Book Title: Ranakpur Mahatirth
Author(s): Anandji Kalyanji Pedhi
Publisher: Anandji Kalyanji Pedhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009384/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti aura kalA ke saMgama kA jaina tIrtha caturmukha jinaprAsAda zrI rANakapura mahAtIrtha HOR SEENETITISEASAATE MALVETE RIAL Audio AVAVIANE rANi seTha ANaMdajI kalyANajI (dhArmika dharmAdA TrasTa), ahamadAbAda, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabhAMvalI kA sauMdarya ECH TERMS M Phone E-mail nakala punarmudra NAV mudraka mUlya FRISI 1. prakAzaka : karnala gautama zAha : janarala menejara, seTha ANaMdajI kalyANajI TrasTa, zreSThI lAlabhAI dalapatabhAI bhavana, 25, vasaMtakuMja, navA zAradA maMdira roDa, 95725 SELESS pAlaDI, ahamadAbAda - 380007 (gujarAta) : 079 2664 4502, 2664 5430 Fax: 079-2660 8244 : shree_sangh@yahoo.com LARG Dordo MOR #5000 : AThavA~ saMvaddhita saMskaraNa : disambara 2013 : navanIta prinTarsa, ahamadAbAda. mo. : 9825261177 : 20/ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MORNIUA lahalahAte dhvaja ke sAtha uttuMga zikhara kA manohArI drazya / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakti aura kalA ke saMgama kA tIrtha zrI rANakapura rANakapura kA mandira "kalA kalA ke lie" ke pArthiva siddhAnta ke bajAe "kalA jIvana ke lie" ke umadA gaMbhIra siddhAnta kA eka zreSTha ddaSTAnta hai - mAno apane jIvana kA sArasarvasva paramAtmA ke caraNoM meM bheMTa car3hAkara mAnava apane jIvana ko kRtakRtya mAnatA hai| hRdayaMgama va suramya kalA ke vipula bhaMDAra-sA yaha suprasiddha jaina zvetAmbara tIrthasthala pazcima relave ke phAlanA sTezana se 35 kilomITara kI dUrI para AyA huA hai| U~ce stara para khar3A kiyA gayA yaha mandira timaMjilA hai / yaha jinAlaya apanI U~cAI se pIche kI ora sthita U~cI-U~cI pahAr3iyoM ke sAtha ghulamilakatara mAno AkAza se bAteM karatA ho aisA AbhAsa hotA hai| jaise jaise Upara jAte haiM, mandira ke Upara ke maMjiloM kI U~cAI kramazaH kama hotI jAtI hai, kintu jinAlaya kI zobhA va bhakta kI bhAvanA bar3hatI jAtI hai| pUrA mandira sukumAra va ujjavalatA kI nidhisamAna saMgamaramara ke pattharoM se banAyA gayA hai| kala-kala nAda se bahate nirmala jharane ke samAna nanhI-sI maghAI nadI, sthira Asana lagAkara baiThe hue AtmasAdhakoM-sI arAvalI girimAlA kI choTI choTI pahAr3iyA~ aura zAMta, ekAMta tathA nirjana araNya prakRti- isa trividha saundarya ke bIca rANakapura kA suvizAla, gaganacuMbI, bhavya jinaprAsAda dekhate haiM to lagatA hai koI khelakUda karatA suhAvanA bAlaka apanI tejasvI, snehila mAtA kI pyArabharI goda meM ha~satA-khelatA kalazora macA rahA ho, vaisA anubhava hotA hai| prakRti kA sahaja saundarya tathA mAnava-nirmita kalA-saundarya kA jaba subhaga samanvaya sadha jAtA hai, taba kaisA sundara, apUrva yoga banatA hai, mAnava ke citta ko kitanA AhlAdita karatA hai aura bhakta kI bhAvanAoM ko kitanA chU jAtA hai, isakA pratyakSa udAharaNa rANakapura kA tIrtha hai| AlIzAna jina maMdira kA vizAla dRzya Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V 15 20 peDhI ke dvArA vizeSa rUpa se