેમને લાભદાયક થઈ પડી અને આ સાધુઓ ધીરજ અને ચતુરાઈથી આ ખજાનાને દુરૂપયેગ કરવા લાગ્યા. જેમ જેમ વખત વીતતે ગમે તેમ તેમ તેઓ ઇંદ્રિયના ક્ષણિક સુખમાં ગુલતાન બની ગયા, અને વિષય-લાલસાઓના દાસ બની ગયા. આવી રીતે જ્યારે તેઓને ધાર્મિક ભાવ ચાલ્યા ગયે ત્યારે તેઓ દંભી (પટી) પણ બન્યા. સાચા સાધુઓને માર્ગ તરવારની ધાર પર ચાલવા જેવો કઠણ હોય છે. જ્યારે તેઓ આ કઠણ માર્ગ પર ન ચાલી શક્યા, ત્યારે પોતાને સ્વાર્થ સાધવા માટે તેમજ પોતાના પતિત આચરણે માટે કોઈ કહી ન શકે, તે માટે શાસ્ત્રોના અર્થ પણ વિપરીત કરવા લાગ્યા–પિતાને અનુકુળ પડે તેવા કરવા લાગ્યા. અને આમ થતાં લાંબે વખતે તેઓ ધાર્મિક તના સાચા અભિપ્રાયને સમજવાની શક્તિ જ ખાઈ બેઠા, ત્યારે તેઓએ લૌકિક વાતાને આધ્યાત્મિક વાતોમાં, ક્ષણિક પદાર્થોને સ્થાયી પદાર્થોમાં અને અસત્યને સત્યમાં ખતવી દીધું.
અહંકાર થઈ જવાથી સત્યને લેપ થઈ ગયો અને જ્યારે સાધુઓ ધાર્મિક સિદ્ધાંતને ઉલટી નજરથી જેવા લાગ્યા, ત્યારે તેઓ અર્થનો અનર્થ કરીને પોતાની મતલબ સાધવા લાગ્યા. આવા સ્વાર્થ–સાધનને લઈને કેટલીએ બુરાઈઓ ઉત્પન્ન થઈ. આવી રીતે જ્યારે આ સાધુઓ સંસારના ઝગડામાં ખૂબ ફસાઈ પડયા, ત્યારે તેઓ પોતાના ભકતોની સામાજિક અને ધાર્મિક ઉન્નતિ કરવા માટે અગ્ય થઈ ગયા, અને પોતાને સ્વાર્થ સાધવા માટે કલ્પિત સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કરવા લાગ્યા.
જળ પડે હતાશાએ

Page #87

૭૮
સ્વાભાવિક રીતે મનુષ્યપ્રાણી મેાજશાખ અને એશઆરામને વધુ પસં≠ કરે છે. આ પ્રાકૃતિક વૃત્તિઓના લાભ લઇને, આ સ્વાથી અને પતિત સાધુઓએ મૂર્તિ પૂજાની અનેક મનમાની રીતિ દાખલ કરી, અને શાસ્ત્રોની આજ્ઞાઓની જરા પણ પરવા કરવી છેાડી દીધી. તેઓએ માક્ષના ભાવ સસ્તા કરી નાખ્યા. આવી રીતે અસલી વાતાની જગાએ મનાવટી વાતાના પ્રચાર કરીને તેઓએ ધનુ રૂપજ બદલી નાખ્યું, અને સાચા ધર્મને એક ખિલકુલ નવુંજ અને વિચિત્ર રૂપ આપી દીધું.
ઉપર કહેલ વાતની સત્યતા ખામત વધારે મહેનત કરવાની જરૂર નથી. દેરાવાસી ભાઇએના મંદિરામાં જે ધાર્મિક ક્રિયાઓ થાય છે, તેથીજ મારી કહેલ વાતની સત્યતા સાબિત થાય છે. આ નકામી ક્રિયાઓના જૈનશાસ્ત્રોમાં કયાંય પણ ઉલ્લેખ નથી, અને તેનુ કારણ એ છે કે, મેાક્ષ મેળવવા માટે જે સ્વાત્યાગ અને મનની પવિત્રતાની જરૂર હાય છે, તે આ ક્રિયાઓમાં કયાંય પણ દેખાતી નથી. મૂર્તિ પૂજાની વિચિત્રતા.
મૂર્તિ પૂજા જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતાથી વિરૂદ્ધ હાવા ઉપરાંત, આ દેરાવાસી ભાઈએ જે રીતે મૂર્તિનુ પૂજન કરે છે,
,
* ‘શત્રુજય માહાત્મ્ય ' નામે પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે-રૈવતગિરિ ઉપર જે જે વા છે તે ત્રીજે ભવે મેાક્ષ જાય. એટલુંજ નહિ પણ ત્યાં સુધી લખી માર્યું છે કે, શત્રુંજય ઉપર રહેનાર વાધ, સિંહ વગેરે હિ ંસક પ્રાણીએ પણ ત્રણ ભવે મેાક્ષ જશે. આવી આવી અનેક અસભવિત વાતા આ ગ્રંથમાં લખેલી છે.

Page #88

તે રીત બિલકુલ અશુદ્ધ અને અસંગત છે. તેઓ તીર્થકરે પર રાગ-દ્વેષ આદિ માનસિક વૃત્તિઓ અને દેનું આરોપણ કરે છે, પરંતુ એટલું સમજતા નથી કે, તીર્થકરે સંસારની દરેક ઝંઝટથી દૂર હતા. તીર્થકરેને ઉત્તમોત્તમ પુરૂષ માની તેઓનું અનુકરણ કરવાને બદલે, તેમને પોતાના કર્મના ન્યાયાધીશ સમજે છે. અન્ય ધર્મના દેવતાઓ કે જેઓ તેમના ભકતની પૂજા કે ખુશામતથી પ્રસન્ન થઈ વરદાન આપે છે અને ગુસ્સે થતાં શ્રાપ આપે છે, તેવા દેવતાઓ અને તીર્થકરમાં આ દેરાવાસી ભાઈઓ કાંઈ પણ ભેદ સમજતા નથી.
એક દેરાવાસી ભાઈ પુત્ર મેળવવા માટે મૂર્તિને પ્રણામ કરે છે, તે બીજે ધન માટે, તો ત્રીજો પોતાના શત્રુઓ પર વિજય મેળવવા માટે. ( મૂર્તિને પ્રણામ કરે છે. ) આ રીતે દરેક પિતાના આલેકના સ્વાર્થ માટે મૂર્તિની પૂજા કરે છે. મારા જેવામાં કેટલીએ વાર આવ્યું છે કે, કેટલાએ દેરાવાસી ભાઈઓ પોતાની (સાંસારિક) ઈચ્છાઓ પૂરી થવા માટે તીર્થકરોની મૂર્તિઓની માનતા કરે છે, અને જ્યાં સુધી તે ઈચ્છા પૂરી ન થાય ત્યાં સુધી તીર્થકરના નામ પર અમૂક ચીજ ખાવાની બંધી કરે છે. તેવી જ રીતે પોતાના સારા કે ખરાબ કામમાં સફળતા મળે તે માટે, અનેક મૂર્તિપૂજક ભાઈઓ મૂર્તિઓને છત્ર, ચામર, આંગી, કેસર અથવા બીજી ચીજો ચડાવવાનાં વચન આપે છે. ( ગન ખાય છે) જે લેકે તીર્થકરેને આવી જાતના પદાર્થો કે બીજી કીમતી વસ્તુઓ ભેટ કરવાના ખોટા અને ગલત ખ્યાલથી વચન આપે છે, તે લોકો એમ સમજે છે કે, તીર્થકર (કે જે સંસારની બીજી કઈ તુચ્છ

Page #89

૮૦
વાતા કે ઈચ્છા વગરના છે) સાચા ન્યાયના પ્રવાહને બદલી તેઓના કરેલ કર્મોના ખ્યાલ કર્યા વગર, પાતાની (મૂર્તિપૂજંકેાની) ઈચ્છા અનુસાર ન્યાય આપશે.
ભ્રમમાં પડેલા આ બિચારા મૂર્તિપૂજક અનુયાયીઓ પર ખરેખર દયા આવે છે. મહાવીરે કહેલ ઉંચા અને શ્રેષ્ઠ સિદ્ધાંતા તે ન સમજી શકયા અને તેથીજ મૂર્તિ સમક્ષ તે એવી એવી સ્વાથી ઈચ્છાઓ કર્યા કરે છે, અને તેથી તેઓ ઉત્તમ તત્ત્વાની પ્રાપ્તિથી દૂર રહે છે.
હું ઉપર જે કાંઈ કહી ગયા છું તેની સત્યતા ખાખત સંદેહ રાખવાની જરૂર નથી. શું કેાઈ એમ ખતાવી શકશે ખરા કે, હજારી મૂર્તિ પૂજક ભાઇઓમાં કેટલા એવા છે, કે જેઓ ફક્ત મેાક્ષ મેળવવાના એકજ હેતુથી યાત્રા કરતા હાય, કે મૂર્તિઆને ધન, ધાન્ય આદિ ચડાવતા હોય કે લાંબી ચેાડી પૂજા કરતા હાય ? જો દરેક દેરાવાસી ભાઈ કે યાત્રાળુ આ પ્રશ્નના ઉત્તર પ્રમાણિકતાથી અને પાતાની વિવેકબુદ્ધિ અનુસાર આપે, તે મારા ઉપર કહેલ કથનની સત્યતા આપોઆપ માલુમ પડી આવે.
મૂર્તિ પૂજા સંબંધમાં એક વાત તે બહુજ વિચિત્ર છે. જો આપણે આ તીર્થંકરાની મૂર્તિ એનુ બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કરીએ તેા આપણને દેખાશે કે, આ મૂર્તિ એ હમેશ ધ્યાનઅવસ્થાવાળીજ હાય છે. તે ઉપરથી માલુમ પડે છે કે, આ મૂર્તિ આનું ચિત્ત તદૃન અડાલ છે અને તેની દૃષ્ટિ નાકના અગ્ર ભાગ પર લાગેલી હાય છે. આ વાત એમ સૂચિત કરે

