Book Title: Samantbhadra Bharati
Author(s): Parmanand Jain
Publisher: Z_Acharya_Shantisagar_Janma_Shatabdi_Mahotsav_Smruti_Granth_012022.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212131/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI paramAnanda jaina zAstrI AcArya samantabhadra vikramakI tIsarI zatAbdI ke prasiddha tArkika vidvAna the / ve asAdhAraNa vidyA ke dhanI the, aura unameM kavitva evaM vAgmitvAdi zaktiyA~ vikAsakI caramAvasthA prApta ho gaI thiiN| samantabhadra ko janma dakSiNa bhArata meM huA thaa| ve eka kSatriya rAjaputra the unake pitA phaNimaNDalAntargata uragapura ke rAjA the| samantabhadrakA janma nAma zAntivarmA thaa| unhoMne kahAM aura kisake dvArA zikSA pAI, isakA koI ullekha nahIM miltaa| unakI kRtiyoM kA adhyayana karane se yaha saSTa pratIta hotA hai ki unako-jaina dharma meM bar3I zraddhA thI aura unakA usake prati bhArI anurAga thA / ve usakA pracAra karanA cAhate the| isIliye unhoMne rAjyavaibhava ke moha kA parityAga kara guru se jaina dIkSA le lii| aura tapazcaraNa dvArA Atmazakti ko bddh'aayaa| samantabhadrakA muni jIvana mahAn tapasvI kA jIvana thA / ve ahiMsAdi paMca mahAvratoM kA pAlana karate the, aura IryA- bhASA-eSaNAdi paMca samitiyoM dvArA unheM puSTa karate the| paMca indriyoM ke nigraha meM sadA tatpara aura mana-vacana-kAya rUpa guptitraya ke pAlana meM dhIra, aura sAmAyikAdi SaDAvazyaka kriyAoM ke anuSThAna meM sadA sAvadhAna rahate the| aura isa bAtakA sadA dhyAna rakhate the ki merI dainika caryA yA kaSAya bhAva ke udaya se kabhI kisI jIvako kaSTa na pahu~ca jAya / athavA pramAdavaza koI bAdhA na utpanna ho jAya / isa kAraNa ve dina meM padamardita mArga se calate the, kintu calate samaya apanI dRSTi ko idhara-udhara nahIM ghumAte the| kintu unakI dRSTi sadA mArga zodhana meM agrasara rahatI thii| ve rAtri meM gamana nahIM karate the| aura nidrAvasthA meM bhI ve itanI sAvadhAnI rakhate the ki jaba kabhI karvaTa badalanA hI Avazyaka hotA to pIchI se parimArjita karake hI badalate the / tathA pIchI, kamaMDalu aura pustakAdi vastu ko dekha-bhAla kara uThAte rakhate the, evaM mala-mUtrAdi bhI prAzuka bhami meM kSepaNa karate the| ve upasarga-parISahoM ko sAmya bhAvase sahate hue bhI kabhI citta meM udvigna yA khedita nahIM hote the| unakA bhASaNa hita-mita aura priya hotA thA / ve bhrAmarI vRtti se anodara AhAra lete the| para use jIvana-yAtrA kA mAtra avalambana (sahArA ) samajhate the / aura jJAna, dhyAna evaM saMyama kI vRddhi aura zArIrika sthiti kA sahAyaka mAnate the| svAda ke liye unhoMne kabhI AhAra nahIM liyaa| isa taraha ve mUlAcAra (AcArAMga ) meM pratipAdita caryAke anusAra vratoMkA anuSThAna karate the / aTThAIsa mUlaguNoM aura uttara guNoMkA pAlana karate hue unakI virAdhanA na ho, usake prati sadA jAgaruka rahate the| isa taraha municaryA kA nirdoSa pAlana karate hue bhI karmodaya vaza unheM bhasmaka vyAdhi ho gaI / usake honepara bhI ve kabhI apanI caryA se calAyamAna nahIM hue| jaba jaTharAgni kI tIvratA bhojana kA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI 87 tiraskAra karatI huI use kSaNamAtra meM bhasma karane lagI, kyoMki vaha bhojana maryAdita aura nIrasa hotA thA usase jaTharAgni kI tRpti honA saMbhava nahIM thA, usake liye to guru snigdha, zItala aura madhura annapAna jaba taka yatheSTa parimANa meM na mileM, to vaha jaTharAgni zarIra ke rakta-mAMsAdi dhAtuoM ko bhasma kara detI hai| zarIra meM daurbalya ho jAtA hai, tRSA, dAha aura mUrchAdika anya aneka bAdhAeM utpanna ho jAtI haiN| bar3hatI huI kSudhA ke kAraNa unheM asahya vedanA hone lagI, 'kSudhAsamAnAsti zarIravedanA' kI nIti caritArtha ho rahI thii| samantabhadra ne jaba yaha anubhava kiyA ki roga isa taraha zAnta nahIM hotA, kintu durbalatA nirantara bar3hatI hI jA rahI hai| ataH munipada ko sthira rakhate hue isa roga kA pratIkAra honA saMbhava nahIM hai| durbalatA ke kAraNa jaba Avazyaka kriyAoM meM bhI bAdhA par3ane lagI, taba unhoMne gurujI se bhasmaka vyAdhi kA ullekha karate hue nivedana kiyA ki bhagavan ! isa roga ke rahate hue nirdoSa caryA kA pAlana karanA aba azakya ho gayA hai| ataH aba mujhe Apa samAdhi maraNa kI AjJA dIjiye / parantu guru bar3e vidvAna, tapasvI, dhIra-vIra evaM sAhasI the, aura samantabhadra kI jIvanacaryA se acchI taraha paricita the, nimittajJAnI the, aura yaha bhI jAnate the ki samantabhadra alpAyu nahIM haiN| aura bhaviSya meM inase jainadharma kI vizeSa prabhAvanA hone kI saMbhAvanA hai| aisA soca kara unhoMne samantabhadra ko Adeza diyA ki samantabhadra, tuma samAdhimaraNa ke sarvathA ayogya ho / tuma pahale isa veSa ko chor3akara bhasmaka vyAdhi ko zAnta karo / jaba yaha vyAdhi zAnta ho jAya, taba prAyazcitta lekara munipada le lenA / samantabhadra tumhAre dvArA jainadharma kA acchA pracAra aura prasAra hogaa| samantabhadra ne guru AjJA se munipada to chor3a diyA aura aneka veSoM ko dhAraNa kara bhasmaka vyAdhi kA nirAkaraNa kiyaa| jaba vyAdhi zAnta ho gaI taba ve prAyazcitta lekara munipada meM sthita ho