Book Title: Purusharth Siddhyupaya
Author(s): Manikchand Chavre
Publisher: Z_Acharya_Shantisagar_Janma_Shatabdi_Mahotsav_Smruti_Granth_012022.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211368/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArthasiddhayupAya : eka-adhyayana paM. ba. mANikacaMdrajI cavare, kAraMjA 'puruSArthasiddhayupAya' AcArya amRtacaMdra kA AcAraviSayaka adbhuta graMtha hai| AcArya zrI amRtacaMdra vikrama kI 12 vIM sadI ke dRSTi-saMpanna vidvAn , marmajJa bhASAprabhu, adhikAra saMpanna santazreSTha haiM / inakeH-1 puruSArthasiddhayupAya, 2 tattvArthasAra, 3 samayasAra AtmakhyAti-TIkA, 4 pravacanasAra-tattvadIpikA TIkA, 5 paMcAstikAya-samayavyAkhyA TIkA ye pAMca graMtha mudrita rUpameM hameM upalabdha haiN| ye vidvanmAnya graMtha haiM / AmnAyayukti yoga se susaMpanna haiN| isake sivA 'sphuTamaNikoza' nAmaka udbhaTa paccisikAoM kA saMgraha vartamAnahI meM upalabdha huA hai| jisakA saMpAdana ho rahA hai| isa prakAra kula chaha graMthoM kI apUrva saMpatti dRSTigocara hotI hai| nirdoSa tattva-mUla yathArtha kahanA, yuktisahita kahanA, saMkSepa meM sUtra rUpase kahanA, adhikArasaMpanna anubhava kI bhASA meM kahanA ye AcArya racanA ke sAtizaya vizeSa haiN| puruSArthasiddhayupAya meM AryAcchanda ke kula 226 zloka haiN| graMtha chaha pramukha vibhAgoM meM vibhakta hai| 1 graMthapIThikA (zloka 1-19) maMgala, tatvamUla, kAryakAraNa bhAva i.| 2 samyagdarzanAdhikAra (zloka 20-30) svarUpa, ATha aMgoM kA nizcaya vyavahAra kathana / 3 samyagjJAnAdhikAra (zloka 31-36) samyadgarzana se avinAbhAva aura kAryakAraNa saMbaMdha / 4 samyakcAritrAdhikAra (37-174) bAraha vratoM kI ahiMsA, poSakatA i. / 5 sallekhanAdhikAra (zloka 175-196) jisameM vratAticAroM kA bhI varNana sammilita hai| 6 sakalacAritrAdhikAra (zloka 197-226) jisameM ratnatraya dharma kI nirdoSatA yuktipUrvaka siddha hai| graMtha ke Upara AcAryakalpa paM. ToDaramalajI kI hiMdI TIkA hai jo apUrNa thI aura use kavivarya paM. daulatarAmajI ne saM. 1827 meM pUrNa kii| isakA vartamAna hiMdI anuvAda paM. nAthUrAmajI premI ne kiyA hai| yadi isa graMtha ko upAsaka zrAvakoM kI 'AcArasaMhitA' kahI jAya to atyukti nahIM hogii| pIThikA-baMdharUpa prathama adhikAra meM graMthakAra ne maMgalAcaraNa meM kevala jJAna ko paraMjyoti kahA hai, use aise darpaNa kI upamA dI jisameM saMpUrNa padArthamAlikA yathArtha pratibimbita hai / guNI kisI viziSTa vyakti ke nAmasmaraNa ke aivaja meM guNamAtra kA smaraNa sahetuka hai| parIkSApradhAna abhedarUpa kathanazailI kA yaha maMgalamaya 245 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sUtrapAta hai| paramAgama tattva ko kahatA hai / tattva vastu kA yathArtha dharma hotA hai| vastu svayaM anekAnta rUpa hai isalie anekAnta paramAgama kA bIja siddha hai| nitya-anitya, sata-asat , eka-aneka, bheda-abheda ye paraspara sApekSa aneka dharma (anta) svayaM vastu ke aMgabhUta haiN| sUkSmadRSTi ke avalaMbana karane para ina dharmo meM sAmaMjasya sahaja hI pratIta hotA hai| isakI bhI AcArya ne vandanA kI hai| graMtharacanA kI pratijJA meM lokottama puruSArthasiddhayupAya graMtha kA avatAra vicakSaNa vidvAnoM ke lie hai, isa spaSTa ullekha se graMtha kI lokottara zreNI svayaM sunizcita hotI hai / kisI bhI vastutattva kA varNana mukhyarUpa se ( svarUpa pradhAna-nizcaya pradhAna ) aura upacArarUpa se ( nimitapradhAna vyavahArapradhAna ) hotA hai| amUrta caitanyaghana puruSa ke (AtmA ke) yathArtha jJAna ke lie ubhaya nayoM kA jJAna nitAnta Avazyaka hotA hai| svAzrito nizcayaH / zarIrAdi se saMyukta honepara bhI AtmA ko vibhakta-ekatva svarUpa