Page #90

૮૧
છે કે, આ મૂર્તિ એ પાપ કે પુન્યથી તેા ઉદાસ છેજ; પણુ તેની સાથે આખાય સસાર તરફ ઉદાસીન છે. સારાંશ એ છે કે, આ મૂર્તિ એમાં બહારની તેમજ અંદરની શાંતિ ઝળકે છે.
મૂર્તિ પૂજા કરવા ચેાગ્ય છે કે નહિ તે વાતને ઘડીભર છેાડી દઇને, મારે બહુ દિલગીરીની સાથે કહેવું પડે છે કે, મૂર્તિ પૂજક ભાઇએ પૂજા કરતી વખતે મૂર્તિઓને બહુજ અન્યાય કરે છે. ઉંડા ધ્યાનમાં લીન થએલી મૂર્તિઓને, આ દેરાવાસી ભાઇએ ધંટાઓના ઘનઘનાહટથી, નગારાના બેઢબ અવાજોથી અને મત્રાના ઉટપટાંગ ઉચ્ચારાથી જગાડે છે, તેમજ આ મૂર્તિ આને સેાના-રૂપાના ઘરેણાંઓના ભારથી શણુગારે છે, અને મૂર્તિ આ દેખી શકશે એવી આશાથી આ મૂર્તિ આને કાચ કે સ્ફાટિકની આંખા લગાવે છે. આવી રીતે આ મૂર્તિના ભક્તો મૂર્તિઓ પર અનેક ઉપાધિઓ નાખીને, તેના ઉચ્ચ સ્થાન પરથી નીચે પછાડે છે—અધ:પતન કરે છે, સંસારી પામર મનુષ્યેામાં તેની ગણત્રી કરે છે અને પેાતાની મનમાની કલપના મુજબ તેને પેાતાને આધીન રાખે છે.
જો કે આ દેરાવાસી ભાઈએ તીર્થંકરાને મેાક્ષ ગયેલા અને અરૂપી માને છે, છતાં પણ આ ભાઇએ તેમને એક નાની મૂર્તિના રૂપમાં વસ્તુ રૂપ બનાવી લે છે. તીર્થંકરા માક્ષ ગયા બાદ નિરાકાર ( આકાર વગરના) હાય છે એમ આ લેાકેા માનતા હેાવા છતાં પણ તેનુ પત્થર કે ધાતુની મૂર્તિમાં રૂપાન્તર કરી નાખે છે, અને તેમને ત્યાગી માનતા હાવા છતાં પણ તેમની ઉપર ધી જાતના ભાગ (પદાર્થા)

Page #91

૮૨
ચડાવે છે. આ દેરાવાસી ભાઇએ જાણે છે કે, તીર્થંકરા નગ્ન રહેતા હતા, છતાં પણ તેમને જુદી જુદી જાતનાં વસ્ત્રો પહેરાવે છે. તીર્થંકરા અહિંસા ધર્મના જબરજસ્ત પ્રચારક હતા એટલું જાણતા હેાવા છતાં પણુ, આ દેરાવાસી ભાઈઓ ફુલ વગેરે અનેક વસ્તુ ચડાવીને તીર્થંકર નિમિત્તે અસંખ્ય ( અને અનંત) થવાની હિંસા કરે છે. તીર્થંકરાને હવે ફરી વખત જન્મ લેવાના નથી, છતાં પણ પત્થર કે ધાતુની જડ મૂર્તિમાં તેમની પ્રાણ-પ્રતિષ્ઠા કરે છે. તીર્થંકર મૃત્યુથી છૂટી ગયા છે, એવું જાણતા હેાવા છતાં પણુ, નાશ પામી જવાવાળા પત્થર કે ધાતુનુ રૂપ તીર્થંકરાને આ ભાઇએ આપે છે. એટલું જ નહિ, પણ તીર્થંકરાને સર્વ શક્તિમાન માનતા હાવા છતાં, તીર્થંકરાને અને તેનાં ઘરેણાંને ચારની બીકથી તાળામાં પૂરી રાખે છે. સારાંશ એટલે જ છે કે ભ્રમમાં પડેલા અને મિથ્યાત્વમાં સેલા. આ મૂર્તિપૂજક ભાઈઓના કામેામાં અગણિત વિધિ દેખાય છે.
મૂર્તિ પૂજકોના પક્ષની પરીક્ષા અને ખડન મૂર્તિપૂજક ભાઈઓનું કહેવું એમ છે કે, તીર્થંકરની પત્થરની મૂર્તિએ તેમને તીથાના ગુણે! યાદ દેવરાવે છે, અને તેમના હૃદયમાં તે સદ્ગુણેાનુ અનુકરણ કરવાની પ્રખળ ઈચ્છા ઉત્પન્ન કરે છે. પરંતુ આ વાત સાફ ખાટી છે, કારણ કે તેઓના આચાર વ્યવહાર પર આ વાતની બહુજ આછી અસર થતી દેખાય છે. મૂર્તિ એના કિમતી અને ચમકદાર ઘરેણાં, મદિરામાં થતી આંખને આંજી નાખે તેવી રોશની, ખીજા અનેક ચિત્તાકર્ષક પદાર્થો, મધુર અને સુ ંદર

Page #92

૮૩
ગાયને, (જે મૂતિ પાસે હારમોનીયમની સાથે ગવાય છે) રંગબેરંગી વસ્ત્રો પહેરેલાં નાના નાના બાળકના નાચ અને ભજન, તથા તેમના પગમાં બાંધેલા ઘુઘરાઓના ઘમકાર, પ્રતિમાઓની સામે બાળવામાં આવતા ધૂપની ગંધ, આ બધી બાબત (ધાંધલ) ભ્રમજાળમાં ફસાયેલા ભક્તોને મોક્ષમાર્ગ પર ન લઈ જતાં બીજે જ રસ્તે લઈ જાય છે, તેમજ તેઓના માનવા મુજબ તીર્થકરોના સગુણોનું અનુકરણ કરવાની ઈચ્છા પણ ઉત્પન્ન કરતી નથી, પરંતુ તેમને સંસારના ક્ષણિક સુખોની ભુલભુલામણુમાં બરાબર ફસાવી દે છે.
જે સાચું પૂછો તો આ મૂર્તિઓ અને તેની પાછળના ક્રિયાકાંડની ઉત્પત્તિ સ્વાર્થને લઈને જ થઈ છે, અને આ
સ્વાર્થને ધ્યાનમાં રાખીને જ આ લેકે પોતાના અંધશ્રદ્ધાળુ ભક્તોને મૂર્તિપૂજા તરફ ઝુકાવે છે. જ્યારે કોઈ ભક્ત મંદિરમાં જાય છે, ત્યારે ત્યાંન (ઠાઠમાઠવાળો) દેખાવ જોઈને જ તે ચકિત થઈ જાય છે, અને બત્તીના ઝગઝગાટથી તેની દષ્ટિ રોશની પર લીન થઈ જાય છે, તે વખતે તેના મનના વિચારે ચક્કરમાં પડી જાય છે અને જાણે કે તે સ્વપ્નમાં હોય તેમ તેને દેખાય છે. બીજા પૂજા કરનારાઓની પહેલાં પોતે પૂજા કરી ત્યે એવી ધૂનમાં, તેમજ પૂજનના દ્રવ્યો ચડાવવાના આવેગમાં, આ ભક્તની તે વખતે જે દશા હોય છે, તે દશામાં એ કદાપિ પણ બનવા જોગ નથી કે, તે ભક્ત તે વખતે પોતાની બુદ્ધિથી જરા પણ વિચાર કરતો હોય, કે હું જે કામ કરી રહ્યો છું તે બુદ્ધિમાનનું છે કે અણસમજુનું! તેને આ વાતનું પણ ભાન

Page #93

નથી રહેતું કે, આ મૂર્તિપૂજાથી તે ફક્ત મારી વાસનાઓની જ તૃપ્તિ થાય છે, અને સત્યથી તે હું દૂર જતો જાઉં છું! પૂજ્ય તીર્થકરેના ઉચ્ચ સિદ્ધાંત ન જાણતો હોવાથી, તે આવા વ્યર્થ આડંબરેમાં પોતાના ધનને નાશ કરે છે, અને પોતાના જીવનનો બહુ મૂલ્ય વખત આવા બિન જરૂરી પૂજનની વિધિઓમાં નકામે ગુમાવે છે. સાધુઓના દબાણ અને ડરથી શ્રાવકે જરા પણ ચું કે ચાં ન કરી શક્યા અને સ્વાથી” સાધુઓએ બતાવેલી નવી નવી પૂજન વિધિઓને શાંતિપૂર્વક તેઓએ સ્વીકારી લીધી. આ શોચનીય સ્થિતિ અત્યારે પણ મેજુદ છે અને જેનેના મૂળ પૂ. સંપ્રદાયમાં સેંકડો વર્ષોથી તે ચાલી આવે છે.
આ નકામી પૂજન વિધિઓ અને ક્રિયા આડંબર, આત્મ કલ્યાણના સાધન થવાં તો દૂર રહ્યાં, પણ એક નકામો બોજો છે. જ્યારે પૂજન વિધિઓ દિવસે દિવસે વધતી ગઈ, અને તેનાથી નુકશાન થવા લાગ્યું, ત્યારે કુદરતી રીતે જ લેકેના હૃદયમાં આત્માને સંતોષ આપવા માટે કોઈ સારા સાધનની તપાસ કરવાની ઈચ્છા પેદા થઈ અને આ જુલ્મી સાધુઓના સકંજામાંથી છુટવા માટે તેઓ તૈયાર થઈ બેઠા.
* અને કરે પણ કેવી રીતે? આ સાધુઓએ શ્રાવકને સૂત્રો વાંચવા માટે પહેલેથી જ નાલાયક ઠરાવી દીધા. પછી કેવી રીતે ચું ચાં કરી શકે. જે મૂળ સૂત્રે વાંચે તો તો આ બધી વાતની પિલની ખબર પડે. પણ તેમ તો મૂ.પૂ. જૈન બંધુઓ કરી શકે નહિ. એટલે પછી જેમ આ સાધુઓ કહે તેમજ કરવાનું રહ્યું.