ge| unhoMne vIrazAsana kA udyota karane ke liye vividha dezoM meM vihAra kiyaa| svAmI samantabhadra ke asAdhAraNa guNoM kA prabhAva tathA lokahita kI bhAvanA se dharmapracAra ke liye dezATana kA zilAlekhAdi se kitanA hI hAla jJAta hotA hai| usase yaha bhI jAna par3atA hai ki ve jahAM jAte the, vahAM ke vidvAna unakI vAda ghoSaNAoM aura unake tAttvika bhASaNoM ko cupacApa suna lete the, para unakA virodha nahIM karate the, isase unake mahAn vyaktitva kA kitanA hI digdarzana ho jAtA hai| jina-jina sthAnoM meM unhoMne vAda kiyA unakA ullekha zravaNa belagola ke zilAlekha ke nimna padya meM pAyA jAtA hai: pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA / pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM / vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // AcArya samantabhadra ne karahATaka pahuMcane se pahale jina dezoM tathA nagaroM meM vAda ke liye vihAra kiyA thA unameM pATaliputra (paTanA) mAlavA, siMdhu, Thakka( paMjAba )deza, kAJcIpura (kAMjIvaram )vidizA ( bhilasA) ye pradhAnadeza the, jahAM unhoM ne vAda kI bherI bajAI thii| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kAJcAM nagnATakohaM mala-malinatanu lAmbusA pANDupiNDaH / puNDoMDre zAkyamikSu dazapuranagare miSTabhojI parivAda / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAgastapasvI, rAjan yasyAstizaktiH sa vadatu purato jaina nirgrnthvaadii| AcArya samanta bhadra jahAM jisa veza meM pahuMce usakA ullekha isa padya meM kiyA gayA hai| sAtha meM yaha bhI vyakta kiyA gayA hai ki he rAjan ! maiM jaina nimranthavAdI hUM jisa kI zakti ho sAmane Akara vAda kreN| AcArya samantabhadra ke vacanoM kI yaha khAsa vizeSatA thI ki unake vacana syAdvAda nyAya kI tulA meM tule hue hote the| cUM ki ve svayaM parIkSA pradhAnI the| AcArya vidyAnanda ne unheM 'parIkSekSaNa'parIkSAnetra se saba ko dekhanevAlA-likhA hai| ve dUsaroM ko parIkSA pradhAnI banane kA upadeza dete the / unakI vANI kA yaha jabardasta prabhAva thA ki kaThora bhASaNa karane vAle bhI unake samakSa mRdu bhASI bana jAte the| svAmI samantabhadra ke asAdhAraNa vyaktitva ko vyakta karane vAle padya meM kucha vizeSaNa aise upalabdha hote haiM jina kA ullekha anyatra nahIM miltaa| vaha padya' isa prakAra hai AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM, daivajJo'haM bhiSagahamaha mAntrikastantriko'haM / rAjannasyAM jaladhivalayA mekhalAyA milAyAm, AjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'haM // " isa padyake sabhI vizeSaNa mahattvapUrNa haiM / kintu unameM AjJAsiddha aura siddha sArasvata ye do vizeSaNa samantabhadra ke asAdhAraNa vyaktitva ke dyotaka haiM / ve svayaM rAjA ko sambodhana karate hue kahate haiM ki he rAjan ! maiM isa samudravalayA pRthvI para AjJA siddha hUM--jo Adeza detA hUM vahI hotA hai| aura adhika kyA kahUM ? maiM siddha sArasvata hUM-sarasvatI mujhe siddha hai / sarasvatI kI siddhi meM hI samantamadra kI vAdazakti kA rahasya sannihita hai| svAmI samantabhadra ko 'AdyastutikAra' hone kA gaurava bhI prApta hai| zvetAmbarIya AcArya malayAgiri ne 'Avazyaka sUtra' kI TIkA meM 'Adya stuti kAroppAha'--vAkya ke sAtha svayaMbhUstotra kA 'nayAstava syAtpada-satyalAJchana (JchitA) ime' nAma kA zloka uddhRta kiyA hai / AcArya samantabhadra ke sambandha meM uttaravartI AcAryoM, kaviyoM, vidvAnoM aura zilAlekhoM meM unake yaza kA khulA gAna kiyA gayA hai / 1. dekho, paMcAyatI mandira dillI kA jIrNa-zIrNa gucchaka / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI AcArya jinasena ne kaviyoM ko utpanna karanevAlA vidhAtA ( brahmA ) batalAyA hai, aura likhA hai ki unake vacanarUpI vajrapAta se kumatirUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gae the / ' kavivAdIbhasiMhasUri ne samantabhadra munIzvara kA jayaghoSa karate hue unheM sarasvatI kI svacchanda vihArabhUmi batalAyA hai| aura likhA hai ki unake vacanarUpI vajranipAta se pratipakSI siddhAntarUpa parvatoM kI ciTiyAM khaNDa khaNDa ho gaI thiiN| samantabhadra ke Age pratipakSI siddhAntoM kA koI gaurava nahIM raha gayA thA / AcArya jinasena ne samantabhadra ke vacanoM ko vIra bhagavAn ke vacanoM ke samAna batalAyA hai| zaka saMvat 1059 ke eka zilAlekha meM to yahAM taka likhA hai ki svAmI samantabhadra varddhamAna svAmI ke tIrtha kI sahasraguNI vRddhi karate hue udaya ko prApta hue| vIranandI AcArya ne 'candraprabhacaritra meM likhA hai ki guNoM se-sUta ke dhAgoM se gUMkI gaI nirmala motiyoM se yukta aura uttama puruSoM ke kaNTha kA vibhUSaNa banI huI hAra yaSTi ko-zreSTha motiyoM kI mAlA ko prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina samantabhadra kI bhAratI-vANI ko pA lenA kaThina hai; kyoMki vaha vANI nirmalavRtta (caritra ) rUpI muktAphaloM se yukta hai aura bar3e bar3e munipuMgavoMAcAryoM ne apane kaNTha kA AbhUSaNa banAyA hai, jaisA ki nimna padya se spaSTa hai: "guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTi paramaiva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // " isa taraha samantabhadra kI vANI kA jinhoM ne hRdayaMgama