arthAt nokarma aura bhAva karmoM se pRthak aura apane guNaparyAyoM se tanmaya jAnakara hI jIva svayaM ko zuddha anubhava kara sakatA hai / isa zuddha svarUpa ko 'bhatArtha', 'paramArtha' kahate hai aura ise jAnanevAle naya ko nizcaya naya tathA kathana ko anupacarita kathana kahate haiN| parAzrito vyavahAraH / zarIrAdi paradravyoM ke Azraya se AtmA ko jAnanA jaise yaha AtmA manuSya hai, ityAdi kathana upacAra kathana hai| aura aisA jJAna vyavahAranaya dvArA hotA hai| isakA viSaya arthAt abhUtArtha hai / nirapavAda vastutatva ke parijJAna ke lie nimna likhita sUtroM ko hRdayaMgama karane se AgAmI AcAra viSayaka kisI prakAra ko vikalpa nahIM rahegA / yaha dRSTi AcAra kI AdhArazilA hai siddhazilA tulya svayaM siddha hai| nizcaya bhUtArtha (vastusvarUpa ) aura vyavahAra abhUtArtha (avastusvarUpa ) hai| vyavahAra aura nizcaya ko yathArtha jAnanevAle hI vizva meM tIrtha nirmAtA hote hai| nizcaya zraddhAse vimukha vyakti paradravya meM ekatva pravRtti karatA hai / yahI saMsAra hai / ajJAnI ko tattva samajhAne mAtra ke lie 'ghI ke ghaDe' kI taraha vyavahAra kathana mAtra upacAra prayoga hotA hai| ___ upadeza ke yathArtha phala ke icchukoM ko nizcaya aura vyavahAra donoM ko yathArtha jAna kara madhyastha honA anivArya hai| paramArtha se parADmukha vrata-tapa bAlavrata bAlatapa hai ve nirvANa ke kAraNa nhiiN| unameM samIcIna dRSTi nahIM hai aura rAgadveSa kI sattA bhI hai / ___ cAritra, zuddhisvarUpa hai use puNyabaMdha kA kAraNa mAnanA ajJAnatA hai / baMdha ke kAraNa mithyAdhyavasAyarAgadveSa hote hai, na ki zuddhi aura vItarAgatA / AtmA ke zraddhAnajJAna-sthiratArUpa mokSamArga ko na pahicAnakara kevala vyavahArarUpa darzana jJAna cAritra kI sAdhanA ko mokSamArga mAnanevAle-zubhopayoga meM santuSTa hote hai zuddhopayogarUpa mokSamArga meM pramAdI hote Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 247 hai / AryA 9 se 15 meM puruSa - puruSArtha - puruSArthasiddhi aura puruSArthasiddhayupAya kA svarUpa kramazaH spaSTa huA | hamArA vivekI jijJAsuoM ko anurodhavizeSa hai ki ve ina prAraMbhika 19 mUla zlokoM kA aura paMDitajI ke hiMdI anuvAda kA akSarazaH manana avazya kareM / vaha svayaMpUrNa hai / cAritra saMbaMdhI saMpUrNa vikalpoM kA sahajI parihAra ho jAvegA / cAritra ko kisa dRSTi se AMkanA isakA parijJAna bhI ho jAvegA / 'puruSa' zabda kA artha ' cidAtmA' hai vaha sparzAdi se rahita hai / apane jJAnAdi guNa paryAyoM se tanmaya hai / dravya kA dUsarA lakSaNa jo utpAdavyaya dhauvya kA honA usase vaha samAhita hai / cidAtmA kA cetanA lakSaNa nirdoSa hai / vaha jJAna cetanA va darzana cetanArUpa se do prakAra kI hokara bhI pariNamana apekSA se tIna prakAra hai| jJAna cetanA - zuddha jJAna svarUpa pariNamana karatI hai / karma cetanA - rAgAdirUpa pariNamana karatI hai / karmaphala cetanA - sukhaduHkhAdi bhoganerUpa pariNamana karatI hai / puruSa kA 'artha' arthAt prayoja sukha hai phira bhI anAdikAla se jJAnAdi guNoM ke savikAra - pariNamanarUpa pariNamatA huA yaha jIva savikAra pariNAmoM kA hi kartA-bhoktA rahA hai aura kA nahIM yaha viparIta puruSArtha rahA / vikAroM se rahita acala jJAyakarUpa caitanyarUpatA ko prApta honA kRtakRtyatA hai yahI puruSArtha - siddhi hai / upAya ke parijJAna ke lie jIvasvarUpa - karmasvarUpa - paraspara nimitta naimittika saMmbadha, svabhAva-vibhAva ityAdi viSayaka zloka 12, 13, 14, 15 atyanta mahattvapUrNa hai / sAthahI sAtha samayasAra kalaza - yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tat karma / yA pariNati kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA // isako sAtha meM