taiyAra kI gayI rANakapura oDiyo gAIr3a ke mahatvapUrNa aMza (1) rANakapura mahAtIrtha meM sthita jaina zvetAmbara mandira kA nirmANa i.sa. 1496 meM huaa| yaha eka saMgamaramara ke pattharoM meM tarAzI huI kalA-sthApatya evaM jaina dharma kI mAno gaurava gAthA hai| (2) jaina dharma vizva ke prAcInatama dharmo meM se eka hai| 'jina' zabda kA artha hai jisane svayaM ko jIta liyA hai| rAga aura dveSa se mukta AtmAoM ko jina kahA jAtA hai aura unake anuyAyI "jaina" kahalAte haiN| (3) maMdirajI kI bhavyatA evaM suMdaratA se hara eka vyakti maMtramugdha ho uThatA hai| dekhiye chata kI aura ... pAMca sira aura eka zarIravAlA rAkSasa jo ki pAMca burAIyoM kA milAjulA pratIka hai| ye burAIyA hai... krodha, moha, lAlaca, nazA aura kaamuktaa| isa AkRti ko 'kIcaka' kahate haiN| sIDhiyoM kI uparI hisse kI chata para latA jaisA nakkAzIdAra eka gola pratIka dikhAyI par3egA / ise kahate hai klpvllii| zAyada yaha rANakapura ke suMdaratama zilpa meM se eka hai| sAmAnya nigAhoM meM yaha eka sAmAnya latA sI dikhAyI detI hai para dhyAna se dekhane para yaha pavitra pratIka OM kA AkAra letI hai| (4) yaha maMdira mevADa mahArANA ke darabAra meM maMtrIpada para sthita dharaNAzAha kA svapna-sarjana hai| unhoMneM dekhe hue svapna nalinIgulma vimAna kI hUbahU pratikRti se isa maMdira ko banAne ke lie dharaNAzAha ne apane gurudeva AcArya somasundarasUrijI ke AzIrvAda prApta kiye the / (5) eka hAtha meM lambI paTTI aura dUsare hAtha meM jala kalaza liye hue khar3I AkRti depA zilpI kI hai | samIpa ke gA~va muMDArA ke rahanevAle depA zilpI ne hI rANakapura ke isa bhavya jinAlaya kA nirmANa dharaNAzAha ke svapna ko sAkAra karate hue kiyaa| (6) vi.saM. 1446 meM prAraMbha hue isa maMdira kA nirmANa paccIsasoM kArIgaroM kI mehanata, lagana va dhIraja kA pariNAma hai / 1444 khaMbhoM kI vizeSatA lie yaha maMdira 48 hajAra varga phITa kI jagaha meM sonANA aura sevAr3I ke pattharoM se nirmita hai isa maMdira kI buniyAda - nIMva 10 mITara jitanI gaharI rakhI gayI thii| (7) samUcA yaha maMdira caturmukha ke siddhAMta para AdhArita hai aura isIlie cAroM dizA meM prathama tIrthaMkara AdinAtha kI eka sI cAra pratimAe birAjamAna kI gayI hai| (8) eka zilpakRti meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva jo ki AdinAtha ke nAma se bhI jAne jAte hai... unakI mAtA marudevI hAthI ke auhade para AruDha hokara apane beTe ke darzana ke lie jAtI dikhAyI detI hai| (9) jaina dharma meM caubIsa tIrthaMkara hue haiN| jinameM prathama RSabhadeva evaM aMtima caubIsaveM mahAvIra svAmI hai| pratyeka tIrthaMkara kI pahacAna ke lie alaga alaga lAMchana athavA cihna kI avadhAraNA hai .... jaise ki bhagavAna RSabhadeva kA lAMchana hai vRSabha aura bhagavAna mahAvIra kA lAMchana hai siMha / tIrthaMkara AdinAtha pahale tIrthaMkara, prathama rAjA, prathama muni the| unhoMneM sarvaprathama mAnavIya saMskRti kI sthApanA kI / pArivArika vyavasthA, rAjya- anuzAsana jaise siddhAMta unhoMneM prasthApita kiye| (10) raMgamaMDapa - mukhya haoNla ke turaMta bAda kA vistAra garbhagRha ke rUpa meM jAnA jAtA hai| isakA artha hai sRjana kendra ! yaha eka