kiyA hai ve usakI gaMbhIratA aura gurutA se vAkipha haiN| AcArya samantabhadra kI bhAratI (vANI) kitanI mahattvapUrNa hai ise batalAne kI AvazyakatA nahIM hai| svAmI samantabhadra ne apanI lokopakAriNI vANI se jaina mArga ko saba orase kalyANakArI banAne kA prayatna kiyA hai| jinhoMne unakI bhAratI kA adhyayana aura manana kiyA hai ve usake mahattva se paricita haiN| unakI vANI meM upeya aura upAya donoM tattvoM kA kathana aMkita hai, jo pUrvapakSa kA nirAkaraNa karane meM samartha hai, jisameM sapta bhaMgoM sapta nayoM dvArA jIvAdi tattvoM kA parijJAna karAyA gayA hai / aura jisameM AgamadvArA vastu dharmoM ko siddha kiyA gayA hai / jisake prabhAva se pAtrakezarI jaise brAhmaNa vidvAna jaina dharma kI 1. namaH samantabhadrAya mahate kavi vedhase / yadaco vajrapAtena nirbhinnA kubhatAdrayaH / / 2. sarasvatI-svaira-vihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvajra-nipAta-pATita-pratiparAddhAnta mhiighrkottyH|| -gadya cintAmaNi 3. 'vacaH samantabhadrasya vIrasyeva viz2ubhate / ' -harivaMzapurANa 4. dekho, velUra tAluke kA zilAlekha naM. 17, jo saumyanAtha mandira kI chata ke eka patthara para utkIrNa hai| -svAmI samantabhadra, pR. 46 / 5. jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM smntaanmuhuH| -malliSeNaprazasti Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zaraNa meM Akara prabhAvazAlI AcArya bane / jisa para akalaMka aura vidyAnanda jaise munipuMgavoM ke dvArA bhASya aura TIkA graMtha race gaye haiM vaha samantabhadra vANI sabhI ke dvArA abhinandanIya, vandanIya aura smaraNIya hai| isa samaya svAmI samantabhadra kI 5 kRtiyAM upalabdha haiN| devAgama (AptamImAMsA ) svayaMbhUstotra, muktyanuzAsana, jinazataka (stutividyA), ratnakaraNDa zrAvakAcAra ( samIcIna dhrmshaastr)| inake atirikta 'jIvasiddhi' nAmakI kRti kA ullekha to milatA hai ? ' para vaha aba taka kahIM upalabdha nahIM huii| yahAM ina kRtiyoM kA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai : devAgama-jisa taraha AdinAtha stotra 'bhaktAmara' zabdoM se prAraMbha hone ke kAraNa bhaktAmara kahA jAtA hai| usI taraha yaha grantha bhI 'devAgama' zabdoM se prAraMbha hone ke kAraNa 'devAgama' kahA jAne lgaa| isakA dUsarA nAma 'AptamImAMsA' hai / grantha meM daza pariccheda aura 114 kArikAeM haiN| granthakAra ne vIra jinakI parIkSA kara unheM sarvajJa aura Apta batalAyA, tathA ' yuktizAstravirodhivAk hetu ke dvArA Apta kI parIkSA kI gaI hai-jisake vacana yukti aura zAstra se avirodhI pAye gae unheM hI Apta batalAyA / aura jinake vacana yukti aura zAstra ke virodhI haiM, unheM Apta nahIM btlaayaa| kyoMki unake vacana bAdhita haiN| sAtha meM yaha bhI batalAyA ki he bhagavAn ! Apake zAsanAmRta se bAhya jo sarvathA ekAnta vAdI haiM, ve Apta nahIM haiM, kintu Apta ke abhimAna se dagdha haiM; kyoMki unake dvArA pratipAdita iSTa tattva pratyakSa pramANa se bAdhita hai| isa kAraNa bhagavAna ApahI nirdoSa haiM / pazcAt una ekAnta bAdoM kI bhAvaikAnta abhAvaikAnta, ubhayaikAnta, avAcyataikAnta, dvaitaikAnta, advaitaikAnta bhedaikAnta-abhedaikAnta, prathakatvaikAnta, nityaikAnta, anityaikAnta, kSaNikaikAnta, daivaikAnta, pAruSaikAnta hetuvAda, AgamavAda Adi kI samIkSA kI gaI hai| aura batalAyA hai ki ina ekAntoM ke kAraNa loka, paraloka, bandha, mokSa, puNya, pApa, dharma, adharma, daiva, puruSArtha Adi kI vyavasthA nahIM bana sktii| inakI siddhi syAdvAda se hotI hai| syAdvAda kA kathana karate hue batalAyA hai ki syAdvAda ke binA heya, upAdeya tattvoM kI vyavasthA bhI nahIM bntii| kyoMki syAdvAda saptabhaMga aura nayoM kI vivakSA liye rahatA hai / AcArya mahodaya ne ina ekAnta vAdiyoM ko---jo bastu ko sarvathA ekarUpa mAnyatA ke Agraha meM anurakta haiM, unheM sva-para vairI batalAyA hai-'ekAntagraharakteSu nAtha sv-pr-vairissu'| ve ekAnta ke pakSapAti hone ke kAraNa sva-para vairI haiM / kyoMki unake mata meM zubha azubha, karma, loka, paraloka Adi kI vyavasthA nahIM bana sktii| kAraNa vastu ananta dharmAtmaka hai| usameM ananta dharmaguNasvarUpa maujUda haiN| vaha unameM se eka hI dharma ko mAnatA hai- usI kA use pakSa hai, isIliye use 1 jIva siddhi vidhAyIha kRtayuktyanuzAsanam / vacaH sanmatabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate // -harivaMpurANa 1-30 2 " satvamevA'si nirdoSo yuktizAstrA'virodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena bAdhyate / / tvanmatAmRtabAhyAnAM, sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena baadhyte|| -AptamImAMsA 6-7 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI 91 sva-para-vairI kahA gayA hai / sApekSa aura nirapekSa nayoM kA sambandha batalAte hue kahA hai ki nirapekSa naya mithyA aura sApekSa naya samyak haiM, aura vastu tattva kI siddhi meM sahAyaka hote haiM / inase grantha kI mahattA kA sahajahI bodha ho jAtA hai / svAmIjI ne likhA hai ki yaha grantha hitAbhilASI bhavya jIvoM ke liye samyak aura mithyA upadeza ke arthavizeSa kI pratipatti ke liye racA gayA hai' / isa mahAn grantha para bhaTTAkalaMka deva ne ' aSTazatI nAma