Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta bhASAnI upayogitA. (eka mananIya nibaMdha) --- -- lekhaka- paM, lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdha. - = = [jesalamera-bhAMDAgArIyagraMthasUcI, nalavilAsanATaka, nATyadarpaNa, apabhraMzakAvyatrayI, svAdizabdasamuccaya, tribhuvanadIpakaprabaMdha vigerenA saMpAdaka, janapratimA lekhasaMgraha, etihAsika jaina gurjara kAvyasaMcaya, dharmadIpikA (vyAkaraNa), tanvAkhyAna vigerenA sahakArI saMzodhaka, saMbaMdhasatatikAsavRtti, paMcamI-mAhAbhya, upakezagacchacaritra vigerenA anuvAdaka, bAlazikSA, samarasiMha, siddharAja ane jene, jinaprabhasUri ane sulatAna mahammada vi. vi. nA lekhaka | == ==== prakAzikAzrI jainadharma prasAraka sabhA-bhAvanagara. == | vi. saM. 1988 ] prathamavRtti 1000 (i. sana 1932
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanagara-dhI AnaMda prinTIMga presamAM- zeTha devacaMda dAmajIe chApyuM.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika nivedana. A nimaMdha zuM prasaMga upasthita thaye lakhavAmAM Avela che te nibaMdhanA prAraMbhamAM ja lekhake jaNAvela hAvAthI tenI punarAvRtti karavAnI jarUra nathI. lekhanI upayeAgitA tAlekhanI aMdara khatAvelA judA jAdA vibhAgo vAMcavAthI ja jaNAI Ave tema che tethI te viSe paNa lakhavAnI AvazyakatA jaNAtI nathI. have khAsa karIne lekhakanA paricaya ApavAnuM rahe che te TAITala upara keTalAka tA Apela che. taduparAMta sadarahu lekhake zrI uttarAdhyayana sUtra kamaLasaMyamIvRtti zrlAka 14000, hemacaMdrAcAya nI svApannavRtti zrloka 10000 sAthe abhidhAnaciMtAmaNi koSa, bhAvadevasUritu pArzvanAthacaritra zloka 4000 vigere aneka graMthAnI zuddha presakApI banAvI tenA sa MpAdakAne ucita sahAyatA ApelI che. vizeSamAM A lekhake DA. vinayatASa bhaTTAcA dvArA eDITa thayelA ane gAyakavADe AriyanTala sirijhadvArA prakAzita thayelA audbhutaMtra graMtha sAdhanamAlA bhA. 1-2 mAM saMzAdhana-sahAyatA tathA rA. jI. ke. zrI geAMDhekaradvArA saMpAdvita ane gA. e. sirijhadvArA prakAzita mAnasAllAsa ( bhA. 1 ) mAM zeAdhanamAM tathA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhanapaddhatinI neTa lakhavAmAM sahAya ApI che. tathA amerikana viduSI misa helana ema. johansanane triSaSTi ( pa 1lA )nA RSabhadevacaritranA aMgrejI TrAnsalezanamAM repharansa vigere saMbaMdhI upayAgI mAhitI pUrI pADavAnI sahAyatA karI che; je graMtha gAyakavADa AriyanTala sirijh naM. 51 tarIke prasiddha thai gayA che. ATalI hakIkata uparathI lekhaka mahAzayanA saMskRta prAkRtabhASAnA tIvra meSa viSe vAcakeAne khyAla AvI zake tema che. A lekha lakhavAmAM lekhake aneka graMthA jovAnI, temAMthI jarUrI AdhAre| lakhI levAnI ane tene ceAgya sthAnake goThavavAnI pravRtti karavAmAM vakhatanA bhAga paNa vizeSa Apele hRSTigAcara thAya che. prAMte lekhakanA ane prakAzaka sabhAnA prayAsa phaLibhUta thAya eTale ke prAkRtabhASAnI upayogitA vidvAnAnA hRdayamAM utare eTaluM icchI A TuMkuM nivedana samApta karavAmAM Ave che. tA. 10-10-32 gurUvAra zrI jainadhama prasAraka sabhA, bhAvanagara.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI upayogitA. che. pramukha sAheba! . vidyAvilAsI sajjane ane vidyArthI baMdhuo ! ' A saMsthAnA InAmI meLAvaDA prasaMge " prAkRtabhASAnI upagitA " saMbaMdhamAM belavA mahane taka ApI, te mATe Apane huM AbhAra mAnuM chuM. je saMsthAne A InAmI meLAvaDe karavAmAM AvyuM che, te saMsthAnI pragati joI hane AnaMda thAya che; ane tenuM khAsa kAraNa paNa che ke-AjathI lagabhaga bAra varSa pahelAM A saMsthA sAthe hAro adhyApaka tarIkene saMbaMdha deDheka varSa sudhI rahyo hato. hArI nimaNuka * bhAvanagara jainadharma prasAraka sabhAmAM, tenA taraphathI cAlatI saMskRta pAThazALA tathA paM. gaMbhIravijayajI saM. prA. pAThazALAnA inAmI meLAvaDA prasaMge tA. 10-7-32 ravivAre apAyeluM bhASaNa, rodhita-parivardhita.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI vaDedarAnA prAcyavidyAmandira(senTrala lAyabrerI (saM. pustakAlaya)mAM thayA pachI ahiMnI A saMsthAmAM hArA mitra vyAkaraNatIrtha paMDita jagajIvanabhAInI cejanA thaI ane temaNe zarIranI asvastha sthitimAM paNa hitetsAha na thatAM A saMsthAne unnata karavA pitAthI banatuM karyuM che, ane A saMsthAnA vyavahAranipuNa kartavyadakSa saMcAlakoe temanA utsAhane akhaMDita rAkhe che. e rIte sateSakAraka AveluM pariNAma jotAM AnaMda thAya--e svAbhAvika ja che. prAkRtabhASAnI upayogitA " viSayanI pasaMdagI karI te saMbaMdhamAM belavA mahane preraNA karavAmAM AvI che-e prasaMgecita che, kAraNake-prAkRtabhASA tarapha saMskRtabhASApremI vidvAnoe keTalAka vakhatathI durlakSya kareluM jaNAya che, eTaluM ja nahi, ApaNe jene ke jenAM siddhAMta-sUtro ane jenuM prAcIna baheluM vAmaya e ja ardhamAgadhI aparanAma ArSaprAkRta bhASAmAM racAyeluM maLI Ave che, teo paNa te bhASAnA vizeSa abhyAsa mATe ghaTate Adara darzAvatA nathI-ucita prayatna karatA nathI, mAtra pratikramaNadi mULa sUtrenA mukhapAThathI saMtoSa mAnI laIe chIee zecanIya sthiti dUra karavAnI AvazyakatA che. prAkRtabhASAnA viziSTa guNene na samajanArA saMskRtajJa keTalAka paMDite tene mAtra jainenI ja bhASA samajI dharmanA pakSapAtathI ke ajJAnajanya saMkucitatAthI athavA evA ja koI bhramamUlaka zudra kAraNathI akRtrima-svAdupadavALI prakRti-madhura prAkRtabhASAne anAdara kare che te tarapha prema varasAvatAM pAchAM pagalAM bhare che. saMskRta bhASAnA pakSapAtI keTalAka sAkSare prAkRta
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA bhASAne saMskRtabhASA parathI utarI AvelI, yA te parathI vikRta thayelI, ke apabhraSTa thayelI mAnI tenI avagaNanA kare che; paraMtu prakRtivatsala prakRtisiddha prAkRtabhASA sarvatra premAmRta varasAve che. vartamAna prAkRta-dezI bhASAo (gujarAtI, hiMdI, marAThI, baMgALI vigere)nAM mULa e prAcIna prAkRtamAM che; evuM jyAre samajAze tyAre enI pUjA thaze. baMgALanA keTalAka vidvAnene e tattva samajAyuM che. hiMdI vizvakoSa I ]mAM javAthI jaNAze ke-temaNe baMgALIbhASAnI utpatti prAkRtabhASAthI mAnya rAkhI che. e tattva samajavA mATe prAkRtabhASAne abhyAsa vadhAravAnI jaina ane jainetara sai keInI pharaja che. prAkRtabhASA e kAMI jainoe ja rajIsTara ke rIjhavarDa karAvelI nathI, si kaI tene upayoga karI zake che- tene lAbha laI zake che. jema jema uMDA utarI zevALa karavAmAM Avaze, tema tema te saMbaMdhI kapelA mithyA abhiprAye ane bhrame dUra thaze, tyAre satya-sUryane prakAza prasaraze. saMskRta ane prAkRta e baMne bhASAo ApaNA AryA vatanIbhAratavarSanI prAcIna ane pradhAna prAkRtabhASAnI bhASA che. nirmaLa be AMkhe che. bhAratIya vyApakatA. prAcIna saMskRti samajavA mATe jeTalI AvazyakatA saMskRtabhASAnI che, bhAratIya prAcIna prakRti samajavA mATe teTalI athavA tethI vadhAre agatya vistRta vyApaka prAkRtabhASAnI che. zaMbhurahasya( iMDiyanuM enTiverI 1916 sapTebara pR. 145) jevA jenetara graMthamAM prAkRtabhASAne saMskRtabhASA jeTalA ucca sthAne sthApI tenI prazasti paNa uccArelI maLI Ave che. saMskRta-pakSapAtI keTa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI lAka sAkSare mAne-manAve che tema keI kALe sarvatra saMskRtabhASA ja pracalita haze ! strIo, bALake, maMda-mUrkha, uccanIca sarva kaI saMskRta ja belatA haze! athavA sarva keIne sarva vyavahAra saMskRtamAM ja thatuM haze-e kalpanAmAM na AvI zake-mAnI na zakAya tevI mAnyatA che. alabatta, amuka kALe saMskRtabhASAnuM prAdhAnya haze tema svIkArI zakAya. kAvyamImAMsA gA.o. si. pR. 50]mAM kavi rAjazekhare karelA ullekha pramANe "saMbhaLAya che ke-ujajayinI(mALavA)mAM thayelA sAhasaka(vikramAditya) nAmanA rAjAe potAnA antaHpuramAM ja saMskRtabhASAtmaka niyama pravartAvyuM hatuM. " saMskRta bhASAnI kilaSTatA, durucAratA, durbodhatA saMbaMdhamAM ghaNA sAkSAe ghaNIvAra uccAyuM che ane A saMsthAnA saMbaMdhamAM abhiprAya ApatAM