Book Title: Nihnav Rohgupta Guptacharya ane Trairashik Mat
Author(s): Trailokyamandanvijay
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229671/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anusandhAna-58 nihnava rohagupta, zrIguptAcArya ane trairAzikamata muni trailokyamaNDanavijaya prAcIna kALe je zramaNo jaina paramparAmAM ja dIkSita hovA chatAM jinezvara bhagavantono ane teonAM vacanono tiraskAra karanAra thayA teo 'nihnava' tarIke oLakhAyA hatA. vIranirvANanA sAtamA saikA sudhImAM AvI 'nihnava' tarIke oLakhAtI kula ATha vyaktio thaI hatI. jemAM chaThThA nihnava tarIke rohagupta gaNAya che. rohaguptanI nihnava banavAnI ghaTanA saMkSepamAM joio to - rohagupta antaraJjikA nAmanI nagarImA birAjamAna zrIguptAcAryane vandana karavA Ave che. tyAM AgaLa poTTazAla nAmanA melI vidyAonA jANakAra parivrAjakanuM vAda mATenuM AhvAna svIkArI teno parAbhava kare che ane zrIguptAcArye ApelI vidyAonA baLe poTTazAlanI melI vidyAono paNa te nAza kare che. A vAdamAM jItavA mATe temaNe jainadarzanane mAnya nahIM ovI jIva, ajIva ane nojIva - ema traNa rAzinI prarUpaNA karI hatI, mATe te badala zrIguptAcArya temane mAphI mAMgavAnuM jaNAve che, jeno rohagupta abhimAnavaza asvIkAra kare che. aTaluM ja nahIM, paNa potAnI vAta sAcI ja hatI tevI mamata te pakaDI rAkhe che. zrIguptAcArya temane cha mahinA sudhI samajAve che, paNa te samajavA mATe bilakula taiyAra na thatAM temane 'nihnava' tarIke jAhera karI saMghabahAra mUke che.1 / A ghaTanA parathI aTaluM to spaSTa ja che ke rohaguptathI zrIguptAcArya zramaNaparyAyamAM jyeSTha hatA ane temane mATe zraddheya paNa hatA. parantu rohagupta zrIguptAcAryanA potAnA ja dIkSAziSya hatA ke nahIM te bAbatamAM matabheda che. eka tarapha banne vacce guru-ziSyabhAva hato ovI vyApaka prasiddhi che.2 to bIjI bAju kalpasUtragata sthavirAvalI ke je prAyaH zrIdevarddhigaNinI racelI che athavA to temanA samayamAM racAI che, temAM rohaguptane Arya mahAgirinA ziSya tarIke oLakhAvavAmAM AvyA che. 1. ghaTanAnA vistRta varNana mATe juo - vi.bhASya - gAthA 2451 thI AgaLa 2. antaraJjikAyAM puryAM bhUtamahodyAnastha-zrIguptAcAryaziSyo rohagupto...- kalpakiraNAvalI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2012 147 "therassa NaM ajjamahAgirissa elAvaccasaguttassa ime aTTha therA aMtevAsI ahAvaccA abhiNNAyA hutthA / taM jahA- there uttare, there balissahe, there dhaNaDDe, there siribhade, there koDinne, there nAge, there nAgamitte, there chaDulUe rohagutte kosiyagutte NaM / therehito NaM chaDulUehito rohaguttehiMto kosiyaguttehito tattha NaM terAsiyA niggayA / " kalpasUtranI subodhikA-TIkAmAM paNa prastuta pAThanI vyAkhyA daramiyAna upA. zrIvinayavijayajIo nIce pramANe TippaNI karI cha : __ "yattu sUtre rohagupta AryamahAgiriziSyaH proktaH, uttarAdhyayanavRttisthAnAGgavRttyAdau tu zrIguptAcAryaziSyaH proktastato'smAbhirapi tathaiva likhitaM, tattvaM punarbahuzrutA vidanti / " / ___ jo ke uparanI TippaNImAM "uttarAdhyayanavRtti, sthAnAGgavRtti va. mAM rohaguptane zrIguptAcAryanA ziSya jaNAvyA che' oma kahuM che te vAta paNa thoDoka vicAra mAMgI le che. sthAnAGgajInI vRttimAM rohaguptano zrIguptAcArya sAthe zo sambandha hato teno koI ja ullekha nathI. phakta 'zrIguptAcArye Ama kAM' tene badale 'guruo Ama kAM' ovA