kA bhASya likhA hai, jo AThasau zloka pramANa hai / aura vidyAnaMdAcArya ne 'aSTasahasrI' nAma kI eka bar3I TIkA likhI hai jo Aja bhI gUDha hai jisake rahasya ko thor3e vyakti hI jAnate haiM, jise 'devAgamAlaMkRti ' tathA AptamImAMsAlaMkRti bhI kahA jAtA hai| 'devAgamAlaMkRti ' meM A. vidyAnanda ne pUrI ' aSTazatI' ko AtmasAt kara liyA hai| aSTasahasrI para eka saMskRta TippaNa bhI hai, aura devAgama para eka vRtti hai jisake kartA AcArya vasunandI haiN| paM. jayacandrajI chAvar3Ane devAgama kI hindI TIkA likhI hai, jo anantakIrti granthamAlA se prakAzita ho cukI hai| svayaMbhU stotra - prastuta grantha kA nAma svayaMbhUstotra yA caturviMzati jinastuti hai / ja stotroM ke prArambhika zabdAnusAra ' kalyANamandira ' ekIbhAva, bhaktAmara aura siddhapriya kA nAma rakhane kI paramparA rUDha hai, usI taraha prArambhika zabda kI dRSTi se svayaMbhU stotra bhI sughaTita hai, isameM vRSabhAdi caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| dUsaroM ke upadeza ke binA hI jinhoM ne svayaM mokSamArga ko kara aura usakA anuSThAna kara ananta catuSTaya svarUpa- - anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIryarUpa--Atma-vikAsa ko prApta kiyA hai unheM svayaMbhU kahate haiM / " vRSabhAdi vIraparyanta caturviMzati tIrthaMkara ananta catuSTayAdi rUpa AtmavikAsa ko prApta hue haiM / ataH ve svayambhU pada ke svAmI haiM / ataeva yaha svayambhustotra sArthaka saMjJA ko prApta hai / prastuta grantha samantabhadra bhAratI kA eka pramukha aMga hai / racanA apUrva aura hRdayahAriNI hai / yadyapi yaha grantha stotra kI paddhati ko lie hue hai / stutiparaka hone se hI yaha grantha bhaktiyoga kI pradhAnatA ko lie hue haiM / guNAnurAga ko bhakti kahate haiN| jaba taka mAnava kA ahaMkAra nahIM maratA taba taka usakI vikAsabhUmi taiyAra nahIM hotii| pahale se yadi kucha vikAsa hotA bhI hai to vaha ahaMkAra Ate hI vinaSTa ho jAtA hai, kahA bhI hai- ' kiyA karAyA saba gayA jaba AyA huMkAra / ' isa lokokti ke anusAra vaha dUSita ho jAtA hai| bhaktiyoga se jahA~ ahaMkAra maratA hai vahA~ vinaya kA vikAsa hotA hai, mRdutA utpanna hotI hai / isI kAraNa vikAsamArga meM sabase prathama bhaktiyoga ko apanAyA gayA hai| AcArya samantabhadra vikAsa ko prApta zuddhAtmAoM ke prati kitane vinamra aura unake guNoM meM anurakta the, yaha unake stuti 9. itIyamAnptamImAMsA vihitA hitamicchatA / samyagmithyopadezArtha - vizeSa pratipattaye // -- devAgama 114 " svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabuddhaya anuSThAya vA'nantacatuSTayatayA bhavatIti svayaMbhUH / " - prabhAcandrAcAryaH Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha granthoM se spaSTa hai| unhoMne svayaM stutividyA meM apane vikAsa kA pradhAna zreya bhaktiyoga ko diyA hai| aura bhagavAna jinendra ke stavana ko bhava-vana ko bhasma karanevAlI agni batalAyA hai| aura unake smaraNa ko dukha-samudra se pAra karanevAlI naukA likhA hai / unake bhajana ko loha se pArasamaNi ko sparza samAna kahA hai / vidyamAna guNoM kI alpatA kA ullaMghana karake unheM bar3hA car3hA kara kahanA loka meM stuti kahI jAtI hai| kintu samantabhadrAcArya kI stuti lokastuti jaisI nahIM hai| usakA rUpa jinendra ke anantaguNoM meM se kucha guNoM kA apanI zakti anusAra AMzika kIrtana karanA hai|' jinendra ke puNyaguNoM kA smaraNa evaM kIrtana AtmA kI pApa-pariNati ko chur3A kara use pavitra karatA hai| AtmavikAsa meM vaha sahAyaka hotA hai| yaha korA stutigrantha nahIM hai kintu isameM stuti ke bahAne jainAgama kA sAra evaM tattvajJAna kUTa kUTa kara bharA huA hai, TIkAkAra prabhAcandra ne-'niHzeSajinoktadharmaviSayaH ' aura 'stavoyamasamaH ' vizeSaNoM dvArA isa stavana ko advitIya batalAyA hai| samantabhadra svAmI kA yaha stotra grantha apUrva hai| usameM nihita vastutattva svara-para ke viveka karAne meM sakSama hai| yadyapi pUjA stuti se jina deva kA koI prayojana nahIM hai kyoMki ve vItarAga haiM-rAga-dveSAdi se rahita haiN| ataH kisI kI bhakti pUjA se ve prasanna nahIM hote kintu saccidAnandamaya hone se ve sadA prasanna svarUpa haiN| nindA se bhI unheM koI prayojana nahIM haiM kyoMki ve vaira rahita haiN| to bhI unake puNya-guNoM ke smaraNa se pApa dUra bhAga jAte haiM / aura pUjaka yA stutikartA kI AtmA meM pavitratA kA saMcAra ho jAtA hai / svAmIjI ne ise aura bhI spaSTa kiyA hai| stuti ke samaya usa sthAna para stutya cAhe maujUda ho yA na ho, phala kI prAptI bhI cAhe sIdhI hotI ho yA na hotI ho, parantu Atma-sAdhanA meM tatpara sAdhu stotA kI, viveka ke sAtha bhaktipUrvaka kI gaI stuti kuzala pariNAma kI, puNyaprasAdhaka pavitra zubha bhAvoM kI, kAraNa jarUra hotI hai| aura vaha kuzala pariNAma, zreya phala kI dAtA hai| jaba jagata meM svAdhInatA se zreyomArga itanA sulabha hai, taba sarvadA abhipUjya he nami jina ! aisA kauna vidvAna athavA vivekI jana hai jo ApakI stuti na kareM-avazya hI kregaa| mahAvIra jina stavana meM syAdvAda ko anavadya batalAte hue stavana ko pUrNa kiyA hai:-- anavadyaH syAdvAdastava dRSTeSTAvirodhataH syAdvAdaH / itaro na syAdvAdaH