pavitra jagaha hai| yahA~ para cAroM aura bhavya toraNa maujUda hai| sajAvaTI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trailokya dIpaka prasAda Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BAALS chata kI nakkAzI kA nayanaramya dRzya vaise bhI rAjasthAna to zilpa-sthApatya kI vipulatA va vividhatA se bharA-bharA pradeza hai| yahA~ ke katipaya kalApUrNa sthApatya to vizva ke vikhyAta zilpoM meM gauravapUrNa sthAna prApta kareM, vaise adbhUta hai| ina saba meM girirAja AbU ke jinAlaya to bejor3a hai hI, phira bhI vizAlatA va kalAtmakatA ke saMgama kI draSTi se rANakapura kA yaha jinamandira una saba meM, niHsaMdeha, zreSThatara banA rahe aisA hai; sAtha hI sAtha bhAratIya zilpakalA kA bhI yaha bejor3a namUnA hai| aura bhAratIya vAstuvidyA kitanI ucca koTi kI va baDha-caDhakara thI aura isa deza ke sthapati kaise siddhahasta the, isa bAta kA yaha tIrtha pratyakSa pramANa hai| isa mandira kI nirmANa-kathA ke cAra mukhya staMbha hai: AcArya somasundarasUri, maMtrI dharaNAzAha, poravAla, rANA kuMbhA aura zilpI depA yA depAka / ina cAroM kI bhAvanArUpa cAra staMbhoM ke AdhAra para zilpakalA ke saundarya kI parAkASThA ke samAna isa adbhUta jinamandira kA nirmANa saMbhava huA thaa| AcArya somasundarasUri vikrama kI pandrahavIM sadI ke eka prabhAvazAlI AcArya the| zreSThI dharaNAzAha rANakapura ke samIpastha nAMdiyA gA~va ke nivAsI the| bAda meM ve mAlagar3ha meM jA base the| inake pitA kA nAma zreSThI kurapAla, mAtA kA nAma kAmalade, aura bar3e bhAI kA nAma ratnAzAha thaa| ve poravAlavaMzIya the| tatkAlIna prabhAvaka puruSa jaina AcArya zrI somasundarasUrijI ke saMparka se dharaNAzAha vizeSa dharmaparAyaNa bane aura kAlakrama se unakI dharmabhAvanA meM aisI abhivRddhi hotI gaI ki, kevala battIsa varSa kI yuvAvasthA meM hI unhone, tIrthAdhirAja zatrujaya meM, AjIvana brahmacaryavrata jaise kaThina vrata ko aMgIkAra kiyA thaa| apanI kuzAgra buddhi, kAryazakti aura rAjanaitika kSamatA ke bala para ve mevAr3a ke rANA kuMbhA ke maMtrI bane the| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FESTIO bhavya zikhara kA sundara sthApatya RF MARRER RE BARE 304 Refer 7484 4 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 NORR kalpavallI meM gUMphita kAra isa mandira ko "caturmukha prAsAda" ke alAvA "dharaNavihAra", " trailokya dIpaka prAsAda" evaM "tribhuvana-vihAra" ke nAma se bhI pahacAnA jAtA hai| isake nirmAtA zreSThI dharaNAzAha hone se isakA "dharaNavihAra", tIna loka meM yaha dIpaka samAna hone se " trailokya- dIpaka-prAsAda" tathA "tribhuvanavihAra" nAma sArthaka hai| aura ye saba nAma isa mandira kI mahimA ke sUcaka haiN| para isa mandira kA sabase jAnadAra varNana to, ise svargaloka ke nalinIgulma vimAna kI upamA dI gaI hai, usa meM samAyA huA hai / mandira kA nirIkSaNa karanevAlA yAtrI mAno svayaM kisI suramya svapnapradeza meM pahu~ca gayA ho aura vahA~ kisI svargIya vimAna ke saundarya-vaibhava ko nihAra rahA ho, aise saMvedana kA use ahasAsa hotA hai| citta ko unnata pradeza meM vicaraNa karAnA yahI to bhakti aura kalA kI caritArthatA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayan CHATTA jinAlaya kI bhItarI bhavyatA kA najArA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI zubha kSaNa meM maMtrI dharaNAzAha ke hRdaya meM bhagavAna RSabhadeva kA eka bhavya mandira banavAne kI bhAvanA jgii| yaha mandira zilpakalA kA utkRSTa namUnA aura sarvAMgasundara bane aisI unakI manokAmanA thii| eka janazruti to aisI bhI hai ki, maMtrI dharaNAzAha ne, eka bAra rAtri ke samaya sundara svapna dekhA aura usameM unhoMne svargaloka ke nalinIgulma vimAna ke darzana kiye| nalinIgulma vimAna svargaloka kA sarvAMga-sundara vimAna mAnA jAtA hai| dharaNAzAha ne nizcaya kiyA ki mujhe aisA hI manohArI jinaprAsAda banavAnA hai| phira to, unhoMne aneka zilpiyoM se mandira ke nakze ma~gavAye / Akhira munDArA gA~va ke nivAsI zilpI depA kA banAyA huA citra zreSThI ke mana meM samA gyaa| zilpI depA mastamijAjI aura manamaujI kalAkAra thA / apanI kalA ke gaurava va bahumAna kI rakSA ke lie vaha garIbI meM bhI sukha se nirvAha kara letA thaa| maMtrI dharaNAzAha kI sphaTika-sI nirmala dharmabhakti depA ke antara ko chU gaI / aura usane maMtrI kI manogata bhAvanA ko sAkAra kara sake aisA manohara, vizAla va bhavya jinamandira nirmANa karane kA bIr3A uThA liyA - mAno dharmatIrtha ke kinAre para bhakti aura kalA kA sundara saMgama huA ho| 5 maMtrI dharaNAzAha ne rANA kuMbhA ke pAsa mandira ke liye jamIna kI mA~ga kii| rANAjI ne mandira ke liye udAratA se jamIna bheMTa dI aura sAtha hI sAtha vahA~ eka nagara basAne kI bhI salAha dii| isake liye mAdrI parvata kI talahaTI meM Aye hue prAcIna mAdarI gA~va kI bhUmi pasanda kI gii| isa prakAra mandira ke sAtha hI sAtha vahA~ nayA nagara bhI khar3A huaa| rANA ke nAma para se hI usa nagara kA nAma 'rANapura' rakhA gyaa| bAda meM logoM meM vahI "rANakapura" ke nAma se adhika prasiddha huA / saMgItamaya nRtyarata devAMganAeM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi.saM. 1446 me zurU kiye gae isa mandira kA nirmANakArya jaba 50 sAla bIta jAne para bhI pUrA na ho sakA, taba zreSThI dharaNAzAha ne apanI vRddhAvasthA kA vicAra karake, mandira kI pratiSThA karavAne kA nizcaya kiyaa| yaha pratiSThA vi.saM. 1496 kI sAla meM ho skii| mandira ke mukhya zilAlekha meM yahI sAla likhI huI hai| yaha pratiSThA AcArya zrI somasundarasUrijI ke hAthoM se huI thii| isa prakAra lagAtAra pacAsa varSoM taka mandiranirmANa kA kArya calatA rahA; phalasvarUpa maMtrI dharaNAzAha kI bhAvanA ko hU-ba-hU prastuta karatA, devavimAna saddaza manohara jinamaMdira kA isa dharatI para avataraNa huA / pracalita kiMvadaMtI ke anusAra isa mandira ke nirmANa meM ninyAnave lAkha rupaye kharca hue the| aisA kahA jAtA hai kI isa mandira kI nIMva meM sAta prakAra kI dhAtueM evaM kastUrI jaisI mUlyavAna cIjeM DalavA kara zilpI depA ne dharaNAzAha kI bhAvanA tathA udAratA kI kasauTI kI thii| ___ yaha mandira itanA vizAla aura U~cA hone para bhI isameM najara AtI sapramANatA, motI, panne, hIre, pukharAja aura nIlama kI taraha jagaha-jagaha bikharI huI zilpasamRddhi vividhaprakAra kI nakkAzI se suzobhita anekAneka toraNa aura unnata staMbha, AkAza