rakhakara kAryakAraNa bhAva aura nimitta naimittika bhAvasaMbaMdhI saMpUrNa vikalpa jA gala sakatA hai / pudgaloM kA karmarUpase svayaM pariNamana hotA hai / jIva ke zubhAzubha pariNAma kevala nimitta mAtra hote haiM / isI prakAra jIva apane- cidAtmaka bhAvarUpa se pariNamatA hai, pudgala karma kevala nimitta mAtra hotA hai, yaha hai vastusthiti / karma - nimittaka bhAvoM meM tanmayatA kA anubhavana karanA ajJAna hai aura saMsAra kA bIja hai / rAgAdibhAva sacetana hai isalie inakA kartA jIva hote hue bhI svayaM granthakAra unheM 'karmakRta ' ' kahakara ' asamAhita' bhI kaha rahe hai| Azaya spaSTa hai ki ve zuddha jIva svabhAvarUpa nahIM hai karma ke nimitta hote hue hote hai / ataeva ' karmakRta ' kahe gaye haiM / inameM AtmasvarUpa kI kalpanA karanA aura upAdeyatA kI dhAraNA banAnA yaha korA ajJAna hai / isa viparIta mithyA abhiprAya ko jaDamUla se dUra karanA yaha samyagdarzana hai / karma nimittaka bhAvoM se bhinna, apane zuddha caitanyasvarUpa ko yathAvat jAnanA - anubhavanA yaha samyagjJAna hai / aura karmanimittaka bhAvoM se udAsIna hokara nijasvarUpa meM sthira honA samyakcAritra hai / ratnatraya svarUpa tinoM kA samudAya yathArtha meM puruSArtha siddhi kA upAya svayaM siddha hotA hai / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha jisa prakAra nirlepa nagnatva (digambaratva) mauna bhAva se muktimArga ko batalAtA hai isalie hama use maMgala-lokottama aura zaraNa ke rUpa meM vinA kisI vikalpa ke svIkAra kara lete haiM; usI prakAra zuddha puruSa kA zuddha pariNAma rUpa kArya usako anupacarita rUpase kahanevAlA nizcayanaya-usakI bhUtArthatA vyavahAra kI nimitAdhInatA usakI abhUtArthatA Adi ko abhrAMtarUpa meM spaSTa spaSTa nagna satya kahanevAle zlokoM kA mahattvapUrNa Azaya maMgala hai, lokottama hai aura zaraNa bhI hai use yathArtharUpase svIkAra kara leneparahi granthAntargata sArA varNana sajaga sacetana ho jAtA hai| ratnatrayAtmaka mArga ke pathika munIzvaroM kA AcAra ekAntaviratirUpa 'autsargika' hotA hai; aura padAnusArI upAsakoM kI vRtti ekadeza viratirUpa hote hue bhI AtmAbhimukha dRSTi hone se tathA ratnatraya ke bIja usameM vihita hone se zrAvakAcAra mokSamArga ko batalAnevAlA hotA hai isIlie vaha kayanIya hai / isa sat Azaya ko lekara grantha kI mahattvapUrNa pIThikA samApta hotI hai| zrAvakadharma vyAkhyAna ( zloka 20-30) mokSamArga ratnatrayAtmaka hai / yathAzakti ArAdhanA upAdeya hai| sarvaprathama samyagdarzana anivArya hai usake honepara he jJAna aura cAritra yathArtha hote haiN| jIvAjIvAdi tattvArthoM kA niraMtara zraddhAna karanA cAhiye / yaha zraddhAna viparIta zraddhAna virahita AtmasvarUpa hi hai / pRthagmUla vastu nahIM hai yadyapi samyagdarzana ke ATha aMga ve hI kahe jo ratnakaraNAdi graMthoM meM varNita haiM phira bhI unakA lakSaNa viziSTa dRSTisahita hai, ( nizcaya aura vyavahArarUpa ) nirUpita hai| 1 niHzaMkitaH--sarvajJakathita vastu samUha anekAntAtmaka hai kyA vaha satya hai yA asatya aise vikalpoM kA na honaa| __2 niSkAMkSitaH--iha paraloka meM baDappana kI aura para samaya kI (ekAnta tattva kI ) abhilASA na krnaa| __ 3 nirvicikitsAH-aniSTa kSudhA tRSA Adi bhAvoM meM tathA malamUtrAdi ke saMparka hone para glAni nahIM krnaa| ___4 amUDha dRSTiH-tattvaruci rkhnaa| loka vyavahAra meM mithyAzAstroM meM, mithyAtattvoM meM-mithyA devatAoM meM ayathArtha ( mithyA ) zraddhA nahIM krnaa| 5 upagRhana (upabRMhaNa ):-mArdavAdi bhAvoM se Atma guNoM kA vikAsa karanA aura anyoMke doSoMkA AviSkAra nahIM krnaa| 6 sthitikaraNa :--kAmakrodhAdi ke kAraNa nyAya mArga se vicalita hone para yuktipUrvaka svayaM ko