Page #94

લકાશાહ દ્વારા મૂર્તિપૂજાને નિષેધ.
આવી હાલતમાં પરિવર્તન થવું તદ્દન સ્વાભાવિક હતું. નીચે લખેલ ઘટના મુજબ અમદાવાદના લંકાશાહ નામના એક મોટા વેપારીના સંબંધમાં એ એક બનાવ બન્યો, જેથી તેમના દિલમાં મૂર્તિપૂજાની નિરર્થકતા બતાવવાની પ્રશંસનીય ઈચ્છા ઉત્પન્ન થઈ આવી, અને તેઓ મુંઝાયલા મનુખ્યાની રક્ષા કરવા તત્પર થયા. આ ઘટના નીચે મુજબ છે –
જ્યારે લંકાશાહ એકવાર મંદિરમાં ગયા, ત્યારે તેઓએ એક સાધુને પુસ્તક ભંડારની વ્યવસ્થા કરતાં જોયા, અને પુસ્તકોની જીણું–શીર્ણ (ફાટેલ તુટેલ) અવસ્થા પર નિ:શ્વાસ નાખતા જોયા. આ સાધુએ જીર્ણ થએલાં પુસ્તકોની રક્ષા કરવાના કામમાં લોંકાશાહની મદદ માગી. લંકાશાહના અક્ષર ઘણાજ સુંદર હતા તેમજ તેઓ ધર્માત્મા પણ હતા, એટલે તેઓએ પુસ્તકની નકલે કરી દેવાનું કબૂલ કર્યું અને તરત જ કામ શરૂ કરી દીધું. જ્યારે તેઓએ લખતાં લખતાં એ જોયું કે, સૂત્રમાં લખેલા સિદ્ધાંતે ઘણી જ ઉંચી કોટિના છે, તેમજ સૂત્રમાં મૂર્તિપૂજા કરવાનું કયાંય પણ વિધાન (આજ્ઞા) નથી, તથા જૈન સાધુઓને પરિગ્રહ રાખવાનું કે લૌકિક સુખ ભોગવવાનું ક્યાંય લખ્યું જ નથી, ત્યારે તેમને આશ્ચર્ય થયું. તેમને ખબર પડી કે, આજ કાલના સાધુઓ જે વાતોની સ્થાપના કરે છે, તે વાત તો શાસ્ત્રોમાં બિલકુલ છેજ નહિ.
આ બનાવથી તેમના દિલમાં અચાનક એક કાંતિ પેદા થઈ ગઈ અને તેમના વિચારો તદ્દન બદલાઈ ગયા. તેમણે

Page #95

દરેક સૂત્રની બે બે નકલો ઉતારી, તેમાંની એક નકલ સાધુને આપી અને બીજી નકલ પોતાની પાસે રાખી. ત્યાર બાદ તેઓએ સૂત્રને ઉડે અભ્યાસ કર્યો, અને મહાવીરના સિદ્ધાંતેને હૃદયમાં બરાબર ઉતાર્યા. જો કે તેમને જન્મ મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં થયે હતા, તો પણ તેઓએ મૂર્તિપૂજાને તરત જ છોડી દીધી અને મેદાનમાં આવી જેનસમાજને પડકાર કરી કહ્યું કે, જે સાધુઓ મૂર્તિપૂજાની આજ્ઞા કરે છે, તેઓ ઠગ (ધૂર્ત) છે, કેમકે શાસ્ત્રોમાં મૂર્તિપૂજા કરવાનું વિધાન કયાંય પણ છે જ નહિ. લંકાશાહમાં મહાન આત્મિક બળ હતું તેથી પોતાના વિચારે પ્રગટ કરવામાં તેઓ ન ગભરાતાં હિમ્મતપૂર્વક બહાર પડ્યા. તેઓએ તે વખતના સાધુઓની સ્વાર્થ પરાયણતાની પિલ ઉઘાડી પાડી અને શાસ્ત્રોમાં લખેલા અસલી જૈન સિદ્ધાંતોને પ્રચાર કરે શરૂ કર્યો. તુરત જ થડા સમજુ ભાઈઓ તેમના સત્ય ઝંડા નીચે આવી મળ્યા અને તેમની મદદથી તેમણે પવિત્ર અને અસલી સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરવો શરૂ કર્યો. આથી ઘણુએ ઉન્માર્ગ પર ચડેલા ભાઈઓને તેઓ સન્માર્ગ પર લાવ્યા. જ્યારે આ સ્વાથ સાધુઓએ જોયું કે પોતાની સ્થિતિ ડામાડોળ તેમજ શેચનીય થઈ ગઈ છે, તેમજ પોતાની માન–પૂજા નષ્ટ થઈ જવાની તૈયારી છે, ત્યારે તેઓએ ફેંકાશાહને હેરાન કરવાનું શરૂ કર્યું. તેઓએ લોંકાશાહ પર આફતના વરસાદ વરસાવ્યા અને તેમના અનુયાયીઓના ચારિત્રને કલંક્તિ કરવા માંડ્યું. પરંતુ આ બાજુ લંકાશાહ પણ હિમ્મત હારે એમ નહોતા. અનેક મુશ્કેલીઓ વચ્ચે તેમજ એક મોટી સંખ્યાના વિરોધી સમાજની વચ્ચે રહીને લંકાશાહ અને

Page #96

તેમના ભક્તોએ ખૂબ જોરારપૂર્વક પિતાનું પવિત્ર કામ ચાલુ રાખ્યું. સ્વાથી સાધુઓની માન–પૂજા ધીમે ધીમે ઘટવા લાગી, અને લેકેના ટેલેન્ટેળાં લેકશાહના શરણ નીચે આવવા લાગ્યાં. લંકાશાહે સત્યજ્ઞાન રૂપી દીવાને પ્રકાશ કર્યો અને આ પ્રકાશ હિંદના ચારે ખૂણામાં તુરત જ ફેલાઈ ગયે. જ્યાં જ્યાં આ પ્રકાશ ફેલાયે ત્યાં ત્યાં શાંતિનું રાજ્ય પથરાઈ ગયું. સત્યની જળહળતી જ્યોતિમાં અસત્ય અને ધૂર્તતાને નાશ થવા લાગે અને ફક્ત ૪૦૦ વર્ષની અંદર જ ભૂલા પડેલા પાંચ લાખ મનુષ્યો સાચા રસ્તા પર આવી ગયા, એટલે કે જૈન ધર્મના પવિત્ર અને અસલી સિદ્ધાંતોના અનુયાયી બની ગયા.
સ્થાનક્વાસી નામ કેમ ધારણ કર્યું?
જૈનધર્મના આ સાચા અનુયાયીઓનું ઉપનામ મૂર્તિ પૂજકેએ વૈરભાવને લઈને “ઢુંઢીઆ” રાખી દીધું. પિતાને મૂર્તિપૂજકથી અલગ ઓળખાવવા માટે લંકાશાહના ભક્તો, બલ્ક એમ કહેવું જોઈએ કે, મહાવીરના અસલી ઉપદેશના સાચા ભક્તો પોતાને “સ્થાનકવાસી” કહેવા લાગ્યા. શ્રેષને લઈને જ, દેરાવાસીઓ કહે છે કે, સ્થાનકવાસીઓ અમારા મૂળ સંઘની શાખા છે અને સ્થાનકવાસીઓની ઉત્પત્તિ ફક્ત ૪૦૦ વર્ષથી જ થઈ છે, પરંતુ તેઓની આ વાત સાફ ખોટી છે. લૉકાશાહ જૈન ધર્મના અસલી સિદ્ધાંતના
પ્રચારક હતા. ઉપરના પૃષ્ઠોમાં આ વાત સારી રીતે સિદ્ધ કરી દેવામાં આવી છે કે, સ્થાનકવાસી સંપ્રદાય એ જ સાચે જૈન ધર્મ છે.

Page #97

પરિગ્રહ એકઠો કરનાર સ્વાથી સાધુઓને લીધે જ સમાજ ભળતી દિશાએ અને કુમાર્ગ પર ચાલ્યા ગયે હતે. કેવલ એક આકસ્મિક ઘટનાને લઈને જ લંકાશાહને અસલી સૂત્રો જોવા મળ્યાં, અને તેથી જ તેમને સત્યનો પત્તો મલ્યા, અને તરતજ તે વખતમાં ચાલતા અસત્ય વિચારે અને સિદ્ધાંતને વિરોધ કરવા સમર્થ થયા. લંકાશાહે જેના ધર્મના અસલી સિદ્ધાંતો બહાર પાડયા અને લેકમાં તેને પ્રચાર કર્યો. તેનું ફલ એ આવ્યું કે, જૈન ધર્મના શ્રેષ્ઠ અને ઉદાર સિદ્ધાંતો જોઈ લેકે ચકિત થઈ ગયા. ચકિત થઈ જવાનું કારણ એ પણ હતું કે, આ ઉદાર સિદ્ધાંતે આ ધૂર્ત સાધુઓએ કેટલીએ સદીઓ થયાં દબાવી છુપાવી રાખ્યા હતા.
જેના નિર્મળ હદયમાં સ્વાર્થને એક અંશ પણ નહતો, તેમજ જેના સવિચાર, ઉપદેશ અને આચાર ફક્ત સત્યના પ્રેમથી જ પ્રેરાયેલ હતાં, એવા ધર્મપ્રાણુ લોંકાશાહના સરળ, સ્પષ્ટ અને સુંદર ઉપદેશ તરફ, સાધુઓના અત્યાચારથી ગભરાએલા અને સત્યની શોધમાં લાગેલા જનસમુદાયનું
* લેકશાહના વખતમાં સ્થિતિ કેવી હતી તેનું આબેહુબ વર્ણન ભાઈ નેનમલજીએ નીચેની કવિતામાં કર્યું છે – યતિકે ઉપદેશોને જબ ભકતેકે ભરમાયાથા, અંધ શ્રદ્ધાને એ અવનિ પર, રાજ્યવજ ફહરાયા થા (૨) અંધકાર છાયા થા જગમેં, જ્યોતિ નહિ જબ મિલતી થી, પાપકે બોઝેકે કારણ, માતૃભૂમિ સબ હિલતીથી (૨) ધર્મ તત્વ ભૂલ ગયે થે, અંધ ભકિત જબ છાઈ થી, મૂઠ એર કુભાવના જગમેં, જબ સર્વત્ર સમાઈ થી. (૨)

Page #98

લક્ષ જલ્દીથી ખેંચાયું, અને સત્યને પ્રકાશ તેમના હૃદય પર પથરાઈ ગયે. સાચું પૂછો તે લંકાશાહે, નથી તે કઈ પિતાને નો સિદ્ધાંત સ્થા, કે નથી તે કઈ નવીન દર્શન પદ્ધતિ સ્થાપવાને દાવો કર્યો. તેઓએ લોકોને અસલી જેનશાસ્ત્રોમાં શું લખ્યું છે તે બતાવવામાં, અને તે વખતમાં ચાલતાં લૌકિક અને સ્વાર્થથી ભરપૂર સિદ્ધાંતોથી
ઉપરની છ લાઈનમાં લેકશાહના જન્મ પહેલાં કેવી સ્થિતિ હતી, તેને ખ્યાલ આપ્યો છે. તબ સે વિકરાળ કાળમેં, કાશાહ કા જન્મ હુવા, ગહન તિમિરસે પૂર્ણ દેશમેં, અદ્ભૂત એક પ્રકાશ હુવા. (૨)
આવા વિકરાળ કાળમાં કાશાહને જન્મ થયે. પછી શું થયું તે આગળ વાંચે. ધર્મ પ્રાણ લંકાશાહને, દયા ધર્મ કે ફેલાયા. (૨) અંધ શ્રદ્ધાળુ ભકત જોંકે, સત્ય ધર્મ તબ સિખલાયા. (૨) ભારતકે કોને કોને મેં, ઉસને ડંકા બજવાયા, ગહન નીંદમેં પડે હુએ કે, ફિરસે ઉસને જગવાયા. (૨) સરળ આપકે ઉપદેશોને, બિજલી જેસા કામ કીયા, ચુંબક બન ઉસ ધર્મવીરને, ભકત હદયકે ખીંચ લીયા. (૨)
આ મુજબ ફેંકાશાહે ખૂબ મહેનત લઈ, યતિઓના પંજામાંથી લાખ લોકોને છોડાવી, હિંદના ચારે ખૂણુમાં સત્ય એવા સ્થા. ધર્મને ફેલાવ્યા. વળી તેમણે બીજું શું કર્યું ? આગમ ઉદ્ધારક કાશાહે, માટીન લ્યુથર કા કામ કીયા, હિંસક પૂજા બંધ કરા કે, અહિંસક ઝંડા ફરકાયા.
જે કામ યુરોપમાં માર્ટીન લ્યુથરે કર્યું, તે કામ હિંદમાં કાશાહે કર્યું.