meM nirAlI chaTA bikherateM zikharoM kI vividhatAkalA kI yaha saba samRddhi mAno mukharita banakara yAtrI ko maMtramugdhabanA detI hai| sAtha hI mandira ke nirmAtA ke dvArA dikhAye gaye asAdhAraNa kalAkauzalya ke liye usake aMta:karaNa meM Adara aura ahobhAva paidA karatI hai| chata kI mahIna nakkAzI PEARLIE PREM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G 110 saMgamaramara meM tarAzI kalA kA zreSTha sarjana Abu ke mandira apanI sUkSma nakkAsI ke liye prakhyAta haiM, to rANakapura ke mandira kI nakkAzI bhI kucha kama nahIM haiM; phira bhI prekSaka kA jo vizeSa dhyAna AkarSita karatI hai, vaha hai isa mandira kI pramANopeta vizAlatA / isI se to janasamUha meM "AbU kI koraNI aura rANakapura kI mAMDanI" yaha bAta prasiddha huI hai / kAla va prakRtinirmita kSINatA evaM videziyoM ke AkramaNa Adi ke kAraNa, samaya ke bItane para, yaha tIrtha jIrNa ho gayA; vahA~ pahu~cane kA mArga vIrAna va durgama ho gayA; zera jaise hiMsaka pazuoM kA bhaya bar3ha gayA; aura vaisI paristhiti ke nirmANa ho jAne se, isa tIrtha meM pahu~canA muzkila ho gayA; phalataH isa tIrtha ke yAtriyoM kI saMkhyA bahuta kama ho gaI, aura tIrtha ekadama upekSita ho gyaa| saubhAgya se vi.saM. 1953 (san 1896) meM, sAdar3I ke zrIsaMgha ne yaha tIrtha seTha ANaMdajI kalyANajI kI per3hI ko supurda kara diyaa| yAtrikagaNa isa tIrtha ko yAtrA ke liye binA cintA- bhaya ke jA sake isake liye Avazyaka prbNdhkiye| tatpazcAta per3hI ne isa tIrtha kA saMpUrNa jIrNoddhAra karavAne kA nizcaya kiyA, aura zIghra hI jIrNoddhAra kA kArya zuru krvaayaa| jIrNoddhAra kA kArya vi.saM. 1990 se 2001 taka gyAraha sAla paryaMta calatA rhaa| yaha kArya itanA ucca koTi kA va Adarza huA ki vizvavizruta sthapatiyoM ne bhI usakI khule mana se tArIpha kii| jIrNoddhAra ke dvArA ekadama nUtana rUpa dhAraNa karanevAle isa mandira kI puna: pratiSThA vi.sa. 2009 meM karavAI gaI / isake bAda tIrtha me yAtrika suvidhA se ruka sakeM isa hetu se naI-naI dharmazAlAyeM banavAI gii| jahA~ purAne DhaMga kI sirpha eka hI dharmazAlA thI, vahA Aja anya bahuta sI dharmazAlAyeM banI, jinameM se do to Adhunika suvidhAoM se saMpanna hai| isake kAraNa, jaise jaise samaya bItatA jAtA hai vaise vaise, isa tIrtha kI khyAti, deza-videza meM bar3hatI jAtI hai, aura isa tIrtha ke darzanArtha AnevAle deza-videza ke jaina- jainettara Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa mandira ke zikharoM, guMbadoM aura chatoM meM bhI kalAvijJa aura bhaktizIla zilpiyoM kI mulAyama cheniyoM ne kaI purAtana kathAprasaMgoM ko sajIva kiyA hai; kaI AkRtiyoM ko vAcA pradAna kI hai aura kaI naye zilpa aMkita kiye haiN| ina saba kalAkRtiyoM kA marma hRdayaMgama hone para darzanArthI mAnoM sthala, kAla Adi ko bhUla hI jAtA hai aura ina mUka dikhAI denevAlI jIvaMta-sI AkRtiyoM kI kathA ko jAnane-samajhane meM tanmaya ho jAtA hai| isa mandira meM sthita sahasraphaNA pArzvanAtha tathA sahasrakUTa ke kalApUrNa zilApaTTa bhI yAtrika ke citta ko barabasa moha lete haiN| ___ mandira kI sabase anUThI va anupama vizeSatA hai unakI vipula stNbhaavlii| isa mandira ko staMbhoM kA mahAnidhiyA