Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ MACAKAKAKOXCACACARICO GOOGKOIROG namo'nekAMtAya / vAryavarya zrIdharmabhUSaNayativiracitA nyaaydiipikaa| - -- prakAzakaHjaina-sAhitya-prasAraka kAryAlaya, hIrAbAga, poSTa giragAMva, bambaI / - olalpep mudrakaHmaMgeza nArAyaNa kuLakarNI, karnATaka presa, 318 e ThAkuradvAra, bambaI / *S prathamAvRttiH-1000 prati / PCCCCCCOROKORNOKOKKOKKOKO zrAvaNa, vIra ni0 sN02452|| agasta, san 1926 I0 muulymaannkpNckN| RIGAROGRDGADIOGADGAGDAra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAna namaH siddhebhyaH / zrIdharmabhUSaNayativiracitA - nyAyadIpikA / Xun zrIvardhamAnamarhataM natvA bAlaprabuddhaye / viracyate mitaspaSTasaMdarbhanyAyadIpikA // 1 // " pramANanayairadhigamaH" iti mahAzAstratattvArthasUtraM / tatkhalu paramapuruSArthaniHzreyasasAdhanasamyagdarzanAdiviSayabhUtajIvAditattvAdhigamopAyanirUpaNaparaM / pramANanayAbhyAM hi vivecitA jIvAdayaH samyagadhigamyaMte / tadvyatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAMtarAsambhavAt / tata eva jIvAdyadhigamopAyabhUtau pramANanayAvapi vivektavyau / tadvivecanaparAH prAktanagraMthAH saMtyeva, tathApi kecidvistRtAH kecidgaMbhIrA iti na tatra bAlAnAmadhikAraH / tatasteSAM sukhopAyena pramANanayAtmakanyAyasvarUpapratibodhakazAstrAdhikArasaMpattaye prakaraNamidamArabhyate / iha hi pramANanayavivecanamuddeza- lakSaNanirdeza- parIkSAdvAreNa kriyate / anuddiSTasya lakSaNanirdezAnupapatteH / anirdiSTalakSaNasya parIkSitumazakyatvAt / aparIkSitasya vivecanAyogAt / lokazAstrayorapi tathaiva vastuvivecanaprasiddheH / tatra vivektavyanAmamAtrakathanamuddezayanasyatikIrNavastuSyAvRttihetulakSaNaM / tadAhurvArtikakArapAThA parasparadhyatiko sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNaM" iti /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| dvividhaM lakSaNamAtmabhUtamanAtmabhUtaM ceti / tatra yadvastusvarUpAnupraviSTaM tadAtmabhUtaM / yathAgnerauSNyaM / auSNyaM hyagneH svarUpaM tadagnimabAdibhyo vyAvartayati / tadviparItamanAtmabhUtaM yathA-daMDaH puruSasya / daMDinamAnayetyukte hi daMDaH puruSAnanupraviSTa eva puruSaM vyAvartayati / tadbhASyaM "tatrAtmabhUtamagnerauSNyamanAtmabhUtaM devadattasya daMDaH' iti / asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNamiti kecit / tadanupapannaM, lakSyadharmivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaMgAt / daMDAderataddharmasyApi lakSaNatvAcca / kiM ca avyAptAbhidhAnasya lakSaNAbhAsasyApi tathAtvAt tathA hi-trayo lkssnnaabhaasbhedaaH| avyAptamativyAptamasaMbhavi ceti / tatra lakSyaikadezavRttyavyAptaM, yathA--goH zAvaleyatvaM / lakSyAlakSyavRttyativyAptaM, yathA--tasyaiva pazutvaM / bAdhitalakSyavRttyasaMbhavi, yathA narasya viSANitvaM / atra hi lakSyaikadezavartinaH punaravyAptasyAsAdhAraNadharmatvamasti na tu lakSyabhUtagomAtravyAvarttakatvaM / tasmAdyathoktameva lakSaNaM / tasya kathanaM lakSaNa-nirdezaH / viruddhanAnAyuktiprAbalyadaurbalyAvadhAraNAya pravartamAno vicAraH parIkSA / sA khalvevaM cedevaM syAdevaM cedevaM syAdityevaM pravartate / pramANanayayorapyuddezaH sUtra eva kRtaH / lakSaNamidAnIM nirdeSTavyaM, parIkSA ca yathaucityaM bhaviSyati / uddezAnusAreNa lakSaNakathanamiti nyAyAtpradhAnatvena prathamoddiSTasya pramANasya tAvallakSaNamanuziSyate, samyagjJAnaM pramANaM / atra pramANaM lakSyaM / samyagjJAnatvaM tasya lakSaNaM / goriva sAsnAdimattvaM, agnerivauSNyaM / atra samyakpadaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirAsAya kriyate / apramANatvAdeteSAM jJAnAnAmiti / tathA hi viruddhAnekakoTisparzi jJAnaM saMzayaH / yathA'yaM sthANurvA puruSo veti / sthANupuruSasAdhAraNordhvatAdidarzanAttadvizeSasya vakrakoTaraziraHpANyAdeH sAdhakapramANasyAbhAvAdanekakoTyavalaMbitvaM jJAnasya / viparItaikakoTinizcayo
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH prkaashH| viparyayaH / yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti jJAnaM / atrApi sAdRzyAdinimittavazAcchuktiviparIte rajate nizcayaH / kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH / yathA pathi gacchatastuNasparzAdijJAnaM / idaM hi nAnAkovyavalaMbanAbhAvAna saMzayaH / viparItaikakoTinizcayAbhAvAnna viparyayaH / iti pRthageva / etAni ca svaviSayapramitijanakatvAbhAvAdapramANAni jJAnAni bhavaMti, samyagjJAnAni tu na bhavaMtIti samyakpadena vyudasyate // jJAnapadena pramAtuH pramitezca vyAvRttiH / asti hi nirdoSatvena tatrApi samyaktvaM, na tu jJAnatvaM / nanu pramitikartuH pramAtutRitvameva na jJAnatvamiti, yadyapi jJAnapadena pramAturvyAvRttistathApi pramitirna vyAvartayituM zakyA, tasyA api samyagjJAnatvAditi ced bhavedevaM yadi bhAvasAdhanamiha jJAnapadaM / karaNasAdhanaM khalvetajjJAyate'neneti jJAnamiti / " karaNAdhAre cAnaT" 2 / 3 / 112 iti karaNe'pyanaTpratyayAnuzAsanAt / bhAvasAdhanaM tu jJAnapadaM pramitimAha / anyaddhi bhAvasAdhanAtkaraNasAdhanaM padaM / evameva pramANapadamapi pramIyate'neneti karaNasAdhanaM kartavyaM; anyathA samyagjJAnapadena sAmAnAdhikaraNyA'ghaTanAt / tena pramitikriyAM prati yatkaraNaM tatpramANamiti siddhaM / taduktaM pramANanirNaye " idameva hi pramANasya pramANatvaM yatpramitikriyAM prati sAdhakatamatvena karaNatvaM" iti / nanvevamapyakSaliMgAdAvativyAptilakSaNasya tatrApi pramitirUpaM phalaM prati karaNatvAt / dRzyate hi-cakSuSA pramIyate, dhUmena pramIyate, zabdena pramIyate iti vyavahAraH, iti cenna; akSAdeH pramiti pratyasAdhakatamatvAt / tathA hi-- pramitiH pramANasya phalamiti na kasyApi vipratipattiH / sA cAjJAnanivRttirUpA, tadutpattau karaNena bhavatA satA tAvadajJAnavirodhinA bhavi 1 jaineMdravyAkaraNasyedaM suutr|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA / tavyaM / na cAkSAdikamajJAnavirodhi, acetanatvAt / tasmAdajJAnavirodhinazcetanadharmasyaiva karaNatvamucitaM / loke'pyaMdhakAravighaTanAya tadvi rodhI prakAza evopAsyate, na punarghaTAdi, tadavirodhitvAt / kiMcAsvasaMviditatvAdakSAdernArthapramitau sAdhakatamatvaM, svAvabhAsanAzaktasya parAvabhAsakatvAyogAt / jJAnaM tu svaparAvabhAsakaM pradIpAdivatpratItaM / tataH sthitaM pramitAvasAdhakatamatvAdakaraNamakSAdaya iti / cakSuSA pramIyate ityAdivyavahAre punarupacAraH zaraNaM / upacArapravRttau ca sahakAritvaM nibaMdhanaM / na hi sahakAritvena tatsAdhakamidamiti karaNaM nAma, sAdhakavizeSyasyAtizayavataH karaNatvAt / taduktaM jaineMdre " sAdhakatamaM karaNam tasmAnna lakSaNasyAkSAdAvativyAptiH / "" athApi dhArAvAhikabuddhiSvativyAptistAsAM samyagjJAnatvAt / na ca tAsAmArhatamate prAmANyAbhyupagama iti / ucyate / ekasminneva ghaTe ghaTaviSayAjJAnavighaTanArthamAdye jJAne pravRtte tena ghaTapramitau siddhAyAM punarghaTo'yaM ghaToyamityevamutpannAnyuttarottarajJAnAni khalu dhArAvAhikajJAnAni / na hyeSAM pramitiM prati sAdhakatamatvaM prathamajJAnenaiva pramiteH siddhatvAt / kathaM tatra lakSaNamativyApnoti teSAM gRhItaprAhitvAt / nanu ghaTe dRSTe punaranyavyAsaMge pazcAd ghaTa eva dRSTe pazcAttamaM jJAnamapramANaM prApnoti dhArAvAhikavaditi cenna, dRSTasyApi madhye samArope satyadRSTatvAt / taduktaM " dRSTo'pi samAropAttAdRk " iti / etena nirvikalpake sattAlocanarUpe darzane'pyativyAptiH parihRtA / tasyAvyavasAyarUpatvena pramirti prati karaNatvAbhAvAt / nirAkArasya darzanasya jJAnatvAbhAvAcca / " nirAkAraM darzanaM sAkAraM jJAnaM " iti pravacanAt / tasmAt pramANasya samyagjJAnamiti lakSaNaM nAtivyAptaM nApyavyAptaM lakSyayoH pratyakSaparokSayovrvyApyavRtteH / nApyasaMbhavi lakSyavRtterabAdhitatvAt / kimidaM pramANasya prAmANyaM nAma ? pratibhAtaviSayAvyabhicAritvaM /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH prkaashH| tasyotpattiH kathaM ? svata eveti mImAMsakAH / prAmANyasya svata utpattiriti jJAnasAmAnyasAmagrImAtrajanyatvamityarthaH / taduktaM, " jJAnotpAdakahetvanatiriktajanyatvamutpattau svatastvaM " iti / na te mImAMsakAH jJAnasAmAnyasAmagnyAH saMzayAdAvapi jJAnavizeSe sattvAt / vayaM tu brUmahe-jJAnasAmAnyasAmagnyAH sAmye'pi saMzayAdirapra. mANaM, samyagjJAnaM pramANamiti vibhAgastAvadanibaMdhano na bhavati / tataH saMzayAdau yathA hetvaMtaramaprAmANye doSAdikamaMgIkriyate tathA pramANe'pi prAmANyanibaMdhanamanyadavazyamabhyupagaMtavyaM, anyathA pramANApramANavibhAgAnupapatteH / evamapyaprAmANyaM parataH prAmANyaM tu svata iti na vaktavyaM, viparyaye'pi samAnatvAt / zakyaM hi vaktumaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parata iti / tasmAdaprAmANyavatprAmANyamapi parata evotpadyate / na hi paTasAmAnyasAmagrI raktapaTe hetustadvanna jJAnasAmAnyasAmagrI pramANajJAne hetuH, bhinnakAryayorminakAraNaprabhavatvAvazyaMbhAvAt / kathaM tasya jJaptiH ? abhyaste viSaye svataH, anabhyaste tu parataH / ko'yamabhyasto viSayaH ko vA'nabhyastaH ? ucyate |-pricitsvgraamtttaak jalAdirabhyastaH, tadvayatirikto'nabhyastaH / kimidaM svata iti kiM nAma parata iti ? jJAnajJApakAdeva pramANasya jJaptiH svata iti / tato'tiriktAd jJaptiH parata iti / tatra tAvadabhyastaviSaye jalamidamiti jJAne jAte jJAnasvarUpajJaptisamaya eva tadgataM prAmANyamapi jJAyata eva, anyathottarakSaNa eva nizzaMkapravRtterayogAt / asti hi jalajJAnottarakSaNa eva nizzaMkA pravRttiH / anabhyaste tu viSaye jalajJAne jAte jalajJAnaM mama jAtamiti jJAnasvarUpanirNaye'pi prAmANyanirNayo'nyata eva / anyathottarakAle saMdehAnupapatteH / asti hi saMdeho jalajJAnaM mama jAtaM tatki jalamuta marIciketi / tataH kamalapari