sa dvitIya virodhaanmuniishvraa'syaadvaadH|| 1. yAthAtmyamullaMghya guNodayA''khyA, lokestuti riguNodadheste / aNiSThamayyaM zamazaknuvanto vaktuM jina ! tvAM kimiva stuyAma || yuktyanu0 2 2. svayaMbhUstotra, 57. stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA, bhavenmA vA stutyaH phalamapitatastasya ca stH| kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe, stuyAnnatvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam // 116 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI 93 he munIzvara ! ' syAt ' zabdapUrvaka kathana ko liye hue ApakA jo syAdvAda hai, vaha nirdoSa hai, kyoMki pratyakSa aura AgamAdi pramANoM ke sAtha usakA koI virodha nahIM hai / dUsarA jo ' syAt ' zabdapUrvakathana se rahita sarvathA ekAnta vAda hai vaha nirdoSa nahIM hai, kyoMki vaha pratyakSa aura AgamAdi pramANoM se viruddha hai / ina caturviMzati tIrthaMkaroM ke stavanoM meM guNakIrtanAdi ke sAtha kucha aisI bAtoM kA athavA ghaTanAoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai jo itihAsa tathA paurANikatA se sambandha rakhatI haiN| aura svAmI samantabhadra kI lekhanI se prasUta hone ke kAraNa unakA apanA khAsA mahatva hai / jaba bhagavAna pArzvanAtha para kevala jJAna hone se pUrva sambara nAmaka jyotiSI deva ne upasarga kiyA thA aura dharaNendra padmAvatI ne usase unakI surakSA kA prayatna kiyA thaa| taba bhagavAna ko kevala jJAna prApta huA / aura vaha saMvara deva bhI kAlalabdhi pAkara zAnta ho gayA aura usane samyaktva kI vizuddhatA prApta kara lI / stavana meM bhagavAna pArzvanAtha ke kaivalya jIvana kI usa mahattvapUrNa ghaTanA kA ullekha kiyA gayA hai / jaba bhagavAna pArzvanAtha ko vidhUta kalmaSa aura zamopadeza Izvara ke rUpa meM dekhakara ve vanavAsI tapasvI bhI zaraNa meM prApta hue the, jo apane zrama ko - paMcAgni sAdhanAdirUpa prayAsa ko viphala samajha gaye the, aura bhagavAna pArzvanAtha jaise vidhUta kalmaSaghAtikarma catuSTaya rUpa pApa se rahita - Izvara banane kI icchA rakhate the una tapasviyoM kI saMkhyA sAta sau batalAI gaI hai|' stavana kA vaha padya isa prakAra hai yamIzvaraM vIkSya vidhUta - kalmaSaM tapodhanAste'pi tathA bubhUSavaH / vanaukasaH svazrama-vandhya-buddhayaH zamopadezaM zaraNaM prapedire // 4 // , stutividyA - isa grantha kA mUlanAma ' stutividyA' hai, jaisA ki prathama maMgala padya meM prayukta hue stutividyAM prasAdhaye ' pratijJA vAkya se jJAta hotA hai / yaha zabdAlaMkAra pradhAna grantha hai / isameM citrAlaMkAra ke aneka rUpoM ko diyA gayA hai| unheM dekhakara AcArya mahodaya ke agAdha kAvyakauzala kA sahaja hI patA cala jAtA hai / isa grantha ke kavinAma garbhacakravAle 'gatvaikastutameva ' 116 ve padya ke sAtaveM valaya meM ' zAntivarmakRtaM ' aura cauthe valaya meM ' jinastutizataM ' nikalatA hai / grantha meM kaI taraha ke cakravRtta diye haiM / svAmI samantabhadra ne apane isa grantha ko 'samastaguNagaNopetA' aura 'sarvAlaMkArabhUSitA ' batalAyA hai / yaha grantha itanA gUr3ha hai ki binA saMskRta TIkA ke lagAnA prAyaH asaMbhava hai / isIse TIkAkAra ne 'yoginAmapi duSkarA' vizeSaNa dvArA yogiyoM ke liye bhI durgama batalAyA hai / grantha samantabhadra bhAratI kA aMgarUpa hai| isameM vRSabhAdi caturviMzati tIrthaMkaroM kI --- alaMkRta bhASA meM kalAtmaka stuti kI gaI hai isakA zabdavinyAsa alaMkAra kI vizeSatA ko liye hue hai / kahIM zloka ke eka caraNa ko ulTA rakha dene se dUsarA caraNa bana jAtA hai / aura pUrvArdha ko ulaTakara rakha dene se uttarArdha, aura samUce zloka ko ulaTa kara rakha dene se dUsarA zloka bana jAtA hai / aisA hone para bhI unakA artha bhinna bhinna hai / isa grantha ke 1 1 prApatsamyaktvazuddhi caM dRSTvA tadvanavAsinaH / tApasAstyaktamithyAtvAH zatAnAM saptasaMyamam // -uttara purANa 73, 146 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aneka padya aise haiM jo eka se adhika alaMkAroM ko liye hue haiM / kucha padya aise bhI haiM jo do do akSaroM se bane haiM - do vyaMjanAkSaroM se hI jina ke zarIra kI sRSTi huI hai' / stutividyA kA 14 vAM padya aisA hai jisakA pratyeka pAda bhinna prakAra ke eka eka akSara se banA hai, yathA-- ye yAyAyAyayeyAya nAnAnUnA nanAnana / mamA mamA mamA mAmitAtatItitatItitaH // yaha grantha kitanA mahattvapUrNa hai yaha TIkAkAra ke - ' ghana - kaThina - ghAti - karmendhanadahanasamarthA ' vAkya seM jAtA hai jisameM ghane evaM kaThora ghAtiyA karmarUpI IMdhana ko bhasma karanevAlI agni batalAyA hai / vItarAga zuddha svarUpa isa grantha kI racanA kA uddezya prathama padyameM ' AgasAM jaye' vAkya dvArA pApoM ko jItanA batalAyA. hai / vAstava meM pApoM ko kaise jItA jAtA hai yaha bar3A rahasya pUrNa viSaya hai / isa viSaya meM yahAM itanA likhanAhI paryApta hogA ki grantha meM jina tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai - ve saba pApa vijetA hue haiMunhoMne kAma, krodhAdi pApa prakRtiyoM para pUrNa vijaya prApta kI hai, unake ciMtana vaMdana aura ArAdhana se. tadanukUla vartana se athavA pavitra hRdaya mandira meM virAjamAna hone se pApa khar3e nahIM raha