hAiskulanA zikSakoe paNa tevuM ja sahaja vacana uccAryuM che-e ApaNe hamaNAM ja sAMbhaLyuM. e tarapha ApaNe dIrghadraSTithI vicAra karIe te saMskRtabhASA bolanAra, samajanAra ane tene vyavahAra karanAra sAkSaravarga amuka ja gaye-gAMDyo ja haI zake; jyAre strIo, bALaka ane itara vizALa prAkRtavarganI-AbAla-gopAla sarva-sAdhAraNanI mAnItI bhASA prAkRta ja saMbhave. ethI vizALa samudAya para upakAra karavAmAM sAdhanabhUta prAkRtabhASA ja kahI zakAya. prAkRtabhASA ane prAkRta kAvyamAM rahela prakRtimadhuratAakRtrimasvAdutA, mRdutA, sarasatA, saralatA, bAlAdi-bodha 1 zrUyate cojayinyAM sAhasAGko nAma rAjA tenAntaHpura eva saMskRtabhASAtmako niyamaH pravartitaH /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. prAkRtabhASA ane kAritA, mahilAmane vallabhatA, sarvajanaprAkRtakAvyamAM priyatA vigere sadaguNa saMbaMdhamAM guNA rahelI vizi- guNarAgI aneka sajajane e-jena ane STatA. jainetara prAcIna proDha kavioe pitAnA hudagAra prakAzita karyA che, te khAsa lakSyamAM levA yogya che. e parathI prAkRtabhASAnI upayogitA sArI rIte samajAze. zaka saM. 700 =vi. saM. 835mAM racelI prAkRta kuvalaya. mAlAkathAmAM dAkSiNyacihnasUri, eka manu kaLAe, lakavRta thanA mukhathI saMskRtane durjananA hRdayanI rAMto ane mahA- jevuM durgama ane viSama oLakhAvyA puruSonAM vacanA pachI prAkRta saMbaMdhamAM uccAra karAve mRtathI bharapUra che ke - sukhagrAhya prAkRta. "te zuM prAkRta haze ? huM, te paNa nathI, kAraNake te te sakaLa kaLAonA samUharUpa pANInA kalelethI bharapUra, lokavRttAMtAnA mahAsAgararUpa, mahApurUSenA mukhamAMthI nIkaLelA amRtarasanAM biMduonA samUharUpa, saMghaTita kramavALA varSo ane padonAM vividha rUpanI racanAthI zobhatuM, sajajananA vacana jevuM sukhe grahaNa karI zakAya tevuM hoya che.1 * * ? "tA phri viaaN hojha? huM, tuM ja ne naM racalklaaklaavmaalaajlkllolsNkulN loyavuttatamahoahimahApurisa
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI. vi. saM. 9ramAM upamitibhavaprapaMca nAmanI vistRta 16000 lekapramANa AdhyAtmika kathAne prAkRtanI sube- saMskRtapremI-vidagdhanA saMtoSa mATe dhatA ane saMskRtamAM racavA chatAM prAkRtabhASAnI vizisarasatA. chatAne pratipAdana karatAM samartha vidvAna sirSi uccAre che ke - - " saMskRta ane prAkRta e baMne bhASAo prAdhAnya mATe che, temAM paNa saMskRta te durvidagdho(paMDitaMma )nA hRdayamAM rahelI che. bAlakane ane bAlAone paNa sodha karanArI ane kAnane game tevI hevA chatAM paNa prAkRtabhASA, teo( durvidagdha)ne dIpatI-catI nathI. chate upAye sarvanuM cittaraMjana karavuM joIe, ethI te (durvidagdha)nA anurodha( Agraha )vaDe A kathA saMskRta karavAmAM Avaze " muhaNaggayAmayaNIsaMdabiMdusaMdohaM saMghaDie ekkekkamavaNNApaya-NANArUvavirayaNAsahaM sajaNavayaNaM piva suhasaMgayaM // " -prAkRta kuvalayamAlAkathAmAM dAkSiNyacihnasUri [ vizeSa mATe juo apabhraMzakAvyatrayInI amArI bhUmikA pR. 97 ] 1 " saMskRtA prAkRtA ceti bhASe prAdhAnyamahataH / tatrApi saMskRtA tAvad durvidagdhahRdi sthitA // bAlAnAmapi sadbodhakAriNI karNapezalA / tathApi prAkRtA bhASA na teSAmapi bhAsate //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayeAgitA. mya eka hajAra varSa pUrve thayelA mahezvarasUri, paMcamImAhAnAmanA prAcIna graMtha( jenI vi.sa. 1009 mAM lakhAyelI tADapatra peAthI jesalameranA pustakabhaDAramAM che )ne prAkRtabhASAmaya kAvyamAM racatAM sUcave che ke cr " maMdabuddhivALA manuSyeA, saMskRta kAvyanA ane jANatA nathI, tethI sajanA( maMdabuddhi, strIo, bAlake vigere )ne paNa sukhethI kheAdha kare tevu-sahelAIthI samajAya tevuM-A prAkRta racyu che. gUDha arthavALA dezI zabdothI rahita, sulalita vAMthI raceluM ramaNIya prAkRtakAvya, lAkamAM keAnA hRdayane sukha karatuM. nathI ?-gamatuM nathI ? parApakAra-parAyaNa puruSe A lAkamAM te bhASA mAlavI oIe, ke je bhASAvaDe bAla, khAlA vigere sarvAM koine paNa vizeSa meSa thaI zake. " 2 upAye sati kartavyaM sarveSAM cittaraJjanam / atastadanurodhena saMskRteyaM kariSyate // .. --siddhaSinI upamitibhavapracA kathA pIThabaMdha zlA. 51-53] 1 enA eka bhAganA gujarAtI anuvAda, A lekhakadrArA prasiddha thai gayA che. 2 sakkayakavvassatthaM jeNa na yANaMti maMdabuddhiyA / savvANa vi suhabohaM teNemaM pAiyaM raiyaM //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI vikramanI bIjI sadImAM thayelA mahArAjA kavivatsala hAla, gAthAsaptazatI-gAthAkeSanA prAraMbhamAM sUcave prAkRtAvyanI che ke "jeo amRta jevA prAkRtikAvyane madhuratA. bhaNavAnuM ane sAMbhaLavAnuM jANatA nathI ane kAmanA tattva( rahasya)nI ciMtA kare che, te lAjatA kema nathI ? " kavi daMDI kAvyAdarzamAM ullekha kare che ke- vidvAne mahArASTrane Azraya pAmelI bhASAne prakRSTa prAkRta kahe che, je sUkti-subhASitarUpI rannene sAgara che, setubaMdha vigere kAvya, je-prAkRtabhASAmaya che." gUDhatthadesirahiyaM sulaliyavannehiM viraiyaM rammaM / pAiyakavvaM loe kassa na hiyayaM suhAvei ? // parauvayAraparaNaM sA bhAsA hoi ettha bhaNiyavvA / jAyai jIe viboho savvANa vi bAlamAINaM // " -mahezvarasUrinA paMcamImAhAbhyAM jesalameranA bhaMDAranI vi. saM. 1009 mAM lakhAyelI tADapatra prati ]mAM. 1 " amayaM pAiyakavvaM paDhiuM souM ca je na jANaMti / kAmassa tattatattiM kuNaMti te kaha na lajjati 1 // " -kavivatsala hAlanI gAthAsaptazatImAM [ gA. 3 ] 2 " mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH / sAgaraH sUktiratnAnAM setubandhAdi yanmayam // " - kavi daMDInA kAvyodazamAM [ 134 ].
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. vararucinA prAkRtaprakAza para padyavRtti racanAra vidvAna kahe " ahA ! te prAkRta, manahara che, priyAnA mukharUpI caMdra jevuM suMdara che, jemAM amRta jevI rasabharapUra sUktio zobhe che. 1 ) - trivikramadeva prAkRta zabdAnuzAsanamAM sUcave che ke- " bahoLA arthavALA ane sukhe uccArI zakAya tevA zabda-sAhityanuM jIvita, te prAkRta ja che, evo mata sUktane anusaranArAone che. " 2 vikramanI dasamI sadImAM thayelA manAtA yAyAvarIya kavi rAja zekhara, karamaMjarIsaTTakamAM prAkRta raca(prAkRtakAvyanI nAnI sukamalatAnA saMbaMdhamAM jaNAve che mRdutA. ke -saMskRta-aMdha(racanA) paruSa-kaThera hoya che, paraMtu prAkRta-aMdha(racanA) sukumAra (sukamala) hoya che; puruSomAM ane mahilAomAM jeTaluM aMtara 2 "aho ! tat vAraM dara bicAvaDusundaram sUktayo yatra rAjante sudhAniHSyandanirbharAH // " -prAkRtamaMjarI(prAkRtaprakAzanI padyavRtti)mAM. 2 " analpArtha-sukhoccAra-zabdasAhityajIvitam / . sa ca prAkRtameveti mataM sUktAnuvartinAm // " -trivikramadevanA prAkRta zabdAnuzAsanamAM.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prAkRtabhASAnI A viSaya(kaththaratA ane kemalatA)mAM che, teTaluM aMtara A ( baMne racanA ) mAM che. " vaja jAlaga nAmanA prAkRta subhASita saMgrahamAM eka kavie uccAyuM che ke " prAkRta kAvyanA ullApamAM uccAra-prasaMge) je manuSya prativacana( pratyuttara ) saMskRtavaDe Ape che, te abudha(mUkha) kusumanA sastarane-kamaLa phUlenI zayyAne-sejane pattharavaDe vinaSTa kare che-chuMde che. " e ja graMthamAM prAkRtikAvya saMbaMdhamAM ullekha maLe che ke dezI(gUDha arthavALA) zabdothI rahita, prAkRtakAvyamAM madhura akSare ane madhura che mAM raheluM, lAlitya vigere lalita, skuTa, vikaTa( vistRta ) ane saddaguNe prakaTa arthavALuM prAkRtikAvya avazya bhaNavuM joIe." " lalita, madhura akSarevALuM, yuvatijanenuM vallabha (vahAluM), zRMgAravALuM prAkRtikAvya hovA chatAM saMskRta bhaNavA keNa cAhe ?" 1 " paruso sakaprabaMdho pAuprabaMdho vi hoi suumAro / purisANaM mahilANaM jettiyamihaMtaraM tettiyamimANaM // -yAyAvarIya kavirAjazekharanA kapUramaMjarIsadakyAM. 2 " pAiyakavvullAve paDivayaNaM sakkaeNa jo dei / so kusumasattharaM patthareNa abuho viNAsei // " -vajjA lagna (prAkRtasubhASita saMgraha)mAM.