Page #99

બચવાને માર્ગ બતાવવામાંજ પિતાનું કર્તવ્ય પૂરું કર્યું.
ગુરૂ લંકાશાહે બતાવેલ સરળ અને આત્મોન્નતિ કરવાવાળા સાચા સિદ્ધાંતોએ જન સમુદાય પર બહુ ભારે અસર કરી. તેઓએ પોતાના અંતઃકરણમાં આ સિદ્ધાંતો ઉપર શાંતિપૂર્વક વિચાર કર્યો, અને તેમને દઢ વિશ્વાસ થઈ ગયે કે, આ સિદ્ધાંતો સાચા, પવિત્ર અને દરેક રીતે પૂર્ણ છે, અને તે વખતના નામધારી મહાત્માઓના સિદ્ધાંતો મનમાન્યા અને ગોટાળાથી ભરપુર છે. આ પ્રકારનો વિશ્વાસ થઈ જવાથી પાપથી ડરવાવાળા અને બુદ્ધિમાન લોકેએ તરતજ આ અસલી અને પ્રાચીન ધર્મ અંગીકાર કરી લીધું. પરંતુ જે લોકો પક્ષપાતી અને કટ્ટર હતા તેઓએ પૂજાના પાખંડને અને તેવી જ બીજી ક્રિયાઓ (કે જેની આજ્ઞા જૈન ધર્મના તીર્થકરોએ દીધી જ નથી) ને છોડી નહિ.
ઉપરની વાતેથી બરાબર સિદ્ધ થાય છે કે, સ્થાનક વાસી સંપ્રદાય એ મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયની શાખા નહેતી–નથી; પરંતુ એમ જરૂર કહી શકાય કે, મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાય મૂળ ( સ્થાનકવાસી)થી અલગ થઈ ગએલ છે, અને તેમણે મહાવીરના સિદ્ધાંતોથી વિરૂદ્ધ અને નવેજ સંપ્રદાય ઉલે કર્યો છે.
એક મતને બીજા ધર્મની શાખા ત્યારે જ કહી શકાય કે જ્યારે તે મત, તે ધર્મના અસલી પ્રચારકોના સિદ્ધાંતનું ખંડન કરતો હોય. મેં ઉપરના પૃષ્ઠમાં એ વાત નિવિવાદ સિદ્ધ કરી બતાવી છે કે, શ્વેતાંબરને મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયજ એક એવે સંપ્રદાય છે કે, જે છડેચોક સિદ્ધાંતમાં અને વ્યવહારમાં મહાવીર અને બીજા તીર્થકરેના સિદ્ધાં

Page #100

તોથી વિરૂદ્ધ ચાલે છે. એટલા માટે એ કહેવું યુક્તિયુક્ત છે , આ દેરાવાસી સંપ્રદાય એ પ્રાચીન ધર્મની (સ્થાનકવાસીની) એક શાખા છે, અને અસલી તથી વિમુખ થઈ ગએલ છે. ફક્ત સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયજ તીર્થકરેના અસલી ઉપદેશને માન આપે છે અને તેથી કેઈ પણ એમ કહી ન શકે કે, સ્થા. સંપ્રદાય બીજા કેઈ પણ ધર્મની શાખા છે.
. આવા સંજોગોમાં કઈ પણ નિષ્પક્ષપાત પાઠક મારી આ વાતની સાથે જરૂર મળતા થશે કે, જેમાં જે કંઈ પણ સંપ્રદાય મહાવીરના અસલી અને સાચા અનુયાયી હોવાને દાવો કરી શકતો હોય તો તે એક ફક્ત સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયજ છે.
સ્થાનકવાસી જૈન ધર્મના અસલી અને સાચા અનુયાયી છે, અને શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાય મૂળ સંઘની એક શાખા માત્ર છે, તે વાતને વધારે મજબુત કરવા માટે એ વાત જરૂરની છે કે, આપણે તે લક્ષણે (સિદ્ધાંતો) ની તપાસ કરીએ કે જે લક્ષણે મહાવીરના સાચા અનુયાયી બનાવી શકે, અને પછી આ સિદ્ધાંતોની કસોટી પર કસી પરીક્ષા કરીએ કે, આ બન્ને સંપ્રદાયમાંથી એ કર્યો સંપ્રદાય છે કે જે ખરી રીતે અસલી જેન કહી શકાય. મૂર્તિપૂજકે અને સ્થાનકવાસીઓની તુલના.
દેરાવાસીઓ ૪૫ સૂત્રને માને છે, ત્યારે સ્થાનકવાસીઓ ફક્ત ૩૨ ને જ માને છે. સ્થાનકવાસીઓની આ માન્યતા
* જ્યાં જ્યાં દેરાવાસી શબ્દ મૂક્યો છે ત્યાં ત્યાં શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સમજવું.

Page #101

માટે તેઓની પાસે પૂરતાં મજબુત કારણે પણ છે, પરંતુ વિષયાંતરની બીકે આ વિષય પર હું અહિં વિવેચન કરતો નથી.*
દેરાવાસીઓ મૂર્તિની પૂજા કરે છે, અને કર્મબંધનથી છૂટવા માટે યાત્રાઓ કરે છે, ત્યારે સ્થાનકવાસીઓ તેમ કરતા નથી, કારણ કે તેમને ખાત્રી છે કે, આ યાત્રાએ જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતથી વિરૂદ્ધ છે, એટલું જ નહિ પણ આ યાત્રાઓથી પિતાને ઉદ્દેશ પૂરે થઈ શકતો નથી. તેમજ સ્થાનકવાસીઓની એવી પણ દઢ માન્યતા છે કે, આત્મસંયમ, સચ્ચરિત્રતા અને આત્મ-ત્યાગથી જ ઈચ્છિત ઉદ્દેશ (મોક્ષ—પ્રાપ્તિ) સાધી શકાય છે.
આ સિવાય બીજી વાત એ છે કે, દેરાવાસીના સાધુઓ ત્રણ ભાગમાં વહેંચાએલા છે, અને જ્યારે તેઓ પરિગ્રહમાં ફસાયેલા હોય છે ત્યારે તેમને આચાર જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતોથી અવશ્ય વિરૂદ્ધ થઈ જાય છે. ત્યારે સ્થાનકવાસીમાં એવા કેઈ પણ વિભાગ છેજ નહિ, અને સ્થા. સાધુએ હમેશાં ધર્મશાસ્ત્રો વાંચવામાં જ લાગ્યા રહે છે, અગર તો આત્માની ઉન્નતિ કરવા ગ્ય ક્રિયાઓમાં મશગુલ રહે છે. આવી રીતે હમેશાં ધર્મધ્યાનમાં લાગ્યા રહેતા હોવાથી, તેઓને બીજી આડી અવળી બાબતો માટે નથી તો વખત મળતો કે નથી તો તેઓની ઈચ્છા થતી કે સાંસારિક વાતમાં માથું મારે.
* આ વિષયમાં જેને વધારે જાણવું હોય તેણે “લોકશાહ મત સમર્થન” નામનું પુસ્તક વાંચવું.

Page #102

આથી ઉલટું દેરાવાસી સાધુઓમાં ઘણાએ એવા છે, કે જેઓ પોતાની પાસે એક યા બીજી રીતે પૈસો ટકે રાખે છે, તેમજ બીજી પણ એવી એવી ચીજો રાખે છે કે જે ચીજો રાખવાની આજ્ઞા શાસ્ત્રોમાં નથી. સ્થાનકવાસી સાધુઓ પિતાની પાસે ફક્ત તેજ ચીજો રાખે છે, કે જે ચીજો રાખવાની જૈન શાસ્ત્રોમાં આજ્ઞા અપાયેલી છે.
આ પ્રકારે આ બન્ને સંપ્રદાયના સાધુઓમાં એટલી બધી ભિન્નતા છે કે, જે તે બધાનું વર્ણન કરવામાં આવે તે સેંકડો પાના ભરાઈ જાય. તે હિસાબે અહિં વધારે - વર્ણન ન કરતાં, તેમજ મારા સુજ્ઞ પાઠકને વધારે સમય ન લેતાં, ટુંકમાં એટલું જ કહેવું બસ છે કે, જો કે આ બને સંપ્રદાય એકજ શાસ્ત્રને માને છે અને એકજ તીર્થકરેના ભક્તો હોવાને દાવો કરે છે, તો પણ આ બને સંપ્રદાયના આચાર-વિચારમાં એટલે બધો તફાવત દેખાય છે કે, જો કોઈ પરદેશી તેમનું અવલોકન કરે તો તે જરૂર એમજ કહેશે કે, આ બન્ને સંપ્રદાય તદ્દન અલગ અલગ ધર્મના અનુયાયીઓ છે, અને તેમના સિદ્ધાંતમાં કઈ પણ પ્રકારની સમાનતા છેજ નહિ.
દેરાવાસી સાધુઓ કરતાં સ્થાનકવાસી સાધુઓ, આત્મત્યાગ અને આત્મ-સંયમના કડક નિયમે વધારે સારી રીતે પાળે છે. સ્થાનકવાસી સાધુઓ સંસાર સાથે એવો કોઈ પ્રકારનો સંબંધ રાખતા જ નથી કે જેથી તેઓ સ્વાર્થી બની જાય. સ્થા. સાધુઓમાં એવો કોઈ દેષ નથી કે જેથી કરીને