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| malaziziramaMdamarutpracAraprabhRtibhiravadhArayati |-prmaannN-praaktnN jalajJAnaM, kamalaparimalAdyanyathAnupapatteriti / utpattivatprAmANyasya jJaptirapi parata eveti yaugaaH| tatra prAmANyasyotpattiH parata iti yuktaM / jJaptiH punarabhyastaviSaye svata eveti sthitatvAjJaptirapi parata evetyavadhAraNAnupapattiH / tato vyavasthitametatprAmANyamutpattau parata eva, jJaptI tu kadAcit svataH kadAcit parata iti / taduktaM pramANaparIkSAyAM jJapti prati prmaannaadissttsNsiddhirnythaatiprsNgtH| prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAtparato'nyathA // 1 // iti / / tadevaM suvyavasthite'pi pramANasvarUpe durabhinivezavazaMgataiH saugatAdibhirapi kalpitaM pramANalakSaNaM sulakSaNamiti yeSAM bhramastAnanugRhNImaH / tathA hi" avisaMvAdi jJAnaM pramANaM" iti bauddhAH / tadidamavisaMvAditvamasaMbhavitvAdalakSaNaM / bauddhena hi pratyakSamanumAnamiti pramANadvayamevAnumanyate / taduktaM nyAyaviMdau "dvividhaM samyagjJAnaM pratyakSamanumAnaM ca" iti / tatra na tAvatpratyakSasyAvisaMvAditvaM, tasya nirvikalpakatvena svaviSayAnizcAyakasya samAropavirodhitvAbhAvAt / nApyanumAnasya, tanmatAnusAreNa tsyaapyprmaarthbhuutsaamaanygocrtvaaditi| " anadhigatatathAbhUtArthanizcAyakaM pramANaM" iti bhATTAH / tadapyavyAptaM, taireva pramANatvenAbhimateSu dhArAvAhikajJAneSvanadhigatatathAbhUtArthanizcAyakatvAbhAvAt / uttarottarakSaNavizeSaviziSTArthAvabhAsakatvenate SAmanadhigatArthanizcAyakatvaM nAzaMkanIyaM, kssnnaanaamtisuukssmaannaamaalkssyitumshkytvaat| "anubhUtiH pramANaM " iti prAbhAkarAH / tadapyasaMgataM, anubhUtizabdasya bhAvasAdhanatve karaNalakSaNapramANAvyApteH, karaNasAdhanatve tu bhAvalakSaNapramANAvyAteH, karaNabhAvayorubhayorapi tanmate prAmANyAbhyupagamAt / taduktaM zAlikAnAthena " yadA bhAvasAdhanaM tadA saMvideva pramANaM karaNasAdhanatve tvAtmanaH sannikarSaH " iti /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH prkaashH| "pramAkaraNaM pramANaM" iti naiyAyikAH / tadapi pramAdakRtaM lakSaNa. mIzvarAkhye tadaMgIkRta evaM pramANe azyApteH / adhikaraNaM hi mahezvaraH pramAyAH na tu karaNaM / na cAyamanuktopAlaMbhaH " tanme pramANaM zivaH " iti yaugApresareNodayanenoktatvAca / tatparihArAya kecana bAlizAH sAdhanAzrayayoranyataratve sati pramAvyAptaM pramANamiti varNayati / tathApi sAdhanAzrayAnyatarapAlocanAyAM sAdhanamAzrayo veti phalati / tathA ca parasparAvyAptirlakSaNasya / __ anyAnyapi parAbhimatAni pramANasya sAmAnyalakSaNAnyalakSaNatvAdupekSyate / tasmAtsvaparAvabhAsanasamartha savikalpamagRhItagrAhakaM samyagjJAnamevAjJAnamarthe nivartayatpramANamityArhataM mataM / iti prathamaH prkaashH| atha dvitIyaH prkaashH| atha pramANavizeSasvarUpaprakAzanAya prastUyate--pramANaM dvividhaM pratyakSa parokSaM ceti / tatra vizadapratibhAsaM nAma pratyakSaM / iha pratyakSa lakSyaM, vizadapratibhAsatvaM lakSaNaM / yasya pramANabhUtasya jJAnasya pratibhAso vizadasta pratyakSamityarthaH / kimidaM vizadapratibhAsatvaM nAma ? ucyate,-jJAnAvaraNasya kSayAdviziSTakSayopazamAdvA zabdAnumAnAdyasaMbhavi yannairmalyamanubhavasiddhaM / dRzyate khalvanirastItyAptavacanAdbhUmAdiliMgAccotpannAjJAnAdayamagnirityutpannasyadiyikasya jJAnasya vizeSaH / sa eva nairmalyaM vaizA spaSTatvamityAdibhiH zabdairabhidhIyate / taduktaM bhagavadbhirakalaMkadevainyAyavinizcaye-" pratyakSalakSaNaM prAhuHspaSTaM sAkAramaMjasA " iti / vivRtaM ca syAdvAda vidyApatinA " nirmalapratibhAsatvameva spaSTatvaM / svAnubhavaprasiddhaM caitatsarvasyApi parIkSakasyeti nAtIva nirbAdhyate" iti / tasmAt suSThuktaM vizadapratibhAsAtmakaM jJAnaM pratyakSamiti /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| " kalpanApoDhamabhrAMtaM pratyakSaM " iti tAthAgatAH / atra hi kalpanApoDhapadena savikalpakasya vyAvRttiH, abhrAMtamiti padena tvAbhAsasya / tathA ca, samIcInaM nirvikalpakaM pratyakSamityuktaM bhavati / tadetadbAlaceSTitaM / nirvikalpakasya prAmANyameva durlabhaM, samAropAMvirodhitvAt / kutaH pratyakSatvaM vyavasAyAtmakasyaiva prAmANyavyavasthApanAt / - nanu * nirvikalpakameva pratyakSapramANamarthajatvAt / tadeva hi paramArtha sat svalakSaNajanyaM, na tu savikalpakaM, tasyAparamArthabhUtasAmAnyaviSayatvenArthajatvAbhAvAt ' iti cenna, arthsyaalokvjnyaankaarnntvaanupptteH| .. tadyathA-anvayavyatirekagamyo hi kAryakAraNabhAvaH / tatrAlokastAvanna jJAnakAraNaM tadabhAvepi naktaMcarANAM mArjArAdInAM jJAnotpatteH, tadbhAve'pi ghukAdInAM tadanutpatteH / tadvadarthopi na jJAnakAraNaM, tadabhAvepi kezamazakAdijJAnotpatteH / tathA ca, kutorthajatvaM jJAnasya ? taduktaM parIkSAmukhe " nArthAloko kAraNaM " iti / prAmANyasya cArthAvyabhicAra eva nibaMdhanaM, na tvarthajanyatvaM, svasaMvedanasya viSayAjanyatvepi prAmANyAbhyupagamAt / na hi kiMcitsvasmAdeva jAyate / ___ nanvatajanyasyAnyasya kathaM tatprakAzakatvamiti cet,-ghaTAdyajanyasyApi pradIpasya tatprakAzakatvaM dRSTvA saMtoSTavyamAyuSmatA / atha kathamayaM viSayaM prati niyamaH ? yaduktaM ghaTajJAnasya ghaTa eva viSayo, na para iti / arthajatvaM hi viSayaM prati niyamakAraNaM, tajanyatvAt / yadviSayameva caitaditi / tattu bhavatA nAbhyupagamyate / iti cet , yogyataiva viSayaM prati niyamakAraNamiti brUmaH / kA nAma yogyateti, ucyate--svAvaraNakSayopazamaH / taduktaM " svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamartha vyavasthApayati " iti / etena tadAkAratvAttatprakAzakatvamityapi pratyuktaM, atadAkArasyApi pradIpAdestatprakAzakatvadarzanAt / tatastadAkAravattajanyatvamaprayojakaM prAmANye /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH prakAzaH / savikalpakaviSayabhUtasya sAmAnyasya paramArthatvamevAbAdhitatvAt / pratyuta saugatAbhimata eva svalakSaNe vivAdaH / tasmAnna nirvikalpakarUpatvaM pratyakSasya sannikarSasya ca yogAbhyupagatvasyAcetanatvAtkutaH pramitikaraNatvaM kutastarAM pramANatvaM kutastamAM pratyakSatvaM ? kiM ca rUpapramiterasannikRSTameva cakSurjanakaM, aprApyakAritvAttasya / tataH sannikarSAbhAvepi sAkSAtkAripramotpatterna sannikarSarUpataiva pratyakSasya / na cAprApyakAritvaM cakSuSo'prasiddhaM pratyakSatastathaiva pratIteH / nanu pratyakSA-gamyAmapi cakSuSo viSayaprAptimanumAnena sAdhayiSyAmaH paramANutrat / yathA pratyakSAsiddhopi paramANuH kAryAnyathAnupapattyAnumAnena sAdhyate, tathA cakSuH prAptArthaprakAzakaM bahiriMdriyatvAttvagiMdriya vadityanumAnAtprAptisiddhiH / prAptireva hi sannikarSaH / tato na sannikarSasyAvyAptiriti cenna, asyAnumAnAbhAsatvAt / : tadyathA - cakSurityatra kaH pakSo'bhipretaH, kiM laukikaM cakSurutAlaukikaM ? -Adhe - hetoH kAlAtyayApadiSTatvaM golakAkSasya cakSuSo viSayaprApteH pratyakSabAdhitatvAt / dvitIye tvAzrayAsiddhaH, alaukikasya cakSuSo'dyApyasiddheH / zAkhAsudhAdIdhitisamAnakAlagrahaNAdyanyathAnupapatteH cakSuraprApyakArIti nizcIyate / tadevaM sannikarSAbhAvepi cakSuSA rUpapratItirjAyate iti sannikarSosvyApakatvAt pratyakSasya svarUpaM na bhavatIti sthitaM / asya ca prameyasya prapaMca: prameyakamalamArtaMDe sulabhaH / saMgraha graMthatvAttu neha pratanyate / evaM ca na saugatAbhimataM nirvikalpakaM pratyakSaM / nApi yogAbhimata iMdriyArthasannikarSaH / kiM tarhi ? vizadapratibhAsaM jJAnameva pratyakSaM siddhaM / tatpratyakSaM dvividhaM sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ceti / tatra dezato vizadaM sAMvyavahArikaM pratyakSaM / yajjJAnaM dezato vizadamISannirmalaM tatsAMvyavahArikapratyakSamityarthaH / taccaturvidhaM - avagrahaH, IhA, avAyo, dhAraNA ceti /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| .. tatraMdriyArthasamavadhAnasamanaMtarasamutthasattAlocanAnaMtarabhAvI sattAvAMtarajAtiviziSTavastumAhI jJAnavizeSo'vagrahaH / yathA'yaM puruSa iti / nAyaM saMzayaH, viSayAMtaravyudAsena svaviSayanizcAyakatvAt / tadviparItalakSaNo hi saMzayaH / yadrAjavArtikaM " anekArthAnizcitAparyudAsAtmakaH saMzayaH, tadviparIto'vagrahaH " iti / bhASyaM ca " saMzayo hi nirNayavirodhI na tvavagrahaH " iti| ___ avagrahagRhItArthasamudbhUtasaMzayanirAsAya yatna IhA / yathA puruSa iti nizcite'rthe kimayaM dAkSiNAtya utaudIcya iti saMzaye sati dAkSiNAtyena bhavitavyamiti tannirAsAyehAkhyaM jJAnaM jAyata iti / bhaassaadivishessnirlaanaadyaathaatmyaavgmnmvaayH| yathA dAkSiNAtya evAyamiti / kAlAMtarAvismaraNayogyatayA tasyaiva jJAnaM dhAraNA / yadvazAduttarakAlepisa ityevaM smaraNaM jAyate / ___ nanu pUrvapUrvajJAnagRhItArthagrAhakatvAdeteSAM dhArAvAhikavadaprAmANyaprasaMgaH iti cena viSayabhedenAgRhItagrAhakatvAt / tathAhi-yo'vagrahasya viSayo nAsAvIhAyAH, yaH punarIhAyA nAyamavAyasya, yazcAvAyasya naiSa dhAraNAyA iti parizuddhapratibhAnAM sulabhamevaitat / tadetadavagrahAdicatuSTayamapi yadeMdriyeNajanyate tadeMdriyapratyakSamityucyate yadA punaraniMdriyeNa tadAniMdriyapratyakSaM gIyate / iMdriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi paMca / anidriyaM tu manaH / tadvayanimittakamidaM lokasaMvyavahAre pratyakSamiti prasiddhatvAtsAMvyavahArikapratyakSamucyate / taduktaM " iMdriyAnidriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikaM " idaM cAmukhyapratyakSamupacArasiddhatvAt / vastutastu parokSameva matijJAnatvAt / kuto nu khalvetanmatijJAnaM parokSamityucyate " Adye parokSaM" iti sUtraNAt , Aye matizrute parokSamiti hi sUtrArthaH / upacAramUlaM punaratra dezato vaizadyamiti kRtaM vistareNa / sarvato vizadaM pAramArthikaM pratyakSaM / yajjJAnaM sAkalyena spaSTaM tatpAramArthikapratyakSaM mukhyapratyakSamiti yAvat / tad dvividhaM sakalaM vikalaM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH prkaashH| ca / tatra katipayaviSayaM vikalaM / tadapi dvividhamavadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM ceti / tatrAvadhijJAnAvaraNakSayopazamAdvI-tarAyakSayopazamasahakRtAjjAtaM rUpidravyamAtraviSayamavadhijJAnaM / manaHparyayajJAnAvaraNavIryAtarAyakSayopazamasamutthaM paramanogatArthaviSayaM manaHparyayajJAnaM / matijJAnasyevAvadhimanaHparyayayoravAMtarabhedAstattvArthavArtikarAjavArtikazlokavArtikabhASyAbhyAmavagaMtavyAH / __ sarvadravyaparyAyaviSayaM sakalaM / tacca ghAtisaMghAtanivazeSaghAtanAtsamunmIlitaM kevalajJAnameva " sarvadravyaparyAyeSu kevalasya " ityAjJApitatvAt / tadevamavadhimanaHparyayakevalajJAnatrayaM sarvato vaizadyAtpAramArthikaM pratyakSaM / sarvato vaizA cAtmamAtrasApekSatvAt / nanvastu kevalasya pAramArthikatvamavadhimanaHparyayayostu na yuktaM vikalatvAditi cenna sAkalyavaikalyayostra viSayaupAdhikatvAt / tathAhi, sarvadravyaparyAyaviSayamiti kevalaM sakalaM / avadhimanaHparyayau tu katipayaviSayatvAdvikalau / naitAvatA tayoH pAramArthikatvacyutiH, kevalavattayorapi vaizacaM svaviSaye sAkalyena samastIti tAvapi pAramArthikAveva / kazcidAha " akSaM nAma cakSurAdikamiMdriyaM tatpratItya yadutpadyate tadeva pratyakSamucitaM nAnyat" iti tadapyasat / AtmamAtrasApekSANAmavadhimanaHparyayakevalAnAmiMdriyanirapekSANAmapi pratyakSatvAvirodhAt / spaSTatvameva hi pratyakSatvaprayojakaM neMdriyajanyatvaM / ata eva hi matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAM jJAnatvena pratipannAnAM madhye " Aye parokSaM " " pratyakSamanyat" ityAdyayormatizrutayoH parokSatvakathanamanyeSAM tvavadhimanaHparyayakevalAnAM pratyakSatvavAcoyuktiH / kathaM punareteSAM pratyakSazabdavAcyatvamiti cet rUDhita iti brUmaH / athavA akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA tanmAtrApekSotpattikaM pratyakSamiti kimanupapannaM ? tarhi iMdriyajanyamapratyakSaM prAptamiti cet haMta vismaraNazIlatvaM vatsasya / avAcAmaH khalvaupacArikaM pratyakSatvamakSaja
