Book Title: Prakrit Vyakaran Abhyas Uttar Pustak
Author(s): Kamalchand Sogani, Shakuntala Jain
Publisher: Apbhramsa Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004211/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka DaoN. kamalacanda sogANI nidezaka jainavidyA saMsthAna-apabhraMza sAhitya akAdamI dvArA racita prAkRta-vyAkaraNa ke abhyAsoM kI svayaM jA~ca hetu racita uttara pustaka kI lekhikA zrImatI zakuntalA jaina NANujjIvA jAvA jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka DaoN. kamalacanda sogANI nidezaka jainavidyA saMsthAna-apabhraMza sAhitya akAdamI dvArA racita prAkRta-vyAkaraNa ke abhyAsoM kI svayaM jA~ca hetu racita uttara pustaka kI lekhikA zrImatI zakuntalA jaina sahAyaka nidezaka apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura mANu jIbIjAbA jainavidyA saMsthAna zrI mahAvIrajI prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI rAjasthAna For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka apabhraMza sAhitya akAdamI jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI zrI mahAvIrajI - 322 220 (rAjasthAna) dUrabhASa - 07469-224323 prApti-sthAna 1. sAhitya vikraya kendra, zrI mahAvIrajI 2. sAhitya vikraya kendra digambara jaina nasiyA~ bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa, jayapura - 302 004 dUrabhASa - 0141-2385247 prathama saMskaraNa 2012 sarvAdhikAra prakAzakAdhIna mUlya - 300 rupaye ISBN No. 978-81-921276-6-8 pRSTha saMyojana phreNDsa kampyUTarsa jauharI bAjAra, jayapura - 302003 dUrabhASa - 0141-2562288 mudraka jayapura priNTarsa prA. li. ema.AI. roDa, jayapura - 302 001 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prakAzakIya prAkRta-vyAkaraNa viSaya pRSTha saMkhyA sandhi prayoga ke udAharaNa samAsa prayoga ke udAharaNa kAraka abhyAsa 1 abhyAsa 2 abhyAsa 3 abhyAsa 4 abhyAsa 5 abhyAsa 6 avyaya abhyAsa 7 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka' adhyayanArthiyoM ke hAthoM meM samarpita karate hue hameM harSa kA anubhava ho rahA hai| vaidikakAla se hI prAkRta bhASA bhAratIya Arya bhASA parivAra kI eka susamRddha loka bhASA rahI hai| yaha sarvavidita hai ki tIrthaMkara mahAvIra ne janabhASA prAkRta meM upadeza dekara sAmAnyajanoM ke vikAsa kA mArga prazasta kiyA hai| bhASA saMpreSaNa kA sabala mAdhyama hotI hai| usakA jIvana se ghaniSTha saMbaMdha hotA hai| jIvana ke uccatama mUlyoM ko janabhASA meM prastuta karanA prajAtAntrika dRSTi hai| Adhunika bhAratIya AryabhASAoM ke adhyayana ke lie prAkRta kA adhyayana aparihArya hai| yaha eka sArvajanIna siddhAnta hai ki kisI bhI bhASA kA jJAna prApta karanA racanA aura anuvAda kI zikSA ke binA kaThina hai| prAkRtaapabhraMza ko sIkhane-samajhane ke lie hI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI dvArA saMcAlita 'jainavidyA saMsthAna' ke antargata apabhraMza sAhitya akAdamI kI sthApanA san 1988 meM kI gii| vartamAna meM prAkRta bhASA ke adhyayana ke lie patrAcAra ke mAdhyama se prAkRta sarTiphikeTa va prAkRta DiplAmo pAThyakrama saMcAlita haiM, ye donoM pAThyakrama rAjasthAna vizvavidyAlaya se mAnyatA prApta haiN| prAkRta bhASA ko sIkhane-samajhane ko dhyAna meM rakhakara hI prAkRta racanA saurabha', 'prAkRta abhyAsa saurabha', 'prAkRta gadya-padya saurabha', 'prauDha prAkRta racanA saurabha', 'prAkRta-vyAkaraNa' 'prAkRta abhyAsa uttara pustaka' Adi pustakoM kA prakAzana kiyA jA cukA hai| 'prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka' isI krama kA prakAzana hai| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaka ke abhAva meM adhyayanArthI 'prAkRta - vyAkaraNa' ke abhyAsoM ko hala karake jA~cane meM samartha nahIM ho sakate haiN| ataH isa kaThinAI ko dUra karane ke lie 'prAkRta - vyAkaraNa' ke abhyAsoM ko hala karake 'prAkRtavyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka' kI racanA kI gaI hai, jisase adhyayanArthI abhyAsoM ko svayaM jA~ca ske| AzA hai 'prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara. pustaka' prAkRta adhyayanArthiyoM ke lie upayogI siddha hogI / . zrImatI zakuntalA jaina ne bar3e parizrama se 'prAkRta - vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka' ko taiyAra kiyA hai jisase adhyayanArthI prAkRta bhASA ko sIkhane meM anavarata utsAha banAye rakha skeNge| ataH ve hamArI badhAI kI pAtra haiN| pustaka prakAzana ke lie apabhraMza sAhitya akAdamI ke vidvAna evaM pRSTha saMyojana ke lie phreNDsa kampyUTarsa ke hama AbhArI haiM / mudraNa ke lie jayapura priNTarsa prA. li. dhanyavAdAha hai| jasTisa nagendra kumAra jaina prakAzacandra jaina DaoN. kamalacanda sogANI maMtrI adhyakSa saMyojaka 'jainavidyA saMsthAna samiti jayapura prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIrajI tIrthaMkara padmaprabhu mokSa kalyANaka divasa phAlguna kRSNa caturthI vIra nirvANa saMvat-2538 11.02.2012 For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta vyAkaraNa ke . uttara For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandhi-prayoga ke udAharaNa (prAkRta gadya-padya saurabha) nimnalikhita kA sandhi viccheda kIjie aura sandhi kA niyama btlaaiye| pATha 1-maMgalAcaraNa loguttamA = loga+uttamA (loka meM uttama) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| diTThasayalatthasArA = diTThasayalaattha+sArA (samagra tattvoM ke sAra jAne gaye) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| bhaviyANujjoyayarA = bhaviyANa+ujjoyayarA (saMsArI (jIvoM) ke lie prakAza ko karanevAle) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva ... svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| paMcakkharanippaNNo = paMca+akkharanippaNNo (pA~ca akSaroM se nikalA huA) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva . svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| pATha 2-samaNasuttaM mohAurA = moha+AurA (moha se pIr3ita) - niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| tassudayammi = tassa+udayammi (usake vipAka meM) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dukkhohaparaMpareNa = dukkha+ohaparaMpareNa (duHkha-samUha kI avicchinna dhArA se) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| maMgalamukkiTuM = maMgalaM+ukkiTTha (sarvocca kalyANa) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| sAhINe = sa+ahINe (sva-adhIna) . niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| . . . jANamajANaM = jANaM+ajANaM (jJAna pUrvaka, ajJAna pUrvaka) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| . khippamappANaM = khippaM+appANaM (turanta apane ko) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| attovammeNa = atta+uvammeNa (apane se tulanA ke dvArA) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| dhammamahiMsA = dhammaM+ahiMsA (ahiMsA dharma) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| nA''lasseNa = nA+AlasseNa (Alasya ke binA) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (ii) pUrvapada ke pazcAt 'A' kA lopa dikhAne ke lie do avagraha cinha bhI (ss) likhe jAte haiN| jasseyaM = jassa+eyaM (jisakA yaha) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (kha) e, o se pahale a, A kA lopa ho jAtA hai| AhArAsaNaNiddAjayaM = AhAra+AsaNaNiddAjayaM (AhAra, Asana aura nidrA para vijaya) niyama 1 - samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAviMdiyA = jAva+iMdiyA (jaba taka indriyA~) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| egaMtasuhAvahA = egaMtasuha+AhavA (nirapekSa sukha ko utpanna karanevAlI) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| jayamAse = jayaM+Ase (jAgarukatApUrvaka baiThe) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| saraNamuttamaM = saraNaM+uttamaM (uttama zaraNa) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| pATha 3-uttarAdhyayana magahAhivo = magaha+ahivo (magadha kA zAsaka) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| naMdaNovamaM = naMdaNa+uvamaM (indra ke bagIce ke samAna) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| suhoiyaM = suha+uiyaM (sukhoM ke lie upayukta) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| nAidUramaNAsanne = nAidUraM+aNAsanne (na atyadhika dUrI para, na samIpa meM) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| nAbhisamema'haM = na+abhisamema+ahaM (maiM nahIM jAnatA hU~) / . . niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| ' niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (5) likhA jAtA vimhayannito = vimhaya+anito (Azcaryayukta) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpayaggammi = saMpayA+aggammi (vaibhava ke Adhikya meM) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| iMdAsaNisamA = iMda+asaNisamA (indra ke vajra ke dvArA (kie gae AghAta se utpanna pIr3A ke) samAna) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| novabhuMjaI = na+uvabhuMjaI (upayoga nahIM karatI hai) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| evamAhaMsu = evaM+Ahesu (isa prakAra kahA) niyama 6- anusvAra vidhAna : (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| . pATha 4-vajjAlagga necchasi = na+icchasi (icchA nahIM karate ho) niyama 8.2- Adi svara 'I' ke Age yadi saMyukta akSara A jAe to usa Adi 'i' kA 'e' vikalpa se hotA hai| yaha aniyamita prayoga hai| parAvayAraM = para+avayAraM (dUsare ke apakAra kI) . niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| parovayAraM = para+uvayAraM (dUsare kA upakAra) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| niccamAvahasi = nicvaM+Avahasi (sadA karate ho) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| saraNAgae = saraNa+Agae (zaraNa meM Aye hue) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| bahiraMdhaliyA = bahira+aMdhala+iyA ( mile hue bahare va aMdhe) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekkame kehi = ekka+m+ekkehi ( pratyeka ke dvArA ) niyama 5padoM kI dvirukti meM sandhi vidhAnaH jahA~ padoM kI dvirukti huI ho, vahA~ do padoM ke bIca meM 'm' vikalpa se A jAtA hai| kamalAyarANa = kamala + AyarANa (kamala - samUhoM kA ) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a + A = aa| gavvamuvvahai = gavvaM + uvvahai (garva dhAraNa karatA hai ) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| narAhivA = nara + ahivA ( narAdhipati) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a + a = aa| juttAjuttaM = jutta+ajuttaM ( ucita aura anucita ) niyama 1 - samAna svara sandhiH (ka) a+a = A / thirAraMbhA = thira + AraMbhA (sthira prayatna) niyama 1 - samAna svara sandhiH (ka) a + A = aa| gharaMgaNaM = ghara+aMgaNaM (ghara kA AMgana ) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| pATha 5-aSTapAhuDa cArittasamArUDho = cArittasama + ArUDho ( cAritra para pUrNataH ArUr3ha ) niyama 1 - samAna svara sandhiH (ka) a + A -- aa| arasamarUvamagaMdhaM = arasaM + arUvaM + agaMdhaM ( rasa rahita, rUpa rahita, gaMdha rahita ) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| ceyaNAguNamasaddaM = ceyaNAguNaM + asaddaM (cetanA, svabhAva, zabda rahita ) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only 5 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANamaliMgaggahaNaM = jANaM + aliMgaggahaNaM (jJAna kA grahaNa binA kisI cihna ke ). niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| jIvamaNiddaTThasaM ThANaM = jIvaM+aNiddiTThasaMThANa (AtmA kA AkAra apratipAdita hai ) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| sAyAraNayArabhUdANaM = sAyAra+aNayArabhUdANaM (gRhastha sAdhu honevAloM kA) niyama 4* lopa - vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| jhANajjhayaNo = jhANa + ajjhayaNo ( dhyAna aura adhyayana) . niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| parabbhiMtara bAhiro = para+abbhiMtara+bAhiro (parama, AMtarika aura bahira) niyama 4lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| aMtovAyeNa = aMta + uvAyeNa (AMtarika sAdhana se ) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a +u = bahiratthe = bahira+atthe (bAhya padArtha meM) kammiMdhaNANa = kamma + iMdhaNANa (karmarUpI IMdhana ko ) 6 niyama 4 lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai / teva = ta + eva ( tumhAreM lie hI ) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| oN| niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (kha) e, o se pahale a, A kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 6-kArtikeyAnuprekSA giha-gohaNAi = giha-gohaNa+Ai (ghara, gAyoM kA samUha vagairaha) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| bhuMjijjau = bhuMja+ijjau (bhogI jAve) / niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| sayalaTTha-visayajoo = sayala+aTTha-visayajoo (sabhI vastuoM va indriya viSayoM kA saMyoga) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| savvAyareNa = savva+AyareNa (pUrNa sAvadhAnIpUrvaka) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| eyattAviTTho = eyatta+AviThTho (eka hI sthAna meM praviSTa) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a A = aa| kahijjamANaM = kaha+ijja+mANaM (kahe jAte hue) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva . .. svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| pATha 7-dasarahapavvajjA taNamasAraM = taNaM+asAraM (tinakA asAra hai) . ..niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| maraNaggiNA = maraNa+aggiNA (maraNarUpI agni se) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para ... pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| * jeNAhaM = jeNa+ahaM (jisase maiM) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikkhAbhimuhaM = dikkha + abhimuhaM (dIkSA kI ora abhimukha ) niyama 1 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| pAlaNaTThAe = pAlaNa + aTThAe ( pAlane ke prayojana se ) kimetthaM = kiM+etthaM (yahA~ kyA ) ekko'ttha niyama 4- lopa - vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| kA'vatthA = kA + avatthA ( kyA avasthA ) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai|. niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (S) likhA jAtA hai| 8 = ekko+attha (akelA yahA~) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (S) likhA jAtA hai| bhavAraNe = bhava+AraNNe (bhavarUpI jaMgala meM) mohantho = moha + andho (mohAndha ) niyama 1 - samAna svara sandhiH (ka) a + A = aa| niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| dikkhAhilAsiNo = dikkhA + ahilAsiNo (dIkSA ke abhilASI) niyama 1 - samAna svara sandhiH (ka) A + a = aa| viNaovagayA = viNaa + uvagayA (vinayasahita ) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a +u = o| vayaNameyaM = vayaNaM + iyaM ( isa vacana ko ) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai / prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calaNagulIe = calaNa + aGgulIe (pairoM kI a~gulI se ) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| ahamavi = ahaM + avi (maiM bhI) niyama 6- anusvAra vidhAna : (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai / puttA''lambo = putta+Alambo (he putra, Alambana) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (ii) pUrvapada ke pazcAt 'A' kA lopa dikhAne ke lie do avagraha cinha bhI ( ss) likhe jAte haiN| necchar3a = na+icchai (icchA nahIM karatA hai) niyama 8.2- Adi svara 'i' ke Age yadi saMyukta akSara A to usa Adi 'I' kA 'e' vikalpa se hotA hai| yaha aniyamita prayoga hai| saraNamahaM = saraNaM+ahaM (maiM zaraNa ko ) niyama 6- anusvAra vidhAna : (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai / vA''sanne = vA+Asanne (tathA samIpa) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (ii) pUrvapada ke pazcAt 'A' kA lopa dikhAne ke lie do avagraha cinha bhI (SS) likhe jAte haiN| purohiyA'macca bandhavA = purohiya + amacca + bandhavA (purohita, amAtya aura baMdhujana) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (S) likhA jAtA hai| vavasieNa'jjaM = vavasieNa + ajjaM ( Aja gaMbhIra) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (S) likhA jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only 9 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNiyalosittaaMsunivahAo = dharaNiyala+osittaaMsunivahAo (A~suoM ke samUha ke kAraNa jamIna bhigoyI huI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| ekkamekkaM = ekka+ma+ekkaM (pratyeka) niyama 5- padoM kI dvirukti meM sandhi vidhAnaH jahA~ padoM kI dvirukti huI ho, vahA~ do padoM ke bIca meM 'm' vikalpa se A jAtA hai| jaNavayAiNNA = jaNavaya+AiNNA (janapada se paripUrNa) . niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| vijhADavI = vijjha+aDavI (vindhyATavI) . niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| divasavasANe = divasa+avasANe (dina kA anta hone para) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| maNabhirAmaM = maNa+abhirAmaM (mana ke lie rucikara) , niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| pATha 8-rAmaniggamaNa-bharaharajjavihANaM jiNAyayaNe = jiNa+AyayaNe (jina vizrAma sthala meM) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| kallolucchaliyasaMghAyA = kallola+ucchaliyasaMghAyA (taraMgo kA samUha uThA huA hai) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| sIha-'cchabhallacittayaghaNapAyavagirivarAule = sIha+acchabhallacittayaghaNa pAyavagirivara+Aule (siMha, rIcha, bhAlU, cIte aura saghana vRkSoM evaM parvatoM se vyApta) 10 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (s) likhA jAtA niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| asaraNANa'mhaM = asaraNANa+amhaM (azaraNoM ke lie hama) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) (i) pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (5) likhA jAtA hai| bhUyAvaguhiyaM = bhUya+avaguhiyaM (hAthoM se AliMgita kI huI) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| paratIrAvaTThiyaM = paratIra+AvaTThiyaM (dUravartI kinAre para sthita) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| vayaNamiNaM = vayaNaM+iNaM (yaha vacana) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| nikkaNTayamaNukUlaM = nikkaNTayaM+aNukUlaM (niSkaNTaka, anukUla) . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima m' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| siraJjaliM = sira+aJjaliM (sira para aMjali) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| tujjha'nnaM = tujjha+annaM (Apake lie anya) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ga) () pUrvapada ke pazcAt 'a' kA lopa dikhAne ke lie eka avagraha cinha bhI (s) likhA jAtA hai| * tattheva = tattha+eva (vahA~ hI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (kha) e, o se pahale a, A kA lopa ho jAtA hai| dakkhiNadesAbhimuhA = dakkhiNadesa+abhimuhA (dakSiNa deza ke sammukha) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 11 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 9-amaMgaliyapurisassa kahA bhayakAraNamadaTUNa = bhaya+kAraNa+adaTUNa (bhaya ke kAraNa ko na dekhakara) . . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| nariMdamuhadasaNecchA = nariMdamuhadaMsaNa+icchA (rAjA ke mukha darzana kI icchA) niyama 2- asamAna svara sandhiH (ka) a+i = e| nariMdasamIvamANIo = nariMdasamIvaM+ANIo (rAjA ke samIpa lAyA gayA) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| kimettha = kiM+ettha (yahA~ kyA) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| vahAesaM = vaha+AesaM (vadha kA Adeza) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| pATha 10-viusIe puttabahUe kahANagaM sasurAI = sasura+AiM (sasura Adi ko) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| dhammovaeso = dhamma+uvaeso (dharma kA upadeza) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| jIvANamAhAru = jIvANaM AhAru (jIvoM ke lie AdhAra) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| 12 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsUmavi = sAsU+avi (sAsU ko bhI) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| kAlaMtare = kAla+aMtare (kucha samaya pazcAt) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| samaNaguNagaNAlaMkio = samaNaguNagaNa+AlaMkio (zramaNa-guNa-samUha se aMlakRta) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| asaccamuttaraM = asaccaM+uttaraM (asatya uttara) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (i) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| sAvamANaM = sa+avamANaM (apamAna sahita) niyama-1 samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| sasurAINa = sasura+AINa (sasura Adi ke) niyama-1 samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| kimevaM = kiM+evaM (isa prakAra kyoM) . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| - dhammAbhimuho = dhamma+abhimuho (dharmAbhimukha) niyama-1 samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| nanA = na+annA (anya nahIM) . niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| samayadhammovaesaparAe = samayadhamma+uvaesaparAe (siddhAnta aura dharma ke upadeza meM lIna) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 13 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArAsAradasaNeNa = saMsAra+asAradasaNeNa (saMsAra meM asAra ke darzana se) niyama-1 samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| savvaNNudhammArAhago = savvaNNudhamma+ArAhago (sarvajJa ke dharma kA ArAdhaka) niyama-1 samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| pATha 11-kassesA bhajjA kassesA = kassa+esA (yaha kisakI) . niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva .. svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| gaMgAbhihANA = gaMgA+abhihANA (gaMgA nAmavAlI) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) A+a = aa| sIlAiguNAlaMkiyA = sIla+Ai+guNa+alaMkiyA (zIlAdi guNoM se alaMkRta) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = A tathA a+a = aa| tattheva = tattha+eva (vahA~ hI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| egamannapiMDaM = egaM+anna+piMDaM (eka anya piMDa ko) . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| katthavi = kattha+avi (kahIM bhI) niyama 7- avyaya-sandhiH (i) kisI bhI pada ke bAda Aye hue api/avi avyaya ke 'a' kA vikalpa se lopa hotA hai| aNegadevayApUyAdANamaMtajavAiM = aNegadevayApUyAdANamaMtajava+AI (aneka devatAoM kI pUjA, dAna, maMtra, japa Adi) niyama-1 samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| ahamavi = ahaM+avi (maiM bhI) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| 14 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAvemi = jIva+Avemi (jilAU~gA) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| sAlaMkArA = sa+alaMkArA (alaMkAra sahita) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| kannApANiggahaNatthamannonnaM = kannA+pANiggahaNa+atthaM+anonnaM (kanyA se vivAha karane ke lie Apasa meM) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| keNAvi = keNa+avi (kisI ke dvArA bhI) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| kurucaMdAbhihANeNa = kurucaMda+abhihANeNa (kurucaMda nAmavAle) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| pATha 12-sasuragehavAsINaM caujAmAyarANaM kahA pariNAviAo = pariNa+AviAo (vivAha karavA dI gaI) . niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| samAgayA = sama+AgayA (sAtha-sAtha Aye) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| guDamIsiamannaM = guDamIsiaM+annaM (guDa se mizrita anna) . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| puNAvi = puNa+avi (phira, bhI) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| uyaraggidIvaNeNa = uyara+aggidIvaNeNa (udara kI agni kA uddIpaka hone ke kAraNa) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 15 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AttharaNAbhAve = AttharaNa+abhAve (bistara ke abhAva meM) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aaN| turaMgamapiTThacchAiAvaraNavatthaM = turaMgamapiTTha+acchAiAvaraNavatthaM (ghor3e .. kI pITha para DhakanevAle AvaraNa vastra ko) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| gihAvAse = giha+AvAse (gRhavAsa meM) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa|. . pATha 13-kumme niruvviggAI = nira+uvviggAiM (udvega-rahita) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| AmisahArA = Amisa+AhArA (mAMsAhArI) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a A = aa| ciratthamiyaMsi = cira+atthamiyaMsi (dIrghakAla se asta hone para) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| tasseva = tassa+eva (usa hI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (kha) e, o se pahale a, A kA lopa ho jAtA hai| AhAratthI = AhAra+atthI (AhAra ke icchuka) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| egaMtamavakkamaMti = egaMtaM+avakkamati (ekAnta meM jAte haiM) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| 16 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaNAuso = samaNa+Auso (he AyuSyamAna zramaNa!) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| aguttidie = a+gutta+iMdie (indriyoM kA gopana nahIM karanevAlA) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| disAvaloyaM = disA+avaloyaM (saba dizAoM meM avalokana) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) A+a = aa| pATha 14-ciTThI teNiMdabhUdiNA = teNa+iMdabhUdiNA (usa indrabhUti ke dvArA) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| bArahaMgANaM = bAraha+aMgANaM (bAraha aMgoM kI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| gaMthANamekkeNa = gaMthANaM+ekkeNa (graMthoM kI eka) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| jAdetti = jAdA+iti (isa prakAra huI) niyama 2- asamAna svara sandhiH (ka) A+i = e| duvihamavi = duvihaM+avi (donoM prakAra kA bhI) . . . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| niyama 7 - avyaya-sandhiH (i) kisI bhI pada ke bAda Aye hue api/avi avyaya ke 'a' kA vikalpa se lopa hotA hai| * parivADimassidUNa = parivADiM+assidUNa (paripATI ko grahaNa karake) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 17 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savvesimaMgapuvvANamegadeso = savvesiM+aMga+puvvANaM+egadeso (sabhI aMga (aura) pUrvo kA eka deza) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke . pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| dakkhiNAvahAiriyANaM = dakkhiNAvaha+AiriyANaM (dakSiNApatha ke AcAryoM ke ... lie) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| dharaseNAiriyavayaNamavadhAriya = dharaseNa+Airiya+vayaNaM+avadhAriya. . (dharasenAcArya ke vacana ko sunakara) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke .. pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| dhavalAmala-bahuvihaviNayavihUsiyA = dhavala+amalabahavihaviNaya vihUsiyA (aneka prakAra kI ujjavala aura nirmala vinaya se vibhUSita aMgavAle) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| tikkhuttAbucchiyAiriyA = tikkhuttAbucchiya+AiriyA (AcArya tIna bAra pUche gaye) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| kuMdeMdu-saMkhavaNNA = kuMda+iMdusaMkhavaNNA (candramA aura saMkha ke samAna varNavAle kunda ke puSpa) niyama 2- asamAna svara sandhiH (ka) a+i = e| dharaseNAiriyaM = dharaseNa+AiriyaM (dharasena AcArya ko) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| pAdamUlamuvagayA = pAdamUlaM+uvagayA (caraNa ko prApta hue haiM) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| 18 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama 1- sa. jahAchaMdAINaM = jahAchaMda+AINaM (jaise svachandatA se Acarita) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| saMsArabhayavaddhaNamidi = saMsArabhayavaddhaNaM+idi (isa prakAra saMsAra bhaya ko bar3hAnevAlA) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| parikkhAkAumADhattA = parikkhAkAuM+ADhattA (parIkSA karane ke lie Arambha kiyA gayA) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| hiyayaNivvuikaretti = hiyayaNivvuikara+itti (hRdaya meM nivRttijanaka) niyama 2- asamAna svara sandhiH (ka) a+i = e| ahiyakkharA = ahiya+akkharA (adhika akSaravAlI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| vihINakkharA = vihINa+akkharA (kama akSaravAlI) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| chaTovavAseNa = chaTTha+uvavAseNa (lagAtAra do dina ke upavAsa se) niyama 2- asamAna svara sandhiH (kha) a+u = o| hINAhiyakkharANaM = hINa+ahiya+akkharANaM (hIna aura adhika akSaroM kA) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+a = aa| niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva . svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| chuhaNAvaNayaNavihANaM = chuhaNa+AvaNayaNavihANaM (DAlane aura nikAlane ke vidhAna ko) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| tattheyassa = tattha+eyassa (unameM