Page #103

૯૪
તેઓ સત્ય વસ્તુને ઉપદેશ દેતાં આંચકે ખાય. સંસાર ત્યાગવામાં અને લૌકિક સુખાને લાત મારી દીક્ષા લેવાના સ્થા. સાધુઓના એક માત્ર એજ ઉદ્દેશ છે કે, તે, તીર્થકરાએ જે મહાન્ સદ્ગુણાનું પાલન કર્યું હતું, તે સદ્ગુણાનું પાલન કરી અમર થઈ જાય. ( ફ્રી જન્મ લેવા ન પડે ) સારાંશ એ છે કે, સ્થા. સાધુ મહાવીરના સાચા ભક્ત થવાની યાગ્યતા રાખે છે, અને તેથીજ, જૈનધર્મના પવિત્ર અને અસલી સિદ્ધાંતાના સાચા ઉપદેશ દેવાની કાઇનામાં પણ ચેાગ્યતા હાય, તેા તે સ્થા સાધુએમાંજ છે. આ સત્ય સિદ્ધાંતાના મહેાળા ફેલાવા કરવાનાજ સ્થા. સાધુઓને ખાસ ઉદ્દેશ હાવાથી, તેએજ મહાવીરના સાચા ભક્તો કહેવરાવવાને લાયક છે.
તે લેાકેાને હું મહાવીરના સાચા ભક્તો નથી કહી શકતા, કે જેઓ પેાતાને ધર્માત્મા કહેવરાવે છે, અને ફક્ત પેાતાનીજ ચિંતામાં લાગ્યા રહે છે, તેમજ સંસારને છેડચા છતાં પણ સંસારના કામમાં સાયલા રહે છે, અને પેાતાની મતલમ સાધવામાં તેમજ લેાકેાને છેતરવામાંજ રચ્યા પચ્યા રહે છે.
સાચા શિષ્ય બનવામાં કઈ વાતેાની જરૂર છે?
સાચા શિષ્ય બનવા માટે એ જરૂરી નથી કે, તીર્થંકરાની બાહ્ય ઉપચારાથી (દ્રવ્યથી) આપણે પૂજા કરીએ, કે જેમ ઘેરાવાસી ભાઇએ કર્યા કરે છે. જરૂરિયાત તા ફક્ત આ વાતનીજ છે કે, આપણે તીર્થંકરાએ ફરમાવેલ આજ્ઞા મુજબ હમેશાં આચરણુ

Page #104

કરીએ, સ્વાર્થ તરફ લઈ જનારી ઈચ્છાઓ, તેમજ પાપી વિચારોનો ત્યાગ કરીએ, અને પરિગ્રહથી મુક્ત થઈ જઈએ. આ પ્રમાણે કરવાથી જ આપણે મહાવીરના સાચા શિષ્યો કહેવરાવી શકીએ. જૈન ધર્મની માન્યતા છે કે, સદાચાર એજ પરમ ધર્મ છે અને આ સદાચાર મેળવવા માટે પ્રેમ, પવિત્રતા, દયા, આત્મત્યાગ વગેરે લકત્તર (દૈવી)ગુણોને વિરોધ કરવાવાળી માનસિક અને શારીરિક વાતને ત્યાગ કરી દેવું જોઈએ. જ્યાં સુધી મનુષ્ય વિષય વાસનાઓમાં લુબ્ધ રહે છે, અને સંસારથી દૂર થતું નથી, ત્યાં સુધી આપણે તેને સાચો શિષ્ય કહી શકીએ નહિ.
તીર્થકરેના ઉપદેશને એજ ઉદ્દેશ છે કે, મનુષ્ય સગુણ અને પવિત્રતા શીખે, અને મન, વચન, કાયાથી પ્રેમ અને દયામય થઈ જાય, જેથી તેનો આત્મા સંસારથી મુક્ત થઈ જાય. તીર્થકર હમેશાં દયા, પવિત્રતા અને સદાચારવાળા હતા, એટલું મનમાં સમજીને બેસી રહેવાથી કાંઈ કામ થઈ શકે નહિ, પરંતુ તેમના જેવા સદ્દગુણ થવાની મહેનત કરવી જોઈએ. તેમજ એટલું જાણું લેવું પણ બસ નથી કે, તીર્થકર ક્ષમાના સાગર અને સંપૂર્ણતાની મૂર્તિ હતા, પણ તેની સાથે એ જાણવું જરૂરી છે કે, હું પણ તીર્થકરે બતાવેલી દરેક વાતને મારાથી બની શકે તેટલી પાળવાની મહેનત કરું. સાથે સાથે એ પણ જરૂરનું છે કે, હું પણ તીર્થકર જેજ દયાળુ અને સર્વગુણસંપન્ન બને અને તેઓએ પિતાના જીવનમાં જે જે દૈવી ગુણેનું અનુકરણ કર્યું હતું તે ગુણે હું મેળવું.

Page #105

ફક્ત સ્થાનક્વાસી સાધુજ મહાવીરનાસાચા શિષ્ય છે.
આ રીતે સ્થાનકવાસી સાધુઓનું જીવન પૂર્વે મેાક્ષ ગએલ મહાત્માઓના ઉપદેશ અને આદેશાના એક નાના પણ જીવતા જાગતા નમુના છે.
સ્થાનકવાસી સાધુએ, તીર્થંકરે બતાવેલ ઉંચામાં ઉંચા જૈન સિદ્ધાંતા પ્રમાણે ચાલવાની અની શકતી બધી મહેનત કરે છે, અને પેાતાનું આચરણ પણ તે મુજબજ બનાવે છે. જૈન ધર્મ શરીરની સુંદરતાને કે સુખને કાંઈ પણ મહત્વ આપવામાં માનતા નથી, પણ આત્માને સુંદર અને ઉન્નત અનાવવાનું જૈન ધમ શીખવે છે; એટલા માટે સ્થા. સાધુએ પેાતાના શરીરની સુંદરતા કે સુખની કાંઈપણ દરકાર નથી કરતા; પરંતુ તેઓ પેાતાનું આચરણ પવિત્ર અને નિષ્કલંક રાખવાની પૂરી મહેનત કરે છે, અને લૌકિક પદાર્થો અને માહથી દૂર રહે છે. હવે કદાચ મહાવીરના સિદ્ધાંતા મુજબ ચાલવામાં, અને તીર્થંકરાની પવિત્રતા તેમજ સદ્ગુણેાનું અનુકરણ કરવામાં તેઓ આગળ વધી જાય (દુનિયાની નજરે બહુ આગળ વધી ગયા દેખાય) તા, તેમનું આ કામ ચેાગ્ય જ છે, કારણકે સદાચારની કાર્ય દિવસ અતિશયાક્તિ હાઈ શકતી નથી. જે લેાકેા સ્થાનકવાસી સાધુઓની આ અતિશયેાક્તિને દોષ ઠરાવે છે, તે લેાકેા એક સાચા ધર્મના ઉદાર આદેશાથી સંપૂર્ણ અજ્ઞાન છે, એમજ કહેવું જોઇએ. પોતાના ચારિત્રને તદ્ન નિષ્કલંક બનાવવું, પેાતાના હૃદયને બિલકુલ પવિત્ર રાખવુ, બધા જીવા ઉપર દયા અને ક્ષમા

Page #106

રાખવી, આ પ્રત્યેક મોટા ધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. જે લેકે આ આજ્ઞા મુજબ બરાબર ચાલે છે, તેમને દેષિત ઠરાવવા કે તેમની મશ્કરી કરવી, એ ન્યાયની સર્વથા વિરૂદ્ધ છે. અને જે લોકે તે પ્રમાણે મશ્કરી વગેરે કરે છે, તે ફક્ત પિતાના ઈર્ષાળુ અને શુન્ય-હૃદયને પરિચય આપે છે.
આ એક બહુજ ખેદની વાત છે કે, દેરાવાસી ભાઈઓ, સ્થા. સાધુઓની પવિત્રતા જોઈને ઈર્ષા કરે છે. જો કે તેનું કારણ એ છે કે, સ્થા. સાધુઓના આચાર-વિચારની બરોબરી દેરાવાસી સાધુઓ કરી શકતા નથી. અને એટલા માટેજ આ બનને સંપ્રદાયમાં કઈ દિવસ પણ મૈત્રી ભાવ રહ્યો નથી. દેરાવાસીઓએ હમેશાં સ્થાનકવાસીઓ સાથે દુશ્મનાવટ રાખી છે, અને સ્થાનકવાસીઓ શાંત હોવા છતાં પણ તેમને હેરાન કર્યા છે. દેરાવાસીઓએ સ્થાનકવાસીઓને માથે અનેક ખોટાં કલંક ચડાવ્યાં છે, તથા અનેક જાતના જુદા જુદા નામથી સંબોધી તેમને ચિડાવ્યા છે. તેઓએ સ્થાનકવાસીઓની બાબતમાં પોતાની મનમાની વાત કરી છે, અને તેમને “ઢુંઢીયા” કહી બદનામ ક્યું છે. તેઓએ સ્થાનકવાસીઓને બદનામ કરવામાં પાછું વાળીને જોયું નથી.
* દેરાવાસી સાધુઓના જીવન ચરિત્રને નમુને વાંચવો હેય તે વાંચે “આનંદસાગર મુખ ચપેટિકા' ભાગ ૧-૨-૩, કે જે તેમનાજ સગાભાઈ ખરતરગચ્છવાળા કમળસૂરિજીએ બહાર, પાડેલ છે.