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 nyAyadIpikA | jJAnasya tatastasyApratyakSatvaM kAmaM prApnotu, kA no hAniH ! etenAkSebhyaH parAvRttaM parokSamityapi prativihitaM / avaizadyasyaiva parokSalakSaNatvAt / syAdetat ' atIMdriyaM pratyakSamastItyatisAhasamasaMbhAvitatvAt / yadya- saMbhAvitamapi kalpyeta gaganakusumAdikamapi kalpyaM syAt / na syAdgaganakusumAdiraprasiddhatvAt atIndriyapratyakSasya tu pramANasiddhatvAt / tathA hi -- kevalajJAnaM tAvatkicijjJAnAM kapilasugatAdInAmasaMbhavadapyarhataH - saMbhavatyeva / sarvajJo hi sa bhagavAn / 1 nanu sarvajJatvamevAprasiddhaM kimucyate sarvajJo'rhanniti kacidapyaprasiddhasya . viSayavizeSe vyavasthApayitumazakteriti cenna, sUkSmAMtaritadUrArthAH kasya. citpratyakSA anumeyatvAdagnyAdivadityanumAnAtsarvajJatvasiddheH / taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve - " sUkSmAMtaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 1 // " sUkSmAH svabhAvaviprakRSTAH : paramANvAdayaH, aMtaritAH kAlaviprakRSTA - rAmAdayaH, dUrArthA dezaviprakRSTA mervAdayaH ete svabhAvakAladezaviprakRSTAH padArthA dharmitvena vivakSitAsteSAM kasyacitpratyakSatvaM sAdhyaM / iha pratyakSatvaM pratyakSajJAnaviSayatvaM / viSayidharmasya viSaye'pyupacAropapatteH / anumeyatvAditi hetu:, anyAdidRSTAMtaH / agnyAdAvanumeyatvaM kasya citpratyakSatvena * sahopalabdhaM paramANvAdAvapi kasyacitpratyakSatvaM sAdhayatyeva / na cANvAdAvanumeyatvamaprasiddhaM, sarveSAmapyanumeyamAtre vivaadaabhaavaat| astvevaM sUkSmAdInAM pratyakSatva siddhidvAreNa kasyacidazeSaviSayaM pratyakSajJAnaM / tatpunaratIMdriyamiti kathaM ? itthaM yadi tajjJAnamaiMdriyikaM syAdazeSaviSayaM na syAt, iMdriyANAM 'svayogyaviSaya eva jJAnajanakatvazakteH sUkSmAdInAM ca tadayogyatvAditi / tasmA* tsiddhaM tadazeSaviSayaM jJAnamatIndriyameveti / asmizcArthe sarveSAM sarvajJavAdinAM na * vivAdaH / yadvAhyA apyAhuH "adRSTAdayaH kasyacitpratyakSAH prameyatvAt " iti /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 13 dvitIyaH prkaashH| nanvastvevamazeSaviSayasAkSAtkAritvalakSaNamatIMdriyapratyakSajJAnaM, taccAhata iti kathaM ? kasyaciditi sarvanAmnaH sAmAnyajJApakAditi cet, satyaM, prakRtAnumAnAtsAmAnyataH sarvajJatvasiddhiH / arhata etaditi punaranumAnAMtarAt / tathA hi-arhan sarvajJo bhavitumarhati nirdoSatvAt / yastu na sarvajJo nAsau nirdoSo, yathA rathyApuruSa iti kevalavyatirekiliMgakamanumAnaM / __ AvaraNarAgAdayo doSAstebhyo niSkrAMtavaM hi nirdoSatvaM / tatkhalu: sarvajJamaMtareNa nopapadyate kiMcijjJasyAvaraNAdidoSarahitatvavirodhAt / tato nirdoSatvamarhati vidyamAnaM sArvaiyaM sAdhayatyeva / nirdoSatvaM punararhatparameSThini yuktizAstrAvirodhivAktvAtsidhyati / yuktizAstrAvirodhivAktvaM ca tadabhimatasya muktisaMsAratatkAraNatvasyAnekadharmAtmakacetanAcetanAtmakatattvasya pramANAbAdhitatvAtsuvyavasthitameva / evamapi sarvajJatvamarhata eveti kathaM kapilAdInAmapi saMbhAvyamAnatvAditi ceducyate-kapilAdayo na sarvajJAH sadoSatvAt , sadoSatvaM tu teSAM nyAyAgamaviruddhabhASitvAt / tacca tadabhimatamuktyAditattvasya sarvathaikAMtasya ca pramANabAdhitatvAt / taduktaM svAmibhireva "sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // 1 // tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAMtavAdinAM / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 2 // " iti kArikAdvayenaitayoreva parAtmAbhimatatattvabAdhAbAdhayoH samarthanaM prastutyaH bhAvaikAMte ityupakramya syAtkAraH satyalAMcchana ityaMta AptamImAMsAsaMdarbha iti kRtaM vistareNa / tadevamatIndriyaM kevalajJAnamarhataM eveti siddhaM / tadvacanaprAmANyAcAvadhimanaHparyayayoratIndriyayoH siddhirityatIndriyapratyakSamanavA / tataH sthitaM sAMvyavahArikaM pAramArthika ceti dvividha pratyakSamiti / . iti dvitIyaH prkaashH|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| atha tRtIyaH prkaashH| _ atha parokSapramANanirUpaNaM prakramyate / avizadapratibhAsaM parokSaM / atra parokSaM lakSyaM, avizadapratibhAsatvaM lakSaNaM / yasya jJAnasya pratibhAso vizado na bhavati tatparokSapramANamityarthaH / vaizadyamuktalakSaNaM / tato'nyadavaizadyamaspaSTatvaM / tadapyanubhavasiddhameva / sAmAnyamAtraviSayatvaM parokSapramANamiti kecit , tanna pratyakSasyeva parokSasyApi sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvena tasya lakSaNasyAsaMbhavitvAt / tathA hi / ghaTAdiviSayeSu pravartamAnaM pratyakSapramANaM tadgataM sAmAnyAkAraM ghaTatvAdikaM vyAvRttAkAraM ca vyaktirUpaM yugapadeva prakAzayadupalabdhaM tathA parokSamapi / iti na sAmAnyamAtraviSayatvaM parokSalakSaNaM / api tvavaizadyameva / __sAmAnyavizeSayorekataraviSayatve tu pramANatvasyaivAnupapattiH, sarvapramANAnAM sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvAbhyanujJAnAt / taduktaM " sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH " iti / tasmAtsuSThuktaM " avizadAvabhAsanaM parokSam " iti / ___ tatpaMcavidhaM-smRtiH pratyabhijJAnaM tarko'numAnamAgamazceti / paMcavidhasyApyasya parokSasya pratyayAMtarasApekSatvenaivotpattiH / tadyathA, smaraNasya prAktanAnubhavApekSA, pratyabhijJAnasya smaraNAnubhavApekSA, tarkasyAnubhavasmaraNapratyabhijJAnApekSA, anumAnasya ca liMgadarzanAdyapekSA, Agamasya zabdazravaNasaMketagrahaNAdyapekSA / pratyakSaM tu na tathA svAtaMtryeNaivotpatteH / smaraNAdInAM pratyayAMtarApekSA tu tatra tatra nivedayiSyate / ___ tatra kA nAma smRtiH / tadityAkArA prAganubhUtavastuviSayA smRtiH / yathA sa devadatta iti / atra hi prAganubhUta eva devadattastattayA pratIyate / tasmAdeSA pratItistattollekhinyanubhUtaviSayA ca, ananubhUte viSaye tadanutpatteH / tanmUlaM cAnubhavo dhAraNArUpa eva / avagrahAdyanubhUte'pi dhAraNAyA abhAve ratijananAyogAt / dhAraNA hi tathA AtmAnaM saMskaroti yathAsAvAtmA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| kAlAMtare'pi tasmin viSaye jJAna-mutpAdayati / tadetaddhAraNAviSayaM samutpannaM tattollekhi jJAnaM smRtiriti siddhaM / nanvevaM dhAraNAgRhIta eva smaraNasyotpattau gRhItagrAhitvAdaprAmANyaM prasajyata iti cena, viSayavizeSasadbhAvAdIhAdivat / yathA hi-avagrahAdigRhItaviSayANAmIhAdInAM viSayavizeSasadbhAvAtsvaviSayasamAropavyavacchedakatvena prAmANyaM tathA smaraNasyApi dhAraNAgRhItaviSayapravRttAvapi prAmANyameva / dhAraNAyA hIdaMtAvacchinno viSayaH, smaraNasya tu tattAvacchinnaH / tathA ca smaraNaM svaviSayAsmaraNAdisamAropavyavacchedakatvAtpramANameva / taduktaM prameyakamalamArtaDe "vismaraNasaMzayaviparyAsalakSaNaH samAropo'sti tannirAkaraNAcAsyAH smRteH prAmANyaM " iti / yadi cAnubhUte pravRttamityetAvatAM smaraNamapramANaM syAttarhi-anumite'nau pazcAtpravRttaM pratyakSamapyapramANaM syAt / - avisaMvAditvAcca pramANaM smRtiH pratyakSAdivat / na hi smRtvA nikSepAdiSu pravartamAnasya viSayavisaMvAdosti / yatra tvasti visaMvAdastatra smaraNasyAbhAsatvaM pratyakSAbhAsavat / tadevaM smaraNAkhyaM pRthak pramANamastIti siddha / anubhavasmRtihetukaM saMkalanAtmakaM jJAnaM pratyabhijJAnaM / idaMtollekhi jJAnamanubhavaH / tattollekhi jJAnaM smaraNaM / tadubhayasamutthaM pUrvottaraikyasAdRzyavailakSaNyAdiviSayaM yatsaMkalanarUpaM jJAnaM jAyate tatpratyabhijJanAmiti jJAtavyaM / yathA sa evAyaM jinadatto, gosadRzo gavayo, govilakSaNo mahiSa ityAdi / ___ atra hi pUrvasminnudAharaNe jinadattasya pUrvottaradazAdvayavyApakamekatvaM pratyabhijJAnasya viSayaH, tadidamekatvapratyabhijJAnaM / dvitIye tu pUrvAnubhUta. gopratiyogikaM gavayaniSThaM sAdRzyaM / tadidaM sAdRzyapratyabhijJAnaM / tRtIye tu punaHprAganubhUtagopratiyogikaM mahiSaniSThaM vaisAdRzyaM / tadidaM vaisAdRzyapratyabhijJAnaM / evamanye'pi pratyabhijJAnabhedA yathApratIti svayamutprekSyAH / atra sarvatrApi anubhavasmRtisApekSAtvAttaddhetukatvaM / kecidAhuH " anubhavasmRtivyatirikta pratyabhijJAnaM nAsti' iti tada
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| sat, anubhavasya vartamAnakAlavartivivartamAtraprakAzakatvaM, smRtezcAtItavivartadyotakatvamiti tAvadvastugatiH / kathaM nAma tayoratItavartamAnakAlasaMkalitaikyasAdRzyAdiviSayAvagAhitvaM / tasmAdasti smRtyanubhavAtiriktaM tadanaMtarabhAvi saMkalanajJAnaM / tadeva pratyabhijJAnaM / ___ apare tvekatvapratyabhijJAnamabhyupagamyApi tasya pratyakSaMtarbhAva kalpayaMti / tadyathA, yadidriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi tatpratyakSamiti tAvatprasiddhaM / iMdriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi cedaM pratyabhijJAnaM tasmAt pratyakSamiti / tanna, iMdriyANAM vartamAnadazAparAmarzamAtropakSINatvena vartamAnAtItadazAvyApakaikyAvagAhitvAghaTanAt / na hyaviSayapravRttiriMdrayANAM yuktimatI, cakSuSA rasAderapi pratItiprasaMgAt / nanu satyametadidriyANAM vartamAnadazAvagAhitvameveti, tathApi tAni sahakArisamavadhAnasAmarthyAddazAdvayavyApinyekatvepi pratIti janayaMtu, aMjanasaMskRtaM cakSukhi vyavahite'rthe / nahi cakSuSo vyavahitArthapratyAyanasAmarthyamasti, aMjanasaskAravazAttu tathAtvamupalabdhaM / tadvadeva smaraNAdisahakRtAnIMdriyANyeva dazAdvayavyApakamekatvaM pratyAyayiSyaMtIti kiM pramANAMtarakalpanAprayAseneti, tdpyst| sahakArisahasrasamavadhAne'pyaviSaye pravRtterayogAt / cakSuSo hi aMjanasaMskArAdiH sahakArI svaviSaye rUpAdAveva pravartako na tvaviSaye rasAdau / aviSayazca pUrvottarAvasthAvyApakamekatvamiMdriyANAM / tasmAttatpratyAyanAya pramANAMtaramanveSaNIyameva / sarvatrApi viSayavizeSadvAreNa pramANabhedavyavasthApanAt / __kiMcAspaSTaiveyaM tadevedamiti pratiprattiH, tasmAdapi na tasyAH pratyakSe'tarbhAva iti / avazyaM caitadevaM vijJeyaM cakSurAdaraikyapratItijananasAmarthya nAstIti / anyathA liMgadarzanavyAptismaraNAdisahakRtacakSurAdikameva vayAdiliMgijJAnaM janayediti nAnumAnamapi pRthak pramANaM syAt / svaviSayamAtra eva caritArthatvAcakSurAdikamiMdriyaM na liMgini pravartituM pragalbhamiti cet