se eka ko) niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 19 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atthavayatthaTThiyadaMtapaMtimosAriya = atthaviyatthaTThiyadaMtapaMti osAriya (asta-vyasta huI daMtapaMkti ko dUra kI gaI) niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke . pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| . guru-vayaNamalaMghaNijja = guru-vayaNaM+alaMghaNijjaM (muru ke vacana alaMghanIya) . . niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| ciMtiUNAgadehi = ciMtiUNa+Agadehi (vicArakara Ate hue) .. ... ___niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a A = aa|... pupphayaMtAiriyo = pupphayaMta+Airiyo (puSpadaMta AcArya) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a A = aa| pupphayaMtaAirieNa = pupphayaMtaAiria+eNa (puSpadaMta AcArya ke dvArA).. niyama 4- lopa-vidhAna sandhiH (ka) svara ke bAda svara hone para pUrva svara kA lopa vikalpa se ho jAtA hai| pamANANugamamAdi = pamANa+aNugamaM+Adi (pramANANugama Adi ko) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| niyama 6- anusvAra vidhAnaH (ii) yadi pada ke antima 'm' ke .. pazcAt svara Ave to usakA vikalpa se anusvAra hotA hai| bhUdabalipupphayaMtAiriyA = bhUdabalipupphayaMta+AiriyA (bhUtabali puSpadaMta AcArya) niyama 1- samAna svara sandhiH (ka) a+A = aa| 20 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsa prayoga ke udAharaNa (prAkRta gadya-padya saurabha) pATha 1-maMgalAcaraNa paMcaNamokkAro (paMca-namaskAra) niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) kevalipaNNatto (kevalI dvArA upadiSTa) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) loguttamA (loka meM uttama) niyama 2- sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) ArAhaNaNAyage (ArAdhanA ke lie zreSTha) niyama 2- cautthI vibhatti tappurisa samAsa (caturthI tatpuruSa samAsa) aNuvamasokkhA (anupama sukha) . niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) NiTThiyakajjA (prayojana pUrNa kiye hue) niyama 3- bahuvvIhi samAsa (bahubrIhi samAsa) paNa?saMsArA (saMsAra naSTa kiyA huA) .. niyama 3- bahuvvIhi samAsa (bahubrIhi samAsa) diTThasayalatthasArA (samagra tattvoM ke sAra jAne gaye) ... niyama 3- bahuvvIhi samAsa (bahuvrIhi samAsa) paMcamahavvayatuMgA (pA~ca mahAvratoM se unnata) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) vavagayarAyA (rAga dUra kiye gaye) niyama 3- bahuvvIhi samAsa (bahubrIhi samAsa) 21 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakkharanippaNo (pA~ca akSaroM se nikalA huA) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa ) bhattijutto ( bhakti sahita) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa ) pavayaNasAraM (pravacana ke sAra ko) niyama 2 - chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa ) samaNasuttaM niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa ) iMdiavisaesa (indriya-viSayoM meM) pATha 2 mohAurA (moha se pIr3ita) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa ) kammavasA (karmoM ke adhIna ) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa ) pokkhariNIpalAse (kamalinI kA pattA ) chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa ) niyama 2muttisuhaM (mukti sukha ko ) niyama 2chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa ) visayAsattu (viSaya meM Asakta) niyama 2- sattamI vibhatti tappurisa samAsa ( saptamI tatpuruSa samAsa ) jIvadayA ( jIva ke lie dayA) niyama 2- cautthI vibhatti tappurisa samAsa (caturthI tatpuruSa samAsa ) saraNamuttamaM (uttama zaraNa) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) 22 suhoiyaM (sukhoM ke lie upayukta) - pATha 3 uttarAdhyayana niyama 2- cautthI vibhatti tappurisa samAsa (caturthI tatpuruSa samAsa ) prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magahAhivo (magadha kA zAsaka) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) pabhUyadhaNasaMcao (pracura dhana kA saMgraha) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) acchiveyaNA (A~khoM meM pIr3A) niyama 2-sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) satthakusalA (zAstra meM yogya) niyama 2-sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) pATha 4-vajjAlagga suyaNasahAvo (sajjana kA svabhAva) niyama 2- chaThThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) pAhANarehA (patthara kI rekhA) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa (SaSThI tatpuruSa) saraNAgae (zaraNa meM Aye hue) / . niyama 2-sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) diNayaravAsarANa (sUrya aura dina kI) niyama 1- daMda samAsa (dvandva samAsa) thirAraMbhA (sthira prayatna) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) gharaMgaNaM (ghara kA A~gana) .... niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) pATha 5-aSTapAhuDa viNayasaMjutto (vinaya se jur3A huA) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) dayAvisuddho (dayA se zuddha kiyA huA) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 23 For Personal & Private Use Only For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamaliMgaM (pradhAna veza) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) jhANajjhayaNo (dhyAna aura adhyayana) niyama 1- daMda samAsa (dvandva samAsa) karuNAbhAvasaMjuttA (karuNAbhAva se saMyukta) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) carittakhaggeNa (cAritrarUpI talavAra se) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) virattacitto (udAsIna citta) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) pATha 6-kArtikeyAnuprekSA jala-bhario (jala se bharA huA) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) dukkha-sAyare (duHkha ke sAgara meM) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) sukkha-dukkhANi (sukha aura duHkhoM ko) niyama 1- daMda samAsa (dvandva samAsa) pATha 7-dasarahapavajjA carittakhaggeNa (cAritrarUpI talavAra se) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) savvakalAkusalA (saba kalAoM meM kuzala) niyama 2- sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) dikkhAhilAsiNo (dIkSA ke abhilASI) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) duddharacariyA (durdhara caryA) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) 24 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsaMgAme (mahAsaMgrAma meM) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) cintAsamudde (cintArUpI samudra meM) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) bhogakAraNaM (sukha kA kAraNa) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) sirapaNAmaM (sira se praNAma) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) calaNavandaNaM (caraNoM meM vandana) niyama 2-sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) kaluNapalAvaM (karuNa rudana) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) jaNavayAiNNA (janapada se paripUrNa) . niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) jaNayadhUyA (janakaputrI) niyama 2 - chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) pATha 8 - rAmaniggamaNa-bharaharajjavihANaM jalasamiddhA (jala se samRddha) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) . ANAguNavisAlaM (AjJAguNa se samRddha) .. niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) namiyasarIro (jhuke hue zarIravAlA) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) pATha 9 - amaMgaliya purisassa kahA paracakkabhaeNa (zatru ke dvArA AkramaNa ke bhaya se) . niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 25 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muhapekkhaNeNa (mukha dekhane se) niyama 2- chaThThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) vayaNajuttIe (vacanayukti se) niyama 2- chaThThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) muhadasaNaM (mukhadarzana ne) niyama 2- chaThThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) pATha 10-viusIe puttabahUe kahANagaM . aTThavAsA (ATha varSa kI) ___ niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) piuperaNAe (pitA kI preraNA se) niyama 2- chaThThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) savvaNNadhammasavaNeNa (sarvajJa ke dharma ke zravaNa se) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) sasuragehe (sasura ke ghara meM) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) dhammovaeso (dharma kA upadeza) . niyama 2- chaThThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) hiyayagayabhAvaM (hRdaya meM utpanna bhAva ko) niyama 2-sattamI vibhatti tappurisa samAsa (saptamI tatpuruSa samAsa) vIsavAsesu (bIsa varSa) niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) bArasavAsA (bAraha varSa) niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) asaccamuttara (asatya uttara) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) maraNasamayassa (maraNa samaya kA) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) 26 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammahINamaNusassa (dharmahIna manuSya kA) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) mANavabhavo (manuSya bhava) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) dhammapattIe (dharma lAbha meM) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) paMcavAsA (pA~ca varSa) niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) pATha 11-kassesA bhajjA jaNaya-jaNaNI-bhAyA-mAulehiM (pitA, mAtA, bhAI aura mAmA ke dvArA) niyama 1- daMda samAsa (dvandva samAsa) amayarasakuppayaM (amRtarasa ke ghar3e se) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) gaMgAmajjhammi (gaMgA ke madhya meM) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) pATha 12-sasuragehavAsINaM caujAmAyarANaM kahA ghayajutto (ghI se yukta) niyama 2- taiyA vibhatti tappurisa samAsa (tRtIyA tatpuruSa samAsa) .. tilatellajuttaM (tila ke tela se yukta) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) vivihakIlAo (vividha krIr3Ae~) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) . bhoyaNarasaluddhA (bhojana rasa ke lobhI) __ niyama 2- chuTTI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 27 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 13-kumme pAvasiyAlagA (pApI siyAra) niyama 2.1- kammadhAraya samAsa (karmadhAraya samAsa) AyariyauvajjhAyANaM (AcArya aura upAdhyAya) niyama 1- daMda samAsa (dvandva samAsa) pATha 14-ciTThI bArahaMgANaM (bAraha aMgoM kI) niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) vijjA-dANaM (vidyA kA dAna) niyama 2- chaTThI vibhatti tappurisa samAsa (SaSThI tatpuruSa samAsa) siddhavijjA (siddha vidyAvAle) niyama 3- bahuvvIhi samAsa (bahubrIhi samAsa) viMsadi-suttANi (bIsa sUtra) niyama 2.2- digu samAsa (dvigu samAsa) 2.8 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraka prathamA vibhaktiH kartA kAraka yahA~ prathamA vibhakti ke abhyAsa vAkya nahIM diye gaye haiN| inheM 'prAkRtavyAkaraNa' meM diye gaye udAharaNa vAkyoM se samajhA jAnA caahie| dvitIyA vibhaktiH karma kAraka abhyAsa 1 1. teNa (3/1) gaMtho. (1/1) pddhijji/pddhiiai/pddhijje/pddhiiae/aadi| niyama 1- karmavAcya meM karma meM prathamA vibhakti hotI hai| so (1/1) bAlaaM (5/1- 2/1) pahaM (2/1) pucchai/pucchei/pucchae/ pucchde/aadi| niyama 2- dvikarmaka kriyAoM ke yoga meM mukhya karma meM dvitIyA vibhakti evaM gauNa karma meM sampradAna, apAdAna, sambandha, adhikaraNa Adi vibhaktiyoM ke hone para bhI dvitIyA vibhakti hotI hai| so (1/1) gAviM (5/1-2/1) duddhaM (2/1) duhi/duhei/duhe/aadi| niyama 2- apAdAna 5/1 ke sthAna para dvitIyA vibhkti| so (1/1) rukkhaM (5/1-2/1) puppha (2/1) cunni/cunnei/aadi| niyama 2- apAdAna 5/1 ke sthAna para dvitIyA vibhkti| 5. muNI (1/1) bAlaaM (4/1--2/1) dhammaM (2/1) uvadisai/uvadisei/ uvdise/uvdisdi/aadi| niyama 2- sampradAna 4/1 ke sthAna para dvitIyA vibhkti| ___6. so (1/1) taM (5/1-2/1) dhaNaM (2/1) mggi/mggei/mgge/aadi| ... niyama 2- apAdAna 5/1 ke sthAna para dvitIyA vibhkti| laM . prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 29 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 30 tumaM / tuM / tuha ( 1 / 1 ) aggiM ( 3 / 1-2 / 1 ) bhoyaNaM ( 2 / 1) pacahi / pacasu / pacadhi/paca/pacejjasu/pacejjahi/pacejje / niyama 2- karaNa 3 / 1 ke sthAna para dvitIyA vibhakti / nariMdo (1/1) maMti/maMtI (2 / 1) NayaraM ( 7 / 1-2 / 1 ) vaha / vaha / vaha athavA NINai / NINei/NINae / Adi / niyama 2- adhikaraNa 7/1 ke sthAna para dvitIyA vibhkti| ahaM / haM / ammi (1 / 1 ) devaulaM ( 2 / 1 ) gacchami / gacchAmi / gacchemi / niyama 3 - sabhI gatyArthaka kriyAoM ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI . so (1/1) rattiM (7/12/1 ) mittaM (2 / 1) sumarai / sumarei / sumre| niyama 4- saptamI vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI dvitIyA vibhakti hotI hai| suaNassa (6 / 1 ) vijjuphuriyaM (1 / 1-2 / 1 ) koho ( 1 / 1 ) havai / havei / havae / havadi / Adi / niyama 5- prathamA vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI -dvitIyA vibhakti hotI hai| devA (1/2) saggaM ( 2 / 1 ) uvavasanti / uvavasante / uvavasire / anuvasanti / ahivasanti / Avasanti / Adi / niyama 6- yadi vasa kriyA ke pUrva uva, anu, ahi aura A meM se koI bhI upasarga ho to kriyA ke AdhAra meM dvitIyA hotI hai| kaNhaM (2 / 1) savvao bAlaA (1/2) atthi / niyama 7- savvao (saba ora ) ke sAtha dvitIyA vibhakti hotI hai| yaraM (2/1) samayA sariA ( 1 / 1 ) atthi / niyama 7 - samayA (samIpa) ke sAtha dvitIyA vibhakti hotI hai| yarasa (6/1) aMtiyaM ( 2 / 1 ) sariA ( 1 / 1 ) atthi| niyama 11 - aMtiya (samIpa) dvitIyA vibhakti meM prayoga taM ( 2 / 1 ) antareNa / viNA ahaM / haM / ammi (1 / 1 ) gacchami / gacchAmi / huA gacchemi / hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama 8 va 12- antareNa va viNA ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI 16. NaiM (2/1) NayaraM (2/1) ya antarA vaNaM (1/1) atthi| niyama 8- antarA (bIca meM, madhya meM) ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai| bAlaaM (2/1) paDi tuma/tuM/tuha (1/1) sanehaM (2/1) karasi/karase/ 17. kresi| 13 19. niyama 9- paDi (kI ora, kI tarapha) ke yoga meM dvitIyA vibhakti hotI hai| so (1/1) bAraha varisAiM/varisAi~/varisANi (2/2) vasai/vasei/ vse/aadi| niyama 10- samayavAcI zabdoM meM dvitIyA vibhakti hotI hai| ahaM/haM/ammi (1/1) kosaM (2/1) clmi/claami/clemi| niyama 10- mArgavAcI zabdoM meM dvitIyA vibhakti hotI hai| NaI (1/1) Nayaratto/NayarAo/Adi (5/1) dUraM (2/1) asthi| niyama 11- dUra (napuMsakaliMga) zabda dvitIyA vibhakti meM rakhA jAtA hai| sAyarassaM (6/1) aMtiyaM (2/1) laMkA atthi| niyama 11- aMtiya (napuMsakaliMga) zabda dvitIyA vibhakti meM rakhA jAtA 20. 