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. yutpatti " prAkRtikAvyamAM je rasa che, temaja cheka(catura jane)nA subhASitadvArA je rasa utpanna thAya che, tethI ane suvAsita zItala jalathI ahe tRpti pAmatA nathI. " prAkRtikAvya bhaNavAnuM, temaja kuTaja(zatapatrikA)nA puSpane guMthavAnuM ane kupita thayelAne prasanna karavAnuM Aja (hA) paNa ghaNuM jANatA nathI ? " rudrakavinA kAvyAlaMkAra para vi. saM. 1125 mAM Tippana racatAM namisAdhu nAmanA vidvAne prAkRta prAkRtanI bhASAnI vyutpatti sUcavI che ke- sakaLI jaganA jaMtuono vyAkaraNa vigere dvArA na Aha(ha)ta thayelA-na ghaDAyelA-na sthapAyelA saMskAravALe sahaja-svAbhAvika-kuda2tI vacana-vyApAra e prakRti temAM thayela athavA te ja prAkRta, athavA " ArSavacanamAM siddha denI ardhamAgadhI 1 " desiyasaddapaloTeM mahurakkhara-chaMdasaMThiyaM laliyaM / phuDa-viyaDa-pAyaDatthaM pAiyakavvaM paDheyavvaM // lalie mahurakkharae juvaIyaNavallahe sasiMgAre / saMte pAiyakavve ko sakkai sakkayaM paDhiuM ? / / pAiyakavvammi raso jo jAyai taha va cheyabhaNiehiM / uyayassa ya vAsiyasIyalassa tittiM na vaccAmo / pAiyakavvaM paDhiuM guMpheuM taha ya kujapasUNaM / kuriyaM pasAgs = ji vAvo jAnaMti ! |\" -vajAlagna( prAkRta padyasaMgraha )
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI vANI DAya che ' evA prakAranu vacana maLatu hAvAthI prAk-pUrve kareluM te prAkRta; bAlako, mahilAo vigerene subAdha karanArU, saLa bhASAonuM nibadhanabhUtakAraNarUpa vacana kahevAya che, AthI ja zAstrakAre(rudra2) prAkRtanA prathama ane sa MskRta vigerenA pachI nirdeza karyAM che. meghe mukelA pANInI jema eka svarUpavALu te ja prAkRta vacana, dezavizeSathI ane saMskAra karavAthI vizeSatA prApta karatu hatu sa'skRta vigere uttara vibhedyAne pAme che. pANini vigerenAM vyAkaraNAmAM kahela zabdalakSaNadvArA saMska raNa karavAthI te saMskRta kahevAya che. prAkRtabhASA ja kAMika vizeSa lakSaNathI mAgadhikA kahevAya che. prAkRta ja kAMika vizeSa lakSaNathI vaizAcika kahevAya che. tevI ja rIte sArasenI paNa prAkRtabhASA ja che; tathA prAkRta ja apabhraMza kahevAya che. 1" 12 . " 1 sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAha (hi,tasaMskAra: sahajo vacanavyApAraH prakRtiH / tatra bhavaM saiva vA prAkRtam / ArisavayaNe siddhaM devANaM addhamAgahA vANI ' ityAdivacanAd vA prAkU pUrvaM kRtaM prAkRtaM bAla- mahilA''disubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vacanamucyate / bheghanirmuktajalamivaikasvarUpaM tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAcca samAsAditavizeSaM sat saMskRtAdyuttaravibhedAnApnoti / ata eva zAstrakRtA prAkRtamAdau nirdiSTam, tadanu saMskRtAdIni / pANinyAdivyAkaraNoditazabdalakSaNena saMskaraNAt saMskRtamucyate / tathA prAkRtabhASaiva kiJcidvizeSalakSaNAnmAgadhikA bhaNyate / tathA prAkRtameva 1 '
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayeAgitA. 13 A uparathI ApaNe prAkRta-bhASAnI prAcInatA ane vyApakatA --vizAlatA vicArI zakIe. suprasiddha vidvAn hemacaMdrAcArye prAkRta zabdAnuzAsananA prAraMbhamAM prAkRta zabdanI vyutpatti karatAM prAkRtathI saskRta prakRti saMskRta sUcavI che, tene bIjA paNa ke anusaryA che. ethI ghaNA lAka bhrAntimAM sa MskRtathI prAkRta? paDyA jaNAya che; paraMtu dIrghadRSTithI vicAra karIe teA bhrama dUra thaI zake ane hemacaMdrAcA nA zuddha Azaya samajI zakAya. tyAM saMskRta prakRti parathI prAkRta zabdonuM anuzAsana karavAnuM hAvAthI-saMskRtaparathI prAkRta zIkhavavAnu` hAvAthI tevuM sUcana che. tenA Azaya e hAi zake ke saMskRtamAM amuka amuka prakAranA pheraphAra karavAthI-saMskAra kheMcI levAthI prAkRtanA prakAza joi zakAya. prAkRta tA prathamathI siddha ja che, jaina AgamAmAM ane itara sAhityamAM te prAcIna samayathI vaparAtuM Avyu che; jene sa MskRta parathI te jANavu... hAya teNe saMskRta-prakRtimAMthI vyAkaraNanI paddhatie pratyaya, lepa, Agama ke varNa vikAra karavA-amuka amuka pheraphAra karavA-eTale prAkRtanA khyAla karI zakAze. AvA ja kAraNathI vyAkaraNazAstrIo e prAkRtane tA, tamava, saMtamaya evA evA nAmathI eLakhAve che. vastutaH prAkRtabhASA, tevI rIte saMskRta zidhdhidizeSAta vaizAcim / sU(zau)lenyAvikAtamAMjaiva / tathA prAkRtamevApabhraMzaH / ,, rudraTanA kAvyAlaMkAra para namisAdhue vi. sa. 1125 mAM racelA TippanamAM[ pR. 212 ].
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prAkRtabhASAnI parathI vikRta thaIne ke apabhraSTa thaIne yA pheraphAra thatAM thatAM tevI banI gaI nathI. dezInAmamAlAmAM anAdipravRttaprA. katavizeSane dezI tarIke oLakhAvanAra, abhidhAnaciMtAmaNimAM vartamAna, bhUta ane bhaviSyanA sarva tIrthakarenI bhASAne ardhamAgadhI sUcavanAra ane pramANamImAMsAmAM vidyAone anAdi pratipAdana karanAra hemacaMdrAcAryanI pUrvokta vyutpatti tyAM prAsaMgika-aupacArika che. te parathI keIe ema mAnI levAnI bhUla karavI na ghaTe ke-prAkRta, e saMskRta prakRti parathI vyAkaraNamAM darzAvelI sAdhanikA pramANe pheraphAra thaIne utpanna thaI che. aprasiddha kumArapAlacaritramAM sUcavyA pramANe hemacaMdrAcArye prAkRtabhASAne prathama pratipAdana karI che. apabhraMzakAvyatrayInI bhUmikAmAM ahe e vistRta ullekha darzAvyuM che. vizeSa vicAra karatAM prAkRtaparathI saMskRta ane bIjI bhASAe nIkaLelI jaNAya che. vikramanI navamI sadImAM thayelA jaNAtA kavirAja vApatirAja, gauDavA nAmanA prAkRtakAvyamAM, prAkRta saMbaMdhamAM pitAne evo abhiprAya khullA dilathI prakaTa kare che ke -" saMskRta vacananuM lAvaNya prAkata chAyAthI khIle che-khule che; saMskRta saMskAra kheMcI levAthI-kADhI nAkhavAthI prAkRtane paNa prabhAva praTa-khullo thAya che. kharekhara, navA arthanuM darzana, racanAnI sukomaLa baMdha=ddhi A, bhuvanabaMdhathI laInejagat saSTithI mAMDIne-A(prAkRta)mAM avirala che bahALA pramANamAM che. saghaLI vAcA-vANI (prAkRta)mAM pese che ane A( prAkRta)mAMthI ja vAcA-vANuM nIkaLe che. saghaLAM pAchuM samudramAM ja Ave che ane sAgara
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayeAgitA. 15 mAMthI ja nIkaLe che. AMkhAne viksAvanAra ane sukulita karanAra ( mIMcAvanAra ) hradayanA mahiva ( ahArane ) ane aMtarmukha haSa vizeSa--viziSTa prakAranA AnaMda A( prAkRta )mAM vizeSatAthI sphure vi rAjazekhare paNa ' yad yoniH kila saMskRtasya uccAratAM evuM ja sUcana karyAM che. che. " ' lagabhaga be hajAra varSAM pahelAM thayelA manAtA maharSi pataMjalie pANinIya-bhASyamAM ekaika zabdanA ghaNA apabhraMzA sUcavI gAvI, geANI vigere zabdonA temAM ullekha karyo che; ke je zabdo jaina siddhAMtagraMthAmAM--prAcIna prAkRta-sAhityamAM parama AdarapUrvaka pratyeAjAyelA maLI Ave che. kAvyAdamAM kavi dIe sUcavyA pramANe--zAstromAM saMskRta sivAyanuM anya, apabhraMza tarIke kathana karAyelu che.' apabhraMza tarIke kahevAyelu te bahudhA prAkRta sAthe saMbaMdha dharAve che. 1 "ummillai lAyaNNaM payayacchAyAeN sakkayavayANaM / sakkayasakkArukkarisaNeNa payayassa vi pahAvo || raNavamatthadaMsaNaM saMnivesasisirAo baMdhariddhI / avirala miNamo AbhuvaNabaMdhamiha Navara payayammi // sayalAo imaM vAyA visaMti etto ya ti vAyAo / enti samuhaM ciya ainti sAyarAo zciya jalAI || harisaviseso visAvatra ya maDalAvao ya acchINa | st bahitto aMtomuho ya hiyayassa viSphurai // "" -vAtirAjanA gauDavahe| kAvyamAM [ gA. 65- 92-94 ]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI vizeSamAM evA hajAro zabdo ane kriyApadyA sUcavI zaDhAya tema che ke-je zabdo e aDhI haijAra varSanA prAcIna prAkRta sAhityamAM ApaNe joi-vAMcI zakIe chIe. je prAcIna prAkRta zabdAnA vyavahAra, ApaNA AryAMvata-bhAratavamAM ApaNA pUrvajodvArA thatA hatA; te ja zabdo Aje paNa saheja pheraphAra sAthe ke tevA ja svarUpamAM ApaNe vartamAna prAkRtabhASA- dezabhASAomAM vyavahAramAM vAparIe chIe-elacAlamAM tenA upayAga karIe chIe-te pachI te sa MskRta parathI vikRta ke apabhraSTa thaIne banelA che-ema kahevAnuM sAhasa kema karI zakIe ? sarakhAvavA mATe ahiM thADA zabdo darzAvIzuM-- prAkRtamAM bhASAmAM prAkRtamAM 16. 