aura para ko sthira krnaa| 7 vAtsalyaH-mokSa kAraNa ahiMsA meM aura sAdharmI baMdhuoM meM vAtsalya bhAva rkhnaa| | Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 8 prabhAvanAH- ratnatraya prakAza dvArA svAtmA ko prabhAvita karanA aura dAnAdi dvArA anyoM ko prabhAvita krnaa| samyagjJAnAdhikAra (zloka 31-36) darzana ( zraddhA ) guNa kI samyagdarzanarUpa paryAya hote hI jJAna samyagjJAnarUpa hotA hai| ina donoM guNoM kA paryAyAntara eka eka samaya meM hotA hai phira bhI dIpa prakAzakI taraha samyagdarzana kAraNa aura samyagjJAna kArya ho jAtA hai| donoMmeM lakSaNa bheda hai, pRthagArAdhana iSTa hI hai, koI bAdhaka nhiiN| samyagjJAna kI ArAdhanA karate samaya AmnAya-zAstra paraMparA, yukti aura anuyogoM kI nirdoSatA ko dRSTi meM lenA Avazyaka hotA hai| samyagjJAna kA lakSaNa-sat aura anekAnta tattvoM meM vaha saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya se pUrNatayA rahita AtmasvarUpa hI hai (zloka 35) / samyagdarzana kI taraha samyagjJAna ke bhI ATha aMga haiM (zloka 36) / unakA svarUpa mananIya hai / yadyapi svataMtra zlokoM meM isakA varNana nahIM hai phira bhI TIkA meM jo AyA usakA saMkSepa isa prakAra hai| 1. vyaMjanAcAra-bhAvazruta kA kalevara jo dravyazruta (zAstra-sUtra-gAthA Adi) ke uccAraNa yA lekhana kI nirdoSatA rkhnaa| 2. arthAcAra--zabda-pada Adi kA yathAsthAna samIcIna artha grahaNa karanA / 3. ubhayAcAra-donoM kI (zabda aura artha kI) sAvadhAnatA rakhanA / 4. kAlAcAra-zAstrokta samaya meM (saMdhikAla choDakara ) adhyayanAdi karanA / 5. vinayAcAra-adhyayanAdi ke samaya nirahaMkAra bhAvapUrvaka namratA kA honA / 6. upadhAnAcAra-- adhIta viSaya dhAraNA sahita sthAyI rkhnaa| 7. bahumAnAcAra- jJAna, zAstra Adi sambandhI tathA guru sambandhI AdarabhAva rakhanA / 8. anivAcAra-jJAna-zAstra-guru Adi kA apalApa nahIM karanA / samyakcAritrAdhikAra darzana moha kA abhAva aura samyagjJAna kA lAbha hone para sthira cittatA pUrva samyakcAritra kA AlaMbana upAdeya hai yahI krama hai / vaha nirapekSa rUpa hotA hai / hiMsA ahiMsA ke vicAra-viveka (kucha sUtra vAkya sUktiyA~) ___ saMpUrNa sAvadha yoga kA parihAra cAritra hai vaha vizada arthAta nirmala vairAgyapUrNa evaM AtmasvarUpa hai (zloka-39) 32 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha saMpUrNa rUpa se saMpUrNa pApoM se aliptatA hone se yati svayaM samayasArarUpa hotA hai aura gRhastha ekadezavirata aura upAsaka ke rUpa hotA hai / AtmapariNAma ke ghAtaka hone se asatya bhASaNAdi jitane bhI pApa haiM ve kevala ziSyoM ko hiMsA kA svarUpa spaSTa ho isI hetu se batalAe haiN| kaSAya pravRttipUrvaka prANoM kA ghAta honA dravya hiMsA hai| rAgAdi vikAroM kI utpatti bhAva hiMsA hai aura utpatti na honA ahiMsA hai| (zloka 44) ___ yadi rAgAdikoM kA Aveza vahIM hai aura AcaraNa sAvadhAna hai phira bhI yadi yogAyoga se prANa vyaparopaNa hotA hai to vaha hiMsA nahIM hai / (zloka 45) pratyuta jIva ghAta ho yA na ho yadi rAgAdi hai to vahAM hiMsA avazya hai / (zloka 46) kaSAya vaza jIvAtmA avazyahi AtmaghAtI hai / ataeva pramatta yoga hI hiMsA hai| (zloka 47-48) atisUkSma hiMsA kA bhI AdhAra paravastu nahIM hai phira bhI hiMsA ke AyatoM kA tyAga pariNAma vizuddhi ke lie upAdeya hai, isa prakAra dravyabhAvoM kA sumela hai| isa saMdhi ke dRSTipatha meM na lenevAlA bahirAtmA hai, kriyA meM AlasI aura cAritra pariNAmoM kA ghAtI hai| ina viveka sUtroM ke Azaya ko samajhanevAloM ko hI nimnalikhita vikalpoM se nivRtti sahaja hI hotI hai / 1. hiMsA na karate hue bhI eka vyakti hiMsA phala kA bhoktA hotA hai aura dUsare kisI eka ke dvArA hiMsA hote hue bhI vaha hiMsA kA