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| prakRtena kimaparAddhaM ? tataH sthitaM pratyabhijJAnAkhyaM pRthakpramANamastIti / sAdRzyapratyabhijJAnamupamAnAkhyaM pRthak pramANamiti kecit kathayati tadasat, smRtyanubhavapUrvakasaMkalanajJAnatvena pratyabhijJAnatvAnativRtteH / anyathA govilakSaNo mahiSa ityAdivisadRzavapratyayasya idamasmAiramityAdezca pratyayasya sapratiyogikasya pRthakpramANatvaM syaat| tato vaisAdRzyAdipratyayavat sAdRzyapratyayasyApi pratyabhijJAnalakSaNAkrAMtatvena pratyabhijJAnatvameveti praamaannikpddhtiH| astu pratyabhijJAnaM, kastarhi tarkaH ? vyAptijJAnaM tarkaH / sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAvaprayojako vyabhicAragaMdhAsahiSNuH saMbaMdhavizeSo vyAptiravinAbhAva iti ca vyapadizyate / tatsAmarthyAtkhalvagnyAdi dhUmAdireva gamayati natu ghaTAdistadabhAvAt / tasyAzcAvinAbhAvAparanAmnyA vyApteH pramitau yatsAdhakatama tadidaM tarkAkhyaM pRthak pramANamityarthaH / taduktaM zlokavArtikabhASye " sAdhyasAdhanasaMbaMdhyajJAnanivRttarUpe hi phale sAdhakatamastarkaH " iti / Uha iti tarkasyaiva vypdeshaaNtrN| sa ca tarkastAM vyApti sakaladeza. kAlopasaMhAreNa viSayIkaroti / kimasyodAharaNaM ? ucyate, yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvamiti / atra hi dhUme sati bhUyognyupalaMbhe ' sarvatra sarvadA dhUmo'gni na vyabhicarati ' evaM sarvopasaMhAreNAvinAbhAvijJAnaM pazcAdutpannaM tarkAkhyaM pratyakSAdeH pRthageva / pratyakSasya sannihitadeza eva dhUmAgnisaMbaMdhaprakAzanAnna vyAptiprakAzakatvaM / sarvopasaMhAravatI hi vyAptiH / - nanu yadyapi pratyakSamAtraM vyAtiviSayIkaraNe zaktaM na bhavati tathApi viziSTaM pratyakSaM tatra zaktameva / tathA hi mahAnasAdau tAvatprathamaM dhUmAgnyodarzanamekaM pratyakSaM / tadanaMtaraM bhUyo bhUyaH pratyakSANi pravartate / tAni ca pratyakSANi na sarvANi vyAptiviSayIkaraNe samarthAni, api tu pUrvapUrvAnubhUtadhUmAgnismaraNatatsajAtIyatvAnusaMdhAnarUpapratyabhijJAnasahakRtaH kopi pratyakSavizeSo vyAptiM gRhNAti / tathA ca, smaraNapratyabhijJAnasahakRte pratyakSavizeSe
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| vyAptiviSayIkaraNasamarthe kiM tarkAkhyena pRthakpramANeneti kecit, te'pi nyAyamArgAnabhijJAH " sahakArisahasrasamavadhAne'pyaviSaye pravRttirna ghaTate" ityuktatvAt / tasmAtpratyakSeNa vyaaptigrhnnmsmNjsN| idaM samaMjasaM-smaraNaM pratyabhijJAnaM bhUyodarzanarUpaM pratyakSaM ca militvA tAdRzamekaM jJAnaM janayati yadvayAptigrahaNasamarthamiti, tarkazca sa eva / anumAnAdikaM tu vyAptigrahaNaM pratyasaMbhAvyameva / bauddhAstu pratyakSapRSThabhAvI vikalpo vyAptiM gRhNAtIti manyate / ta evaM praSTavyAH, sa hi vikalpaH kimapramANamuta pramANamiti / yadyapramANaM kathaM nAma tadgRhItAyAM vyAptau samAzvAsaH ? atha pramANaM kiM pratyakSamathavA'numAnaM ? na tAvatpratyakSamaspaSTapratibhAsatvAt , nApyanumAnaM liMgadarzanAdyanapekSatvAt / tAbhyAmanyadeva kiMcitpramANamiti cedAgatastarhi tarkaH / tadevaM tarkAkhyaM pramANaM nirNItaM / idAnImanumAnamanuvarNyate / ____ sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM / ihAnumAnamiti lakSyanirdezaH, sAdhanAtsAdhyavijJAnamiti lakSaNakathanaM / sAdhanAdbhumAdeliMgAtsAdhye'gnyAdau liMgini yadvijJAnaM jAyate tadanumAnam / tasyaivAgnyAdyavyutpattivicchittikaraNatvAt / na punaH sAdhanajJAnamanumAnaM, tasya sAdhanAvyutpattivicchedamAtropakSINatvena sAdhyAjJAnanivartakatvAyogAt / __ tato yaduktaM naiyAyikaiH " liMgaparAmarzo'numAnaM " iti anumAnalakSaNaM tadavinItavilasitamiti niveditaM bhavati / vayaM tvanumAnapramANasvarUpalAbhevyAptismaraNasahakRto liMgaparAmarzaH karaNamiti manyAmahe / smRtyAdisvarUpalAbhe anubhavAdivat / tathA hi, dhAraNAkhyo'nubhavaH smRtau hetuH / tAdAtvikAnubhavasmRtI pratyabhijJAne, smRtipratyabhijJAnAnubhavAH sAdhyasAdhanaviSayAstakeM / tadvaliMgajJAnaM vyAptismaraNAdisahakRtamanumAnotpattau nibaMdhanamityetatsusaMgatameva / nanu bhavatAM mate sAdhanamevAnumAne heturna tu sAdhanajJAnaM, sAdhanAtsA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| dhyavijJAnamanumAnamiti vacanAditi cena, sAdhanAdityatra nizcayapathaprAptAbhRmAderiti vivakSaNAt / anizcayapathaprAptasya dhUmAdeH sAdhanatvasyaivAghaTanAt / tathA coktaM zlokavArtike " sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH" iti / sAdhanAjJAyamAnADUmAdeH, sAdhye'gnyAdau liMgini yadvijJAnaM tadanumAnaM / ajJAyamAnasya tasya sAdhyajJAnajanakatve hi suptAdInAmagRhItadhUmAdInAmapyagnyAdijJAnotpattiprasaMgaH / tasmAjjJAyamAnaliMgakAraNakasya sAdhyajJAnasyaiva sAdhyAvyutpattinirAkArakatvenAnumAnatvaM / na tu liMgaparAmarzAderiti budhAH prAmANikA viduriti vArtikArthaH / kiM tatsAdhanaM yaddhetukaM sAdhyajJAnamanumAnamiti ceducyate nizcitasAdhyAnyathAnupapattikaM sAdhanaM / yasya sAdhyAbhAvAsaMbhavaniyamarUpA vyAyavinAbhAvAdyaparaparyAyA sAdhyAnyathAnupapattistakAMkhyena pramANena nirNItA tatsAdhanamityarthaH / taduktaM kumAranaMdibhaTTArakaiH " anyathAnupapattyekalakSaNaM liMgamabhyata" iti / _ kiM tatsAdhyaM yadavinAbhAvaH sAdhanalakSaNaM ? ucyate / zakyamabhipretamaprasiddha sAdhyaM / yatpratyakSAdipramANAbAdhitatvena sAdhayituM zakyaM, vAdyabhimatatvenAbhipretaM, saMdehAdyAkrAMtatvenAprasiddhaM, tadeva sAdhyaM / azakyasya sAdhyatve vahnayanuSNatvAderapi sAdhyatvaprasaMgAt / prasiddhasya sAdhyatve punaranumAnavaiyarthyAt / taduktaM nyAyavinizcaye " sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'paraM / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH // iti / " ayamarthaH-yacchakyamabhipretamaprasiddhaM tatsAdhyaM / tato'paraM sAdhyAbhAsaM / kiM tat ? viruddhAdi / viruddhaM pratyakSAdibAdhitaM / AdizabdAdanabhipretaM prasiddhaM ceti / kuta etat ? sAdhanAviSayatvataH sAdhanena gocarIkartumazakyatvAt / ityakalaMkadevAnAmabhiprAyalezaH, tadabhiprAyasAkalyaM tu syAdvAdavidyApatirviveda / sAdhanasAdhyadvayamadhikRtya zlokavArtikaM ca
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 nyaaydiipikaa| "anyathAnupapattyekalakSaNaM tatra sAdhanaM / sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhamudAhRtaM // " iti tadevamavinAbhAvaikalakSaNAt sAdhanAcchakyAbhipretAprasiddharUpasya sAdhyasya jJAnamanumAnamiti siddhaM / tadanumAnaM dvividhaM svArtha parArthaM ca / tatra svayameva nizcitAtsAdhanAtsAdhyajJAnaM svArthAnumAnaM / paropadezamanapekSya svayameva nizcitAtprAktarkAnubhUtavyAptismaraNasahakRtAddhamAdeH sAdhanAdutpannaM parvatAdau dharmiNyagnyAdeH sAdhyasya jJAnaM svArthAnumAnamityarthaH / yathA parvato'yamagnimAndhUmavattvAditi / ayaM hi svArthAnumAnasya jJAnarUpasyApi zabdenollekhaH, yathAyaM ghaTa iti zabdena pratyakSasya; parvatoyamagnimAndhUmavattvAdityanena prakAreNa pramAtA jAnAtIti svArthAnumAnasthitiravagaMtavyA / asya ca svArthAnumAnasya trINyaMgAni-dharmI, sAdhyaM, sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM gamakatvenAMgaM / sAdhyaM tu gamyatvena / dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena / AdhAravizeSaniSThatayA hi sAdhyasiddhiranumAnaprayojanaM, dharmamAtrasya tu vyAptinizciyakAla eva siddhatvAt , yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvamiti / ___ pakSo heturityaMgadvayaM svArthAnumAnasya, sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNaH pakSatvAt / tathA ca svArthAnumAnasya dharmisAdhyasAdhanabhedAttrINyaMgAni, pakSasAdhanabhedAdaMgadvayaM ceti siddhaM, vivakSAyA vaicitryAt / pUrvatra hi dharmidharmabhedavivakSA / uttaratra tu tatsamudAyavivakSA / sa eva dharmitvenAbhimataH prasiddha eva / taduktamabhiyuktaiH " prasiddho dharmI " iti / . prasiddhatvaM ca dharmiNaH kacitpramANAtkacidvikalpAtkacitpramANavikalpAbhyAM / tatra pratyakSAdyanyatamAvadhRtatvaM pramANaprasiddhatvaM / anizcitaprAmANyAprAmANyapratyayagocaratvaM vikalpaprasiddhatvaM / tadvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvaM / tatra pramANasiddho dharmI yathA dhUmavattvAdagnimattve sAdhye parvataH khalu
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| 21 pratyakSeNAnubhUyate / vikalpasiddho yathA, sarvajJaH asti sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANatvAdityastitve sAdhye sarvajJaH / athavA kharaviSANaM nAstIti / nAstitve sAdhye kharaviSANaM / sarvajJo hyastitvasiddheH prAG na pratyakSAdipramANasiddhaH / api tu pratItimAtrasiddha iti vikalpasiddho'yaM dharmI / tathA kharaviSANamapi nAstitvasiddheH prAga vikalpasiddhaM / ubhayasiddho dharmI yathA zabdaH pariNAmI kRtakatvAdityatra zabdaH / sa hi vartamAnaH pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH / sa sarvo'pi dharmAti pramANavikalpasiddho dharmI / pramANobhayasiddhayoH sAdhyaM kAmacAraH / vikalpasiddhe tu dharmiNi sattAsattayoreva sAdhyatvAmati niyamaH, taduktaM " vikalpasiddhe tasminsattetare sAdhye" iti / tadevaM paropadezAnapekSiNaH sAdhanAd dRzyamAnAddharminiSThatayA sAdhye yadvijJAnaM tatsvArthAnumAnamiti sthitam / taduktaM " paropadezAbhAve'pi sAdhanAtsAdhyabodhanaM / __ yadraSTurjAyate svArthamanumAnaM taducyate // " iti / paropadezamapekSya sAdhanAtsAdhyavijJAnaM tatparArthAnumAnaM / pratijJAheturUpaparopadezavazAcchoturutpannaM sAdhanAtsAdhyavijJAnaM parArthAnumAnamityarthaH / yathA parvato'yamagnimAn bhavitumarhati dhUmavattvAnyathAnupapatteriti vAkye kenacitprayukte tadvAkyAthai pAlocayataH smRtavyAptikasya zroturanumAnamupajAyate / ___ paropadezavAkyameva parArthAnumAnamiti kecit , ta evaM praSTavyAH, tatki mukhyAnumAnamathavA gauNAnumAnamiti ? na tAvanmukhyAnumAnaM, vAkyasyAjJAnarUpatvAt / gauNAnumAnaM tadvAkyamiti tvanumanyAmahe, tatkAraNe tadvayapadezopapatterAyurvaM ghRtamityAdivat / tasyaitasya parArthAnumAnasyAMgasampattiH, svArthAnumAnavatparArthAnumAnaprayojakasya ca vAkyasya dvAvavayavau, pratijJAhetuzca / ___ tatra dharmadharmisamudAyarUpasya pakSasya vacanaM pratijJA / yathA parvato'yamagnimAniti / sAdhyAvinAbhAvisAdhanavacanaM hetuH / yathA dhUmavattvAnya