zabdo prayojyA che. paNa tethI kaMi zrIguptAcArya rohaguptanA guru ja hatA aq nizcita na thaI jAya. kAraNa ke be zramaNone lagatI vAtamAM, teo paraspara guru-ziSya na hovA chatAM, vaDIla mATe 'guru' zabda prayojavo ovI prAcIna paripATI che. jemake Arya bhadrabAhu ane Arya sthUlibhadra vacce guruziSyabhAva na hovA chatAM o bannene lagatI ghaTanAomAM bhadrabAhusvAmI mATe 'guru' zabda prayojAyelo jovA maLe che. kalpakiraNAvalImAM paNa AryarakSitanA sambandhamAM bhadraguptasUri ane vajrasvAmI guru na hovA chatAM teone mATe 'guru' zabda prayojAyo uttarAdhyayanasUtranI zrIzAntyAcArye racelI TIkAmAM to rohaguptane spaSTapaNe zrIguptAcAryanA 'ziSya' nahIM, paNa 'zrAddha' (-pUjyabhAva dharAvanArA) jaNAvavAmAM AvyA che. "tesiM puNa siriguttANaM therANaM saDDI ya rohagutto nAma / " (utta. 1. "bhaNito ya NAhiM gurU' - titthogAlI - 760 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anusandhAna-58 ni.-172 nI TIkA). jo ke jema atyAre mudrita pratomAM 'saDDI'ne sudhArIne 'seho' (-ziSya) karavAmAM AvyuM che, tema zrIvinayavijayajInI sAme je Adarza rahyo haze temAM 'seho' pATha hoI zake. paNa jesalamera ane pATaNanI prAcIna tADapatrIya pratomAM to 'saDDI' ja pATha che. TraMkamAM, rohagupta mahAgirijInA ziSya na hoya to paNa, te zrIguptAcAryanA ja ziSya hatA te nakkI karavuM agharuM che. balke uttarAdhyayanavRttigata ullekha parathI to te zrIguptAcAryanA sthAne bIjA koInA ziSya hoya te nakkI thAya che. mATe ochAmAM ochu, sthavirAvalIgata rohaguptanA mahAgirijInA ziSya hovAnA pratipAdana paratve 'bIje badhe temane zrIguptAcAryanA ziSya kahyA che' o rIte vAMdho laI zakAya nahIM. hA, A pratipAdanathI rohaguptanA sattAsamayanI visaMgati avazya sarjAya che, paNa te vize vicArIo te pUrve bIjI aka vAta joI laio. sthavirAvalIkAre jyAre rohaguptane mahAgirijInA ziSya jaNAvyA che, tyAre teone ovA zrIguptAcAryano khyAla hovo ja joio ke je mahAgirijInA samakAlIna athavA anukAlIna hoya; kAraNa ke rohaguptane nihnava tarIke jAhera karanAra zrIguptAcArya che. A zrIguptAcArya koNa hoI zake te viSe tapAsa karatAM kalpa-sthavirAvalImAM ja teno javAba maLI rahe che. tyAM mahAgirijInA laghu gurubandhu AryasuhastisUrinA je 12 paTTaziSyonAM nAma jaNAvAyAM che, temAM aka 'zrIgupta' nAma paNa che. " there a ajjarohaNe, bhaddajase mehagaNI ya kAmiDDhI / suTThiya suppaDibuddhe, rakkhiya taha rohagutte ya // isigutte sirigutte, gaNI ya baMbhe gaNI ya taha some / dasa do a gaNaharA khalu, ee sIsA suhatthissa // " A zrIguptAcArya hAritagotrIya ane cAraNagaNanA AdipuruSa che.1 banI zake ke teo rohaguptanA vidyAguru che oma sthavirAvalIkAranA manamAM hoya. 1. "therehiMto NaM siriguttehiMto hAriyasaguttehiMto ittha NaM cAraNagaNe nAmaM gaNe niggae" kalpa- sthavirAvalI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2012 149 mahAgirijIno svargavAsa vIra ni.saM. 245 mAM thayo che. mATe nihnava rohagupta jo teonA ja ziSya hoya to temano sattAsamaya vIranirvANano trIjo saiko thAya. jyAre rohaguptanA nihnava banavAnI ghaTanA vIra ni.saM. 544mAM banI che. 2 to 544 mAM astitva dharAvanAra rohagupta trIjA saikAnA mahAgirijInA ziSya kaI te hoI zake ? mATe rohaguptanA mahAgirijInA ziSya hovAnA sthavirAvalIgata pratipAdana paratve traNa vikalpa sambhave che : 1. rohagupta vIra ni.saM. 544mAM