phalabhAgI nahIM hotA hai / (zloka 51) 2. kisI eka ko thoDI hiMsA mahAn phaladAyI hotI hai, dUsare kisI eka ko dvArA ghaTita mahAhiMsA bhI alpa phaladAyI hotI hai / (zloka 52) 3. sahayogiyoM ke dvArA eka samaya meM kI gayI hiMsA jahA eka ko maMda phala detI hai vahAM vahI hiMsA dUsaroM ko tIvra phala detI hai / (zloka 53) 4. pariNAmoM ke kAraNa kabhI hiMsA kA phala pahale prApta hotA hai kabhI hiMsA ke kSaNa meM hI, kabhI bAda meM aura kabhI hiMsA pUrI hone ke pahale hI phala prApta hotA hai / (zloka 54 ) 5. kabhI hiMsA karanevAlA eka hotA hai aura phala bhoktA aneka hote haiN| pratyuta hiMsA karanevAle aneka aura phala bhoktA eka hotA hai / (zloka 55) 6. kisI eka ko hiMsA phalakAla meM ekamAtra hiMsA pApa ko phaladAyI hotI hai aura dusare ko vahI hiMsA ahiMsA kA adhika mAtrA meM phala detI hai / (zloka 56) 7. kisI eka kI pravRtti bAhya meM jo ahiMsA (pratIta ) hotI hai vaha anta meM hiMsA ke phala svarUpa siddha hotI hai aura kisI jIva kI hiMsA bhI antatogatvA ahiMsA ke phalasvarUpa se phalatI hai| (zloka 57) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana sArAMza-1. hiMsya = ( jisakI hiMsA kI jAtI hai) dravyabhAvarUpa prANa / 2. hiMsaka = (kaSAyI ghAtaka jIva) 3. hiMsA = (prANoM kA ghAta) 4. hiMsA phala = (pApoM kA saMcaya ) ina cAra avayavoM kA vAstavikarUpa se vicAra karake hI hiMsA kA vAstavika tyAga ho sakatA hai / isa prakAra sAmAnyarUpa se hiMsA ahiMsA kA varNana karane ke avAMtara vizeSarUpa se madyAdikoM ke tyAga kA vidhAna karate samaya kiyA gayA kAryakAraNa bhAvoM kA varNana bhI sAtizaya mUlagrAhI huA hai / jaise madyatyAga vidhAna-madirA citta ko mohita karatI hai| mohitacitta vyakti ko vastu dharma kA vismaraNa hotA hai| aura dharma ko vismRta karanevAlA jIva niHzaMka rUpase hiMsAcaraNa karatA hai / madya rasaja jIvoM kI yonibhUta hai, madyapAna meM unakI hiMsA honA anivArya hai| sAtha hI abhimAna-bhaya-kAmakrodha Adi vikAroM kI utpatti madyapAna se avinAbhAvI hai jo vikAra svayaM hiMsArUpa hai| isI prakAra mAMsa bhakSaNAdi kA varNana mananIya hI hai aura madhu bhakSaNa meM bhI bhAva hiMsA aura dravya hiMsA avazyaMbhAvI hai / yaha zAstroM meM pApoM ke nava prakAra se (mana-vacana-kAya-kRta-kArita-anumodanA se) honevAle tyAgako autsargika tyAga (sarva deza tyAga-jo muniyoM ko hotA hai) aura zrAvaka ko pratimAdikoM meM honevAle tyAga ko ApavAdika tyAga kahA hai| zrAbaka avasthA meM yadyapi sthAvara hiMsAse alipta rahanA azakya prAya hai tathApi saMkalpapUrvaka trasa hiMsAkA to tyAga use honA hI cAhiye sAtha meM vyartha sthAvara hiMsA ke tyAgase bhI svayaM ko sAvadhAna evaM alipta rakhanA Avazyaka hI hotA hai / saMsAra meM ajJAna aura kaSAyoM kI bahutAyatatA hone se vyavahAra meM hI nahIM paraMtu anyAnya jainatara zAstroM meM bhI ajJAnavaza hiMsA kA vidhAna AyA hai, Azcarya yaha hai kI use dharma batalAyA hai| vaha sAmAnya logoM ko cakkara meM DAlatA hai; jisake kucha udAharaNa dRSTAMta rUpa meM (zloka 79 se zloka 90 taka) Aye haiN| jo mumukSuoM ko mArgadarzana ke lie paryApta hai unheM upalakSaNa ke rUpameM hI samajhanA caahie| aura saMkalpI hiMsA se svayaM ko bacAnA cAhie / jaise 1. dharma ke lie hiMsA karanA doSAspada nahIM hai| 2. devatAoM ko balI caDhAnA cAhie kyoMki dharma devatAoM se hI utpanna hotA hai| 3. pUjya vyakti guru AdikoM ke nimitta prANighAta meM doSa nahIM hai / 4. bahuta se choTe choTe jIvoM ko mArane ke aivaja meM kisI eka baDe kA ghAta karanA acchA hai| 5. kisI eka ghAtajIva kI hatyA karane se bahuta se prANiyoM kI rakSA hotI ataH hiMsaka prANi kA ghAta karanA caahie| 6. yadi ye hiMsra-siMhAdi