staMbho kA nagara kaha sakeM, isa taraha jagaha jagaha para khaMbhe khar3e kiye gaye haiN| jisa aura nigAha DAleM usa ora choTe, baDe, moTe, patale, sAde yA nakkAsI se ubhare hue staMbha najara Ate haiN| mandira ke kuzala zilpiyoM ne itane sAre staMbhoM kI sajAvaTa aise niyojita DhaMga se kI hai ki, prabhu ke darzana karane meM ye kahIM bhI bAdhArUpa nahIM banate / mandira ke kisI bhI kone meM khar3A huA bhakta prabhu ke darzana pA sakatA haiN| staMbho kI itanI vipula samRddhi se hI to isa mandira meM 1444 khaMbhe hone kI bAta prasiddha hai| isa mandira ke uttara kI ora rAyaNa vRkSa evaM bhagavAna RSabhadeva ke caraNa haiM / ye bhagavAna RSabhadeva ke jIvana tathA tIrthAdhirAjaza@jaya kA smaraNa dilAte hai| mandira ko jaise maMz2iloM se ramaNIya banAyA gayA hai, usI taraha katipaya (saMbhavataH nau) talaghara banAkara ApattikAla ke samaya, paramAtmA kI pratimAoM kA rakSaNa ho sake vaisI dUradarzI vyavasthA bhI kI gaI hai| mandira kI majabUtI ke liye bhI ye talaghara zAyada upayogI siddha hue hogeM; aura kAla ke prabhAva ke sAmane mandira ko TikAye rakhane meM bhI upayogI bane hoNge| ina talagharoM meM bahuta sI jina pratimAyeM rakhI gaI haiN| nandIzvara kI nandIzvara dIpa evaM zatraMjaya tIrtha ke aMkana ICALCDso da MEET ADRESADO mA MANTRAMMARNATOR M BITAL 10 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa mandira ke cAra dvAra hai / mandira ke mUla garbhagRha meM cAroM dizAoM se darzana denevAlI bhagavAna AdinAtha kI bahattara iMca kI vizAla aura bhavya cAra pratimAyeM birAjamAna haiN| dUsare aura tIsare maMjila ke garbhagRha meM hI isI taraha se cAra cAra jinapratimAyeM pratiSThita haiN| isaliye yaha mandira "caturmukha jinaprAsAda" ke nAma se bhI pahacAnA jAtA hai| chihattara choTI zikharabanda devakulikAyeM, raMgamaMDapa tathA zikharoM se maMDita cAra bar3I // devakulikAyeM aura cAroM dizAoM meM rahe hue cAra mahAdharaprAsAda-isa prakAra kucha caurAsI devakulikAyeM isa jina-bhavana meM hai-mAno ye saMsArI AtmA ko caurAsI lAkha jIva-yoniyoM se vyApta bhavasAgara ko pAra kara ke mukta hone kI preraNA detI haiN| cAra dizA meM Aye hue cAra meghanAda maMDapoM kI to jor3a hI muzkila haiN| sUkSma sukumAra aura sajIvana nakkAzI se suzobhita lagabhaga cAlIsa phITa U~ce staMbha, bIca-bIca meM motiyoM kI mAlAoM se laTakate hue sundara toraNa, guMbada meM jar3I huI deviyoM kI sajIva putaliyA~ aura ubharI huI nakkAzI se yukta lolaka se zobhita guMbada-yaha saba darzaka ko mugdhakara detA hai| __AkAza meM cAroM aura camakate hue anaginata sitAroM kI taraha, mandira meM jagaha jagaha | bikharA huA aura zilpa to ThIka kevala meghanAda maMDapa kI zilpakalA-samRddhi hI yAtrI ke mana se prazaMsA ke puSpa prasphuTita karane ke lie paryApta haiM / meghanAda maMDapa meM se svastha-zAMta-ekAMta citta se prabhu-mUrti ke manabhara darzana karatA huA manuSya virATa parama-AtmA ke sammukha svayaM kitanI alpa AtmA hai, isakI anubhUti prApta karake khuda ke ahaM tathA abhimAna ko galA dene kI bhAvanA kA anubhava karatA hai| yAtrikagaNa ko isI bhAva kA smaraNa karAtI haiM ; meghanAda maMDapa meM