1 ghara2 Ara 3 dIvA 4 dADha 5 haraDai 6 cha maTTI 8 nAliera 9 kAthalA heDaya - 10 he?-- 11 hatya 12 gAmana 13 sagA 14 patthara 15 sathi ghara mAra dIvA dADha haraDe baheDa' mATI 16 vuDhA 17 vuDDI 18 hiM- 19 36- 20 pArevae- 21 lakhasiya nAliera 22 ghaDA kAthaLe heTha * hAtha gAma sagA patthara sAthIo 23 kaDio- 24 seTTiyA- 25 vANiyA 26 ku MbhAra 27 lAhAra 28 gaDhI29 pAthiyA bhASAmAM buDhDho mudrA dahi dudha pArevA lApasI ghaDA kApaDiyA zeThiyA vANiyA kuMbhAra lu (lA) hAra gAMTha peAthI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahena 30 mahiNI-- 31 mAusi- mAzI 32 bhAujAyA bhAjAI 33 lahu 34 meAttia 35 amhe 36 cauvIsa 37 chattIsa 38 bhAvanna 39 pacchA40 sacya 41 matthaya 42 pullA 43 lI44 muTThI 45 kAi- 46 sAst 47 sasureza 48 naNudA49 Thera 50 je%051 gujarattA para bharuaccha-- 53 saccara lADu mAtI amhe cAvIza chatrIza mAvana pachI sAcuM mAthu peADalA lAThI muThThI phAi sAsu sasarA naNaMda dera jeTha gujarAta bhaca sAcAra upayeAgitA. 54 ga 55 DDi 56 ugdhADiyA 57 cAveyavA- 58 sikkhai- 59 ANui 60 khAyai 61 piyai- 6ra khullai 63 urduma 64 naccai 65 sabharai 66 karaNa 67 paDai 68 pakhAlaI 69 kaxi70 u5jUi 71 nipajai 72 gajai 73 khijrai 74 dijrai75 kahe - 76 hAi 77 nathi 78 phUllai gayA dIThA ughADI cAvavA zIkhe ANe khAya piye mele uThe nAce sAMbhare. are paDe pakhAle kADha upaje nipaje gAje khIje dIje kahe hAya nathI phUle 17
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI - evA paNa keTalAka zabdo prAcIna prAkRta sAhityamAMthI ApaNane maLI Ave che ke je paradezanI bhASAomAM paNa sahaja pheraphAra sAthe te ja arthamAM vaparAtA jaNAya che. jemake-upAsakadazAMga nAmanA 7 mA aMgasUtramAM naLIA arthamAM muMjura zabdane pravega che, marAThI bhASAmAM paNa e ja zabda evA arthamAM prasiddha che, ane e ja arthamAM aMgrejI bhASAmAM maMgura zabda maLe che. evI rIte tapAsa karavAthI anya bhASAomAM paNa ghaNuM zabdo maLI AvavA saMbhava che; prAkRtabhASAnI prAcInatA samajavA mATe te paNa upayogI thaI zake. evA paNa seMkaDo zabda sUcavI zakAya tema che kethoDA saikAomAM ApaNI prAkRta-dezabhASAomAM bahArathI bhaLelA athavA pracalita thayelA zabdane saMskRta-premIoe saMskRtamAM saMskArI navA rUpamAM banAvI dIdhA che ema ApaNe te te bhASAnA ullekhane vivekathI tapAsatAM vicArI zakIe. jemake- bhASAmAM saMskRtamAM | bhASAmAM saMskRtamAM 1 lApasI- tapanI | 8 paMcAsara- pAzraya 2 berasada- siddhi | 10 gujara- pUrnara 3 lADola- nnATApI | 11 gujarAta- pUrva trA 4 naDIAda- naTavaMdra | 12 marAThA- mahArASTrIyA 5 vaDodarA 13 cAvaDA- rApara 6 tharAda- zArApa | 14 solaMkI- cauluca 7 mesANA- mIzAnapura | 15 cehANa- cAhumAna 8 vIjApura- vighApura | 16 rATheDa-rASTra, rASTrauDha vaTa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAmAM 17 vAdhelA 18 mAhaDa 19 abaDa-- 20 pethaDa 21 sAha22 mAgala 23 sulatAna- upayeAgitA. saMskRtamAM bhASAmAM vyAghrapanIyA vAgbhaTa AmrabhaTa pRthvIdhara sAdhu mudgala suratrANa 19 saMskRtamAM nabApa masIti 24 navAma- 25 masI- 26 AgaboTa-ananoA (tha) 27 AgagADI- agnizaTI 28 aMgreja AGgla 29 IglAMDa jJAnamUmi 30 khIcaDI-sinnacita vistAranA bhayathI ahiM mAtra digdana karAvyuM che. sukSma draSTithI tulanAtmaka paddhatie prAcIna prAkRta bhASA--sAhitya, prAkRta kAzA ane vata mAnamAM pracalita prAkRta-vividha dezabhASAonA prayAgAne vivekapUrvaka sarakhAvavAmAM Ave tA vAkpatirAjanA pUrvakata vacana pramANe prAkRta-sAgaranI gaMbhIra agAdhatAnA ane mahattAnA kaiMka khyAla meLavI zakAya. deza, nagarA, gAmA, nadIo, patA, vaze, geAtrA, vanaspatio, kriyApado, aitihAsika vizeSanAme e vigerene akRtrima- svAbhAvika mULa svarUpamAM jANuvA-samajavA mATe zASakAne kRtrima -saMskRta-prayAgA karatAM sahaja prAkRta-prayAgA vizeSa upayAgI thai zake; para Mtu 'te prAkRta, sa MskRta parathI vikRta ke apabhraSTa caIne anela che, tenuM mULa teA sa MskRta ja che' evI bhramaNAbharI mAnyatA dUra karI tapAsavAnI AvazyakatA che.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 prAkRtabhASAnI prAkRtabhASA, pUrvokta viziSTatAone kAraNe sarva sAdhA raNane bodha karavAmAM uttama sAdhAnarUpa che- tIrthakare, de ema vicArI mahApurUSoe ahaMnuM jinA ane bhASAyanI tItha kare ane gaNadhare tathA temanA bhASA, anuyAyIoe e bhASAdvArA pitAnA hRda yanA bhAva prakAzita karyA che. ArSaprAkRta nAmathI sUcita thayelI bhASA jaina siddhAMta-sUtrapustakamAM ardhamAgadhI nAmathI paNa oLakhAya che. epapAtika(uvavAI) sUtramAM ullekha maLe che ke-"ahaMnuM ardhamAgadhI bhASAmAM dharma bhASe (bhAkhe) che; zramaNabhagavAna mahAvIra, tyArapachI saMsAra( biMbisAra-zreNika)nA putra kRNika(ajAtazatru)ne ardhamAgadhI bhASAmAM bhASa-kahe che. " zyAmAcAryanA prajJApanA(pannavaNIsUtramAM AryonA nava prakAra sUcavatAM bhASArtha keNa? e praznanA pratyuttaramAM jaNAve che ke -"je ardhamAgadhI bhASAmAM bhASe (bole) che ane jyAM brAhmI lipi pravarte che te bhASArtha." jainenA AgamamAM-11 aMgamAM- pAMcamA aMga tarIke prakhyAta bhagavatIsUtramAM sUcana maLe che, 1 " mahA mAsA, mAta ra ghamaeN ! " " tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kUNiassa bhaMbhasAraputtassa addhamAgahAe bhAsAe bhAsati / " -aupapAtikasUtramAM [ A. samiti pR. 34, 77 ] 2 " se kiM taM bhAsAriyA ? bhAsAriyA je NaM addhamAgahAe / bhAsAe bhAsaMti / jattha vi ya baMbhI livI pavattai / " -zyAmAcAryanA prajJApanA sUtramAM [ A samiti pR. 55 ]
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. 21 . temAM gatamasvAmI(drabhUti gaNadhara) mahAvIra svAmIne prazna kare che ke-"he bhagavaMta! deve kaI bhASAmAM bhASe( bela) che ? athavA kaI bhASA bolAtI chatI vizeSatA pAme che-viziSTa gaNAya che ?" tenA pratyuttaramAM mahAvIrasvAmI kahe che ke"gatama! deve ardhamAgadhI bhASAmAM bole che ane te ja bhASA bolAtI chatI vizeSatA pAme che-viziSTa gaNAya che." - evuM sUcana maLe che ke- dRSTivAdane mUkI anya aMga siddhAMta-sUtra, strI, bAla vigerenA vAcana jaina siddhAMtanI mATe jinavarAe prAkRta kahyuM che. A bhASA prAkRta cAradinakaramAM uddhata karelA e prAcIna kema ? ullekha sivAya bIje kahyuM che ke -"ta ttvo( gaNudhare)e cAritrane cAhanArAM bAlake, strIo, manda(mUDha) ane mUrkha manuSyanA anugraha mATe-temanA para upakAra karavA siddhAntane prAkRta karyo che." 1 " devA NaM bhaMte ! kayarAe bhAsAe bhAsaMti ?, kayarA vA bhAsA bhAsijamANI visissai ? / goyamA ! devA NaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsaMti / sA vi ya NaM addhamAgahI bhAsA bhAsijjamANI visissai // -bhagavatIsUtramAM mahAvIra-autamasaMvAda, [ za. 5, u. 4, se191 A. samiti pR. 231 ] 2 " muttUNa diTThivAyaM kAliya-ukkAliyaMgasiddhataM / : thavAna-vAcanathaM pAcamuddeyaM niveDhuiM " ' -AcAradinakaramAM uddata. 2 vAgha---mUrNaori rAtriAni . anubadArtha tau siddhAntaH pravRtta che" , dazavaikAlikaTIkA vigeremAM haribhadrasUri vigere dvArA udbhuta. .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ | - prAkRtabhASAnI evA Azayane sUcavatuM padya, haribhadrasUrie dazavaikAlikaTIkAmAM tathA hemacaMdrAcArye kAvyAnuzAsananI pajJaTIkA( alaMkAracUDAmaNi ) vigeremAM uddhata kareluM che. rAjazekharasUri prAkRtadvayAzrayavRttimAM tevA ja AzayanuM uccAratAM gaNadharane namana kare che-"bAlake, strIo vigere jaDaprAya bhavya prANIonA hitanI IcchAthI prAkRta Agama karanArA gaNadharene namana ho, namana he." vikramAdityanA samakAlina ane mAnanIya, sanmatitarka vigere racanAra suprasiddha siddhasena divAkara saMbaMdhamAM je kiMvadanI saMbhaLAya che, temAM evA gaMbhIra AzayanuM sUcana che ke-pitAne vAdamAM jitanAranA ziSya thavAnI pratijJA karanAra vAdivijetA vidyAbalavAna brAhmaNa siddhasena, vRddhavAdIsarinI kIti sAMbhaLI temane bharucanI bahAra maLatAM vAdaspRhA prakaTa kare che. sUrijI kahe che ke- caturaMgI( sabhApati, sabhya, vAdI ane prativAdIvALI) sabhA vinA jaya ke parA' jaya kema jANI zakAya? " siddhasene kahyuM ke-"A gevAle ja vAdanA sAkSIe thAo." vRddhavAdIsUrie e vAtane svIkAra karI siddhasenane pUrvapakSa karavA kahyuM. teNe saMskRtabhASAvaDe belavAne prAraMbha karyo. tarka-vitarkanA saMsargathI karkazavAda karIne te bolI rahyA, eTale gavALAe kahyuM ke-"A kaMI paNa jANatA nathI, pizAcagRhItanI jema pokAre che, karavattanI jema ayyArA kAna phADe che; AthI buThThA vAdirAja ! tame belo." tyArapachI banne prakAre samayajJa, vRddhavAdI, kacchabaMdha karIne ciMdiNi chaMda rAsavaDe tAla devApUrvaka gAvA lAgyA ke 3 bAla-rUyAdijaDaprAyabhavyajantuhitecchayA / prAkRtAgamakartRbhyo gaNabhRdbhyo namo namaH // " -prAkRtayAzrayavRtti[pATaNabhaMDAranI ha. li. prati mAM rAjazekharasUri