21. 22. so (1/1) duhaM (2/1) jiivi/jiivei/jiive| . . niyama 13- kabhI-kabhI saMjJA zabda kI dvitIyA vibhakti kA ekavacana kriyAvizeSaNa ke rUpa meM prayukta hotA hai| ... ... tRtIyA vibhaktiH karaNa kAraka abhyAsa 2 1. so (1/1) jaleNa/jaleNaM (3/1) karA (2/2) pacchAlai/pacchAlei/ pcchaale| niyama 1- kArya kI siddhi meM jo kartA ke lie atyanta sahAyaka hotA hai vaha karaNa kahA jAtA hai| use tRtIyA vibhakti meM rakhA jAtA hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 31 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 3. 5. teNa/teNaM (3/1) divAyaro (1/1) dekhijji/dekhijje/dekhiiai/aadi| niyama 2- karmavAcya meM tRtIyA vibhakti hotI hai| kannAe/kannae (3/1) ljjijji/ljjijje/ljjiiai/aadi| niyama 2- bhAvavAcya meM tRtIyA vibhakti hotI hai| puNNeNa/puNNeNaM (3/1) harI (1/1) dekkhio| niyama 3- kAraNa vyakta karane vAle zabdoM meM tRtIyA vibhakti hotI hai| hari/harI (1/1) paMcahi/paMcahiM/paMcahi~ (3/2) diNehi/diNehiM/ diNehi~ (3/2) ekeNa (3/1) koseNa/koseNaM (3/1) gcchii| .. niyama 4- phala prApta yA kArya siddha hone para kAlavAcaka aura mArgavAcaka zabdoM meM tRtIyA vibhakti hotI hai| so (1/1) bArahahi/bArahahiM/bArahahi~ (3/2) varisehi/varisehiM/ varisehi~ (3/2) vAgaraNaM (2/1) pddhi/pddhei/pddhe/aadi| ... niyama 4- phala prApta yA kArya siddha hone para kAlavAcaka zabdoM meM, tRtIyA vibhakti hotI hai| putteNa/putteNaM (3/1) saha bappo (1/1) gcchi/gcchei/gcche/aadi| niyama 5- saha, saddhiM, samaM (sAtha) artha vAle zabdoM ke yoga meM tRtIyA . vibhakti hotI hai| bappo (1/1) putteNa/putteNaM (3/1) samaM kheli/khelei/khele/aadi| niyama 5- saha, saddhiM, samaM (sAtha) artha vAle zabdoM ke yoga meM tRtIyA vibhakti hotI hai| jalaM (2/1) athavA jaleNa/jaleNaM (3/1) athavA jalatto (5/1) viNA kamalaM (1/1) na viasi/viasei/viase/aadi| niyama 5-'viNA' zabda ke sAtha dvitIyA, tRtIyA yA paMcamI vibhakti hotI hai| so (1/1) narideNa/narideNaM (3/1) athavA nariMdassa (6/1) tullo atthi / niyama 7- tulya (samAna, barAbara) kA artha batAne vAle zabdoM ke sAtha tRtIyA athavA SaSThI vibhakti hotI hai| 7. 10. 32 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. 12. 13. 14. so (1/1) kaNNeNa / kaNNeNaM ( 3 / 1 ) bahiro (1 / 1 ) atthi / niyama 8 - zarIra ke vikRta aMga ko batAne ke lie tRtIyA vibhakti hotI hai| so (1/1) NeheNa / NeheNaM ( 3 / 1 ) gharaM ( 2 / 1 ) Avai / Avei / Avae / niyama 9 - kriyAvizeSaNa zabdoM meM bhI tRtIyA vibhakti hotI hai| sIle/sIlammi (7/1) NaTTe/ NaTThammi (7/1) ucceNa kuleNa (3 / 1 ) kiM ? niyama 11 - kiM, kajjaM, attho isI prakAra prayojana prakaTa karane vAle zabdoM ke yoga meM Avazyaka vastu ko tRtIyA vibhakti meM rakhA jAtA hai| IsarANa/ IsarANaM (6/2) kajjaM (1 / 1) tiNeNa / tiNeNaM ( 3 / 1 ) vi havai / havei/havae/ aadi| niyama 11- kiM, kajjaM, attho isI prakAra prayojana prakaTa karane vAle zabdoM ke yoga meM Avazyaka vastu ko tRtIyA vibhakti meM rakhA jAtA hai| caturthI vibhaktiH sampradAna kAraka abhyAsa 3 so (1/1 ) puttIa / puttIA / puttIi / puttIe (4 / 1 ) dhaNaM ( 2 / 1 ) dei / niyama 1- dAna kArya ke dvArA karttA jise santuSTa karanA cAhatA hai, usa vyakti kI sampradAna kAraka saMjJA hotI hai / sampradAna ko batAne vAle saMjJApada ko caturthI vibhakti meM rakhA jAtA hai| so ( 1 / 1 ) dhaNassa (4 / 1) ceTThai / ceTThei / ceTThae / niyama 2- jisa prayojana ke lie koI kArya hotA hai, usa prayojana meM caturthI vibhakti hotI hai| harissa / hariNo (4 / 1 ) bhattI (1 / 1 ) roai / roei / roae / niyama 3 - roa (acchA laganA) tathA roa ke samAna artha vAlI anya kriyAoM ke yoga meM prasanna hone vAlA sampradAna kahalAtA hai, usameM caturthI vibhakti hotI hai| * prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only 33 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 6. 7. nariMdo (1/1) maMtissa/maMtiNo (4/1) kujjhi/kujjhei/kujjhe/aadi| niyama 4- kujjha (krodha karanA), kriyA ke yoga meM jisake Upara krodha kiyA jAe usameM caturthI vibhakti hotI hai| maMtI (1/1) nariMdaM (2/1) athavA nariMdassa (4/1) nnmi/nnmei/nnme| niyama 5- 'Nama' kriyA ke yoga meM dvitIyA aura caturthI vibhakti donoM hotI haiN| dhannaM (1/1) bhoyaNassa (4/1) alaM atthi| niyama 6- alaM (paryApta) ke artha meM caturthI vibhakti hotI hai| .. so (1/1) muttIa/muttIA/muttIi/muttIe (4/1) sihi/aadi| niyama 7- siha (cAhanA) kriyA ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| mAyA/mAya (1/1) puttIa/puttIA/puttIi/puttIe (4/1) kahA/ ... kaha (2/1) kahai/kahei/kahae athavA saMsai/saMsei/saMsae athavA ckkhi/ckkhei/ckkhe/aadi| niyama 8- kaha (kahanA), saMsa (kahanA), cakkha (kahanA) kriyAoM ke yoga meM jisa vyakti se kucha kahA jAtA hai usameM caturthI vibhakti hotI hai| nariMdo (1/1) bhoyaNatthaM (4/1) acchi/acchei/acche/aadi| niyama 9- caturthI ke artha meM atthaM (avyaya) kA prayoga bhI hotA hai| so (1/1) nariMdassa (4/1) iisi/iisei/iise/aadi| niyama 4- Isa (IrSyA karanA) kriyA ke yoga meM jisase IrSyA kI jAe usameM caturthI vibhakti hotI hai| rahuNandano (1/1) asaccassa (4/1) asuuai/asuuei/asuuae/aadi| niyama 4- asUa (ghRNA karanA) kriyA ke yoga meM jisase ghRNA kI jAe usameM caturthI vibhakti hotI hai| 9. 10. 11. paMcamI vibhaktiH apAdAna kAraka abhyAsa 4 1. girIu/girIo/giriNo/giritto/girIhinto (5/1) sariA (1/1) nniisri/nniisrei/nniisre/aadi| 34 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 niyama 1- jisase kisI vastu kA alaga honA pAyA jAtA hai, use apAdAna kahate haiN| apAdAna ko batAne vAle saMjJApada ko paMcamI vibhakti meM rakhA jAtA hai| pattA/pattAu/pattAo/pattatto/pattAhi/pattAhinto (5/1) bindUiM/ bindui~/bindUNi (1/2) pddnti/pddenti/pddnte/pddire| niyama 1- jisase kisI vastu kA alaga honA pAyA jAtA hai, use apAdAna kahate haiN| apAdAna ko batAne vAle saMjJApada ko paMcamI vibhakti meM rakhA jAtA hai| so gaMbhIreNa/gaMbhIreNaM (3/1) athavA gaMbhIrA/gaMbhIrAu/gaMbhIrAo/ gaMbhIratto/gaMbhIrAhi/gaMbhIrAhinto (5/1) psiddhi/psiddhe/aadi| niyama 2- guNavAcaka astrIliMga saMjJA zabda (pulliMga, napuMsakaliMga saMjJA zabda) jo kisI kriyA yA ghaTanA kA kAraNa batAtA hai, usameM tRtIyA yA paMcamI vibhakti hotI hai| 4. coro (1/1) nariMdA/nariMdAu/nariMdAo/nariMdatto/ nariMdAhi/ nariMdAhinto (5/1) ddri/ddrei/ddre/aadi| niyama 3- bhaya arthavAlI dhAtuoM ke yoga meM bhaya kA kAraNa paMcamI vibhakti meM rakhA jAtA hai| 5. so bappA/bappAu/bappAo/bappatto/bappAhi/bappAhinto(5/1) ___ lukki/lukkei/lukke/aadi| niyama 4- jaba koI apane ko chipAtA hai, to jisase chipanA cAhatA hai vahA~ paMcamI vibhakti hotI hai| * '6. so pAvA/pAvAu/pAvAo/pAvatto/pAvAhi/pAvAhinto (5/1) rokki/rokkei/rokke/aadi| niyama 5- rokanA arthavAlI kriyAoM ke yoga meM paMcamI vibhakti hotI hai| tumaM/tuM/tuha gurUu/gurUo/guruNo/gurutto/gurUhinto (5/1) gaMthaM (2/1) pddhhi/pddhsu/pddhdhi/pddh/pddhejjsu/pddhejjhi/pddhejje| niyama 6- jisase vidyA, kalA par3hI/sIkhI jAe, usameM paMcamI vibhakti hotI hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 35 For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. nariMdo (1/1) asaccA/asaccAu/asaccAo/asaccatto/ asaccAhi/asaccAhinto (5/1) dugucchi/dugucchei/dugucche/aadi| niyama 7- duguccha (ghRNA) zabda yA kriyA ke sAtha paMcamI vibhakti hotI . 