praveza karate samaya bAyeM hAtha ke eka stambha para maMtrI dharaNAzAha aura zilpI depA kI prabhusammukha tarAzI huI aakRtiyaaN| ina donoM mahAnubhAvoM ko dekhate haiM to maMtrI kI bhakti kI kalA aura sthapati kI kalA kI bhakti ke sAmane va sira jhuke binA nahIM rhtaa| kAlIya nAgadamana kA benamUna zilpa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharAbeM tarAzakara banAyI gayI hai| bhavyatama zilpa kA yaha namUnA hai| garbhagRha ke donoM ora karIbana 250 / 250 kilogrAma vajana ke do ghaMTa laTakAye gaye hai| ina donoM kI saMyukta dhvani OM kA nAda prasArita karatI hai| ye donoM ghaMTa puruSa-UrjA aura strI UrjA ke pratIka mAne jAte hai, ina para SaTkoNa ityAdi bhaumitika AkRtiyoM evaM AMkaDoM se maMtra-taMtra ke pratIka bhI racAye gaye hai| (11) yahA~ para eka zilpa meM rAyaNa vRkSa kI racanA va usake nIce bhagavAna AdinAtha kI caraNa pAdukA darzAyI gayI hai| yahA~ para sthita rAyaNa vRkSa kI sthApanA karIbana 500 varSa pUrva maMdira ke nirmANa ke samaya kI gayI thii| (12) yahA~ para eka trikoNa patthara meM jainoM ke parama pavitra tIrthasthAna zatruMjayagiri (pAlItANA) ko darzAyA gayA hai| pratyeka jaina kI bhArI AsthA isa tIrthabhUmi ke sAtha jur3I huI hai| (13) yahA~ para sthita eka patthara meM mugala zahanazAha akabara ke bAreM meM likhA huA hai| isa mugala bAdazAha ne suprasiddha jainAcArya hIravijayasUrijI kI preraNA evaM upadeza se pUre bhArata meM ahiMsA dharma kA pracAraprasAra karate hue jaina tIrthasthAnoM ko vizeSa surakSA evaM svataMtra vyavasthA pradAna kI thii| (14) isa tIrtha kI vizeSa kalAkRti ke rUpa meM hajAra sarpoM se lipaTe hue jainadharma ke 23 ve tIrthaMkara dhyAnastha pArzvanAtha kI pratimA hai jo irdagirda nAgarAja dharaNendra evaM nAgarAnI padmAvatI se yukta hai| eka hI saMgamaramara ke Tukar3e meM zilpita yaha sthApatya rANakapura kI suMdaratama zilpAkRtiyoM meM se eka hai| (15) samaya samaya para rANakapura kI yAtrA karane Aye aneka jaina sAdhuoM ne evaM anya kaviyoM ne isa tIrtha ke namUna saundarya evaM pavitratam vAtAvaraNa ke bAre meM bahuta kucha likhA hai| kahI ise devavimAna sA darzAyA hai to kahI isake darzana ke binA manuSya kA jIvana adhUrA hai vaisA bhI kahA hai| (16) dharaNAzA ke bhAI ratnAzA kI zilpAkRti bhI yahA~ para sthita hai| dharaNazAha kI mRtyu ke pazcAt inhIM ne sArA adhUrA kArya saMpanna karavAyA thaa| u eka vizeSa racanA ke taura para naMdIzvara dvIpa kI zilpa kalA bhI manamohaka banakara ubharatI hai| jaina bhUgola ke mutAbika naMdIzvara dvIpa eka vizAla dvIpa hai jahA~ 13/13 ke cAra samUha meM kula 52 jinAlayoM kI sthApanA hai| svarga ke deva devI yahA utsava manAne jAte haiN| (17) isa mukhya maMdira ke atirikta yahAM para jainadharma ke 22veM tIrthaMkara neminAtha kA maMdira hai jo ki 'salAToM kA maMdira' ke rUpa meM khyAta hai evaM 23 veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kA maMdira bhI haiN| 17vIM sadI meM mugala bAdazAha auraMgajeba ke dvArA jaina maMdiroM ko tahasa nahasa kara lUTane kI muhima kA zikAra rANakapura bhI huaa| hAlA~ki mUrtiyoM ko bacA liyA gayA, para maMdira aura usakA pUrA parisara