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| thAnupapatteriti, tathaiva dhUmavattvopapatteriti vA / anayohetuprayogayoruktivaicitryamAtraM / pUrvatra dhUmavattvAnyathAnupapatterityayamarthaH-dhUmavattvasyAnimattvAbhAve'nupapatteriti niSedhamukhena pratipAdanaM / dvitIye tu tathaiva dhUmavattvopapatteriti ayamarthaH-agnimattve satyeva dhUmavattvopapatteriti vidhimukhena kathanaM / arthastu na bhidyate, ubhayatrApyavinAbhAvisAdhanAbhidhAnAvizeSAt / tatastayorhetuprayogayoranyatara eva vaktavya ubhayaprayoge paunaruktyAt / tathA coktalakSaNA pratijJA, etayoranyataro hetuprayogazcetyavayavadvayaM parArthAnumAnavAkyasyeti, vyutpannasya zrotustAvanmAtreNaivAnumityudayAt / naiyAyikAstu parArthAnumAnaprayogasya yathoktAbhyAM dvAbhyAmavayavAbhyAM samamudAharaNamupanayo nigamanaM ceti paMcAvayavAnAhuH / tathA ca te sUtrayaMti " pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH" iti / tAMzca te lakSaNapurassaramudAharati / tadyathA-" pakSavacanaM pratijJA, yathA parvatoyamagnimAniti / sAdhanatvaprakAzanArtha paMcamyaMtaM liMgavacanaM hetuH, yathA dhUmavattvAditi / vyAptipUrvakadRSTAMtavacanamudAharaNaM / yathA yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAnyathA mahAnasaH iti sAdharyodAharaNaM / yo yo'gnimAnna bhavati sa sa dhUmavAnna bhavati yathA mahAhRdaH iti vaidhodAharaNaM / pUrvatrodAharaNabhede hetoranvayavyAptiH pradarzyate / dvitIye tu vyatirekavyAptiH / tadyathA-anvayavyAptipradarzanasthAnamanvayadRSTAMtaH / vyatirekavyAptipradarzanapradezo vyatirekadRSTAMtaH / evaM dRSTAMtadvaividhyAttadvacanasyodAharaNasyApi dvaividhyaM boddhavyaM / anayozcodAharaNayoranyataraprayogeNaiva paryAptatvAditarAprayogaH / dRSTAMtApekSayA pakSahetorupasaMhAravacanamupanayaH, tathA cAyaM dhUmavAniti / hetupUrvakaM pakSavacanaM. nigamanaM, tasmAdagnimAneveti / ete paMcAvayavAH parArthAnumAnaprayogasya / tadanyatamAbhAve vItarAgakathAyAM vijigISukathAyAM vA nAnumitirudeti " iti naiyAyikAnAmabhimataM / tadetadavimRzyAbhimananaM / vItarAgakathAyAM tu pratipAdyAzayAnurodhenAvayavAdhikye'pi vijigISukathAyAM pratijJAheturUpAva
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| . 23 yavadvayenaiva paryApteH kimaprayojanairanyairavayavaiH / ___ tathA hi, vAdiprativAdinoH svamatasthApanArtha jayaparAjayaparyaMtaM parasparaM pravartamAno vAgvyApAro vijigISukathA / guruziSyANAM viziSTaviduSAM vA rAgadveSarahitAnAM tattvanirNayaparyaMtaM parasparaM pravartamAno vAgvyApAro vItarAgakathA / tatra vijigISukathA vAda iti cocyate / kecidvItarAgakathA vAda iti kathayati tatpAribhASikameva / nahi loke guruziSyAdivAgvyApAre vAdavyavahAraH, vijigISuvAgvyavahAra eva vAdatvaprasiddheH yathA svAmisamaMtabhadrAcAryaiH sarve sarvathaikAMtavAdino vAde jitA iti / ___ tasmiMzca vAde parArthAnumAnavAkyasya pratijJA heturityavayavadvayamevopakArakaM, nodAharaNAdikaM / tadyathA, liMgavacanAtmakena hetunA tAvadavazyaM bhavitavyaM / liMgajJAnAbhAve'numiterevAnudayAt / pakSavacanarUpayA pratijJayApi ca bhavitavyaM, anyathA'bhimatasAdhyanizcayAbhAve sAdhyasaMdehavataH zroturanumityanudayAt / taduktaM " etadvayamevAnumAnAMgaM," iti / ayamarthaH-etayoH pratijJAhetvoyamevAnumAnasya parArthAnumAnasyAMgam / vAde iti zeSaH / evakAreNAvadhAraNapareNa nodAharaNAdikamiti sUcitaM bhavati / vyutpannasyaiva hi vAdAdhikAraH / pratijJAhetuprayogamAtreNaivodAharaNAdipratipAdyasyArthasya gamyamAnasya vyutpannena jJAtuM zakyatvAt / gamyamAnasyApyabhidhAne paunaruttayaprasaMgAta / syAdetat / pratijJAprayoge'pi paunaruktyameva, tadabhidheyasya pakSasyApi prastAvAdinA gamyamAnatvAt / tathA ca, "liMgavacanalakSaNo hetureka eva vAde prayoktavyaH" iti vadan bauddhaH pazurAtmano durvidagdhatAmudghoSayati / hetumAtraprayoge vyutpannasyApi sAdhyasaMdehAnivRtteH / tasmAdavazyaM pratijJA prayoktavyA / taduktaM " sAdhyasaMdehApanodAthai gamyamAnasyApi pakSasya vacanaM " iti / tadevaM vAdApekSayA parArthAnumAnasya pratijJAheturUpamavayavadvayameva, na nyUnaM, nAdhikamiti sthitam / prapaMcaH punaravayavavicArasya patraparIkSAyAmIkSaNIyaH /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 yaacdiipikaa| . vItarAgakathAyAM tu pratipAdyAzayAnurodhena pratijJAhetU dvAvavayavau, pratijJAhetUdAharaNAni trayaH, pratijJAhetUdAharaNopanayAzcatvAraH, pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni vA paMceti yathAyogyaM prayogaparipATI / taduktaM kumAranaMdibhaTTArakaiH " prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH " iti / tadevaM pratijJAdirUpAtparopadezAdutpannaM parArthAnumAnam / taduktaM "paropadezasApekSaM sAdhanAtsAdhyavedanaM / zroturyajjAyate sA hi parArthAnumitirmatA // " tathA ca svArtha paMrA ceti dvividhamanumAnaM sAdhyAvinAbhAvanizcayaikalakSaNAddhetorutpadyate / itthamanyathAnupapattyekalakSaNo heturanumitiprayojaka iti prathite'pyAhatamate tadetadavitAnye'nyathApyAhuH / tatra tAvattAthAgatAH-"pakSadharmatvAditritayalakSaNAliMgAdanumAnotthAnaM " iti varNayati / tathA hi " pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAdvayAvRttiriti hetostrINi rUpANi / tatra sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH, yathA dhUmadhvajAnumAne parvataH / tasmin vyApya vartamAnatvaM hetoH pakSadharmatvaM / sAdhyasajAtIyadharmA dharmI sapakSaH / yathA tatraiva mahAnasaH / tasminsarvatraikadeze vA vartamAnatvaM hetoH sapakSe sattvam / sAdhyaviruddhadharmA dharmI vipakSaH / yathA tatraiva mahAhradaH, tasmAtsarvasmAd vyAvRttatvaM hetorvipakSAvyAvRttiH / tAnImAni trINi rUpANi militAni hetorlakSaNam / anyatamAbhAve hetorAbhAsatvaM syAt' iti / __tadasaMgataM, kRttikodayAdehetorapakSadharmasya zakaTodayAdisAdhyagamakatvadarzanAt / tathA hi, zakaTaM dharmi muhUrtote udeSyati kRttikodayAditi / atra hi, zakaTaH pakSaH, muhUrtate udayaH sAdhyaH, kRttikodayo hetuH, nahi kRttikodayo hetuHpakSIkRte zakaTe vrtte| ato na pkssdhrmH| tathApyanyathAnupapattibalAcchakaTodayAkhyaM sAdhyaM gamayatyeva / tasmAdvauddhAbhimataM hetorlakSaNamavyAptam / naiyAyikAstu pAJcarUpyaM hetorlakSaNamAcakSate / tathA hi, pakSadharmatvaM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| sapakSe sattvaM vipakSAdvayAvRttirabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ceti paJcarU. pANi / tatrAdyAni trINyuktalakSaNAni / sAdhyaviparItanizcAyakaprabalapramANa. rahitatvamabAdhitaviSayatvaM, tAdRzasamabalapramANazUnyatvamasatpratipakSatvam / tadyathA, parvatoyamagnimAn dhUmavattvAt / yo yo dhUmavAn sa so'gnimAn yathA mahAnasaH, yo yo'gnimAn na bhavati sa sa dhUmavAn na bhavati, yathA mahAhradaH / tathA cAyaM dhUmavAMstasmAdagnimAneveti / atra hi agnimattvena sAdhyadharmeNa viziSTaH parvatAkhyo dharmI pakSaH / dhUmavattvaM hetuH / tasya ca tAvatpakSadharmatvamasti, pakSIkRte parvate vartamAnatvAt / sapakSe sattvamapyasti, sapakSe mahAnase vartamAnatvAt / nanu keSucitsapakSeSu dhUmavattvaM na vartate, aMgArAvasthApannAgnimatsu pradezeSu dhUmAbhAvAditi cena, sapakSaikadezavRtterapi hetutvAt / sapakSe sarvatraikadeze vA vRttihetoH sapakSe sattvamityuktatvAt / vipakSAdvayAvRttirapyasti, dhUmavattvasya sarvamahAhradAdivipakSAdvayAvRtteH / abAdhitaviSayatvamapyasti dhUmavatvasya hetoryo viSayo'gnimatvAkhyaM sAdhyaM tasya pratyakSAdipramANAbAdhitatvAt / asatpratipakSatvamapyasti agnirahitatvasAdhakasamabalapramANAsaMbhavAt / tathA ca, pAMcarUpyasampattireva dhUmavattvasya sAdhyasAdhakatve nibaMdhanam / evameva sarveSAmapi saddhetUnAM rUpapaMcakasampattirUhanIyA / ___ tadanyatamavirahAdeva khalu paMcahetvAbhAsAH, asiddhaviruddhAnekAMtikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAkhyAH sNpnnaaH| tathA hi, anizcitapakSavRttirasiddhaH / yathA anityaH zabdazcAkSuSatvAt / atra hi cAkSuSatvaM hetuH pakSIkRte zabde na vartate, zrAvaNatvAt zabdasya / tathA ca pakSadharmatvavirahAdasiddhatvaM cAkSuSatvasya / sAdhyaviparItavyApto viruddhaH / yathA nityaH zabdaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM hetuH sAdhyabhUtanityatvaviparItenAnityatvena vyAptatvAt , sapakSe ca gaganAdAvavidyamAnatvAdviruddhaH / savyabhicAro'naikAMtikaH / yathA anityaH zabdaH, prameyatvAditi /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| prameyatvaM hi hetuH sAdhyabhUtamanityatvaM vyabhicarati, gaganAdau vipakSe nityatvenApi sahavRtteH / tato vipakSAdvayAvRttyabhAvAdanaikAMtikaH / bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTaH, yathA'gniranuSNaH padArthatvAditi / atra padArthatvaM hetuH svaviSaye'nuSNatve uSNatvagrAhakeNa pratyakSeNa bAdhite pravartamAno'bAdhitaviSayatvAbhAvAtkAlAtyayApadiSTaH / / pratisAdhanapratiruddho hetuH prakaraNasamaH / yathA anityaH zabdo nityadharmarahitatvAditi / atra hi nityadharmarahitvAditi hetuH pratisAdhanena pratiruddhaH / kiM tatpratisAdhanamiti cet , nityaH zabdo'nityadharmarahitatvAditi nityatvasAdhanam / tathA cAsatpratipakSatvAbhAvAt prakaraNasamatvaM nityadharmarahitatvAditi hetoH / tasmAtpAMcarUpyaM hetorlakSaNamanyatamAbhAve hetvAbhAsatvaprasaMgAditi sUktam , hetulakSaNarahitA hetuvadavabhAsamAnAH khalu hetvAbhAsAH / paMcarUpAnyatamazanyatvAddhetulakSaNarahitatvaM katipayarUpasampatterhetuvadavabhAsamAnatvamiti vacanAditi / tadetattadapi naiyAyikAbhimananamanupapannaM, kRttikodayasya pakSadharmarahitasyApi zakaTodayaM prati hetutvadarzanAt pAMcarUpyasyAvyApteH / ___kiM ca kevalAnvayikevalavyatirekiNorhetvoH pAMcarUpyAbhAve'pi gamakatvaM tairevAMgIkriyate / tathA hi--te manyate, trividho hetuH-anvayavyatirekI, kevalAnvayI, kevalavyatirekI ceti / tatra paMcarUpopapanno'nvayavyatirekI, yathA zabdo'nityo bhavitumarhati kRtakatvAt / yadyatkRtakaM tattadanityaM, yathA ghaTaH / yadyadanityaM na bhavati tattatkRtakaM na bhavati, yathA''kAzaM / tathA cAyaM kRtakaH, tasmAdanitya eveti / atra zabdaM pakSIkRtyAnityatvaM sAdhyate, tatra kRtakatvaM hetuH / tasya pakSIkRtazabdadharmatvAtpakSadharmatvamasti / sapakSe ghaTAdau vartamAnatvAt , vipakSe ggnaadaavvrtmaantvaadnvyvytirekitvm| pakSasapakSavRttirvipakSavRttirahitaH ketralAnvayI / yathA'dRSTAdayaH kasyacipratyakSAH, anumeyatvAt / yadyadanumeyaM tattatkasyacitpratyakSam , yathA'gnyAdi