nahIM, paNa trIjA saikAmAM ja thayA hoya. Ame pAMcamA nihnava gAGgeya vIra ni.saM. 228mAM thayA che. mATe rohagupta tyAra pachI game tyAre thayA hoya to paNa temano kramAGka chaThTho ja rahe che. paNa Ama banavuM oTale sambhavita nathI ke vIra ni.saM. 215 thI 245 mahAgirijI, 246 thI 291 suhastisUrijI ane tyArabAda susthita- supratibuddha saMghanAyaka hatA. tethI temanA samayamAM jo AvI moTI ghaTanA banavA pAmI hota, to saMghanAyaka tarIke ke aMka zAstrajJa zraddheya puruSa tarIke temane temAM joDAvAnuM avazya thayuM hota. paNa ApaNe joise chIo ke rohaguptanA nihnava banavAnI AkhI ghaTanAmAM kyAMya temAMthI koInuM nAma nathI. balke zrIguptAcArya pote ja rohaguptane nihnava tarIke jAhera kare che. te darzAve che ke tyAre zrIsaMghamAM teonuM sthAna ghaNuM UMcaM haze ke je vIra - nirvANanA trIjA saikAmAM sambhavita nathI banatuM. vaLI, jyAM jyAM A ghaTanAno samaya darzAvAyo che te badhe ja ThekANe vIra ni.saM. 544no ja ullekha che te paNa bhUlavuM na joio. 2. A visaMgatinA nirAkaraNamAM tripuTI mahArAje jaina paramparAno itihAsa - 1, pR. 145 para avuM sUcavyuM che ke sthavirAvalImAM mahAgirijInA je ATha ziSyonAM nAma apAyAM che teone sAkSAt mahAgirijInA ziSyo na samajatAM mahAgirizAkhAnA kramazaH paTTadhara samajavA joio. tethI rohaguptanuM nAma AThamA 1. "thUlabhadde paNayAlevaM dupannarasa / ajjamahAgiri tIsaM" - yugapradhAnapaTTAvalI. sthUlabhadrajI 215mAM svargavAsI thayA che. ane tyArabAda mahAgirijI 30 varSa yugapradhAnapade rahyA che ovo A pAThano bhAva che. "paMcasayA coyAlA taiyA siddhiM gayassa vIrassa / purimaMtaraMjiyAe terAsiyadiTThI uppannA / " - vi. bhASya 2451 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anusandhAna-58 krame hovAthI, temanuM astitva, oka peDhInA 35-40 varSanA hisAbe, AThamI peDhIo saM. 544mAM hoya temAM koI Azcarya nathI. A kalpanAne AdhAre ja teoo A granthamA anyatra rohaguptane sthavira nAgamitranA dIkSAziSya jaNAvyA che. A nirAkaraNa oTale yogya nathI jaNAtuM ke uparokta 8 nAmomAM pAMcamuM nAma sthavira kauDinyanuM che. (juo pRSTha 147) aTale uparanI kalpanAnA hisAbe temane mahAgirijInI pAMcamI peDhIo vIra-nirvANanA cothA saikAnA antabhAgamAM ke pAMcamAnI zaruAtamAM mUkavA paDe. have A ja kauDinyanA ziSya azvamitra cothA nihnava che ane temanA nihnava banavAnI ghaTanA vIra ni.saM. 220mAM matalaba ke mahAgirijInI hayAtImAM banelI che.1 to o azvamitranA guru kauDinyane mahAgirijInI pAMcamI peDhIo kaI rIte gaNI zakAya? mATe tripuTI mahArAje sUcavelo rohaguptane mahAgirijInI AThamI peDhIo gaNavAno ukela vAjabI lAgato nathI. 3. sauthI vAjabI ukela to o jaNAya che ke nihnava rohagupta prastuta mahAgirijInA paTTadhara sthavira rohaguptathI vAstavamAM judI ja vyakti che. paNa nAmasAmya, kauzikagotranuM sAmya, bannenA kALamAM alaga-alaga zrIguptAcAryaastitva va. kAraNosara sthavirAvalIkAre bannene aeka ja samajI lIdhA lAge che. ApaNe itihAsa tapAsIzuM to nAmasAmyane lIdhe aeka vyaktine lagatI ghaTanA bIjI vyaktinA nAme caDI gaI hoya avA aneka prasaMgo jaNAze. upAdhyAya dharmasAgarajI jevA bahuzruta bhagavante paNa Arya rakSa ane AryarakSita vacce nAmanI thoDIka samAnatA sivAya kazuM ja sAmya na hovA chatAM bannene aeka gaNI lIdhA hoya to rohaguptanI bAbatamAM paNa aq bane temAM kazuM Azcarya nathI. vaLI, itihAsamAM 'rohagupta' nAma aka karatAM vadhu vyaktionuM maLe che. Arya suhastisUrijInA oka mukhya paTTadharanuM nAma paNa Arya rohagupta che. (juo pRSTha 148) ke jeo mahAgirijInA ziSya Arya rohaguptathI judA che. to nihnava 1. vi.bhASya-gAthA 2389-90 2. "therassa NaM ajjanakkhattassa... ajjarakkhe there aNtevaasii...