sakate / pApoM ke bandhana usI prakAra DhIle par3a jAte haiM jisa prakAra candana ke vRkSa para mora ke Ane se usase lipaTe hue bhujaMgoM (sarpoM) ke bandhana DhIle paDa jAte haiM, aura ve apane vijetA se ghabarAkara anyatra bhAga jAne kI bAta socane lagate haiM / athavA una puNya puruSoM ke dhyAnAdika se AtmA kA vaha niSpApa sAmane A jAtA hai| usa zuddha svarUpa ke sAmane Ate hI AtmA meM apanI usa bhUlI huI nija nidhi kA smaraNa ho jAtA hai aura usakI prApti ke liye anurAga jAgRta ho jAtA hai, taba pApa pariNati sahaja hI chUTa jAtI hai ataH jina pavitra AtmAoM meM vaha zuddha svarUpa pUrNata: vikasita huA hai unakI upAsanA pUjA karatA huA bhavya jIva apane meM apane usa zuddha svarUpa ko vikasita karane ke liye usI taraha samartha hotA hai jisa taraha tailAdi vibhUSita battI dIpaka kI upAsanA karatI huI usameM tanmaya ho jAtI hai-- svayaM dIpaka banakara jagamagA uThatI hai / yaha saba usa bhaktiyoga kA hI mAhAtmya hai / bhakti ke do rUpa haiM sakAmA aura niSkAmA / sakAmA bhakti saMsAra ke aihika phaloM kI vAMchA ko liye hue hotI hai vaha saMsAra taka hI sImita rakhatI hai / vartamAna meM usameM kitanA hI vikAra AgayA hai, loga usa bhakti ke maulika rahasya ko bhUla gae haiM aura jinendra mudrA ke samakSa laukika evaM sAMsArika kAryoM kI yAcanA karane lage haiM / vahAM bhakta jana bhakti ke guNAnurAga se cyuta hokara sAMsArika laukika kAryoM kI prApti ke liye bhakti karate dekhe jAte haiM / kintu niSkAma bhakti meM kisI prakAra kI cAha yA abhilASA nahIM hotI, vaha atyanta vizuddha pariNAmoM kI janaka hai| usase karmanirjarA hotI hai, aura AtmA usase apanI svAtmasthiti ko prApta karane meM samartha ho jAtA / ataH niSkAma bhakti bhava samudra se pAra utarane meM nimitta hotI hai / 1. dekho 51, 52 aura 55 vAM padya / 2. hRdvartini tvayi vibho ! zithilIbhavanti, jantoH kSaNeNa nivir3A api karmabandhAH / sadyo bhujaMgamamayA iva madhyabhAgamabhyAgate vanazikhaNDini candanasya || -- kalyANamandirastotra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI zubhAzubhabhAvoM, taratamatA aura kaSAyAdi pariNAmoM kI tIvratA -mandatAdi ke kAraNa karma prakRtiyoM meM barAbara saMkramaNa hotA rahatA hai / jisa samaya karma prakRtiyoM ke udaya kI prabalatA hotI hai usa samaya prAyaH unake anurUpa hI kArya sampanna hotA hai / phira bhI vItarAgadeva kI upAsanA ke samaya unake puNyaguNoM kA premapUrvaka smaraNa aura cintana dvArA unameM anurAga bar3hAne se zubha pariNAmoM kI utpatti hotI hai jisase pApa pariNati chUTa jAtI hai aura puNya pariNati usakA sthAna lelatI hai, isase pApa prakRtiyoM kA rasa sUkha jAtA hai aura puNya prakRtiyoM kA rasa bar3ha jAtA hai| puNya prakRtiyoM ke rasa meM abhivaddhi hone se antarAya karma jo mUla pApa prakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna karatI haiunheM hone nahIM detI-vaha bhagna rasa hokara nirbala ho jAtI hai, phira vaha hamAre iSTa kAryoM meM bAdhA pahu~cAne meM samartha nahIM hotI / taba hamAre laukika kArya anAyAsa hI siddha ho jAte haiN| jaisA ki tattvArtha zlokavArtika meM uddhRta nimna padya se prakaTa hai : "neSTaM vihantuM zubhabhAva-bhagna-rasaprakarSaH prabhurantarAmaH / tatkAmacAreNa guNAnurAgAnnutpAdiriSTArtha kadA'rhadAdeH // " isase vItarAga deva kI nirdoSa bhakti amita phala ko denevAlI hai isameM koI bAdhA nahIM aatii| yuktyanuzAsana-isa grantha kA nAma yuktyanuzAsana hai| yaha 64 padyoM kI eka mahattvapUrNa dArzanika kRti hai| yadyapi AcArya samantabhadra ne grantha ke Adi aura anta ke padyoM meM yuktyanuzAsana kA koI nAmollekha nahIM kiyA, kintu unameM spaSTa rUpa se vIra jinastavana kI pratijJA aura usI kI parisamApti kA ullekha hai|' isa kAraNa grantha kA prathama nAma vIrajinastotra hai|' ___ AcArya samantabhadra ne svayaM 48 veM padya meM 'yuktyanuzAsana' pada kA prayoga kara usakI sArthakatA pradarzita kI hai, aura batalAyA hai ki yuktyanuzAsana zAstra pratyakSa aura Agama se aviruddha artha kA pratipAdaka hai / "- dRSTA''gamAbhyAmaviruddhamartha prarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te / " athavA jo yukti pratyakSa aura Agama ke viruddha nahIM hai, usa vastu kI vyavasthA karane vAle zAstra kA nAma yuktyanuzAsana hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vastu tatva kA jo kathana pratyakSa aura Agama se viruddha hai vaha yuktyanuzAsana nahIM ho sktaa| sAdhyAvinA bhAvI sAdhana se hone vAle sAdhyArtha kA kathana yuktyanuzAsana hai|' isa paribhASA ko ve udAharaNa dvArA puSTa karate hue kahate haiM ki vAstava meM vastu svarUpa sthiti, utpatti aura vinAza ina tInoM ko prati samaya liye hue hI vyavasthita hotA hai| isa udAharaNa meM jisa 1. 'stuti gocaratvaM ninISavaHsmo vayamadyavIraM / ' yuktyanuzAsana 1. 'stutaH zaktyAzreyaH padmadhigastvaM jina ! mayA, mahAvIro vIrodurita parasenA'bhivijaya' // 64 // 2. 'anyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNAt sAdhanAtsAdhyArtha prarUpaNaM yuktyanuzAsanamiti / ' -yuktyanuzAsana TIkA pR. 122. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha taraha vastu tattva utpAdAdi trayAtmaka yukti dvArA siddha kiyA gayA hai usI taraha vIra zAsana meM sampUrNa artha samUha pratyakSa aura Agama avirodhI yuktiyoM se prasiddha hai / ' punnATa saMghI jinasena ne harivaMza purANa meM batalAyA hai ki AcArya samantabhadra ne jIvAdi siddhi nAmaka grantha banAkara yuktyanuzAsana kI racanA kI hai| cunAce TIkAkAra AcArya vidyAnanda ne bhI grantha kA nAma yuktyanuzAsana batalAyA hai / grantha meM dArzanika dRSTi se jo vastutattva carcita huA hai vaha bar3A hI gambhIra aura tAttvika hai / isameM stavana praNAlI se 64 padyoM dvArA svamata para mata ke guNadoSoM kA nirUpaNa prabala yuktiyoM dvArA kiyA gayA hai / AcArya samantabhadra ne 'yuktizAstrA'virodhivAktva ' hetu se devAgama meM Apta kI parIkSA kI hai| jinake vacana yukti aura zAstra se avirodha rUpa haiM unheM hI Apta batalAyA hai / aura zeSa kA Apta bAdha ThaharAyA hai / aura batalAyA hai ki Apake zAsanAmRta se bAhya jo sarvathA ekAntavAdI haiM ve Apta nahIM haiM kintu AptAbhimAna se dagdha haiM; kyoMki unake dvArA pratipAdita iSTa tattva pratyakSa pramANa se bAdhita hai / grantha meM bhagavAna mahAvIra kI mahAnatA ko pradarzita karate hue batalAyA hai ki ve atulita zAnti ke sAtha zuddhi aura zakti kI parAkASThA ko - caramasImA ko- - prApta hue hai / aura zAntisukhasvarUpa haiM-- Apa meM jJAnAvaraNa darzanAvaraNarUpa karmaphala ke kSaya se anupama jJAnadarzana kA tathA antarAya karma ke abhAva se anantavIrya kA AvirbhAva huA hai, aura mohanIya karma ke vinAza se anupama sukha ko prApta haiM / Apa brahma patha ke -----mokSamArga ke netA haiM, aura mahAn haiM / ApakA mata - anekAntAtmaka zAsana-dayA, dama, tyAga aura samAdhi kI niSThA ko liye hue haiM- otaprota haiM / nayoM aura pramANoM dvArA samyaka vastutattva ko sunizcita karane vAlA hai, aura sabhI ekAnta vAdiyoM dvArA abAdhya hai / isa kAraNa vaha - 1. 'jIva siddhi vidhApIha kRta yuktyanuzAsanam / ' harivaMzapurANa. 2. jIyAt samantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanam / ' (1) ' stotre yuktyanuzAsane jinapate vIrasya niHzeSateH / zrImadvIrajinezvarAma laguNastotraM parIkSe kSaNaiH / sAkSAtsvAmi samantabhadra gurubhistatvaM samIkSyAM'khilam / prokte yuktyanuzAsanaM vijayabhiH syAdvAdamArgAnugaiH // " yuktyanuzAsana, prastAvanA pR. 2 / 3. 4. satvamevAsi nirdeSo muktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / bhAptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate || (devAgama dvA. 6-7 ) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI 97 advitIya hai' / itanA hI nahIM kintu vIra ke isa zAsana ko ' sarvodayatIrtha' batalAyA hai - jo sabake udaya utkarSa evaM AtmA ke pUrNa vikAsa meM sahAyaka hai, jise pAkara jIva saMsAra samudra se pAra ho jAte haiM / vahI sarvodayatIrtha hai / jo sAmAnya - vizeSa, dravya - paryAya, vidhi-niSedha aura ekatva - anekatvAdi sampUrNa dharmoM 1 ko apanAe hue hai - mukhya- gauNa kI vyavasthA se suvyavasthita hai, saba duHkhoM kA anta karane vAlA hai aura avinAzI hai, vahI sarvodayatIrtha kahe jAne ke yogya hai; kyoMki usase samasta jIvoM ko bhavasAgara se tarane kA samIcIna mArga milatA hai / vIra ke isa zAsana kI saba se bar3I vizeSatA yaha hai ki isa zAsana se mAnava bhI yadi samadRSTi huA upapatti - cakSu se - mAtsarya ke tyAgapUrvaka samAdhAna kI kA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAna zRMga khaNDita ho jAtA rUpa mithyA Agraha chUTa jAtA hai / vaha abhadra ( mithyAdRSTi ) hotA huA bhI, saba samyagdRSTi bana jAtA hai jaisA ki unake nimna padya se prakaTa hai: grantha meM sabhI ekAntavAdiyoM ke mata kI yukti pUrNa samIkSA kI gaI hai, kintu samIkSA karate hue bhI unake prati vidveSa kI raMcamAtra bhI bhAvanA nahIM rahI, aura na vIra bhagavAna ke prati unakI rAgAtmikA pravRtti hI rahI hai / yatheSTa dveSa rakhanevAlA dRSTi se vIra zAsana hai - sarvathA ekAntaora se bhadrarUpa evaM kAmaM dviSannapyupapatti cakSuH samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDitamAna - zRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 62 // grantha meM saMvedanAdvaita, vijJAnAdvaita, advaitavAda, zUnyavAda Adi vAdoM kA aura cArvAka ke ekAnta siddhAnta kA khaNDana karate hue vidhi, niSedha aura vaktavyatAdi rUpa saptabhaMgoM kA vivecana kiyA hai, tathA mAnasa ahiMsA kI paripUrNatA ke lie vicAroM kA vastusthiti ke AdhAra se yathArtha sAmaMjasya karanevAle anekAnta darzana kA maulika vicAra kiyA gayA hai| sAtha hI vIra zAsana kI mahattA para prakAza DAlA hai / 13 grantha nirmANa ke uddezya ko abhivyakta karate hue AcArya samantabhadra kahate haiM ki he vIra bhagavan ! yaha stotra Apake prati rAgabhAva se nahIM racA gayA, kyoM ki Apane bhava- pAza ko chadena kara diyA hai / aura dUsaroM ke prati dveSabhAva se bhI nahIM racA gayA hai; kyoM ki hama to durguNoM ki kathA ke abhyAsa ko khalatA samajhate haiM / usa prakAra kA abhyAsa na hone se vaha khalatA bhI hama meM nahIM hai / taba phira isa racanA kA uddezya kyA hai ? uddezya yahI hai ki jo loga nyAya-anyAya ko pahicAnanA