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. " navi mAriyaI navi coriyaI, paradAraha gamaNuM nivariya; na thavA devaM dAiya, sagni dugu dugu jAIyaI. " vigere prAkRta pothI prasanna thaI gevAlAe vRddhavAdInI jayaSaNa-prazaMsA karI. ethI siddhasene potAne ziSya tarIke svIkAravA kahyuM. vRddhavAdIe pharI rAjasabhA samakSa vAda karavA kahyuM. siddhasene sUcavyuM ke-"huM akAlajJa chuM, Apa samayajJa che, samayajJa e sarvajJa kahevAya che." vigere kahevAthI tene sUrie pitAnA ziSya karyA. e prasaMgadvArA prAkRtabhASA tarapha AbAla-gopAlane prema prakAzita thAya che. bIjA prasaMgamAM saMskRta prAkRtamA samartha dhuraMdhara vidvAnuM e kavie saMskRtanA pakSapAtathI prAkRta Agane saMskRtamAM parAvartana karI nAkhavAnI IcchA darzAvI hatI, paraMtu zrIsaMghe temanI e IcchAne agya jaNAvI temane pArAMcika nAmanuM prAyazcitta sUcavyuM hatuM. jemAM bAra varSa sudhI gupta veSamAM rahevuM paDe. saMghanI unnatinuM kaI abhuta kArya karavAthI, ekAda samartha rAjAne pratibaMdha karavAthI yA gayela tIrtha pAchuM vALavAthI zrIsaMghamAM pharI dAkhala thaI zakAya. zrIsaMghe siddhAMtane prAkRta karavAnuM kAraNa darzAvatAM uparyukta padya sAthe sUcavyuM hatuM ke-"tIrthakaree pharamAvela tripadI(kavara vA, vimera vA, yuveda vA e traNa pade)nA AdhAre dvAdazAMgI-bAra aMgarUpa siddhAMtasUtranI racanA karanArA, sarvAkSarasaMnipAtalabdhidhara gaNadhare dhArata te teo Agamane saMskRta-bhASAmAM racI zakata; paraMtu teone bALake, strIo, made ane prArA sarvasAdhAraNa vizAla samudAya para anugraha-upakAra karavAne hate-AbAla-gopAla sau koIne sarva janasamUhane dharmopadeza pahoMcADe hate. sarva ke tene lAbha le e
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 prAkRtabhASAnI temane parama ucca Azaya hatuM, ane e Azaya siddha karavAmAM sAdhanabhUta sarvasAdhAraNa prakRtisulabha A prAkRtabhASAnI pasaMdagI karavAmAM AvI. temanA e atyuttama uddezanI avagaNanA karI amuka alpa saMkhyAmAM saMbhavI zakatA sAkSarene ja upagI thaI zake tevI bhASAmAM tenuM parAvartana karavA vicAra kare, ane e rIte bahALA samudAyane tenA lAbhathI vaMcita rAkhavAnI IrachA pradarzita karavI, prakArotarathI potAnA pAMDityanI prakhyAti karAvavI-emAM e mahApuruSanuM-tIrthakaragaNadharanuM akSamya apamAna raheluM che." zrIsaMghanI e zikSAne zirodhArya karI siddhasena divAkare pitAnI sagyatA puravAra karI ApI hatI, jenA pariNAme temanI prabhAvaka tarIke kIti prasarI che. bhadrezvarasUrinI kathAvalI, prabhAcaMdrasUrinuM prabhAvakacaritra, saMghatilakAcAryanI samyakatvasativRtti vagere aneka graMthamAM temanI prabhAvakatAnA ullekho upalabdha thAya che. jenA siddhAMta para racAyelA vistRta prAcIna vyAkhyA-vivaraNa graMtha, je niyukti, bhASya ane cUrNinA nAme oLakhAya che, tene paNa prAkRtabhASAmAM racavAmAM pUrvokta hetu vicArI zakAya tema che. vikramanI dasamI sadInA pratiSThita rAjakavi yAyAvarIya rAjazekhare kAvyamImAMsAmAM karelA ullekha prAkRtabhASA tarapha pramANe-pitAnA bhavanamAM te rAjA, je rAjAone prema pramANe bhASA-niyama kare, tema thAya. saMbhaLAya che ke magadha dezamAM zizunAga nAmane rAjI thaI gaye. teNe duHkhe uccArI zakAya tevA 8 varNone dUra karI pitAnA aMtaHpuramAM ja niyama pravartAvyuM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. - 25 hato. TakAra vigere cAra mUrdhanya [ Ta, Tha, Da, Dha], tRtIya sivAyanA USmAkSara 3 [za, Sa ane ha] ane kSakAra." saMbhaLAya che ke sUrasenadezamAM kuviMda nAme rAjA thaI ga, teNe paruSa ( kaThaNa-kaThera) sAgavALA akSarene varlDa pitAnA aMtaHpuramAM ja niyama pravartAvyuM hatuM." uparyukta zizunAga rAjA lagabhaga aDhIhajAra varSa pahelAM thayelo jaNAya che. kAraNa ke tenA vaMzamAM thayela vaMzaja biMbisAra (saMbhAsAra-zreNika) rAjA, gautama buddha ane mahAvIrane samakAlina manAya che, tevA aneka ullekha maLe che. pUrvota mAgadhI ane zaurasenI sAthe gADha saMbaMdha dharAvatI ane te karatAM paNa vadhAre mahattvavALI prAkRtabhASAne prakRtimadhura, mRdu, sarala, subodha ane sarvopakAraka samajI, tenI upayogitA vicArI pUrve thayelA aneka rAjA-mahArAjAoe tene pracAra karavA ucita prayatna karyA hatA. temAM zakasaMvatanA pravartaka manAtA sAtavAhana(hAla-zAlivAhana)nuM nAma prathama laI zakAya. prAkRtapiMgalanA vyAkhyAkAra lakSmIdhara te tene prAkRtanA Adikavi tarIke oLakhAve che. kavi rAjazekhara, kAvyamImAMsAmAM ullekha kare che ke-"saMbhaLAya che ke kantala__ 1 " svabhavane hi bhASAniyamaM yathA prabhurvidadhAti tathA bhavati / bhrUyate hi magadheSu zizunAgo nAma rAjA, tena duruccArAnanaSTau varNAnapAsya svAntaHpura eva pravartito niyamaH / TakArAdayazcatvAro muurdhnyaastRtiiyvrjmUSmApurAyaH savati | | sUte ja sUraseney gvanDo nAma rAga tene pasaMcAraannapura prati samAje pUrveLa" -kAvyamImAMsA [ pR. 50]
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI dezamAM sAtavAhana nAmane rAjA thaI gayo, teNe pitAnA antaHpuramAM prAkRtabhASAtmaka niyama pravartAvyuM hatuM. " - kavivatsala hAlanA nAmathI prasiddha e ja mahArAjAnA nAma sAthe joDAyelI, rasikajanA hRdayane priya lAge tevI prAkRta kRti gAthAsaptazatI ApaNane maLe che, ke je gAthAkeSanI prazaMsA bANabhaTTa jevA aneka prasiddha vidvAnoe karI che. te saMbaMdhamAM evuM kahevAya che ke dakSiNa mahArASTranA sArvabhauma pratApI kavivatsala e mahArAjAe temAMnI hAra, veNIdaMDa vigere varNanavALI cAra gAthAo dasa kroDathI ane bIjI cAra gAthAo nava kreDathI saMgRhIta karI hatI-ema gAthAonA prAcIna ullekha sAthe metuMgasUri, prabaMdhaciMtAmaNimAM sUcita kare che. dhanakeSathI avinAzI gAthAkeSane samRddha karanAra A kavivatsala hAlathI sanmAnita thayelA. pAlita-pAdaliptasUrie taraMgavatI nAmanI manahara rasika vistRta prAkRta kathA racI hatI ane te ja rAjAnI rAjasabhAmAM saMbhaLAvI hatI. jenI aneka mahAkavioe prazaMsA karI che. vikramanI dasamI sadImAM AcArAMga, sUtrakRtAMga vigerenA vyAkhyAkAra zIlAMkAcArya te prAkRta mahApuruSacaritamAM jaNAve che ke- tevI kaI kalA nathI, tevuM kaI lakSaNa nathI ke pAlitta vigerenI racelI taraMgavatI vigere kathAomAM - na hoya.' Aje durdevavazAta ApaNane e mULa kathA maLI zakatI nathI, tema chatAM te parathI saMkSipta racAyelI e ja 2 "sUyate ja suntarey sAtivAda nAma nA saina bAkRtbhaassaa''tmkmntHpur eveti samAnaM pUrveNa / " -kavi rAjazekharanI kAvyamImAMsAmAM [ pR. 50 ] ( 2 jue jainatIrthone sacitra ItihAsa [ pR. 25]