jIvita raheMge to inase hiMsA hogI aura unheM bahuta pApa nirmANa hogA ataH dayA bhAvase inako hI mAranA acchA hai / 7. duHkhI duHkha se vimukta hoMge ataH duHkhIyoM ko mAranA acchA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 8. sukhIyoM ko sukhabhoga karate samaya hI mAranA cAhie kyoM kI sukhamagna avasthA meM mArane se AgAmI bhavameM ve sukhI hI hoMge / 9. dharma kI icchA karanevAle ziSya ne dharma prApti ke hetu apane gurudeva kI hatyA karanA cAhie / 10. dhanalolupI guru ke cakkara meM Akara khArapaTikoM kI mAnyatA ke anusAra mRtyu ko svIkAra kara dharma mAnanA / 252 11. samAgata atithi ke lie bahumAna kI bhAvanA se apanA nijI mAMsa kA dAna karanA / ye aise vikalpa haiM jo sAmAnya sArAsAra vicAra se bhI pare haiM / paraMtu kama jyAdA mAtrA meM isa prakAra ke anyAnya vikalpoM kA bhUta Aja bhI paDhe hue aura anapaDha donoM ke sirapara savAra hai / aise vikalpoM ke cakkara meM nahIM paDanA cAhie / isalie AcArya zrI ne jagaha jagaha para jo saMketa kie haiM ve nissaMzaya DUbatI huI jIvana naukA ke lie dIpastaMbha ke samAna hai / jaise abheda dRSTi meM vizuddhatA cAritra hai, usI prakAra vizuddhatA kA abhAva pApa hai / vahI pApa asatya, corI, vyabhicAra Adi anekarUpa dikhAI detA jo abheda dRSTi meM ' hiMsA ' hI hotA hai isa Azaya ko jagaha jagaha batalAyA gayA hai / bheda - abheda varNana paraspara sammukha hokara huA hai / hiMsA varNana sApekSa vistRta isIlie kiyA gayA hai jisase pApoM kI AtmA suspaSTa ho hiMsA pApa kA kendra hai / asatyAdi hiMsA ke paryAya hai yaha bhI spaSTa ho jAya / asatya ke cAra bheda - ( 1 ) sat ko bhI yahA~para nahIM hai kahanA (2) avidyamAna vastu ko ( 3 ) apane svarUpa se vidyamAna vastu ko ' vaha hai ' ( 4 ) garhita -- sAvadya aura apriya bhASA prayoga bhI bhASA prayogoM meM asatya hI samajhanA cAhie / samIcIna prayogoM kA tyAga Avazyaka hotA hai unakA vidhAna zloka 96-97-98 meM avazya hI dekhanA cAhie | zrAvaka avasthA meM (bhogopabhoga ke lie sAdhana svarUpa pApa ko choDane meM azakya hotA hai aisI avasthA meM yAvat zakya asatya kA bhI sadA ke lie tyAga honA cAhie yaha vidhAna mArga darzaka hai / arthAta vidyamAn ko asat kahanA jaise devadatta hone para bhinna rUpa se kahanA jaise yahAM ghaTa hai ( na hone para bhI isa rUpa se kahanA jaise gAya ko 'ghoDA' kahanA asatya hai / jahAM jahAM pramatta yoga hai una saba vyavahAra meM bhI saphalatA ke lie jina bhASA corI ke tyAga kathana meM bhI pramattayoga vizeSaNa anusyUta hai, artha (dhana) puruSoM kA bahizcara prANa hone se paradravya-haraNa meM prANoM kI hatyA samajhanA caahie| jahAM corI vahAM hiMsA avibhAvarUpa se hotI hai / paraMtu buddhipUrvaka pramattayoga kA abhAva hone se karma-grahaNa corI nahIM kahI jAtI Adi aMzoM kA varNana saMkSepa AyA hai / abrahma svarUpa varNana meM dravyahiMsA - bhAvahiMsA - kuzIlatyAga ke krama kA vidhAna cAra zlokoM meM hai / rAgAdi utpatti ke AdhInatA se kuzIla meM hiMsA avazyaMbhAvI hai yaha bhI batalAyA hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 253 parigraha pramANa vrata kA varNana (zloka 111 se 128) taka AyA hai / yahA~ para bhI sUtra rUpa se mahattvapUrNa dRSTikonoM kA aMkaNa hai| parigraha kA lakSaNa jo mUrchA kahA vaha mohodaya nimittaka mamatva-pariNAmarUpa hai| parigrahatA kI vyApti mUrchA ke sAtha hai / bAhya parigraha na hote hue bhI mUrchAdhIna parigrahI hai| aisA hone para bhI bAhya vastU ko mUrchA kI nimittatA hai hii| akaSAyI jIvoM ko karma grahaNa meM mUrchA saMbhava nahIM hai / abhyaMtara vibhAvarUpa mithyAtva vedatraya, hAsyAdi chaha vibhAva aura krodhAdi cAra kaSAya ina caudaha