cAhate haiM aura 1. tvaM zuddhi - zaktyorUdayasya kASThAMtulA- vyatItAM jina ! zAntirUpAm / avApi brahmapathasya netA, mahAnitIyatprativaktumIzAH // 5 // dayA - dama - tyAga - samAdhiniSThaM naya-pramANa prakRtA''JjasArtham / adhRSyamanyairakhilai - pravAdai - jina ! tvadIyaM matamadvitIyam ||6|| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prakRta padArtha ke guNadoSoM ke jAnane kI jinakI icchA hai unake lie yaha stotra hitAnveSaNa ke upAya svarUpa ApakI guNakathA ke sAtha kahA gayA hai / jaisA ki nimna padya se spaSTa haiM na rAgAntaH stotraM bhavati bhava-pAza-cchidi sunau / na cAnyeSu dveSAdapaguNakathA'bhyAsa-khalatA // kimu nyAyAsnyAya - prakRta - guNadoSajJa - manasAM / hitAnveSopAyastava - guNa - kathA - saGga-gaditaH // 63 // isa taraha isa grantha kI mahattA aura gaMbhIratA kA kucha AbhAsa mila jAtA hai kintu grantha kA pUrNa adhyayana kiye binA usakA marma samajha meM AnA kaThina hai / samIcIna dharmazAstra yA ratnakaraNDa zrAvakAcAra isa grantha meM zrAvakoM ko lakSya karake samIcIna dharma kA upadeza diyA gayA hai, jo karmoM kA vinAzaka aura saMsArI jIvoM ko saMsAra ke duHkhoM se nikAlakara uttama sukha meM sthApita karanevAlA hai / vaha dharma ratnatraya svarUpa hai-- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa hai -- aura darzanAdika kI jo pratikUla yA viparIta sthiti hai vaha samyak na hokara mithyA hai ataeva adharma hai aura saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai / AcArya samantabhadra ne isa upAya kA adhyayana grantha meM zrAvakoM ke dvArA anuSThAna karane yogya dharma kA, vyavasthita evaM hRdayagrAhI varNana kiyA hai, jo AtmA ko samunnata tathA svAdhIna banAne meM samartha hai | grantha kI bhASA prAJjala, madhura, prauDha aura arthagaurava ko lie hue hai| yaha dharmaratna grantha kA choTAsA piTArA hI hai / isa kAraNa isakA ratnakaraNDa nAma sArthaka hai / aura samIcIna dharma kI dezanA ko lie hone ke kAraNa samIcIna dharmazAstra bhI hai / isa grantha kA pratyeka strI-puruSa ko adhyayana aura manana karanA Avazyaka hai / aura tadanukula AcaraNa to kalyANa kartA hai hI / 1 samantabhadra se pahale zrAvaka dharma kA itanA sundara aura vyavasthita varNana karane vAlA koI dUsarA grantha upalabdha nahIM hai | aura pazcAtvartI granthakAroM meM bhI isa taraha kA koI zrAvakAcAra dRSTigocara nahIM hotA, aura jo zrAvakAcAra upalabdha haiM ve prAyaH unake anukaraNa rUpa haiM / yadyapi paravartI vidvAnoM dvArA zrAvakAca race avazya gae haiM para ve isake samakakSa nahIM haiN| isa kAraNa yaha saba zrAvakAcAroM meM agraNIya aura prAcIna haiM / prastuta upAsakAdhyayana sAta adhyAyoM meM vibhakta hai, jisa kI zloka saMkhyA deDhasau hai / pratyeka adhyAya meM diye hue varNana kA saMkSipta sAra isa prakAra hai / prathama adhyAya meM paramArthabhUta Apta, Agama aura tapomRta kA tIna mUDhatA rahita, aSTamadahIna aura ATha aMga sahita zraddhAna ko samyagdarzana batalAyA hai / ina saba ke svarUpa kA kathana karate hue batalAyA hai ki aMgahIna samyagdarzana janma santati kA vinAza karane meM samartha nahIM hotA / zuddha samyagdRSTi jIva bhaya, AzA, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI sneha aura lobha se kuliMgiyoM ko praNAma aura vinaya bhI nahIM krtaa| jJAna aura cAritra kI apekSA samyagdarzana mukhyatayA upAsanIya hai| samyagdarzana mokSa mArga meM khevaTiyA ke samAna hai| usake binA jJAna aura cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi aura phalodaya usI taraha nahIM ho pAte jisa taraha bIja ke abhAva meM vRkSa kI utpatti Adi nahIM hotii| samantabhadrAcArya ne samyagdarzana kI mahattA kA jo ullekha kiyA hai vaha usake gaurava kA dyotaka hai| dUsare adhikAra meM samyagjJAna kA svarUpa nirdiSTa karate hue usake viSaya cAroM anuyogoM kA sAmAnya kathana diyA hai| tIsare adhikAra meM samyak cAritra ke dhAraNa karane kI pAtratA batalAte hue hiMsAdi pApa praNAlikAoM se virati ko cAritra batalAyA hai| vaha cAritra sakala aura vikala ke bheda se do prakAra kA hai| sakala cAritra muniyoM ke aura vikala cAritra gRhasthoM ke hotA hai, jo aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata rUpa hai| ___ caturtha adhikAra meM digvrata, anarthadaNDavrata, bhogopabhoga parimANAvrata ina tIna guNavratoM kA, anarthadaNDavrata ke pAMca bhedoM kA aura pAMca pAMca aticAroM kA varNana kiyA hai| pAMcaveM adhikAra meM 4 zikSAvratoM aura unake aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| sAmAyika ke samaya gRhastha ko celopasRSTa muni kI upamA dI hai| chaThe adhikAra meM sallekhanA kA svarUpa nirdiSTa karate hue usake pAMca aticAroM kA kathana kiyA hai / sAtaveM adhikAra meM zrAvaka ke una gyAraha padoM-pratimAoM kA svarUpa diyA hai| aura batalAyA hai ki uttarottara pratimAoM ke guNa pUrva pUrva kI pratimAoM ke sampUrNa guNoM ko liye hue hai| isa taraha isa grantha meM zrAvakoM ke anuSThAna karane yogya samIcIna dharma kA vidhivat kathana diyA huA hai| yaha grantha bhI samantabhadra bhAratI ke anya granthoM ke samAna hI prAmANika hai /