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. nAmanI eka kathA maLe che, jene jarmanInA utsAhI che. laiMyamene pitAnI dezabhASAmAM utAryA pachI kezavalAla premacaMda medInA prayatnathI te gujarAtImAM paNa maLe che. prAkRta, je mahArASTrI nAmathI oLakhAya che, tene suyaza mahArASTranA e pratApI kavivatsala mahArAjAne ghaTe che, evI mhArI mAnyatA che. prAcIna aneka mahAkavio dvArA prazaMsAyelI ane aneka kAvyuM, nATake tathA kathAonA AdhArabhUta thayelI bhUta(pizAca) bhASA nepAla-bhUtAna taraphanI prAcIna prAkRta ]maya manAtI guNADhyakavie racelI bRhatkathA( naravAhanadattakathA) atyAre. upalabdha thatI nathI, chatAM jenA saMkSipta saMskRta anukaraNaanuvAdo bahatkathAmaMjarI, kathAsaritsAgara nAmathI maLe che; te mULa bahatkathA racanAra kavi guNAtya paNa pUrvokta sAtavAhana(zAlivAhanone Azrita kavi manAya che. kavidaMdhanA kAvyAdarza vigeremAM vakhaNAyeluM setubaMdha (rAvaNavA ) nAmanuM prAkRta mahAkAvya, mahArAjA pravarasena (kuntalezvara) nimitte mahArAjAdhirAja vikramAdityanI AjJAthI kavi kAlidAse racyuM hatuM-tema tenA vyAkhyAkAra, akambaranA kRpApAtra rAjA rAmadAsa vi. saM. 16para mAM jaNAve che. yazavarmAnI kIrtirUpa gauDavo( gaDa-magadharAja-vadha) nAmanA prAkRta kAvyane racanAra kavirAja vApatirAja, mahArAjA yazovarmA vi. saM. 731 thI 781 ne Azrita sAmata hate; jene aMtimAvasthAmAM jainAcArya apabhaTrie jainadharmane pratibaMdha karyo hate-evA ullekha maLe che. kapUramaMjarI" nAmanA prAkRtasaTTaka vigere aneka graMthane racanAra kavi rAjazekhara, rAjA mahendrapAla vi. saM. 973
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 prAkRtabhASAnI ane yuvarAja [ mahIpAla ] vigerenA rAjaguru hAi teothI sanmAnita hatA. mahArAjA bhAjadevanA sarasvatIka ThAbharaNumAM sUcana che ke ADhayarAjanA rAjyamAM prAkRtabhASA meAlanAra kANu na hatA ? arthAt tenA rAjyamAM prAkRtabhASA khelanAra mahALI saMkhyAmAM hatA.? ' ApaNA A bhAvanagara pAsenA itihAsaprasiddha valabhI ke jyAM mahAvIra nirvANa pachI 980 (vi. sa. 510) vaSaeN devadhigaNikSamAzramaNanA suprayatnathI tainAgamA prathama pustakADha thayAM manAya che, te( vaLA )nA mahArAjA dharasenanuM zaka sa 400nuM tAmrapatra maLI AvyuM che, jenI nakala IMDiyan enTiverI[ bhA. 10, pR. 284]mAM prakaTa thayela che, temAM tenA pUja guhasena mATe kahevAmAM AvyuM che ke--te 'saMskRta, prAkRta ane apabhraMza e traNe bhASAomAM pratibaddha thayelA prabadhAnI racanA karavAmAM atinipuNa aMtaHkaraNavALA hatA. R prajApremI rAjAnI krIti cAhatA suprasiddha vaiyAkaraNakavi bhaTTie zrIdharasenanarendrathI pAlita valabhI( vaLA )mAM racelA 1 ' keDamUvana nATyarAjhasya rAjye prAtamALi: ? / '' -mahArAjA bhAjanA sarasvatIka ThAbharaNamAM [ 215 ] 2 " saMskRta-- prAkRtApabhraMza bhASAtraya pratibaddha prbNdhrcnaanipunntrAMta:: x x "" --valabhI(vaLA)rAja dharasenanA zakasa. 400 nA tAmrapatramAM guhasena mATe vizeSaNa ( IMDiyana enTikverI bhA. 10, pR. 284)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ - upayogitA. 29. saMskRta rAmacarita( bhaTTikAvya)mAM 13 mA sagane samasaMskRta prAkRtathI bhAvyuM che. - kavi rAjazekhara kAvyamImAMsA(pR. 54 )mAM sUcave che ke-"kavi rAjA, kavionI parIkSA mATe sabhA kare, temAM prAkRtakavione pUrva tarapha Asana Ape " vigere. e uparathI samajI zakAya tema che ke prAcIna aneka rAjAmahArAjAo prAkRtabhASAnI upayogitA sArI rIte samajatA hatA ane tene pracAra karavA aneka prakAre prayatna paNa karatA hatA. pUrvajonI kItine dIpAvanArA vartamAna rAjavIo pAsethI tevA tutya prayatnonI AzA ApaNe kema na rAkhI zakIe ? yAyAvarIya kavi rAjazekhare balarAmAyaNamAM prAkRtapramukha vANIne prakRtimadhura' tarIke varNavI che, lATadezanA lake- temaja prAkRta vacana saMbaMdhamAM prAsaMgika no prAkRta tarapha uccAryuM che ke -"je, kharekhara saMskRtanI - prema. yoni che-utpattinuM sthAna che, je suMdara nayanavALI suMdarIonI jIbhemAM ameda pAme che-bhe che, je, kAnanA mArge AvatAM [ anya ] bhASAkSarane rasa kaTu-kaDa lAge che, ane cUrNa jevAM padevALuM gadha, ratipati(kAmadeva)nA padapagalAM jevuM che, te prAkRta vacana jemanuM che, te lATanelATadeza( bharuca, vaDedarA taraphane pradeza )nA lokone, lalita aMgevAnI he suMdari! daSTinA nimeSavratane dUra karatI (AMkhanA | 1 " viraH adhyA vivyA pratimadhurA kAjIpuraH"
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI - palakArA karyA vinA ) tuM je. " e ja kavi kAvyamImAMsAmAM kahe che ke-" saMskRta tarapha cheSa karanArA lATadezanA leka lalita ullApa karavAmAM prApta karelI sindaryamudrAvALI jahAvaDe laTabhasuMdara) prAkRta bele che." te ja graMthamAM bIje sthaLe lATadezanA lekene-kavine prAkRtamAM paricita rucivALA sUcavyA che. e tarapha dhyAna kheMcavAnI AvazyakatA che ke eka vakhate lATadezanI viziSTabhASA tarIke prAkRtanI prakhyAti hatI. vajajA lagna( padyAlaya ) nAmanA prAkRta subhASita saMgraha mAMthI upara je padya sUcavAI gayAM che, temAM mahilAonI prAkRtikAvya mATe sUcavAyela suvaryucavaritra - vahAlI bhASA. yuvatijanavalabha vizeSaNa khAsa dhyAnamAM rAkhavA yogya che. e sUcave che ke prAyaH yuvatine-strIone prAkRtikAvya bahu priya hoya che. kavi rAjazekharanuM subhASita je upara darzAvAI gayuM che, temAM paNa sudaza killAnuM mote' evA varNana dvArA kAva sUcita kare 1 " yad yoniH kila saMskRtasya sudRzAM jihvAsu yanmodate __ yatra zrotrapathAvatAriNi kaTurbhASAkSarANAM rsH| - gadyaM cUrNapadaM padaM ratipatestat prAkRtaM yadvaca rataoNlsAdAMtritAdi ! pazya nuratI niSatrata che " kavi rAjazekharanA bAlarAmAyaNamAM [ 1, 11, pR. 49 ]. . 2 " paThanti laTabhaM lATAH prAkRtaM saMskRtadviSaH / sitopadghasaundaryamukayA " 3. -- gauDAdyAH saMskRtasthAH paricitarucayaH prAkRte lATadezyAH' -kavi rAjazekharanI kAvyamImAMsAmAM [a.7,534 a. 10, pR51]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. 3 s che ke prAkRta vacana suMdarIonI jIbhamAM ameda pAme chezebhe che. " nATakamAM te strI pAtronuM vacana prAyaH prAkRta hAya che, e dhanaMjaya kavinA dazarUpakamAM "gr tu prApti thAya' ullekhadvArA ane nATaka-rUpakemAM maLatA pAThadvArA jINuM zakAya che. " bAla-bAlAone paNa sabadha karanArI prAkRtabhASA che " evuM siddhaSinuM vacana ane bAla-bAlAo vigere sarvane vizeSa bedha thAya tevI bhASA( prAkRta) belavA preratuM mahezvarasUrinuM vacana ahiM pharIthI ApaNe yAda karavuM joIe. ethI bAlavarga, strIvarga vigerenA anugraha mATe tattvajJAe prAkRtamAM karelI siddhAMtanI cejanA keTalI saMgata, vivekapUrvaka ane paropakAraka che-e vicAravAthI samajAze. vizeSamAM bhUSaNabhaTTanA putra kutUhale siMhaladvIpanI suMdarI rAjakumArI lIlAvatI ane pratiSThAna( paiThaNa, dakSiNa )nA pUrveta kavivatsala zAlivAhananA pariNaya-prasaMgane uddezI prAkRtakathA racI che, tenI pIThikAmAM kavie uparyukta kathanane puSTa karate priyatama ane priyatamAne eka saMvAda mUke che. temAM priyatamA kahe che ke - "he priyatama! A rajanI atiramaNIya che, zarad Rtu paNa manahara che ane tame paNa svAdhIna che, te anukULa parijanavALI evI mahane nathI evuM kaMI nathI; tethI pradeSa( rAtrinA prAraMbhabhAga )mAM vineda mAtrathI sukha ApanArI, manahara ulApavALI, mahilAjanene mane lAge tevI sarasa kaIka apUrva kathA kahe. " mugdhamukhakamalavALI te priyatamAnA vacanane sAMbhaLIne teNe kahyuM kehe kuvalayadAkSi! kavioe divya 1, divyamAnuSI 2 ane mAnuSI 3 ema traNa prakAranI kathAo kahI che. temAM paNa pUrvakavioe kAMIka lakSaNa karyuM che. vaLI sArA varNothI racA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara prAkRtabhASAnI celI 1 sa MskRta, 2 prAkRta ane 3 sakIkathA ema traNe prakAranI sukathAo zreSTha mahAkaviovaDe kahI zakAya. he mRgAkSi ! temAMthI amhArA jevA abudheAvaDe je kahevAya, te kathA leAkamAM paribhAva-sanmAna pAmatI nathI; te huM su Mdara ! tuM mhArA upahAsa kema kare che ? jeNe zabdazAstra(vyAkaraNa) na sAMbhaLyu hoya, tenAvaDe khelI paNa na zakAya, tA vikTa (vizALa) thAmadha te kema karI zakAya ? * priyatamAe kahyuM ke-priyatama ! te zabdazAsranu amhane zuM prayAjana che, jeNe amhArAM jevAM (mahilA) jananA subhASitamAga bhAMgyA che. hRdayane kadarzita karyAM vinA je vaDe, skruTa rIte artha upalabdha thAya; te ja utkRSTa zabda ISTa che. lakSaNa(vyAkaraNa)vaDe amhane zuM ? mATe ema ja zuddha vrutivALI, bahu thADA dezI zabdothI sArI rIte samajAya tevI manahara divyamAnuSI kathA prAkRta bhASAvaDe kaheA. 27 B 1 tA kiM maM uvahasasi suyaNa ! aeNa saddasattheNa / ullaviraM na tIrai kiM puNa viyaDo kahA baMdho ? // bhaNithaM ca piyayamAe piyayama ! kiM teNa saddasatthe ? / jeNa suhAsiyamaggo bhaggo amhArisajaNassa // uvalabbhai jeNa phuDaM attho kayatthie hiyaM / so ceya paro so iTTho kiM lakkhaNeNamha ? // emeya suddhajuyaiM maNoharaM pAyayAi bhAsAe / paviraladesisulakkhaM kahasu kahaM divvamANusiyaM // "" -bhUSaNabhaTTanA putranI lIlAvatIkathAmAM [ vi. sa. 1265 mAM li je, bha. tA. prati. ]. '