9. mukkho (1/1) sajjaNA/sajjaNAu/sajjaNAo/sajjaNatto/ sajjaNAhi/sajjaNAhinto (5/1) virmi/virmei/virme/aadi| niyama 7- virama (haTanA) zabda yA kriyA ke sAtha paMcamI vibhakti hotI hai| 10. so (1/1) sajjhAye/sajjhAyammi (7/1) sajjhAyeNa/sajjhAyeNaM. (3/1) pmaayi/pmaayei/pmaaye/aadi| niyama 10- paMcamI ke sthAna meM kabhI-kabhI kahIM-kahIM tRtIyA aura saptamI vibhakti pAI jAtI hai| 11. kohA/kohAu/kohAo/kohatto/kohAhi/kohAhinto (5/1) moho (1/1) uppjji/uppjjei/uppjje/aadi|| niyama 8- uppajja (utpanna honA) kriyA ke yoga meM paMcamI vibhakti hotI 12. 13. hiMsAa/hiMsAi/hiMsAu/hiMsAe/hiMsAo/hiMsatto/hiMsAhinto (5/1) ahiMsA (1/1) guruarA (vi. 1/1) atthi| niyama 9- jisase kisI vastu yA vyakti kI tulanA kI jAe, usameM paMcamI vibhakti hotI hai| so (1/1) NANa-guNeNa/NANa-guNeNaM (3/1) vihiNo (vi. 1/1)atthi| niyama 10 - paMcamI ke sthAna meM kabhI-kabhI kahIM-kahIM tRtIyA aura saptamI vibhakti pAI jAtI hai| so (1/1) bhAvA/bhAvAu/bhAvAo/bhAvatto/bhAvAhi/bhAvAhinto (5/1) viratto (vi.1/1) hvi/hvei/aadi| niyama 7- duguccha (ghRNA), virama (haTanA) aura pamAya (bhUla, asAvadhAnI) tathA inake samAnArthaka zabdoM yA kriyAoM ke sAtha paMcamI hotI hai| 14. 36 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. 1. 2. 3. 4. dhammA / dhammAu / dhammAo / dhammatto / dhammAhi/dhammAhinto ( 5 / 1 ) viNA jIvaNaM (1/1) asAraM athavA NiratthaM (vi. 1 /1) atthi| niyama 11 - 'viNA' ke yoga meM paMcamI vibhakti bhI hotI hai| SaSThI vibhaktiH sambandha kAraka abhyAsa 5 rahuNandaNo (1 / 1 ) ajjhayaNassa (6 / 1 ) heuNo / he ussa (6 / 1 ) gaMthaM (2/1) paDhai/paDhei/paDhae / Adi / niyama 1- heu (prayojana yA kAraNa artha meM) zabda ke sAtha SaSThI vibhakti hotI hai| he zabda tathA kAraNa yA prayojanavAcI zabda donoM ko hI SaSThI vibhakti meM rakhA jAtA hai| so (1/1) kassa uNo / heussa (6/1 ) keNa heuNA (3 / 1 ) katto utto (5/1) aagcchiia| niyama 2- yadi he zabda ke sAtha sarvanAma kA prayoga kiyA gayA hai to heu zabda aura sarvanAma donoM meM vikalpa se tRtIyA, paMcamI yA SaSThI vibhakti hotI hai| girIsu / girIsuM ( 7 / 2 ) girINa / girINaM (6 / 2 ) merU ( 1 / 1 ) aIva uNNamai / uNNamei / uNNamae / Adi / niyama 3 - eka samudAya meM se jaba eka vastu viziSTatA ke AdhAra se chA~TI jAtI hai, taba jisameM se chA~TI jAtI hai usameM SaSThI yA saptamI vibhakti hotI hai| puttIa/puttIA/puttI / puttIe (4 / 1 yA 6 / 1 ) kusalo ( 1 / 1 ) | niyama 4 - AzIrvAda dene kI icchA hone para kusala zabda ke sAtha caturthI yA SaSThI vibhakti hotI hai| prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only 37 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 6. ahaM/haM/ammi (1/1) mahAvIrassa (2/1-6/1) vandami/vandAmi/ vndemi| niyama 5- dvitIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti hotI hai| so (1/1) dhaNassa (6/1) dhaNavanto (1/1) hvio| niyama 5- tRtIyA vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti hotI hai| so (1/1) sIhassa (5/1+6/1) ddri/ddrei/ddre/aadi| niyama 5- paMcamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti hotI hai| .. tassa (6/1) gharassa (7/1+6/1) pahANA (1/2) atthi| niyama 5- saptamI vibhakti ke sthAna para SaSThI vibhakti hotI hai| 2. saptamI vibhaktiH adhikaraNa kAraka abhyAsa 6 1. nariMdo (1/1) AsaNe/AsaNammi (7/1) citttthio| niyama 1- kartA kI kriyA kA AdhAra yA karma kA AdhAra adhikaraNa kAraka hotA hai| vaha saptamI vibhakti meM rakhA jAtA hai| so (1/1) ghare/gharammi (7/1) vsi/vsei/vse| niyama 1- kartA kI kriyA kA AdhAra yA karma kA AdhAra adhikaraNa kAraka hotA hai| vaha saptamI vibhakti meM rakhA jAtA hai| kohe/kohammi (7/1) uvasami/uvasamammi (7/1) karuNA (1/1) hoi| niyama 2- jaba eka kArya ke ho jAne para dUsarA kArya hotA hai to ho cuke kArya meM saptamI vibhakti kA prayoga hotA hai| ho cuke kArya ke vAkya meM akarmaka kriyA kA prayoga hone para vAkya kartRvAcya meM hogaa| kartRvAcya meM kartA aura kRdanta meM saptamI hotI hai| 4. dussIle/dussIlammi (7/1) NasiNasammi (7/1) sIlaM (1/1) phuri/phurei/phure/aadi| 38 prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyama 2- jaba eka kArya ke ho jAne para dUsarA kArya hotA hai to ho cuke kArya meM saptamI vibhakti kA prayoga hotA hai| ho cuke kArya ke vAkya meM akarmaka kriyA kA prayoga hone para vAkya kartRvAcya meM hogaa| kartRvAcya meM kartA aura kRdanta meM saptamI hotI hai| Agamesu/AgamesuM (2/2-7/2) jANiUNa/jANiUNaM/jANidUNa/ jANidUNaM/jANia/jANiya/jANiuM/jANittA (saMkR) tujjha saccaM (1/1) khii| niyama 3- dvitIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti bhI ho jAtI aNucaresu/aNucaresuM (3/2-7/2) saha saMbhAsiUNa/saMbhAsiUNaM/ saMbhAsidUNa/saMbhAsidUrNa/saMbhAsia/saMbhAsiya/saMbhAsiuM/saMbhAsittA (saMkR) so (1/1) gcchio| niyama 3- tRtIyA vibhakti ke sthAna para saptamI vibhakti bhI ho jAtI hai| visae (5/1-7/1) virattacitto (1/1) joI hvi/hvei/hve| niyama 3- paMcamI vibhakti ke sthAna para kabhI-kabhI saptamI vibhakti hotI hai| ___7. prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 39 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 40 avyaya abhyAsa 7 egayA to / tassa bappo kajja -pasaMgeNa viesaM gao / taiyA / tA so iMdadatto vi nieNa putteNa saha tattha Agayo / paraM so somadatto tao tassa payArassa suMdaraamaM sippikalaM kAuM samattho . Na huaa| taiyA NarehiM puhavI khnniaa| tumaM jattha gacchahisi tattha sokkhaM eva lbhihisi| iha/ettha/etthaM NANA payArassa suhAI duhAI ca atthi| tassa / tAsa gharo mai / mama gharassa aggao atthi| evaM so suNa samayaM gamai / gamae / tayANi / tayANi rAyagihaM NayaraM Asi / rAyagihassa nayarassa bahiyA / bahi / bahiM / bahittA suMdara ujjANaM Asi / . jattha tAa gharo Asi tattha sA gacchai / saNiyaM Nayaratto / NayarAo bahiyA / bahi / bahiM / bahittA NIsariA / sIyA rAmeNa saha vaNaM gcchiaa| he putto ! tumaM vidUraM gacchahisi tA ahaM tumaM viNA kahaM vasihimi / sAubhoyaNarayA ete/ee jAmAyarA kharassa samANA mANahINA saMti teNa ete / ee juttIe nikkAliavvA / sAsU ete jAmAyarA atIva piya atthi, teNa ete paMca cha diNAiM ThAyassa icchanti pacchA gcchihinti/gcchissnti| egayA sasureNa bhittIe lihiyaM suttiM paDhiUNa (eaM) viAriaM / saMsArammi viNA mullaM bhoyaNaM kattha atthi ? jinasAsaNeM rahuNandaNassa kahA kahaM kahiA, kahahi ? prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. 21. 24. jai tujjha maNaM caMcalaM atthi, tA taM rokkhi/rokksu/rokkdhi| tuma uvaguruM sikkhaM ginnhhi| ahaM/haM/ammi paidiNaM jhANaM krmi| tumaM/tuM/tuha niyassa jahAsattiM prissmhi| indeNa tihattaM/tikkhutto (jiNavaro) pdkkhinnio| sisU sayituM rovi| bhAI paropparaM/parupparaM klhnti| mama sasA mAyAe samayaM gacchiUNa gaMthA kiinni| 28. NANeNa viNA Naro pasussa/pasuNo sariso hoi| 29. ahaM khalu tumha gharaM aagcchihimi| 30. NicvaM/sayA hrishi/hrissu/hrisdhi/aadi| 27. prAkRta-vyAkaraNa abhyAsa uttara pustaka 41 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only