Page #107

જૈન ધર્મને સારભૂત સિદ્ધાંત જે અહિંસા છે, તેનું પાલન સ્થા. સાધુઓ બહુજ સાવધાનીથી કરે છે, તે વાતની પણ આ દેરાવાસી ભાઈઓ મશ્કરી કરે છે. પરંતુ તેઓને એટલું ભાન નથી કે, અહિંસા એજ જેનધર્મનું મુખ્ય અને મૂળતત્વ છે, અને જેન શાસ્ત્રનું દરેક પૃષ્ઠ તે અહિંસાને જ ઉપદેશ કરે છે. અહિંસાને મહાન અને કલ્યાણકારી સિદ્ધાંત, આર્યોના દરેક ધર્મોને પહેલો અને મૂળ સિદ્ધાંત છે. જે લોકે આ અહિંસાના સિદ્ધાંત પર ચાલે છે, તેની મશ્કરી કરવી અને તેમને બદનામ કરવા, એ જેનધર્મના સિદ્ધાંત પર કુહાડે મારવા જેવું કામ છે. સ્થાનિક વાસીઓનો આ એકજ (ખોટો) દેષ બતાવીને દેરાવાસીઓ અટક્યા નથી, પરંતુ પોતાની અને પિતાના સિદ્ધાંત કે જે જૈનધર્મથી વિરૂદ્ધ છે તેની રક્ષા માટે, તેમણે સ્થા. સાધુઓના પવિત્ર જીવન અને નિષ્કલંક ચારિત્રની એવી એવી ખરાબ અને ખોટી આલોચના કરી છે કે, તેથી ફક્ત સ્થાનકવાસીઓનાજ વિષયમાં નહિ પણ આખા જૈન સમાજને વિષે લોકોમાં ભયંકર ભ્રમ ફેલાય છે. કેટલાંક કારણેને લઈને હું આ વિષયમાં વધારે લખવા ઈચ્છતું નથી. એટલા માટે વધુ ન લખતાં, પાછળ જ્યાં મેં સ્થાનકવાસી અને દેરાવાસીઓની તુલના કરી છે, તે તરફ વાચકેનું ધ્યાન ખેંચું છું. જે પાઠકેએ આ બન્ને સંપ્રદાયના સાધુઓને જોયા હોય, તેમના દરરોજના વ્યવહારને ધ્યાનપૂર્વક જોયેલ હાય, અને તેની પૂરતી તપાસ કરી હોય, તે પાઠક બંધુઓ તે મારા કહેવાની સત્યતાને તરત જ સમજી જશે.

Page #108

હું માનું છું કે, આ નાના પુસ્તકમાં દેરાવાસીઓએ ઈર્ષા અને ધૃણાથી જે જે મુશ્કેલીઓ અને સંકટ સ્થાનકવાસીઓ પર વરસાવ્યાં છે, અને સ્થાનકવાસીઓએ શાંતિપૂર્વક સહન કર્યા છે, તેને હેવાલ ટુંકમાં કહી દીધું છે. સાથે સાથે એ પણ બતાવી ચૂક્યો છું કે, સ્થા. સંપ્રદાયની ઉત્પત્તિ ક્યારે અને કેવી રીતે થઈ. હવે મારા સુજ્ઞ પાઠકેને માટે બે શબ્દ લખીને આ વિષય સમાપ્ત કરીશ.
સ્થા. ધર્મની સત્યતા અને પ્રાચીનતા બાબતનું મેં જે ઉપર વિવેચન કર્યું છે, તે કઈ પણ જાતના પક્ષપાત વગરજ, અને દરેક બાબતને વિચાર કરીને જ કર્યું છે. આ બાબતમાં મેં જે જે પ્રમાણે આપ્યાં છે, તેમાંથી કદાચ કઈ પ્રમાણે વાદવિવાદવાળાં હોય, પરંતુ તેથી કરીને મેં જે જે દલીલ, જૈન, બૌદ્ધ અને હિન્દુ શાસ્ત્રોનાં પ્રમાણથી આપી છે, તે દલીલને જરા પણ બાધા આવી શકતી નથી. આ વિષયના વિવેચનમાં જે જે વાતોથી મેં પ્રકાશ પાડે છે, તે બધી વાતનો અને ઘટનાઓને મેં પૂરેપૂરો વિચાર કર્યો છે, અને પછી મેં મારો મત કાયમ કર્યો છે. સંભવ છે કે, મેં આપેલી દલીલમાં કઈ એવી પણ હોય, કે જે બધાને સમાધાનકારક ન લાગે, પરંતુ મને એટલે તો દઢ વિશ્વાસ છે કે, આ દલીલ એવી તો જરૂરી છે કે, જેના ઉપર મારા સુજ્ઞ પાઠકોને વિચાર તે કરજ પડશે. હવે જે થોડા સમયને માટે આ વિવાદગ્રસ્ત વિષય હું અલગ રાખી દઉં, તે પણ મારા આ મુખ્ય વિષયની સત્યતા સિદ્ધ કરવામાં કઈ જાતની હરત આવતી નથી કે, સ્થાનકવાસી જ મહા

Page #109

૧૦૦
વીરના અસલી અને સાચા અનુયાયી છે, અને દેરાવાસી કે દિગંબર એ અને સંપ્રદાયે નકલીજ છે.
આટલા માટે મારા સુજ્ઞ પાઠકેને મારી નમ્ર વિનતિ છે કે, તેઓ આ પુસ્તકને આદિથી અંત સુધી નિષ્પક્ષપાત પણે વાગે. મારા વિચારના ટેકામાં મેં જે જે પ્રમાણે આપ્યાં છે, તેની બરાબર તપાસ કરીને તે પ્રમાણેને ન્યાયના ત્રાજવામાં તેની જુએ, અને પછી જ પિતાની માન્યતા દૃઢ કરે.
જે સંપૂર્ણ
.

Page #110

૧૦૧
સ્થા. જૈન ધર્મની સત્યતા બતાવતું બાબુ સૂર્યભાનુ, જૈન ભાસ્કર, બડી સાદડીવાળાનું નીચેનું કવિત દરેક ભાઈને ઘણું જ ઉપયોગી થઈ પડશે, એમ ધારી અહિં આપું છું:- -પ્રકાશક.
હમ શ્રમણ ઉપાસક સાધુ મારગી, સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય, સંપૂર્ણ દયા કે પાલક હય, ઉન ગુરૂ કે અંતેવાસી હય પાટેકા જે આડંબર કે ધર્મ કહે, ઉનકે હમ પ્રબળ વિરોધી હય, જિનવર આજ્ઞા પ્રતિપાલક હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય. જે કભી ન હિંસા કરતે હય, હમકો ભી દયા સિખાતે હય, હમ જહાં મિલેંગે વહાં, “દયા પાળો” ચહ શબ્દ સુનાતે હય; ઉન ગુરૂ કે અંતેવાસી હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય. જે કભી અસત્ય ન કરતે હય, હમકે ભી સત્ય સિખાતે હય, હમ જહાં મિલેગે વહાં, “સત્ય બેલ” યહ શબ્દ સુનાતે હય; ઉન ગુરૂ કે અંતે વાસી હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય. જે કભી ન ચેરી કરતે હય, હમકે અચૌચ્ચે સિખાતે હય; હમ જહાં મિલેંગે વહાં, ‘ન ચોરી કરે” સુશબ્દ સુનાતે હય; ઉન ગુરૂ કે અંતે વાસી હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય. જે કભી કુશીલ ન રહેતે હય, હમ ભી શીલ સિખાતે હય, હમ જહાં મિલેંગે વહાં, “શીલ પાલો” યહ શબ્દ સુનાતે હય; ઉન ગુરૂકે અંતેવાસી હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય. જે કભી ન મમતા રખતે હય, હમકો નિર્મોહ સિખાતે હય, હમ જહાં મિલેંગે વહાં, “ન મમતા કરે” સુશબ્દ સુનાતે હય ઉન ગુરૂ કે અંતે વાસી હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય. જે વીતરાગ કે ધમી હય, વે “સૂચ્ચેભાનુ” કે ભાતે હય, ઉસકે હી ભક્ત કહતે હય, હમ સચ્ચે સ્થાનકવાસી હય.

Page #111

૧૦૨
સંપૂર્ણ યા કે પાલક હય, ઉન ગુરૂ કે અંતેવાસી હય, હમ શ્રમણ ઉપાસક સાધુ મારગી, સચ્ચે સ્થાનકવાસી ય. જૈનશાળાના બાળ-બાળાઓને શિખામણુ,
મારા વ્હાલાં માળ−બાળાએ ! આ આપુએ પુસ્તક તમે ખરાખર વાંચી ગયાં હશે. એક વખત વાંચ્યું હાય તે ફ્રી બીજી વખત, ત્રીજી વખત એમ ફ્રી ફ્રીને વાંચી જશે. જેમ વધારે વખત વાંચશે તેમ આપણા ધર્મની સત્યતાની તમને વધારે ખાત્રી થશે. આપણા ધર્મ સેસ્ડ ટચનું સેાનું છે. જો આપણા ધર્મમાં કહ્યા મુજબ ખરાખર વર્તન કરવામાં આવે, તે આપણા ધર્મ એવા શુદ્ધ છે કે, ટુંક વખતમાંજ આપણને મેાક્ષ મળી શકે. આપણા ધર્મમાં અહિંસા આદિ તત્ત્વાનુ જે વર્ણન છે, અને આપણે અહિંસા જેટલે દરજ્જે પાળીએ છીએ, તેટલે દર બીજા કોઇ પણ ધર્મના અનુયાયીઓ પાળતા નથી. માટે આવા શુદ્ધ અને પવિત્ર ધર્મનુ દરેક પ્રકારે રક્ષણ કરવું, અને તે ધર્મમાં તન, મન, ધનથી મશગુલ રહી, આ અમુલ્ય મનુષ્યદેહ મળ્યાનું સાર્થક કરવું. સૂચના.
જૈનધર્મીની મુખ્ય મુખ્ય આજ્ઞાએ શી છે, અને તમારે કેવી રીતે વર્તવુ જોઇએ, તે ટુકામાં સમજાવું છુંઃ—
૧. દરેક બાળ-ખળાએ જૈનશાળામાં શિક્ષણ આપતા માસ્તર અગર બેનની સાથે વિનય સહિત વર્તવું. તે જ્યારે મળે ત્યારે વંદન કરવું, અને જૈનશાળામાં કે બહાર ખિલકુલ તાક્ાન ન કરવું.