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| riti / atra 'adRSTAdayaH' pakSaH, kasyacitpratyakSatvaM sAdhyaM, anumeyatvaM hetuH, agnyAdyanvayadRSTAMtaH / anumeyatvaM hetuH pakSIkRte'dRSTAdau vartate, sapakSabhUte'gnyAdau vartate, tataH pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM cAsti / vipakSaH punaratra nAstyeva, sarvasyApi pakSasapakSAMtarbhAvAt / tasmAdvipakSAdvayAvRttistyeiva, vyAvRtteravadhisApekSatvAdavadhibhUtasya ca vipakSasyAbhAvAt / zeSamanvayavyatiraMkivadraSTavyam / pakSavRttirvipakSavyAvRttaH sapakSarahito hetuH kevalavyatirekI / yathA. jIvaccharIraM sAtmakaM bhavitumarhati prANAdimattvAt / yadyatsAtmakaM na bhavati tattatprANAdimanna bhavati, yathA loSThamiti / atra jIvaccharIraM pakSaH, sAtmakatvaM sAdhyaM, prANAdimattvaM hetuH, losstthaadirvytirekidRssttaaNtH| prANAdimattvaM hetuH pakSIkRte jIvaccharIra vartate / vipakSAcca loSThAdeAvartate / sapakSaH punaratra nAstyeva / sarvasyApi pakSavipakSAMtarbhAvAditi / zeSaM pUrvavat / ___ evameteSAM trayANAM hetUnAM madhye'nvayavyatirekiNa eva pAMcarUpyaM, kevalAnvayino vipakSavyAvRttyabhAvAt , kevalavyatirakiNaH sapakSasattvAbhAvAcca naiyAyikamatAnusAreNaiva pAMcarUpyavyabhicAraH / anyathAnupapattestu sarvahetucyAptatvAddhetulakSaNatvamucitam / tadabhAve hetoH svasAdhyagamakatvAghaTanAt / yaduktamasiddhAdidoSapaMcakanivAraNAya krameNa paMcarUpANIti tanna, anyathAnupapattimattvena nizcitasyaivAsmadabhimatalakSaNasya tannivArakatvasiddheH / tathA hi, sAdhyAnyathAnupapattimattve sati nizcayapathaprAptatvaM khalu hetorlakSaNaM, sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito heturiti vcnaat| na caitadasiddhasyAsti, zabdAnityatvasAdhanAyAbhipretasya cAkSuSatvAdeH svarUpasyaivAbhAve kutonyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptiH / __tataHsAdhyAnyathAnupapattimattvena nizcayapathaprAptyabhAvAdevAsya hetvAbhAsatvaM, na tu pakSadharmatvAbhAvAt , apakSadharmasyApi kRttikodayAderyathoktalakSaNasampatte-- rekha saddhetRtvapratipAdanAt / viruddhAdestu tadabhAvaH spaSTa eva / nahi viruddhasya
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadIpikA / . vyabhicAriNo bAdhitaviSayasya satpratipakSasya vAnyathAnupapattimatvena nizca- yapathaprAptirasti / tasmAdyasyAnyathAnupapattimattve sati yogyadeze nizvayapaprAptirasti sa eva saddhetu:, aparastadAbhAsa iti sthitaM / kica garbhastho maitratanayaH zyAmo bhavitumarhati maitratanayatvAt sampratipannamaitratanayavadityatrApi trairUpyapAMca rUpyayorboddhayaugAbhimatayorativyApteralakSaNatvaM / tathA hi paridRzyamAneSu paMcasu maitraputreSu zyAmatAmupalabhya tagarbhagatamapi vivAdApannaM pakSIkRtya zyAmatvasAdhanAya prayukto maitratanayAkhyo turAbhAsa iti tAvatprasiddhaM, azyAmatvasyApi tatra saMbhAvitatvAt / tatsaMbhAvanA ca zyAmatvaM prati maitratanayatvasyAnyathAnupapattyabhAvAt / tadabhAvazca sahakramabhAvaniyamAbhAvAt / 28 " yasya hi dharmasya yena dharmeNa sahabhAvaniyamaH sa taM gamayati, yathA zizapAtvasya vRkSatvena sahabhAvaniyamo 'stIti zizapAtvaheturvRkSatvaM gamayati / yasya yena kramabhAvaniyamaH sa taM gamayati, yathA dhUmasyAgnyanaMtara bhAvaniyamastIti dhUmoniM gamayati / nahi maitratanayatvasya hetutvAbhimatasya zyAmatvena sAdhyatvAbhimatena sahabhAvaH kramabhAvo vA niyamo'sti, yena maitratanayatvaM hetuH zyAmatvaM sAdhyaM gamayet / yadyapi sampratipannamaitraputreSu maitratanayatvazyAmatvayoH sahabhAvosti, tathApi nAsA niyataH, maitratanayatvamastu zyAmatvaM mAstu ityevaMrUpe vipakSe bAdhakAbhAvAt / vipakSabAdhakapramANabalAtkhalu hetusAdhyayorvyAptinizcayaH / vyApti nizcayataH sahabhAvaH kramabhAvo vA, sahakramabhAvaniyamo 'vinAbhAva iti vacanAt / vivAdAdhyAsito vRkSo bhavitumarhati, ziMzapAtvAt / yA yA ziMzapA sa sa vRkSaH, yathA saMpratipanna iti / atra hi heturastu sAdhyaM mA bhUdityetasmin vipakSe sAmAnyavizeSabhAvabhaMgaprasaMgo bAdhakaH / vRkSatvaM hi sAmAnyaM zizapAtvaM tadvizeSaH / na hi vizeSaH sAmAnyAbhAve saMbhavati / na caivaM maitratanayatvamastu zyAmatvaM mAstvityukte kiMcidvAdhakamasti
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| tasmAnmatratanayatvaM hetvAbhAsa eva / tasya tAvatpakSadharmatvamasti, pakSIkRte garbhasthe tatsadbhAvAt / sapakSeSu saMpratipanneSu tasya vidyamAnatvAtsapakSe sattvamapyasti / vipakSebhyaH punarazyAmebhyazcaitraputrebhyo vyAvartamAnatvAdvipakSAdvayAvRttirasti / viSayabAdhAbhAvAdabAdhitaviSayatvamasti / nahi garbhasthasya zyAmatvaM kenacidbAdhyate / asatpratipakSatvamapyasti, pratikUlasamabalapramANAbhAvAt / iti pAMcarUpyasampattiH / trairUpyaM tu sahasra zatanyAyena sutarAM siddhameva / nanu ca na pAMcarUpyamAtraM hetorlakSaNaM / kiM tarhi ? anyathAnupapattyupalakSaNamiti cettarhi saivaikAMtalakSaNamastu / tadabhAve pAJcarUpyasampattAvApa maitratanayatvAdau na hetutvaM / tatsadbhAve pAMcarUpyAbhAve'pi kRttikodayAdau hetutvamiti / taduktaM" anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kiM nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa ki // yaugAn prati tu " anyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH / - nAnyathAnupapannatvaM yatra kiM tatra paMcabhiH // 1 // " iti / soyamanyathAnupapattinizcayaikalakSaNo hetuH saMkSepato dvividhaH / vidhirUpaH pratiSedharUpazceti / vidhirUpo'pi dvividho vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / tatrAdyo'nekadhA, tdythaa|-kshcitkaaryruupo, yathA parvato'yamagnimAndhUmavattvAnyathAnupapatterityatra dhUmaH / dhUmo hyagneH kAryabhUtastadabhAve'nupapadyamAno'gniM gamayati / kazcit kAraNarUpaH yathA vRSTirbhaviSyati viziSTameghAnyathAnupapatteriti / atra meghavizeSo hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSe gmyti| nanu kArya kAraNAnumApakamastu kAraNAbhAve kAryasyAnupapatteH / kAraNaM tu kAryAbhAve'pi saMbhavati, yathA dhUmAbhAve'pi saMbhavan vahiH supratItaH /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 nyaaydiipikaa| ata eva na vahiNUMmaM gamayati iti cet tanna, unmIlitazaktikasya kAraNasya kAryAvyabhicAritvena kArya prati hetutvAvirodhAt / kazcidvizeSarUpo, yathA vRkSo'yaM zizapAtvAnyathAnupapatteriti / atra ziMzapA hi vRkSavizeSaH sAmAnyabhUtaM vRkSaM gamayati / na hi vRkSAbhAve vRkSavizeSo ghaTate iti| kazcitpUrvacaro, yathA udeSyati zakaTaM kRttikodayAnyathAnupapatterityatra kRttikodayaH / kRttikodayAnaMtaraM muhUrtAte niyamena zakaTodayo jAyate, iti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / kazciduttaracaro, yathA udagAdbharaNI prAkRttikodayAnyathAnupapattarityatra kRttikodayaH / kRttikodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayati / kazcitsahacaro, yathA mAtuliMgaM rUpavadbhavitumarhati rasavattvAnyathAnupapatterityatra rasaH / raso niyamena rUpasahacaritastadabhAve'nupapadyamAnastaM gamayati / ___ eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAnevAgnyAdInsAdhayaMto dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisAdhakavidhirUpAH / eta evAviruddhopalabdhaya ityucyate / evaM vidhirUpasya hetorvidhisAdhakAkhya Adyo bheda udAhRtaH / dvitIyastu niSedhasAdhakAkhyaH / viruddhopalabdhiriti tasyaiva nAmAMtaraM / sa yathA, nAsyaM mithyAtvamAstikyAnyathAnupapattarityatrAstikyaM / AstikyaM hi sarvajJavItarAgapraNItajIvAditatvArtharucilakSaNaM / tanmithyAtvavato na saMbhavatIti mithyAtvAbhAvaM sAdhayati / yathA vA, nAsti vastuni sarvathaikAntaH, anekAMtAtmakatvAnyathAnupapatterityatrAnekAMtAtmakatvam / anekAMtAsmakatvaM hi vastunyabAdhitapratItiviSayatvena pratibhAsamAnaM saugatAdiparikalpitasarvathaikAMtAbhAvaM sAdhayatyeva / nanu kimidamanekAMtAtmakatvaM ? yadbalAdvastuni sarvathaikAMtAbhAvaH sAdhyate iti ceducyate / sarvasminnapi jIvAdivastuni bhAvAbhAvarUpatvamekAnekarUpatvaM nityAnityarUpatvamityevamAdikamanekAMtAtmakatvaM / evaM vidhirUpo heturzitaH / pratiSedharUpo'pi heturdvividho, vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhaka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| zceti / tatrAdyo yathA, astyatra prANini samyaktvaM viparItAbhinivezAbhAvAt / atra viparItAbhinivezAbhAvaH pratiSedharUpaH samyaktvasadbhAvaM sAdhayati iti pratiSedharUpo vidhisAdhako hetuH / dvitIyo yathA, nAsyatra dhUmaH agnyanupalabdheriti / atra hyagnyabhAvaH pratiSedharUpo dhUmAbhAvaM pratiSedharUpameva sAdhayatIti pratiSedharUpapratiSedhasAdhako hetuH / tadevaM vidhipratiSedharUpatayA dvividhasya hetoH katicidavAMtarabhedA udAhRtAH / vistaratastu parIkSAmukhataH pratipattavyAH / itthamuktalakSaNA hetavaH sAdhyaM gamayaMti, nAnye, hetvAbhAsatvAt / ke te hetvAbhAsA iti ceducyante / hetulakSaNarahitA hetuvadavabhAsamAnA hetvaabhaasaaH| te caturvidhAH-asiddhaviruddhAnekAMtikAkiMcitkarabhedAt / tatrAnizcayapathaprApto'siddhaH / anizcayapathaprAptizca hetoH svarUpAbhAvanizcayAttatsvarUpasaMdehAcca / svarUpAbhAvanizcaye svarUpAsiddhaH / svarUpasaMdehe saMdigdhAsiddhaH / Ayo yathA, pariNAmI zabdazcAkSuSatvAditi / zabdasya hi zrAvaNatvAccAkSuSatvAbhAvo nizcita iti svarUpAsiddhazcAkSuSatvahetuH / dvitIyo yathA, dhUmabASpAdivivekAnizcaye kazcidAha agnimAnayaM pradezo dhUmavattvAditi / atra hi dhUmavatvaM hetuH saMdigdhAsiddhastatsvarUpe saMdehAt / / sAdhyaviparItavyApto viruddhaH / yathA'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt / kRtakatvaM hyapariNAmitvavirodhinA pariNAmitvena vyAptam / pakSasapakSavipakSavRttiranaikAMtikaH / sa dvividho, nizcitavipakSavRttikaH zaMkitavipakSavRttikazceti / tatrAdyo yathA, dhUmavAnayaM pradezo'gnimattvAditi / atrAgnimattvaM hetuH pakSIkRte saMdihyamAnadhUme purovartini pradeze vartate, sapakSe dhUmavati mahAnase ca vartate / vipakSe dhUmarahitatvena nizciteM'gArAvasthApannAgnimati pradeze vartate / iti nizcayAnizcitavipakSavRttikaH / _ dvitIyo yathA, garbhastho maitratanayaH zyAmo bhavitumarhati maitratanayatvAditaratanayavaditi / atra hi maitratanayatvaM hetuH pakSIkRte garbhasthe vartate, sapakSe