ko aMtaraMga parigraha kahanA jaina tattvajJAna kI apanI vizeSatA hai| bAhya sacitta aura acitta padArtha mUrchA ke AdhAra yA Ayatana hone se unheM parigraha kahA hai| mUrchA-bhAva hiMsA kA hI paryAya hai| mUrchA pariNAma kI adhikatA hone se hI hiraNa ke bacce kI apekSA cUhe khAnevAlI billI nissaMzaya adhikatara hiMsaka hai| aMtaraMga parigraha tyAga ke krama kA ullekha karate hue anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSTayoM ko ye samyagdarzana ratna ke curAnevAle cora haiM yaha kahakara mithyAtva ke sAtha unakA parityAga pahale hone kI AvazyakatA btlaayii| asaMyama aura parigraha kA nikaTa saMbaMdha hai| azeSa parigraha tyAjya hI hai| yadi vaha autsargika avasthA bana nahIM pAtI to zakti ke anusAra use kama karanA cAhie kAraNa vizeSa yaha hai ki tattva yAne Atmatattva kA svarUpa svayaM paradravya se sarvataMtra svataMtra aura nivRttirUpa hai| rAtri-bhojana parityAga ko kahIM kahIM para chaTTA aNuvrata bhI kahA hai ataH usakA varNana kramaprApta hI hai| rAgabhAva (Asakti kI) kI adhiratA rAtri bhojana meM bhI nimitta hai / sthUla sUkSma jIvoM kI hiMsA rAtribhojana meM sutarAM avazya hone se dravyahiMsA bhI sunihita hai| niyamapUrvaka rAtribhojana-parihAra jainIyoM kI kulakramAgata AcAra vizeSatA seMkaDo varSoM se rhii| vartamAna kI zithilatA zocanIya AcAra patana ko sUcita karatI hai / jIvanI ke lie jIvana dRSTi kI kitanI AvazyakatA hai isako bhI sUcita karatI hai| saptazIloM ke saMdarbha meM pratyeka vratoM kA varNana karate samaya ahiMsA kA paripoSa kaise saMbhava hai isako yathAsthAna digdarzita kiyA hai| digvrata aura dezavrata meM maryAdA ke bAhira pApatyAga hone se mahAvratitva kA Aropa vrata ke AtmAko spaSTa karatA hai / anartha daNDa ke pAMca hI bhedoM kA svarUpa saMkSipta hote hue bhI mUla meM dekhane lAyaka hai / zikSAvratoM meM sAmAyika kA apanA vizeSa sthAna hai| iSTAniSTa buddhi ke parihAra ko 'sAmya' kahate hue sAmAyika ko Atmatatva prApti kA mUla kAraNa batalAyA hai| dinAnta aura nizAnta meM tathA anya samaya meM bhI vaha karaNIya hai| kucha samaya mAtra ke lie kyoM na ho pApa mAtra kA tyAga hone se uparicarita mahAbatitva kA ullekha vrata kI gurutA batalAtA hai| proSadhopavAsa meM usI sAmya bhAva ke saMskAroM kA dRDhIkaraNa hotA hai sAtha meM nava bhaMgoMse ahiMsAvrata kA solaha prahara taka ke lie vizeSa paripoSa batalAyA hai / bhogopabhoga parimANa vrata ke lie vastu tattvakA aura apanI zakti kA parijJAna Avazyaka hai / ananta kAyika vastu kA parityAga vratIyoM ko Avazyaka hai| navanIta jIvotpatti kA yonIbhUta hone se tyAjya hai / kAla aura vastu kI maryAdA se saMtoSa aura saMtoSa se hiMsA tyAga svayaM sadhatA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha atithisaMvibhAga meM-svaparAnugraha hai, lobha parihAra svAnugraha hai aura hiMsA parihAra bhI hai / jJAnAdika siddhi meM nimitta hone se parAnugrahatA bhI hai| vidhi-dravya-dAtA-pAtra vizeSa kA parijJAna jAgRta viveka se hI saMbhava hai| navadhA bhakti vidhi vizeSa hai| phalAnupekSA, kSamA, RjutA, pramoda honA, asUyA kA aura viSada, ahaMkAra kA abhAva honA ye sAta guNa honA dAtA kI vizeSatA hai| rAgAdikoM kI utpattikArakatA nahIM honA dravyakI vizeSatA hai| mukti kAraNa guNoM kI abhivyakti hone se avirata samyagdRSTi vratI zrAvaka aura muni jaghanya madhyama utkRSTa pAtra vizeSa hai| sallekhanA-ko kahIM kahIM 13 vA vrata yA vrata maMdira ke kalaza kahate hai| prayatna pUrvaka kI gayI dharma sAdhanA dharma dhana hai use sAtha meM le jAne kI prakriyA sallekhanA hai| kaSAyoM ke sUkSmAtisUkSma paryAyoM kA uttarottara abhAva hotA jAya isalie