Page #112

૧૦૩ ૨. જૈનશાળામાં બરાબર વખતસર હાર થઈ, પિતાના પાઠ બરાબર ધ્યાન દઈ વાંચવા, અને કાર બને તેમ અભ્યાસમાં આગળ વધવું.
૩. દરેક બાળ-બાળાઓએ બની શકે તે દરરોજ જૈન શાળાના વખતમાં સામાયિક કરવી. રોજ ન બની શકે તે
જ્યારે બની શકે ત્યારે. તેમ છતાં પણ ન બની શકે તે રવિવારે અને રાજાને દિવસે તે જરૂર સામાયિક કરવી.
૪. જેનશાળાના વખત સિવાય, ૨૪ કલાકમાં ઓછામાં ઓછી એક કલાક બચાવી, દરરોજ એક કલાક સામાયિક દરેકે કરવી જ જોઈએ. સામાયિક દિવસે અગર રાત્રે, ગમે ત્યારે થઈ શકે છે. બરાબર ધ્યાન રાખીને એક શુદ્ધ સામાયિક કરવાથી અનંત ભવના પાપ નાશ પામે છે, એટલું જ નહિ પણ આપણા હૃદયને-આત્માને પણ અપૂર્વ શાંતિ-સુખને લાભ મળે છે.
૫. દરેક બાળ-બાળાએ રાત્રે સૂતી વખતે નવકાર મંત્રની એક માળા જરૂર ફેરવવી. શુદ્ધ મનથી નવકાર મંત્ર ગણનાર કેઈ દિવસ દુઃખી રહેતો નથી. નવકાર મંત્ર એ એક એવે અમૂલ્ય પાઠ છે કે, તે પાઠ કરનારના અનેક ભાના પાપ નાશ પામી જાય છે. માટે દરેકે નવકાર મંત્રની માળા ફેરવી, પિતાના મા-બાપ અને ઘરના દરેક મુરબ્બીએને વંદન કરી, પછીજ સૂવું.
૬. દરેક બાળ-બાળાએ સવારે વહેલા ઉઠવાની ટેવ રાખવી. બની શકે તે સવારનું પ્રતિક્રમણ કરવું. પ્રતિક્રમણ ન થઈ શકે તે સામાયિક કરવી. અને જે સામાયિક પણ

Page #113

૧૦૪
ન થઈ શકે તે, નવકારની માળા ફેરવી, મા-બાપ અને મુરબ્બીઓને વંદન કરી, પછીજ બીજા કામમાં લાગવું.
૭. દરેક બાળ-બાળાએ પોતાના મા-બાપની આજ્ઞામાં બરાબર રહેવું. તેઓ જે પ્રમાણે કહે તે પ્રમાણે વર્તવું, તેમની એગ્ય આજ્ઞા પાળવી. તેઓ બોલાવે કે તરતજ બીજા કામ પડતાં મુકી “જી” શબ્દ કહી તેમની પાસે હાજર થવું. મા-બાપની સેવા કરનાર કેઈ દિવસ દુ:ખી થતાજ નથી.
૮. દરેક બાળ-બાળાએ હમેશાં સત્ય બોલવું. મશ્કરીમાં પણ અસત્ય બોલવું નહિ.
૯દરેક બાળ-બાળાએ નાની કે મેટી કોઈ પણ જાતની ચોરી કરવી નહિ.
૧૦. દરેક બાળ-બાળાએ બટાટાં, ડુંગળી, લસણ, ગાજર વગેરે કંદમૂળ કઈ દિવસ પણ ખાવાં નહિ. કંદમૂળ ખાવામાં મહા પાપ છે.
૧૧. દરેક બાળ-બાળાએ રાત્રિ જોજન કઈ દિવસ પણ ન કરવું, કારણ કે શત્રિ ભોજન કરવાથી બહુજ નુકશાન છે. રાત્રે જમતાં ભોજનમાં અનેક પ્રકારની જીવાત પડે છે. તેથી તે જીવને નાશ થાય છે, અને આપણી તંદુરસ્તી બગડે છે. વળી આખે દિવસ અને રાત ખા ખા કરવાથી ભેજન પણ પચતું નથી. અને તેથી શરીરમાં અપ વગેરે અનેક રોગ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે રાત્રિ ભેજન સર્વથા ત્યાગી દેવું.
૧૨. દરેક બાળ-બાળાએ સૂર્ય આથમી ગયા બાદ

Page #114

૧૦૫ ચૌવિહારના પચ્ચખાણ અવશ્ય કરવાં. તેથી અનેક લાભ છે.
૧૩. દરેકે પિતાના ઘરની આસપાસ રહેતાં બાળબાળાને જેનશાળામાં આવવા સમજાવવા, અને પિતાની સાથે તેડી લાવવા.
૧૪. એક પાણીના ટીપામાં અસંખ્યાતા જી રહેલા છે, એમ જેન શાસ્ત્રો કહે છે. એટલું જ નહિ પણ આજનું સાયન્સ પણ તેજ વાત કહે છે. માટે પાણીનો જરા પણ દુરૂપયોગ નહિ કરતાં, ઘીની માફક વાપરવું. ઘી જેમ મેંઘું હોવાથી આપણે તેનો ઉપગ જોઈ વિચારીને જ કરીએ છીએ, તેમજ પાણીને ઉપગ પણ બરાબર જોઈએ તેટલેજ કર. ન્હાવા દેવામાં એક ડોલ પાણી જોઈતું હોય તે એક જ ડેલ વાપરવી.
૧૫. અગ્નિના એક તણખામાં અસંખ્યાતા જી રહેલા છે. માટે અગ્નિને પણ જોઈ વિચારીને જ ઉપગ કરવો. રાત્રે સૂતી વખતે બને ત્યાં સુધી બત્તી ઠારીને જ સૂવું. જેથી ત્રણ લાભ છે.
૧–અગ્નિકાયના જીવ મરશે નહિ. ૨-આંખોને બત્તીથી જે નુકશાન થાય છે, તે નહિ
થતાં આંખો સારી રહેશે. ૩-કરકસરથી ખર્ચમાં પણ ફાયદો થશે, અને આગની
બીક પણ નહિ રહે. ૧૬. વનસ્પતિકાયમાં પણ સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા અને અનંતા જ રહેલા છે. માટે જેમ બને તેમ તે જીવને

Page #115

૧૦૬
બચાવ કરે. ખાસ કરીને આઠમ–પાખીને દિવસે તે વનસ્પતિ ખાવી જ નહિ.
૧૭. દરેક બાળ-બળાએ બને ત્યાં સુધી જંગલ જવાનું છુટામાં કે ખુલ્લા વાડામાં રાખવું. પેશાબ ઉપર પેશાબ ન કરે. શેડા, બળખા કે લીંટ ઉપર હમેશાં રાખ કે ધૂળ નાખી દેવી, જેથી ચાર પ્રકારે જે સંમૂછિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તે ન થાય, અને આપણને પાપ પણ ન લાગે.
ભણું રહ્યા પછી. જૈન શાળામાં ભણીને છુટા થયા બાદ કરી અગર વેપારમાં જોડાઓ ત્યારે સત્ય અને પ્રમાણિકતાથી જ કામ કરવું. કેઈ પણ જાતની ચેરી, દગોફટકે કે વિશ્વાસઘાત કર નહિ, સારે માલ બતાવી બીજે ખરાબ માલ દેવે નહિ, વજનમાં વધારે લેવું કે ઓછું દેવું નહિ. જોકકસ ખાત્રી રાખવી કે નીતિ, ન્યાય અને સત્ય ઉપર ચાલનાર કેઈ દિવસ ભૂખ્યા રહેતું જ નથી.
પિતાની શક્તિ અનુસાર દરેકે દાન દેવું, પિતાના ગામની સંસ્થાઓથી જ શરૂ કરવું. પહેલાં પોતાનો સંઘ, જૈનશાળા વગેરે જે જે સ્થાનકવાસી સંસ્થાઓ હેાય, તે સંસ્થાઓને પિતાની શક્તિ મુજબ દાન દેવું. જે જૈનશાળામાં ભણું પોતે ધાર્મિક જ્ઞાન લીધું છે, તે જૈન શાળાને દરેક વખતે યાદ રાખી, તેની જરૂરિયાત પૂરી કરવી. પોતાના ગામની સ્થાનકવાસી સંસ્થાઓને દાન આપ્યા પછી, પિતાના પ્રાંતમાં જે જે સ્થાનકવાસી સંસ્થાઓ હોય તેમને દાન દેવું. ત્યાર બાદ હિંદભરની જે જે સંસ્થાઓ હોય, (ખ્યાવર ગુરૂકુળ, પંચકુલા

Page #116

૧૦૭
ગુરૂકુળ) તેને પણ યથાશક્તિ મદદ કરવી. આ પ્રમાણે પહેલાં પોતાની સ્થાનકવાસી સંસ્થાઓને મદદ કર્યા પછી જ ધર્મશાળા, પાંજરા પોળ, અનાથાશ્રમ વગેરે સંસ્થાઓને જરૂરિયાત મુજબ દાન દેવું.
પોતાના ગામના સંઘ અને જેનશાળાના કામમાં ખૂબ રસ લે, અને આ આપણી સંસ્થાઓની તન, મન અને ધનથી, નિઃસ્વાર્થપણે સેવા કરવી. પિતાના ગામની સંસ્થાઓની સેવા કર્યા પછી, આખા હિંદની કૉન્ફરન્સના કામમાં પણ રસ લઈ, બની શકે તેટલી તેની પણ સેવા કરવી.
આપણું સ્થાનકવાસી સમાજમાં જે જે છાપાંઓ હાય,* તે બધાં મંગાવી ખૂબ રસપૂર્વક વાંચવાં. પોતાના જ્ઞાનનો ઉપગ કરી, સમાજને ઉપયોગી થાય તેવા લેખો લખવા. આપણું ધર્મનું કંઈ અપમાન કરતું હોય, આપણા ધર્મ ઉપર કેઈ આક્ષેપ કરતું હોય, ત્યારે ગુપચુપ બેસી ન રહેતાં શાંતિથી તેને પ્રતિકાર કરે, તેવા લખાણને જવાબ દેવો.
આપણું સ્થાનકવાસી સમાજનાં જે જે પુસ્તકો, સૂત્રો * આપણા ધર્મમાં અત્યારે નીચે મુજબ છાપાંઓ છે.
૧. “સ્થાનકવાસી જૈન” છાપું અમારા તરફથી દર પંદર દિવસે ગુજરાતીમાં બહાર પડે છે.
૨. આપણી કોન્ફરન્સ તરફથી હિંદી અને ગુજરાતીમાં જેન પ્રકાશ” (સાપ્તાહિક) ૩. ખ્યાવરથી હિંદીમાં “ઝલક” (પાક્ષિક) ૪. આગ્રાથી હિંદીમાં “જેન પથ પ્રદર્શક” (સાપ્તાહિક) ૫. ખ્યાવરથી હિંદીમાં “જેન શિક્ષણ સંદેશ” (માસિક)