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. 33 saMskRta bhASAnA prAcIna alaMkArazAstranA vanyAlaka, vya ktiviveka, vakroktijIvita, kAvyaprakAza, alaMkArazAstramAM sarasvatIkaMThAbharaNu vigere graMthomAM alaMprAkRtane sthAna. kAranAM udAharaNe tarIke saMskRta konI jema prAkRta gAthAone paNa bahu chUTathI upayoga karavAmAM AvyuM che-e rIte alaMkArazAstrIoe prAkRtabhASAnI upayogitA pIchANu hatI. paraMvAra jevA alaMkAsnA svataMtra prAkRta graMthe paNa jesalamera jevA sthaLonA prAcIna bhaMDAromAM jaNAya che. saMskRta nATakomAM strIo, vidUSake ane bIjAM keTalAMka pAtronI bhASA bahudhA prAkRta rAkhavAmAM Ave nATayazAstramAM che. e ApaNane sUcave che ke-saMskRta prAkRtane sthAna. belanAra varga amuka ja hoI zake. strIo ane itara prAkRtavarga-sAdhAraNa janasamudAya prAkRtabhASAmAM ja sArI rIte uccAraNa karI zake. svAbhAvika prakRti pramANe bhASAnI vyavasthA na rAkhavAmAM Ave, te kRtrimatA AvI jAya ane ucita rasapaSaNa na thai zakeevA hetuthI bharatamunie nATyazAstramAM [ mi. sA. muMbaIthI prakAzitanA 17 mAM ane kAzI saM. sirIjhadvArA prakAzitanA 18mA adhyAyamAM ] aneka pAtranI bhASAmAM prAkRtaprayAganI sUcanA karI che, tathA ceTa, rAjaputra ane zeThIAonI bhASA ardhamAgadhI(prAkRta) jaNAvI che. tema ja mAlavapati mahArAjA 1 " eSAmeva tu sarveSAM nAyakAnAM prayogataH / ___kAraNabyapadezena prAkRtaM samprayojayet / /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI. sujanI sabhAnA vidvAn kavi dhana Mjaye darzarUpakamAM jaNAvyu che ke- strIonI bhASA prAyaH prAkRta heAya che ' ane ApaNe joIe chIe tema mahAkavi bhAsa, kAlidAsa vigerenAM seMkaDo saMskRta nATakAmAM ane bIjA rUpakAmAM te te pAtronI bhASAmAM prAkRta pAThA-prayAgA maLI Ave che. e rIte tee prAkRta bhASAnI AvazyakatA svIkArI hatI. kavi rAjazekhara jevAe kapUramaMjarI saTTaka jevAM rUpa paNu prAkRtamaya racyAM che. jainetara vidvAneAmAM pANininuM prAkRtalakSaNa hAvAnu ApaNane malayagiri, devendrasUri, kedAraprAkRta vyAkaraNA. bhaTTa vigerenA ullekhedvArA jaNAya che, paraMtu te atyAre aprApya che. prAcIna manAtA bharatamuninA nATyazAstramAM ane keTalAMka purANeAmAM sakSepathI prAkRtanAM anuzAsane maLe che. varucie prAkRtaaishvryenn pramattasya dAridryeNa plutasya ca / uttamasyApi paThataH prAkRtaM samprayojayet // vyAjaliGgapratiSThAnAM zramaNAnAM tapasvinAm / bhikSucASTa (?) carANAM ca prAkRtaM samprayojayet // bAle grahopasRSTe strINAM strIprakRtau tathA / nIce matte saliGge ca prAkRtaM pAThyamiSyate // 34 rimAr-muni-rAjyeSu cainne(zaikSe)vu zrotriyeSu ca // ceTAnAM rAjaputrANAM zreSThinAM cArdhamAgadhI / "" --bharatamuninA nATyazAstramAM [ni. sA. a. 17, kAzI sa. si. a. 18 kSeA. 30-34-50 ] " 1 ' strINAM tu prAkRtaM prAyaH --kavi dhanayanA darzarUpakamAM [ pari. 2, 60 ]
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. 35 prakAza, hRSIkeze prAkRta vyAkaraNa, mArkaMDeye prAkRtasarvasva, kramadIzvare saMkSiptasAra prAkRta vyAkaraNa, lahamIdhare SaDrabhASAcaMdrikA jevA vyAkaraNa graMtha racyA che, ane jemAM caMDanuM prAkRtalakSaNa, trivikramadevanuM prAkRtAnuzAsana vigere maLI Ave che. tema chatAM gujarezvara siddharAja jayasiMhanI abhyarthanAthI suprasiddha jaina vidvAn hemacaMdrAcArye racelA siddhahemazabdAnuzAsananA AThamA adhyAya( prAkRta vyAkaraNa )nI saMkalanA bahu dhyAna kheMce tevI ane prAkRta vigere bhASAonuM saralatAthI vistRta jJAna karAve tevI che. temAM anukrame saMdhi svarenA Adeze, vyaMjananA Adeza, saMyukta vyaMjananA Adeze, avyaye, zabdonAM rUpe, dhAtuonAM rUpe, deze, zarasenI, mAgadhI, pizAcI, likApizAcI ane apabhraMza bhASAnI vizeSatAo sugamatAthI samajAvI che. ane te jJAnane paripakava karAvavA, AdithI aMta sudhInAM dareka sUtronAM anukrame udAheraNa pratyudAharaNonI cejanA karI prAkRta dvayAzrayamahAkAvya (kumArapAlacarita)nI racanA karI prAkRta bhASAnA abhyAsIo para mahAna upakAra karyo che ane bIjI rIte pATaNa(gujarAta)nA paramArhata cAlukya bhUpAla kumArapAlanA pavitra caritrathI paNa ApaNane paricita karyA che. - varNathI brAhmaNa, paNa pAchaLathI jainadharma svIkAranAra mahA kavi dhanapAlanI pAIelacchInAmamAlA, prAkRta kezo. prAkRtakAvyomAM AvatA zabdanA jJAna | mATe saMkSipta paNa upayegI sAdhana che. dezI zabdanA jJAna mATe zrImad hemacaMdrAcAryo dezInAmamAlAnI kramasara saMkalanA karelI che. e sivAya Adhunika kezamAM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI rAjendrasUrinA mahAprayatnathI mahAbhArata je abhidhAna rAjendra nAmane mahAkeza, brahalkAyadaLadAra sAta bhAgomAM prakAzamAM Avyo che. jemAM jaina Agama, prakaraNe vigerenA lAMbA pATha utAravAmAM AvyA che, paraMtu e karatAM vizeSa upayegI thaI zake te AkarSaka viziSTa saMkalanAthI taiyAra thayele, lagabhaga 75000 zabdane saMgraha dharAvate nyAya-vyAkaraNatIrtha paMDita haraviMdadAsajIne pAsamaUvo (prAkRta zabdamahArNava) prAkRta-hiMdI keza, prAkRta bhASAnA abhyAsIone mATe atyapagI che. zatAvadhAnI paMDita muni ratnacaMdrajIne ardhamAgadhI keSa, aneka bhASAmAM prakaTa thaI rahyo che te, ane jainAgamazabdasaMgraha upagI nIvaDavA saMbhava che. saMskRta bhASAmAM jema leka(anuSyapu)nI tema prAkRtabhASAmAM gAthAnI vizeSa prasiddhi che. jenA siddhAMtaprAkRta chaMdaH zAsa sUtramAM AcArAMga, sUtrakRtAMga vigerene keTaloka bhAga ane uttarAdhyayana vigerenI racanA prAyaH padyabaddha che. ajitazAMtistava jevA prAcIna tetramAM vividha Ide vaparAyelA che. e cha denA jJAna mATe gAthAlakSaNa, naMditAtya, aMbUchaMda, prAkRta piMgala vigere svataMtra graMthe racAyelA maLI Ave che. virahAka kavinI prAkRta chaviciti, ke je kaisi vittajAIsamuccaya evA nAmathI oLakhAya che, jenI vi. saM. 1192mAM lakhAyelI jUnI tADapatrathI jesalameranA killAnA baDAbhaMDAramAM hovAnuM ahe jesalamera bhAM. sUcImAM jaNAvyuM hatuM, te prAcIna graMtha te pachI prakAzita thaI gayela che. zrImadda hemacaMdrAcAryanA chaMdenuzAsanamAM paNa prAkRtacha de mATe khAsa adhyAya che. te sivAya saMskRta chandaH
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. zAstra-graMthe paNa prAkRtachanuM jJAna karAvavAmAM sarakhAM lakSaNene lIdhe keTaleka aMze upayogI thaI zake tevAM che. prAkRta padya ane gadya sAhitya tAMbara le ane digaMbara jaina vidvAnoe puSkaLa pramANamAM racyuM che, prAkRta sAhityanI jenI sUcI-cAdI paNa eka vistRta pustapuSkalatA karUpa banI jAya tema che. jemAM sUtra, niryukti, bhALe, cUrNi, vRtti-vyAkhyArUpa graMtha, prakaraNe, kula, prakIrNa graMtha, aupadezika gra, tatvajJAnanA graMtha, kathA-caritrarUpa graMtha ane tiSa, vaidyaka, aSTAMga nimitta vigere vividha viSayanA graMthane samAveza thAya che. jemAMthI bahu thoDA ja graMtha prakAzamAM AvyA che. ApaNuM AgamasUtra, pahelAM rAyabahAdUra bAbUcha dhanapatisiMhajI dvArA ane pachI Agamedayasamiti dvArA prakAzamAM AvyAM. temaja bIjA keTalAka prAkRta prakaraNAdi graMthe jUdI jUdI vyaktio ane saMsthAo dvArA prasiddhimAM AvyA che, je viziSTa upayogI paddhatithI puna:prakAzananI apekSA rAkhe che dasa dasa bAra bAra hajAra leka pramANa kathAcaritragraMthe paNa ochI saMkhyAmAM nathI. ApaNuM A jainadharma prasAraka sabhAe prakAzita karela vimalasUrinuM padya paumAcariya [racanA vi. saM. 60mAM graM. 10000], ahiMnI jaina AtmAnaMda sabhAe Adarza mane hararUpamAM prasiddha karelI saMghadAsagaNinI gadya bRhatkathA vasudevahiMDI racanA prAyaH vikamanI pAMcamI sadImAM. gaM. 11000], kalakattAnI eziyATika sosAITI dvArA prakAzamAM Avela haribhadrasUrinI gadya samarAIzcakahA [racanA prAyaH vikramanI 8mI sadImAM. graM. 10000], jaina vividha sAhityazAstramAlAe prakAzamAM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 prAkRtabhASAnI mUkela dhanezvarasAdhunuM padya surasuMdarIcariya racanA vi. saM. 1095mAM. grU. 4000], ane lakSmaNagaNanuM padya supAsanAhacariya [racanA vi. saM. 1199mAM. grU. 10000, de. lA. jaina pu. keDadvArA prakAzamAM Avela guNacadragaNinuM padya mahAvIrasariya racanA / 1. sa. 1139mAM, zra. 12000], gAyakavADa AriyanTala sirIjha taraphathI prakAzita thayela sAmaprabhAcAya nA gadyaprAya kumArapAlapratiSedha [racanA vi. sa'. 