khaMDahara meM tabadIla ho gyaa| i.sa. 1934meM jaina saMgha kI pratinidhisaMsthA seTha ANaMdajI kalyANajI kI peDhI ke seTha kastUrabhAI lAlabhAI ne apane sahayogiyo ke sAtha rANakapura kA daurA karane ke pazcAt adhyayanasaMzodhana va vicAra vimarza kara ke somapurA dalachArAma khuzAladAsa ko maMdira ke punaruddhAra kA kArya sauMpA aura 200 kArIgaroM ke sAtha AraMbha huA yaha kArya karIbana 11 sAla taka claa| ARC RGERC 16 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ STEPS pI TV ADIpi TANTAR zrI rANakapura jaina tIrtha zeTha ANaMdajI kalyANajI per3hI rANakapura tIrtha posTa : sAdaDI - 360 702 jillA : pAlI (rAjasthAna) phona : 02934 - 285019 284021 toraNa kI mohakatA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha abhiprAya vibhAgoM kA vaividhya, unakI avAntara racanAoM kA saundarya-aisA saundarya ki samagra prAsAda meM koI bhI do khaMbhe eka-se nahIM hai, una vibhAgoM kI vyavasthA kI mohakatA, bhinna bhinna prakAra kI UMcAIvAle gumbajoM kA samatala chatoM ke sAtha sAdhA gayA surucikArI mela aura prakAra ke praveza ke liye kI gaI yojanA - ye saba milakara ati sundara prabhAva utpanna karate haiM / sahI mAine meM isakI spardhA kara sake aisI anya imArata ho, aisA maiM nahIM jAnatA, ki jo khUba AhlAdakAraka asara DAlatI ho, yA jo aMdarUnI vibhAga meM khar3e kiye gaye khaMbho kI AkarSaka yojanA ke darzana karane kA maukA detI ho| - jemsa pharagyusana ( bhArata ke vikhyAta purAttattvavettA) maMdira meM praveza karate samaya to aisA mahasUsa hotA hai ki mAno yaha sarjana kisI ne apane hAthoM se kiyA ho| kintu atyaMta parizrama se utkIrNa kI gaI avAntara kRtiyA~ to, samagra bhavya kalpanA ke prakAza ke kAraNaSa pArzvabhUmi meM hI calI jAtI haiM aura jaba prakAza ke saMgIta kA sarjana karanevAle aMtarAlo kI adbhUtatA barAbara hU-ba-hU hokara sthira ho jAtI hai, tadanantara hI avAntara kRtiyoM kI zilpakalA citta ko moha letI hai| sacamuca, sthApatyakalA evaM AdhyAtmikatA kI yaha eka Azcaryajanaka abhivyakti hai| AV - luI khAna ( amarIkA ke vizvamAnya sthapati) itihAsa, zilpakalA evaM prakRtimaya sthAna - ina sabake kAraNa rANakapura kA maMdira sarvazreSTha banA hai| __ - esa. dAsaguptA ( bhArata sarakAra ke bhUstara-vibhAga ke adhikAra) rANakapura kA maMdira to pASANa meM mUrtta huI kalpanA hai| - kAMtilAla TI. desAI (gujarAta ke cIpha jasTIsa) ye maMdira to bhAratIya kalA aura sthApatya kI mudrikA meM jar3e hue hIre haiN| - svAmI kRSNAnaMda ( bar3audA) atyaMta prabhAvati karanevAlA zilpakalA kA esA namUnA maine kahIM nahI dekhaa| mAyayA - je. ema. bovana (amarIkA) rANakapura kI sundaratA manuSya kI kalpanAzIlatA aura samajhazakti se bhI Age bar3ha jAtI hai| 1 - esa. klensI ( amarIkA) isakA mukAbalA kara sake aisA vizva meM kucha nahIM hai| 00/- sebura (jarmanI) manuSya ke hAtha patthara meM se aisA adbhUta sarjana kara sakate haiM, aisA mAnanA asaMbhavana lagatA hai| A HISM seTha ANaMdajI kalyANajI zreSThI lAlabhAI dalapatabhAI bhavana, 25, vasaMtakuMja, navA zAradA maMdira roDa, pAlaDI, ahamadAbAda - 380 007 (gujarAta) Phone:0792664 4502.26645430_-E-mail:shree sangh@yahoo.com