Page #117

૧૦૮ હિય, તે બરાબર વાંચી જવાં. બની શકે ત્યાં સુધી કેઈની પાસેથી માગી ન લાવતાં, પૈસા ખરચી પિતાની પાસે રાખવાં, જેથી લેખકને ઉત્તેજન મળે, અને પોતાને પણ જ્યારે કાંઈ જેવું હોય ત્યારે જોઈ શકાય.
સ્થાનકવાસી ધર્મનું કઈ પણ પુસ્તક બહાર પડે ત્યારે પિતાની શક્તિ અનુસાર ૫–૨૫–૫૦ નકલે લેવી. જેથી પુસ્તક બહાર પાડનારને હિમ્મત આવે અને જે પોતાની શક્તિ વધારે હોય, તો સ્થાનકવાસી સમાજના સારા લેખકને
ગ્ય પગાર આપી સારાં સારાં પુસ્તક અને સૂત્રે બહાર પાડી, બધા લાભ લઈ શકે તેવી કિંમતથી વેચવાં અને પિોતાના સ્વધમી ભાઈઓ જે ગરીબ સ્થિતિમાં હોય તેમને મફત આપવાં.
અત્યારને જમાને પુસ્તક પ્રચારને છે. તે પોતાનાથી જેટલું બને તેટલું પુસ્તકને પ્રચાર કરો. બની શકે ત્યાં સુધી ઉપાશ્રયમાં પુસ્તકોની જ પ્રભાવના કરવી. અને જૈન શાળામાં પણ બાળ-બાળાઓને પુસ્તકો જ ઈનામમાં દેવાં. પુસ્તકે મળવાથી તેમના અને સાથે સાથે તેમના કુટુંબના માણસના) જ્ઞાનમાં વધારો થશે, અને બાળકને ધાર્મિક જ્ઞાને આપવાને જેનશાળાને મુખ્ય ઉદ્દેશ પણ પૂરો થશે.
પિતાના સ્વમી–સ્થાનક્વાસી ભાઈને પિતાથી બને તેટલી મદદ કર્યા જ કરવી. પિતાની દુકાનમાં બને ત્યાં સુધી પિતાના જ ગણાતા સ્થાનકવાસી ભાઈને જ નોકરીએ રાખો. પિતાના સ્થાનકવાસી ભાઈની દુકાનેથી જ દરેક જાતને માલ લઈ તેમને ઉત્તેજન આપવું, પિતાને સ્થાનકવાસી ભાઈ કઈ

Page #118

૧૦૯
દુ:ખી દેખાતે હોય, તે તેના તરફ ઉપેક્ષાવૃત્તિ ન રાખતાં તેને યોગ્ય મદદ કરવી. મદદ કરતાં છતાં પણ કોઈ કૃતળી નીકળે છે તેથી મદદ કરતાં બંધ ન થઈ જવું. કેઈ એ પણ નીકળે.
પિતાના શુદ્ધ સ્થાનકવાસી ધર્મમાં પોતે દઢ રહી, બીજાઓને પણ દઢ કરવા, અને બની શકે તો અન્યધમીએને આપણું પવિત્ર સ્થા. જૈન ધર્મની ખૂબીઓ સમજાવી, આપણા ધર્મ તરફ ખેંચવા.
પહેલાં આપણા સ્થા. ધર્મના જે જે ગ્રંથ અને સૂત્ર છે તે બરાબર ધ્યાન પૂર્વક વાંચી જવાં. એક—બે–ચાર-પાંચ વખત એમ ફરી ફરીને વાંચી જવાથી આપણું ધર્મનું આપણને ખૂબ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, આટલું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી જ જે જરૂર જણાય તે, આર્ય સમાજ, વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મના પુસ્તક વાંચી અનુભવ જ્ઞાન મેળવવું.
ક

Page #119

૧૧૦
ઉપયાગી જૈન પુસ્તકા
પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર ભા. ૧. ૨. ૩. સંપૂ ભગવતી સૂત્ર લા. ૧. ૨. ૩. ૪. નાતા ધર્મ કથા સૂત્ર ભા. ૧. ૨. આવશ્યક સૂત્ર (સુરતનુ સંસ્કૃત ભા. ૧-૨-૩ ) આચારાંગ સૂત્ર ભા. ૧–ર
કલ્પસૂત્ર સુખ એધિકા ( ટીકા )
કલ્પસૂત્ર ( ગુજરાતી ) સધ પક
સૂયગડાંગસૂત્ર ( ભાષાંતર) ભા. ૧ થી ૫
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર (જામનગર) સટીક ભા. ૧ થી ૬ ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર ( પં. ભગવાનદાસ )
(કરાંચી)
.
વાભિગમ સૂત્ર ( ભાષાંતર )
જૈન સિદ્ધાંત પાઠ માળા ( સસ્કૃત છાયાવાળુ' ) પ્રાચીન ભારત વર્ષ ભા. ૧ થી ૫
મહાવીર ચરિત્ર માટુ' મહાવીર જીવન વિસ્તાર
જૈન ક્િલાસેાફી ( અંગ્રેજી )
પ્રશ્નોત્તર મેાહન માળા ( ઉત્તરાધ)
મહાવીર અને શ્રેણિક
પ્રત્યેક મુદ્દે ચરિત્ર
પ્રતિભા સુંદરી
મલયા સુંદરી
ચંદ્રપ્રભુ ચરિત્ર વિમળનાથ ચરિત્ર
પુંડરિક ચરિત્ર
૧૬૩૮.
૯=૦૦
-૦-૦
--
-00
૩૦.
૩-૦-૦
૬-૪
૧૨-૦૦
૨-૦-૦
૨-૧૨-૦
૨-૦-૦
૨-૦૦
૨૨
1111
૧-૧૨-૦
૧-૦-૦
—૧૦—૦
૧-૮-૦
૧૮-૦
૧–૪-૦
૧-૪-૦
૧–૪-૦
૧-૧૨-૦
૧–૧૨–૦
૧-૧૨-૦

Page #120

૧૧૧
૨-૪
રાજકુમારી સુદર્શના
૨–૦-૦ પુણ્ય પ્રભાવ
૨–૮–૦ જયાનંદ કેવળી ચરિત્ર
૩–૯ –૦ ચંદ રાજાનું ચરિત્ર
૧-૮–૦ ચંદ્રકુમાર ચરિત્ર ભા. ૧-૨
૨–૧૨–૦ તરંગવતી
૦–૮–૦ સૂરીશ્વર ને સમ્રાટ
૩–૮–૦ પ્રભાવક ચરિત્ર
૨–૮–૦ આદર્શ રામાયણ
૦–૮–૦ કનકાવતી
૧–૪–-૦ સોળ સતી.
૧–૪–૦ અર્પણ
૧–૦– જગત શેઠ
૧–૦–૦ નરચંદ્ર જૈન જ્યોતિષ વિવેક વિલાસ
૩––૦ રેખાદર્શન
૧–૪–૦ યોગશાસ્ત્ર ભાષાંતર
૨–૦-૦ અધ્યાત્મ કલ્પમ
૨–૮–૦ ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચો કથા ભા. ૧-૨-૩
૯–૮–૦ ધર્મબિંદુ
૧–૪–૦ આધ્યાત્મિક પ્રબંધાવળી
૦–૧૨–૦ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની ૮૪ કથાઓ
૦–૧૨–૦ અધ્યાત્મ ભજન પદ સંગ્રહ
૧–૮–૦ જવાહર વ્યાખ્યાન સંગ્રહ ભા. ૧-૨.
૨–૪–૦ વીસમી સદીનું જૈન પરિવર્તન
૦–૧૦––૦ તીર્થકર ચરિત્ર
૧૦–૮–૦ જૈન સઝાય માળા ભા. ૧-૨-૩-૪.
૫ -૦—– - સ્થા, જેન કાર્યાલય. પંચભાઈની પોળ : અમદાવાદ.

Page #121

સ્થાનકવાસી જૈન.
પાક્ષિક પત્રના હૃમે ગ્રાહક છે? ન હો તે આજેજ બની જજે. કારણ કે અખિલ ભારતના સ્થા. જેનેનું આ એકજ નિયમિત ગુજરાતી પાક્ષિક પત્ર છે. ચાર ચાર વર્ષ સુધી સમાજમાં નવ ચેતન પ્રસરાવી પાંચમા વર્ષમાં તે પ્રવેશી ચૂક્યું છે. સમાજ અને ધર્મની ઉન્નતિ સાધતાં અનેક વિચારશીલ લેખો, મનનીય સમાચારે, ચર્ચાપત્રે, મુનિ વિહાર, ચાતુર્માસ, પ્રેરણાત્મક વાર્તાઓ, સાહિત્ય સમાલોચના, વિવિધ વર્તમાન આદિ અનેકવિધ સામગ્રીથી ભરપુર નીકળતાં આ પાક્ષિક પત્રનું વાર્ષિક લવાજમ ભેટ પુસ્તકના પિસ્ટેજ સાથે માત્ર રૂા. ૨–૨–૦ છે. આજેજ નીચેના શીરનામે એક પોસ્ટકાર્ડ લખી ગ્રાહક બને–
ઉપરાંત આ કાર્યાલયમાં જૈન ધર્મના પુસ્તકે, જેવાં કે–જેન આગ, ચરિત્ર, ગ્રંથ, રાસે, વાર્તાઓના પુસ્તકે, પાઠ્ય પુસ્તકે, છૂટક અને જથ્થાબંધ ફાયદેથી મળી શકે છે. ઓર્ડરના પ્રમાણમાં વ્યાજબી વળતર પણ અપાય છે. આજેજ કામ પાડી ખાત્રી કરે. વધુ માટે સૂચિપત્ર મંગા—.
સ્થાનકવાસી જૈન કાર્યાલય પંચભાઈની પોળ : અમદાવાદ,

Page #122
અમારાં છેલ્લાં ૦-૫-દે. : 0- --0 1 જૈન સિદ્ધાંતની વાર્તાઓ ભા. 1 લે. ભા. 2 જે. 3 જૈન સાહિત્યની કથાઓ ભા. 1 લે. ભા. 2 જે. ૦-પ-૮ 5 જંબુસ્વામી ચરિત્ર. 0-8-0 6 આદર્શ જૈન રત્નો. -8-0 7 જૈનધર્મને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ અને પટ્ટાવલી. 2-0-0 8 પર્યુષણ પર્વના વ્યાખ્યાને (વર્ષ 4 થું') 0-4-0 9 વીરભાણુ ઉદયભાણ ચરિત્ર. 10 શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વિચાર નિરીક્ષણ. (આ. 2 છે) 8-1 11 લોકાશાહ મત સમર્થન. 12 દ્રૌપદીની ચર્ચા. 13 જૈનાગમ કથાકે. 1-4-0 14 સ્થાનકવાસી જૈન ઇતિહાસ 15 ભાવના શતક (આ. ત્રીજ) 1-4-0 સ્થા. જૈન કાર્યાલય પંચભાદની પોળ-અમદાવાદ. નેટ:- નં. 1-2-3-4-7 પુસ્તકો શીલીકમાં નથી. એક 0- 6 -0 નવપ્રભાત પ્રિ. પ્રેસ નગરશેઠના વંડા પાસે