|" kalpasUtranA A pAThanI kalpakiraNAvalIgata vyAkhyA - "ajjarakkhe tti / dazapuranagare purohitaH somadevastadbhAryA somarudrA tasyAstanaya AryarakSitanAmA..." Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI rohagupta paNa temanAthI judA ja hoya ane sthavirAvalIkAre anAbhoge teone aka gaNI lIdhA hoya tema na bane ? 1 2012 151 have ApaNe zrIguptAcArya aMge thoDIka carcA karIzuM. dussamakAlasamaNasaMghathayaM, vicArazreNi jevA granthomAM bhadraguptasUrijI pachI ane vajrasvAmI pahelAMnA paTTadharanuM nAma 'zrIguptAcArya' jaNAvyuM che. yugapradhAnapaTTAvalImAM to temano 15 varSano yugapradhAnaparyAya paNa jaNAvyo che. parantu anI sAme kalpasUtranI ke nandisUtranI sthavirAvalI ke je itihAsa mATenA atyanta prAcIna ane prAmANika sAdhana che temAM ane madhyakAlIna amuka paTTAvalIomAM zrIguptAcAryano ullekha suddhAM nathI. kathAsAhityamAM paNa bhadraguptasUrijI bAda vajrasvAmI saMghanAyaka banyA avuM ja varNana maLe che. pariNAme uparokta granthomAM karAyelA zrIguptAcAryanA yugapradhAna hovAnA ullekhane aprAmANika samajavAmAM Ave che. oTaluM ja nahIM, temanA astitvane paNa zaMkAnA dAyarAmAM mUkavAmAM Ave che. 1 parantu, ama karavuM yogya nathI. kAraNa ke jo rohaguptane vIra ni.saM. 544mAM nihnava tarIke jAhera karanAra zrIguptAcArya hatA te nakkI ja che, to vIra ni.saM. 535 ke matAntare 533mAM svargavAsI thayelA bhadraguptasUrijI pachI zrIguptAcArya saMghanAyaka banyA hatA te vAtano inakAra karavAno raheto ja nathI. prazna phakta sthavirAvalIomAM temanA anullekhano ja che. ane te paNa sthavirAvalIone dhyAnathI tapAsIo to anuttarita raheto nathI. ApaNe tyAM je paTTAvalIo maLe che te mukhyatve be prakAranI che : (1) guruparamparA - gaNadharavaMzane varNavatI (2) vAcanAcAryaparamparA - vAcakavaMzane varNavatI. guruparamparAne lagatI paTTAvalIomAM sudharmAsvAmIthI zaru karIne prAyaH potAnA gurubhagavanta sudhInI ziSya-praziSyaparamparAnuM varNana hoya che. tethI paramparAmAM nahIM AvatA mahApuruSonAM nAma temAM na noMdhAya te svAbhAvika che. kalpagata sthavirAvalI paNa devarddhigaNinI guruparamparA ja che. ane mATe ja pracalita gurupaTTAvalIo karatAM A sthavirAvalI Arya vajra pachI judI paDI 1. vIranirvANasaMvat aura jaina kAlagaNanA pRSTha 133 thI 135 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anusandhAna-58 jAya che. kAraNa ke vartamAna samagra saMgha Arya vajranA paTTadhara Arya vajrasenanI santati che, jyAre devarddhigaNI Arya vajranA ziSya Arya rathanI paramparAmAM che. have A guruparamparAmAM Arya vajranA dIkSAguru siMhagirijI hovAthI, temanA vidyAguru tarIke sarvatra prasiddha avA bhadraguptasUrijI- paNa nAma na maLatuM hoya, to temAM zrIguptAcAryanA ullekhano to savAla ja kyAM rahe che ? vAcakavaMza-paTTAvalImA kramazaH thayelA vAcanAcAryonAM nAma ApavAmAM Ave che. A vAcanAcAryo saMghanAyaka ja hoya o jarUrI nathI. hA, saMghamAM teornu sthAna avazya AgaLa paDatuM hoya che. o ja rIte kramazaH thayelA be vAcanAcAryo