sallekhanA meM icchA kA abhAva hotA hI hai / sthUla dRSTiyoM ne mAtra deha daNDa kI prakriyA ko dekhA aura use AtmahattyA kahA yaha tattva viTaMbanA hai| jo vicAra vivekazUnyatA ko batalAyA hai / sallekhanA mUrtimAna ahiMsArUpa hai aura AtmahattyA korI hiMsA hai| aticAroM kA varNana 16 zlokoM meM (181 se 196) AyA hai| aticAra kevala upalakSaNa rUpa hote haiM isa prakAra saMbhavanIya doSoM se vratoM ko bacAnA caahie| muniyoM ke sakalacAritra kA varNana 14 zloka meM (197 se 210) saMgRhita hai| anazana, avamodarya, vRtiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana, kAyakleza ye bAhya tapa hai| vinaya vaiyyAvRttya, prAyazcitta vyutsarga svAdhyAya dhyAna ye AbhyaMtara tapa hai| samatA, stava, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga ina chaha ko Avazyaka kahate haiN| tIna gupti, pAMca samitiyoM ke pIche 'samyak ' vizeSaNa vaiziSTyapUrNa hai| dazadharma, bAraha anuprekSA, bAIsa pariSahajayoM kA varNana TIkA aura bhASyoM meM jAnane yogya hai / sAdhaka avasthA meM aMtarmukha dRSTi pUrvaka ratnatraya kI bhAvanA hotI hai| vizuddhatA aura rAga kA yA vicAra aura vikAroM kA nityaprati dvaMdva hotA hai aisI avasthA meM baMdha jo bhI hotA hai vaha rAgabhAva se hotA hai vaha ratnatraya kA vipakSI hai| ratnatraya hara hisse meM mokSa kA hI upAyabhUta hai| yoga aura kaSAya baMdhana ke kAraNa hai ratnatraya na yogarUpa hai na kaSAyarUpa, vaha to zuddhasvabhAvarUpa hI hai| zuddha Atma nizciti samyagdarzana hai, zuddha AtmasvarUpajJAna samyagjJAna hai aura zuddha AtmA meM sthiratA hI cAritra hai inase baMdha kaise saMbhAvya hai ? vaha nirvANa kA-paramAtmapada kA hI kAraNa hai / ___ samyaktva kI aura viziSTa vizuddhatArUpa cAritra kI sattA meM tIrthaMkara nAmakarma, AhAraka zarIra nAmakarma tathA uparima graiveyakAdi saMbaMdhI devAyu kA baMdha varNana zAstroM meM jo AyA hai vaha vizuddhatA ke sAtha saMlagna yoga aura kaSAya mUlaka hI hai| kaSAyoM kI vilakSaNa maMdatA ko zubhopayoga kahate haiN| vaha puNyAsrava meM hetubhUta hotA hai AcAryoM kI tattva dRSTi use (zubhopayogI) aparAdha kahatI hai / ___ zloka 211 se 222 ina 12 gAthAoM meM AyA huA sUkSma tattvavivecana svayaM svataMtra graMtha kI yogyatA rakhatA hai| davAI kI botala ko lagI huI prAmANika kaMpanI kI prAmANika muhara kI taraha AcAra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 255 saMhitA ko isa amRta kuMbha ko lagI huI pUrNa prAmANikatA kI digdarzaka jaina tattva nIti kI yaha lokavilakSaNa mudrA hai / viveka se amRtasvarUpa AcArasAra kA rasAsvAda yaha aMtarAtmA kA parama puruSArtha hai| isIke dvAra se paramAtmapada kI prApti hai| jo nitya nirUpalepa, svarUpa meM samavasthita, upaghAtavirahita, vizadatama, paramadarUpa, kRtakRtyakarUpa, vizvajJAnarUpa, paramAnaMdarUpa zAzvata anubhUti svarUpa hai| AcArya amRtacaMdra kA tattvavivecana jaise lokavilakSaNa adbhuta yuktiyoM se bharapUra huA hai usI taraha unakI grantha kI prazasti bhI adRSTapUrva uThI huI AtmA kI ucyatA kI dyotaka hai " nAnA varNoM se bane zabdoM se padoM kI racanA huii| padoM meM vAkyoM ko banAyA / vAkyoM ne hI isa paramapavitratama zAstra ko banAyA hai isameM hamArA kucha nahIM hai|" gauravazAlI AcArya amRtacaMdra jaisoM kA AtmA hI yaha kaha sakatA hai| zatazaH praNAma ho aise antarAtmA ko| [ puruSArthasiddhayupAya-zrImad rAyacaMda jaina zAstra mAlA-(sarala hiMdI bhASA TIkAsahita ) paramazruta prabhAvaka maMDaLa mu. agAsa, po. borIyA vhAyA AnaMda, gujarAtha mUlya 3-25] mUla hiMdI TIkAkAra zrI paM. ToDaramalajI aura zrI paM. daulatarAmajI (vartamAna hiMdI saMskaraNa zrI paM. nAthUrAmajI premI)