1241mAM. gra 8800], vigere vistRta graMthA ane sukhai sarakArI sirIjha taraphathI prakAzita kumArapAlacarita vigere graMthA prAkRtabhASAnI madhuratA, mRtA ane saralatA samajAvavAmAM ane vividha jJAna ApavAmAM atyuparyeAgI che; paraMtu ethI paNa manehara vistRta prAkRtamaya sekaDo thathA haju pATaNu, khaMbhAta ane jesalamera jevA sthaLAnA pustaka-bhaMDArAmAM varSothI vinA aparAdhe mAMdhelA-jakaDelA ke4mAM paDayA che. tara`gavatIkathA jevAM keTalAMya kathArane-graMtharatnA ApaNe gumAvyAM che. kuvalayamAlAkathA, vilAsavatIkathA, jIvanasuMdarIkathA, cauppannamahApurisacariya jevAM ane pratyeka tIthakara vigerenAM hajArA zleAkeAmAM racAyelAM prAkRta kathA-caritrAnAM ane vividha viSayAnAM pustaka jINu thaine, saDI jaine ke udhei vigerenA bhAga banIne vinAza na pAme te pahelAM sAvaceta thaine tene kedamAMthI cheDAvIne prakAzamAM lAvavAnI jarUra che. vicakSaNa vidvAnAe racelA, vinAda sAthe vividha jJAna ApanArA e manahara grAnA lAbha ApaNe levA joie ane anyane ApavA joie. jaina saMghanA AgevAnA, dhanikA, vidyAvilAsI ane sAhityarasikAnuM e kabya che. samayanA sadupayoga ane zaktinA sadvyaya karavAnuM samajanArA AnI e pharaja che,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. - jainetara vidvAnanA prAkRtikAvyamAM kavivatsala hAlanI gAthAsaptazatI, pravarasenanuM setubaMdha (rAvaNavahe), vAskrapatirAjane gauDavA tathA rAjazekharanuM kapUramaMjarIsaTTaka prakAzamAM Avela che; paraMtu vAphapatirAjanuM mahumahaviyaya (madhumathavijaya), AnaMdavardhananI viSamabANalIlA, bhUSaNabhaTTanA putranI lIlAvatIkathA e vigere kALe prakaTa thatAM navIna prakAza phelAze. - jemanA dezanA pUrvajonI ane pUnI e bhASA hatI, jemAM e pUrvajoe-pApakAraparAyaNa mahAvartamAnamAM prAkRta bhASAnI puruSoe amUlya upadeza ApyA hatA, jemAM agAdha DahApaNabharyuM che, vividha kaLAonuM lekavRttAMtenuM kartavyAkartavya puruSArthonuM jJAna ApyuM che, te prAkRtabhASA-sAhityanI upayogitA temanA vAraso samaje-samajavA utsAha dharAve te pahelAM jarmanI, yUrepa vigere dUra dUranA dezonA-videzenA utsAhI vidvAnonuM dhyAna te tarapha kheMcAyuM che. AryAvartanI prAcIna aparicita bhASA ane lipi jJAna meLavavA teoe varSothI jhukAvyuM che, tenA pariNAme temanA prazaMsanIya prayatnothI keTalAMka jena siddhAMtasUtra ane anya prAkRta graMthe mULarUpe ke anuvAdarUpe temanI dezabhASAmAM ane temanA dezanI lipimAM uMdha zekheLapUrvaka prasiddha thaI gayA che. supratiSThita vayevRddha DaoN. harmana jekebI, mahema DaoN. harnala, pra. lyumena, DaoN. mizela, DaoN. kAvela, DaoN. vebara, pra. zubiMga, DaoN. kirahela vigerenAM saMzodhana-saMskaraNe ane utsAhabharyA prayatna jotAM ApaNe temane dhanyavAda ApavA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhASAnI ghaTe. ApaNA pUrvajoe ApaNA para upakAra karavA ApaNI pAse jJAna-gaMgA vahetI mUkI che, tene lAbha ApaNe svayaM levA ane bIjAone ApavA vizeSa prayatna karavuM joIe pATaNa, jesalamera jevA sthaLAmAM prAcIna pustaka bhaMDAremAM chupAvelI keda pUrelI vidyAdevIne have mukta karAve. bhaya, pramAda ane saMkucitatA dUra karI jAlima julmIonA bhayathI rakSakene samajAvI ene ucita vastra-alaMkArothI sajja karIne chAe viharavA avakAza Ape. vidyApremI nekanAmadAra zrImaMta sarakAra mahArAjA sAheba zrI sayAjIrAva gAyakavADa pATaNanA jena bhaMDAranAM prAcIna aprasiddha upagI pustakane lAbha saune maLe e vicAra ja nahi, prayatna paNa calAve che. jene sAkSara cImanalAla DAhyAbhAI dalAlanA akALa svargavAsa pachI suzikSita kartavyadakSa utsAhI rAjaratna DaoN. vinayateSa bhaTTAcArya ema. e. pI eca DI. jevA vidvAnane protsAhita karI temanI adhyakSatAmAM tevAM pustakone gAyakavADa eriyanTala sirIdvArA prasiddha karavAne preraNA kare che, tevAM pustakanAM varNanAtmaka-vigatavAra sUcipatre prakAzita karAve che, vaDodarAnA prAcyavidyAmaMdiramAM surakSita phAyaraprupha bilDIMgamAM ane phAyaraprupha bahu kiMmatI tijorImAM tathA sTIlanA manahara kabATamAM tevAM pustakane saMgraha karAve che, dUra dezamAM vasavA chatAM tyAMthI preraNAo mokalAve che, tevAM pustakanI yathAthita nakale mATe phaoNTesTeITa mazIna jevAM kiMmatI sAdhanadvArA ucita yojanA karI Ape che, tene lAbha le e ApaNuM kartavya che. sadabhAgye thaDA vakhatathI ApaNA dezanA vidvAne paNa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayogitA. prAkRtabhASAnI upayogitA geDe ghaNe aMze samajavA lAgyA che ane temanA udAradilanI preraNAe kartacita nyAyabuddhie yunivarsiTIomAM paNa prAkRtabhASAne sthAna apAvyuM che. amadAvAda, surata, muMbaI, pUnA, kalakattA, sAMgalI, bhAvanagara vigere sthaLanI kaoNlejomAM prAkRtabhASAmAM rasa letA presa ane vidyArthIone praSi saMbhaLAya che. ane tevAM pAThya pustake paNa prakAzamAM AvatAM jAya che. ApaNe AzA rAkhIzuM ke bhArata varSanI-sarvasAdhAraNanI pradhAna prAcIna prAkRtabhASAnI upayogitA ane mahattA pIchANI ethI paNa vizeSa pramANamAM uttarottara utsAha vadhate rahe tevA prayatna karavA suyogya saMcAlaka-niyAmake ane adhikArIo pitAthI banatuM karaze. vaDodarA-rAjya taraphathI cAlatI zrAvaNamAsa-dakSiNAparIkSAmAM sAhityanI uttama parIkSAmAM prAkRtabhASAnA graMthane varSothI sthAna che. zrImaMta sarakAra mahArAjA sAhebe thoDA vakhata upara khAsa pharamAnathI-hajura hukamathI, baroDA kaoNlejamAM, hAIskUlamAM ane rAjakIya saMskRta-mahAvidyAlayamAM pAlIbhASAnA abhyAsa mATe ucita pejanA karI ApI che; tema tethI paNa vadhAre upayogI prakRtimadhura prAcIna prAkRta bhASAnA abhyAsa-pracAra mATe samucita janA karI ApavA kRpAvaMta thaze-tema icchIzuM. ane evI rIte anya rAjyo paNa prAkRta bhASAnI upayogitA vicArI tenA sAhityanA prakAzana ane pracAra mATe ucita prabaMdha karaze te A prayAsa saphaLa thaye mAnIzuM. -lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhI.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jainadharma prasAraka sabhAmAM maLatA saMskRta-prAkRta pustake **** 8 0. 0 1 zrI jJAtAdharmakathAMgasUtra mULa ne TIkAnA artha - ke te sAthe bhAga 1-2 , , 8-0-0 2 zrI vipAkasUtra mULa tathA mULa ne TIkAnA artha sAthe 2-0-0 3 zrI vardhamAnadezanA. prAkRta-saMskRta chAyA sAthe *. bhAga 1 . prakAza. 3. . 3-0-0 ,, bhAga 2 je prakAza. 7. 2-0 0 5 bRhat kSetrasamAsa. TI TIkA sahita ..... 3-4-0 6 zrI kapUraprakara. meTI TIkA sahita .. 3-4-0 7 zrI yegazAstra. A graMtha. prakAza bAra.... 3-0-0 8 zrI upadezaprAsAda. mULa. bhAga 4 the - (staMbha 19 thI 24) .... .... 4-0-0 - 9 zrI dharmakapadruma. mULa. saMskRta....... .... . 1-8-0 1. zrI vijayacaMda kevI caritra magadhI-gAthAba dha 0-8-0 11 zrI hemalaghuprakriyA vyAkaraNa .... ... 1-0-0 12 zrI vasudevahiMDi. khaMDa 1 le. aMza 1 le 3-8-0 13 ,, ,, aMza 2 jo 38-0 14 siddhaprAbhUta. saTIka - 0-10-0 15 dharmaparIkSA. saMskRta 1-0-0 16 saptatizatasthAnaprakaraNa . . 1-0-0 17 caityavaMdana mahAbhASya. bukAkAre. 1-12-0 18 napadeza. saMskRta mA... . 1 0-0 19 gurUtatvavinizcaya. saTIka . 3-0-0 -4- - eljha 0 0 0