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| itaratatputre vartate / vipakSe azyAme vartate nApIti zaMkAyA anivRtta: zaMkitavipakSavRttikaH / aparamapi zaMkitavipakSavRttikasyodAharaNaM / arhan sarvajJo na bhavati vaktRtvAdrthyApuruSavaditi / vaktRtvasya hi hetoH pakSIkRte'rhati, sapakSe rathyApuruSe yathA vRttirasti tathA vipakSe sarvajJe'pi vRttiH saMbhAvyate, vaktRtvajJAtRtvayoravirodhAt / yaddhi yena saha virodhi tatkhalu tadvati na vrtte| na ca vacanajJAnayorloke virodho'sti, pratyuta jJAnavata eva vacanasauSThavaM spaSTaM dRSTaM / tato jJAnotkarSavati sarvajJe vacanotkarSe kAnupapattiriti / __ aprayojako heturakiMcitkaraH / sa dvividhaH, siddhasAdhano baadhitvissyshc| tatrAdyo yathA, zabdaH zrAvaNo bhavitumarhati zabdatvAditi / atra zrAvaNatvasya sAdhyasya zabdaniSThatvena siddhatvAddheturakiMcitkaraH / bAdhitaviSayastvanekadhA / kazcitpratyakSabAdhitaviSayaH / yathA, anuSNo'gnirdravyatvAdityatra dravyatvahetuH / tasya viSayatvenAbhimatamanuSNatvamuSNatvagrAhakeNa spArzanapratyakSeNa bAdhitaM / tataH kiMcidapi kartumazakyatvAdakiMcitkaro dravyatvahetuH / kazcitpunaranumAnabAdhitaviSayaH / yathA, apariNAmI zabdo'kRtakatvAditi / atra pariNAmI zabdaH prameyatvAdityanumAnena bAdhitaviSayatvaM / __ kazcidAgamabAdhitaviSayaH / yathA, pretyAsukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavaditi / atra dharmaH sukhaprada ityAgamaH / tena bAdhitaviSayatvaM hetoH / kazcitsvavacanabAdhitaviSayaH yathA me mAtA vaMdhyA puruSasaMyoge'pyagarbhavAt prasiddhavaMdhyAvat / evamAdayo'pyakiMcitkaravizeSAH svayamUhyAH / tadevaM hetuprasaMgAddhatvAbhAsA avabhAsitAH / nanu vyutpannaM prati yadyapi pratijJAhetubhyAmeva paryAptaM / tathApi bAlabodhArthamudAharaNAdikamabhyupagatamAcAryaiH / udAharaNaM ca samyagdRSTAMtavacanaM / ko'yaM dRSTAMto nAmeti ceducyate / __vyAptisaMpratipattipradezo dRSTAMtaH / vyAptirhi sAdhye vahnayAdau satyeka sAdhanaM dhUmAdirasti, asati tu nAstIti sAdhyasAdhananiyatatA saahcrylkssnnaa| enAmeva sAdhyaM vinA sAdhanasyAbhAvAdavinAbhAvamiti ca vyapadi
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prakAzaH / 33 shNti| tasyAH saMpratipattirnAma vAdiprativAdinorbuddhisAmyaM saiSA yatra saMbhavati sa saMpratipattipradezo mahAnasAdirhRdAdizca tatraiva dhUmAdau sati niyamenAgnyAdirastyagnyAdyabhAve niyamena dhUmAdirnAstIti saMpratipattisaMbhavAt / tatra mahAnasAdiranvaya dRSTAMtaH, atra sAdhyasAdhanayorbhAvarUpAnvayasaMpratipattisaMbhavAt / hRdAdistu vyatirekadRSTAMtaH, atra sAdhyasAdhanayorabhAvarUpavyatirekasaM pratipattisaMbhavAt / dRSTAMtau caitau dRSTAvaMtau dharmoM sAdhyasAdhanarUpau yatra sa dRSTAMta ityarthAnuvRtteH / uktalakSaNasyAsya dRSTAMtasya yatsamyagvacanaM tadudAharaNaM / na ca vacanamAtramayaM dRSTAMta iti kintu dRSTAMtatvena vacanaM / tadyathA, yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn yathA mahAnasa iti / yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti, yathA mahAhRda iti ca / evaMvidhenaiva vacanena dRSTAMtasya dRSTAMtatvena pratipAdanasaMbhavAt / d udAharaNalakSaNarahita udAraNavadavabhAsamAna udAharaNAbhAsaH / udAharaNalakSaNarAhityaM ca dvedhA saMbhavati, dRSTAMtasyAsamyagvacanenAdRSTAMtasya samyagvacanena vA / tatrAdyaM yathA, yo yo vahnimAn sa sa dhUmavAn, yathA mahAnasa iti, yatra yatra dhUmo nAsti tatra tatra agnirnAsti, yathA mahAhada iti ca vyApyavyApakayorvaiparItyena kathanaM / nanu kimidaM vyApyaM vyApakaM nAmeti ceducyate / sAhacaryaniyamarUpAM vyAptikriyAM prati yatkarma tadvayApyaM / vipUrvAdApeH karmaNi NyavidhAnAdvayApyamiti siddhatvAt / tattu vyApyaM dhUmAdi / enAmeva vyAptikriyAM prati yatkartR tdvyaapkN| vyApeH kartari Nvau sati vyApakamiti siddheH / evaM sati dhUmamagnirvyApnoti, yatra dhUmo vartate tatra niyamenAgnirvartate iti yAvatsarvatra dhUmatrati niyamenAgnidazarnAt / dhUmastu na tathAgniM vyApnoti, tasyAMgArAvasthasya dhUmaM vinApi vartamAnatvAt / yatrAgnirvartate tatra dhUmopi niyamena vartate ityasaMbhavAt / namvAdvaidhanamagniM vyAmotyeva dhUma iti ced omiti brUmahe / yatra yatrA - vicchinnamUlo dhUmastatra tatrAgniriti yathA tathaiva yatra yatrAdrdhano'gnistatra tatra 3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 nyAyadIpikA / dhUma ityapi saMbhavAt / vahnimAtrasya tu dhUmavizeSaM prati vyApakatvameva, anumAtustAvanmAtrApekSatvAt / tato yo yo dhUmavAnasAvasAvagnimAn, yathA mahAnasa ityevaM samyagdRSTAMtavacanaM vaktavyaM / viparItavacanaM tu dRSTAMtAbhAsa evetyayamasamyagvacanarUpo'nvayadRSTAMtAbhAsaH / vyatirekavyAptau tu vyApakasyAgrabhAvo vyApyaH, vyApyasya dhUmasyAbhAvo vyApakaH tathA sati yaMtra yatrAgnyabhAvastatra tatra dhUmAbhAvo, yathA hRda ityevaM vaktavyaM / viparItakathanaM tvasamyagvacanatvAdudAharaNAbhAsa eva / anvayavyAptau vyatirekadRSTAMtavacanaM, vyatirekavyAptAvanvayadRSTAMtavacanaM codAharaNAbhAsau | spaSTamudAharaNaM / nanu garbhasthaH zyAmo maitratanayatvAtsAMprata maitratanayavadityAdyanumAnaprayoge paMcasu maitratanayeSvanvayadRSTAMteSu yatra yatra maitratanayatvaM tatra tatra zyAmatvamitya - mvayavyApteH, vyatirekadRSTAMteSu gaureSvamaitratanayeSu sarvatra yatra yatra zyAmatvaM nAsti tatra tatra maitratanayatvaM nAstIti vyatirekavyAptezca saMbhavAnnizcitasAdhane garbhasthamaitratanaye pakSe sAdhyabhUtazyAmatva saMdehasya guNatvAtsamyaganumAnaM prasajyeteti - cenna / dRSTAMtasya vicArAMtara bAdhitatvAt / tathA hi sAdhyatvenAbhimatamidaM hi zyAmarUpaM kArye sat svasiddhaye kAraNamavekSate / tacca kAraNaM na tAvanmaitanayatvaM vinApi tadidaM puruSAMtare zyAmatvadarzanAt / na hi kulAlacakrAdika maMtareNApi saMbhavinaH paTasya kulAlAdikaM kAraNaM / evaM maitratanayatvasya zyAmatvaM pratyakAraNatve nizcite yatra yatra maitratanayatvaM na tatra tatra zyAmatvaM kiMtu yatra yatra zyAmatvasya kAraNaM viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmastatra tatra tasya kArye zyAmatvamiti sAmagrIrUpasya viziSTanAmakarmAnugRhItazAkAdyAhArapariNAmasya zyAmatvaM prati vyApyatvaM / sa tu pakSe na nizcIyate iti saMdigdhAsiddhaH / maitratanayatvaM tvakAraNatvAdeva zyAmatvaM kArya na gamayediti / kazcinnirupAdhikasaMbaMdho vyAptirityabhidhAya sAdhanAvyApakatve sati sAdhyasamavAptirupAdhirityabhidhatte / soyamanyonyAzrayaH / prapaMcitametadupAdhinirAkara kAkAkAyAmiti viramyate / sAdhanavattayA pakSasya dRSTAMta sAmyaka
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| 35 kathanamupanayaH, tathA cAyaM dhUmavAniti / sAdhanAnuvAdapurassaraM sAdhyaniyamavacanaM nigamanaM, tasmAdagnimAneveti / anayorvyatyayena kathanamanayorAbhAsaH / ityavasitamanumAnaM / ___ athAgamo lakSyate / AptavAkyanibaMdhanamarthajJAnamAgamaH / atrAgama iti lakSyaM / avaziSTaM lakSaNaM / arthajJAnamityetAvaducyamAne pratyakSAdAvativyAptiH, ata uktaM vAkyanibaMdhanamiti / vAkyanibaMdhanamarthajJAnamAgama ityucyamAne'pi yAdRcchikasaMvAdiSu vipralaMbhavAkyajanyeSu suptonmattAdivAkyajanyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijJAneSvativyAptiH, ata uktamApteti / AptavAkyanibaMdhanajJAnamityujyamAne'pi AptavAkyakarmake zrAvaNapratyakSe'tivyAptiH,ata uktamartheti / arthastAtparyarUpa iti yAvat / tAtparyameva vacasItyabhiyuktavacanAt / tata AptavAkyanibaMdhanamarthajJAnamityuktamAgamalakSaNaM nirdoSameva / yathA " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" ityAdivAkyArthajJAnaM / samyagdarzanAdInyanekAni mokSasya sakalakarmakSayasya mArga upAyo, na tu mArgAH, tato bhinnalakSaNAnAM darzanAdInAM trayANAM samuditAnAmeva mArgatvaM, na tu pratyekamityayamarthaH / mArga ityekavacanaprayogastAtparyasiddhaH, ayameva vAkyArthaH, atraivArthe pramANasAdhyasaMzayAdinivRttiH pramitiH / ___ kaH punarayamApta iti ceducyate / AptaH pratyakSapramitasakalArthatve sati paramahitopadezakaH / pramitetyAdAvevocyamAne zrutaketraliSvativyAptiH, teSAmAgamapramitasakalArthatvAt / ata uktaM pratyakSeti / pratyakSapramitasakalArtha ityetAvaducyamAne siddheSvativyAptiH, ata uktaM parametyAdi / parama hitaM niHzreyasam / tadupadeza eva arhataH prAmukhyena pravRttiH / anyatra tu praznAnurodhAdupasarjanatveneti bhAvaH / naivaMvidhaH siddhaparameSThI, tasyAnupadezakatvAt / tato'nena vizeSaNena tatra nAtivyAptiH / AptasadbhAve pramANamupanyastaM / naiyAyikAyabhimatAnAmAptAbhAsAnAmasarvajJatvAtpratyakSapramitetyAdivizeSaNenaiva nirAsaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaaydiipikaa| " nanu naiyAyikAbhimata AptaH kathaM na sarvajJaH ? iti ceducyate tasya jJAnasyAsvaprakAzakatvAdekatvAcca vizeSaNabhUtaM svakIyaM jJAnameva na jAnAtIti tadviziSTamAtmAnaM sarvajJo'hamiti kathaM jAnIyAt ? evamanAtmajJoyamasarvajJa eva / prapaMcitaM ca sugatAdInAmAptAbhAsatvamAptamImAMsAvivaraNe zrImadAcAryapAdairiti viramyate / vAkyaM tu taMtrAMtarasiddhamiti neha lakSyate / ___ atha koyamartho nAma ? ucyate / artho'nekAMtaH / artha iti lakSyanirdezaH, abhidheya iti yAvat / anekAMta iti lakSaNakathanaM / aneke aMtA dharmAH sAmAnyavizeSaparyAyA guNA yasyati siddho'nekAMtaH / tatra sAmAnyamanuvRttasvarUpaM, taddhi ghaTatvaM pRthubudhnodarAkAraH, gotvamiti sAsnAdimatvameva; tasmAnna vyaktitotyaMtamanyannityamekamanekavRtti / anyathA " na yAti na ca tatrAste na pazcAdasti nAzavat / jahAti pUrva nAdhAramaho vyasanasaMtatiH " / iti diGnAgadUSaNadUSitagaNaprasaraprasaMgAt / pRthubudhnodarAkArAdidarzanAnaMtarameva ghaTo'yaM gaurayamityAdyanuvRttapratyayasaMbhavAt / vizeSo'pi sthUloyaM ghaTaH sUkSma ityAdivyAvRttapratyayAvalaMbanaM ghaTAdisvarUpameva / tathAcAha bhagavAnmANikyanaMdibhaTTArakaH "sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH" iti / __paryAyo dvividhaH, arthaparyAyo vyaMjanaparyAyazceti / tatrArthaparyAyo bhUtatvabhaviSyattvasaMsparzarahitazuddhavartamAnakAlatvAvacchinnaM vastusvarUpaM / tadetahajusUtranayaviSayamAmanaMtyabhiyuktAH / etadekadezAvalaMbinaH khalu saugatAH kSaNikavAdinaH / vyaMjanaM vyaktiH, pravRttinivRttinibaMdhanajalAnayanAdyarthakriyAkAritvaM / tenopalakSitaH paryAyo vyajanaparyAyo-mRdAdeH piMDasthAsakozakusUlaghaTakapAlAdayaH paryAyAH / ___ yAvadravyabhAvinaH sakalaparyAyAnuvartino guNAH / vastutvarUparasagaMdhasparzAdayaH / mRdrvyasaMbaMdhino hi vastutvAdayaH piMDAdiparyAyAnanuvartate, na tu piMDAdayaH sthAsAdIn / tata eva paryAyANAM guNebhyo bhedaH / yadyapi
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| 37 sAmAnyavizeSau paryAyau tathApi saMketagrahaNanibaMdhanasya zabdavyavahAraviSayatvAdAgamaprastAve tayoH pRthanirdezaH / tadanayorguNaparyAyayordravyamAzrayaH "guNaparyayavad dravyaM" iti AcAryAnuzAsanAt / tadapi sattvameva "sattvaM dravyaM" ityAkarajavacanAt / tadapi jIvadravyamajIvadravyaM ceti saMkSepato dvividhaM / dvayamapyetadutpattivinAzasthitiyogi "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti nirUpaNAt / tathA hi, jIvadravyasya svargaprApakapuNyodaye sati manuSyasvabhAvasya vyayaH, devasvabhAvasyotpAdaH, caitanyasvabhAvasya dhrauvyamiti, jIvadravyasya sarvathaikAMtarUpatve puNyodayavaiphalyaprasaMgAt / sarvathA bhede puNyavAnanyaH phalavAnanya iti puNyasaMpAdanavaiyarthyaprasaMgAt paropakArasyApyAtmasukRtArthameva prvrttmaanttvaat| tasmAjjIvadravyarUpeNAbhedaH, manuSyaparyAyadevaparyAyarUpeNa bheda, iti pratiniyatanayanirastavirodhau bhedAbhedau prAmANikAveva / tathaivAjIvadravyasya mRdravyasyApi mRdaH piMDAkArasya vyayaH, pRthubudhnodarAkArasyotpAdaH, mRdrapasya dhruva camiti, siddhamutpAdAdiyuktatvamajIvasya / svAmisamaMtabhadrAcAryAbhimatamatAnusArI vAmanopi sadupadezAtprAktanamajJAnasvabhAvaM haMtumuparitananayamarthajJAnasvabhAvaM svIkartuM ca yaH samartha AtmA sa eva zAstrAdhikArItyAha "na zAstramasadravyeSvarthavat" iti / tadevamanekAMtAtmakaM vastu pramANavAkyaviSayatvAdarthatvenAvatiSThate / tathA ca prayogaH, sarvamanekAMtAtmakaM, sattvAt , yaduktasAdhyaM na tannoktasAdhanaM yathA gaganAraviMdamiti / nanu yadyapyaraviMdaM gagane nAstyeva tathApi sarasyastIti tato na sattvahetuvyAvRttizcettarhi tadetadaraviMdamadhikaraNavizeSApekSayA sadasadAtmakamanekAMtamityanvayadRSTAMtatvaM bhavataiva pratipAditamiti saMtoSTavyamAyuSmatA / udAhRtavAkyenApi samyagdarzanajJAnacAritrANAM mokSakAraNatvameva na saMsArakAraNatvamiti viSayavibhAgena kAraNAkAraNAtmakatvaM pratipadyate, sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAt / evaM pramANasiddhamanekAMtAtmakaM vstu| . .
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadISikA / nayA vibhajyaMte, nanu koyaM nayo nAma ? ucyate / pramANagRhItArthaMkadezamAhI pramAturabhiprAyavizeSo nayo "nayo jJAturabhiprAyaH' itybhidhaanaat| sa nayaH saMkSepeNa dvedhA-dravyArthikanayaH paryAyArthikanayazceti / tatra dravyArthikanayaH dravyaparyAyarUpamekAnekAtmakamanekAMta pramANapratipannamartha vibhajya paryAyArthikanayaviSayasya bhedasyopasarjanabhAvanAvasthAnamAtramabhyanujAnansvaviSayaM dravyamabhedameva vyavahArayati nayAMtaraviSayasApekSaH sannaya ityabhidhAnAt / yathA suvarNamAnayeti / atra dravyArthikanayAbhiprAyeNa suvarNadravyAnayanacodanAyAM kaTakaM kuMDalaM keyUra copanayannupanetA kRtI bhavati, suvarNarUpeNa kaTakAdInAM bhedAbhAvAt / dravyArthikanayamupasarjanIkRtya pravartamAnaM paryAyArthikanayamavalaMbya kuMDalamAnayetyukte na kaTakAdau pravartate, kaTakAdiparyAyasya tato bhinnatvAt / tato dravyArthikanayAbhiprAyeNa suvarNa syAdekameva, paryAyArthikanayAbhiprAyeNa syAdanekameva, krameNobhayanayAbhiprAyeNa syAdekamanekaM c| yugapadubhayanayAbhiprAyeNa syAdavaktavyaM, yugapatprAptena nayadvayena viviktasvarUpayorekatvAnekatvayovimarzAbhAvAt / na hi yugapadupanatena zabdadvayena ghaTasya pradhAnabhUtayo rUpatvarasatvayorviviktasvarUpayoH pratipAdanaM zakyaM / tadetadavaktavyasvarUpaM tattadabhiprAyairupanatenaikatvAdinA samucitaM syAdekamavaktavyaM, syAdanekamavaktavyaM, syAdekAnekamavaktavyamiti syAt / saiSA nayaviniyogaparipATI saptabhaMgItyucyate / bhaMgazabdasya vastusvarUpabhedavAcakatvAt / saptAnAM bhaMgAnAM samAhAraH saptabhaMgIti siddheH / nanvekatra vastuni saptAnAM bhaMgAnAM kathaM saMbhava iti cet, yathaikasmin , rUpavAn ghaTaH rasavAn gaMdhavAn sparzavAniti pRthagvyavahAranibaMdhanA rUpatvAdisvarUpabhedAH saMbhavaMti tathaiveti saMtoSTavyamAyuSmatA / evameva paramadravyArthikanayAbhiprAyaviSayaH paramadravyasattA, tadapekSayaikamevAdvitIyaM brahma, neha nAnAsti kiMcana, sadrUpeNa cetanAnAmacetanAnAM ca bhedAbhAvAt , bhede tu sadvilakSaNatvena teSAmasattvaprasaMgAt /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH prkaashH| RjusUtranayastu paramaparyAyArthikaH / sa hi bhUtatvabhaviSyatvAbhyAmaparAmRSTaM zuddhavartamAnakAlAvacchinnaM vasturUpaM parAmRzati / tannayAbhiprAyeNa bauddhAbhimatakSaNikatvasiddhiH / ete nayAbhiprAyAH sakalasvaviSayAzeSAtmakamanekAMtaM pramANaviSayaM vibhajya vyavahArayati / __syAdekameva dravyAtmanA vastu, no nAnA / syAnnAnaiva paryAyAtmano naikamiti / tadetatpratipAditamAcAryasamaMtabhadrasvAmibhiH "anekAMtospyanekAMtaH pramANanayasAdhanaH / anekAMtaH pramANAtte tadekAMtorpitAnayAt // 1 // " iti / aniyatAnekadharmavadvastuviSayatvAtpramANasya niyataikadharmavadvastuviSayatvAcca nayasya / yadyenAmAhatI saraNimulaMdhya sarvathaikamedhAdvitIyaM brahma neha nAnAsti kiMcana, kathaMcidapi nAnA netyAgrahaH syAttadetadarthAbhAsaH / etatpratipAdakamativacanamAgamAbhAsaH, pratyakSeNa satyaM bhidA tattvaM bhidetyAdinAgamena ca bAdhitaviSayatvAt / ___ sarvathA bheda eva na kathaMcidapyabheda ityatrApyevameva vijJeyaM, sadrUpeNApi bhede'sataH arthakriyAkAritvAsaMbhavAt / nanu pratiniyatAbhiprAyagocaratayA pRthagAtmanAM parasparasAhacaryAnapekSANAM mithyAbhUtAnAmekatvAdInAM dharmANAM sAhacaryalakSaNasamudAyo'pi mithyaiveti cettadaMgIkurmahe, parasparopakAryopakArakabhAvaM vinA svataMtratayA nairapekSyApekSAyAM paTasvabhAvavimuktasya taMtusamUhasya zItanivAraNAdyarthakriyAvedakatvAnekatvAnAmarthakriyAyAM sAmarthyAbhAvAskathaMcinmithyAtvasyApi saMbhavAt / taduktamAptamImAMsAyAM svAmisamaMtabhadrA'cAryaiH / "mithyAsamUho mithyAcena mithryakAMtatAsti naH / nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastuto'rthakRt // 1||"iti / ___ tato nayapramANAbhyAM vastusiddhiriti siddhaH siddhAMtaH / iti paryAptamAgamapramANaM / iti tRtIyaH prakAzaH / iti zrIparamArhatAcAryadharmabhUSaNayativiracitA nyAyadIpikA samAptA /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ mm md lkssnnaatmkshbdaanaamnukrmH| pRSThasaM0, pNktisN0|| pRSThasaM0, paMktisaM. akiJcitkarahetvAbhAsaH 32 8 dhAraNA ativyAptiH 2 11 nayaH 38 1 anvayavyatirekI hetuH 26 18 nigamanaM 35 1 anadhyavasAyaH 2 pratijJA 21 24 anAtmabhUtaM 2 3 pratyabhijJAnaM 15 15 anumAnaM 13 pratyakSapramANaM anaikAntikahetvAbhAsaH 31 pramANaM arthaH parArthAnumAna avaktavyanayaH parIkSA avagrahaH 1 parokSajJAnaM avadhijJAnaM | pAramArthikapratyakSaM avAyaH manaHparyayajJAnaM avyAptiH lakSaNaM asaMbhavaH vyAptiH asiddhahetvAbhAsaH vikalajJAnaM AgamaH viparyayaH AtmabhUtaM viruddhahetvAbhAsaH AptaH 35 17 IhA uddezaH svArthAnumAnaM sakalajJAnaM kalanAnaM upanayaH 11 6 kevalavyatirekI hetuH 27 7 sat 37 6 kevalAMnvayI hetuH 26 24 saMzayaH 2 23 23 sAdhyaH 19 14 17 7 sAdhanaM 37 3 sAMvyavahArikapratyakSaM 9 24 dravyArthikanayaH 38 4 hetvAbhAsaH 31. 9 dRSTAntaH 32 23 hetuH 21 25 MMMMMMM.02022 woman 420 2 242 2. 2MMM22 MMM2230222222424 24ARAMM24/2012 smRtiH guNaH take: dravyaH
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ paThanakramakI pusta jaina siddhaaNt| gomaTTasAra-jIvakAMDa-sAtha jainendra gomaTTasAra-karmakAMDa-sAtha chapatA hai| laghusira mIcA, jainasiddhAMta-pravezikA zabdArNa jJAbha DI tatvArtharAjavArtikAlaMkAra 4) siddhAMta tatvArthazlokavArtikAlaMkAra 4) siddhAMta tatvArthasUtra-sArtha paMcAdhyAyI-mUla // ), sArtha 5 // ) paMcAstikAya-sArtha | amarakoSa-mUla // ), zabdAnukramaNiva pravacanasAra-sArtha sahita ), sArtha vRhadUdravyasaMgraha dhanaMjayanAmamAlA-sArtha sarvArthasiddhi vizvalocanakoSa-sArtha 16 samayaprAbhRta-do saM0 TIkAsaMyukta 3 // ) bRhadUjainazabdArNava-pra0 khaMDa ..3) nyaay| kAvya, campU aura alNkaar| aSTasahasrI 3) alaMkAraciMtAmaNi AptaparIkSA-mUla-) sArtha / -) gadyaciMtAmaNi AptamImAMsA-mUla-), bhASA) jayakumAra-sulocanA ) AptamImAMsA-pramANaparIkSA 1) jIvaMdharacampU parIkSAmukha-sArtha ),) dharmazarmAbhyudaya prameyaratnamAlA-bhASA ) pAzvAMbhyudaya prameyakamalamArtaDa 4) vAgbhaTTAlaMkAra-saTIka saptabhaMgItaraMgiNI-sArtha ) kSatracUDAmaNi-jIvaMdharacampUsahita 2) anya saba prakArake jaina-graMthoMke milanekA patA:mainejara-jainasAhityaprasAraka kAryAlaya, hIrAbAga, poSTa giragAMva, bambaI / aabhaar| kalakattAkI zrIbhAratIyajaina siddhAMtaprakAzinI saMsthA dvArA prakAzita saMskaraNa parase hamane ise prakAzita kiyA hai| ataeva hama ukta saMsthAke AbhArI haiN| zrImAn paMDita khUbacaMdajI zAstrIne isakA prUpha saMzodhana karanekA kaSTa uThAyA hai| isake liye hama unake bhI AbhArI haiN| prkaashk|