paraspara guru-ziSya hoya te paNa jarUrI nathI. aeka vAcanAcAryanA svargavAsa bAda vartamAna zramaNasamudAyamAM je sauthI vadhu zrutajJAna dharAvatA hoya temane vAcanAcArya tarIke niyukta karavAmAM Ave che. jema ke Arya vajra pachI vAcanAcArya tarIke AryarakSitanuM nAma maLe che, ke je Arya vajranA traNa mukhya paTTadharothI judA che. have, guruparamparAnA varNanamAM jema zramaNasaMghanA cokkasa hissAnA vaDIlane ja te jUthanI paramparAmAM saMghanAyaka tarIke varNavavAmAM AvatA hoya che, ane o saMghanAyaka sudharmAsvAmIjInI jema samagra saMgha, Adhipatya na karatA hoya to paNa cokkasa vibhAganA Adhipatyane lIdhe saMghanAyaka ja gaNAtA hoya che, ane tethI gurupaTTAvalIomAM saMghanAyaka-guruonAM nAmomAM paraspara ghaNo taphAvata jovA maLe che; tema vAcaka paramparAmAM paNa mukhya be pravAha jovA maLe che. eka gaNanA anusAra, mukhyatve uttara-pUrva bhAratavarSamAM vartatA zramaNasaMghanA je vAcanAcArya banatA hatA, te vAcanAcArya te kALanA utkRSTa zrutadhara na hoya to paNa, te kSetramA vartamAna zramaNasamudAyamAM teo ja utkRSTa zrutadhara ane vyApaka prabhAva dharAvanAra hovAthI, temane ja te gaNanAmAM mukhya sthAna ApavAmAM AvatuM hatuM.2 mAthurI 1. "therarasa NaM aJjavairassa ime tinni therA aMtevAsI ahAvaccA abhiNNAyA hotthA / taM jahA- there ajja vairaseNie, there ajja paume, there ajja rhe|" - kalpasthavirAvalI prabandha, paTTAvalI jevA aitihAsika granthomAM guNasundara, revatimitra jevA mahAna zrutadhara bhagavantonA jIvanane lagatI ghaTanAono ullekha nathI maLato. te vastu sUcave che ke A bhagavantonuM vicaraNakSetra bahu dUra- hovAne lIdhe teo vyApaka jainasamAjamAM ajJAta ja rahyA haze. nandisUtranI sthavirAvalImAM A bhagavantono anullekha hovAne lIdhe te sambandhe prastuta anumAna karavAmAM AvyuM che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI vAcanA vakhate kAlagaNanAdi mATe A ja vAcakagaNanAne mukhyatAo svIkAravAmAM AvI hovAthI, vAcanAcAryanI A gaNanAne 'mAthurI yugapradhAna - paTTAvalI' tarIke oLakhavAmAM Ave che. nandi - sthavirAvalI AvA prakAranI vAcanAcAryonI gaNanA ja che. A sthavirAvalI dUra - sudUra kSetromAM vicaratA zrutadhara maharSione gaNatarImAM na letI hovAthI bIjA prakAranI paTTAvalIthI judI paDI jAya che. 1. - 2. 2012 vAcanAcAryonI paTTAvalInA bIjA prakAramAM koI cokkasa kSetramAM thayelA vAcanAcAryonI gaNanA nathI thatI. paNa te kALe je je utkRSTa zrutadhara hoya tene vAcanAcArya tarIke gaNavAmAM Ave che. matalaba ke temAM prathama be kevalajJAnI, pachI cha caudapUrvadhara ane pachI dasa dazapUrvadhara' - a rIte gaNatarI karavAmAM Ave che. pariNAme ApaNane mAthurI gaNanAmAM nathI jovA maLatA ovA traNa daza pUrvadharo - guNasundara, revatimitra ane zrIgupta A vAcanAcArya gaNanAmAM jovA maLe che. svAbhAvika che ke A traNenA kALamAM vAcanAcArya tarIke jemanI mAthurI gaNanAmAM gaNatarI che, temanAM nAma A paTTAvalImAM na ja hoya. vAlabhI vAcanAnA pakSadharo kAlagaNanAdimAM A vAcanAne mukhya karatAM hovAthI A gaNanA 'vAlabhI yugapradhAna-paTTAvalI' tarIke paNa oLakhAya che. dussamakAlasamaNasaMghathayaM, vicArazreNi va. gata paTTAvalIo vAcanAcAryonI A prakAranI gaNanAne anusare che. banne prakAranI vAcanAcArya - gaNanAmAM pahelAM daza nAma to sarakhAM ja che1. sudharmAsvAmI 2. jambUsvAmI 3 prabhavasvAmI 4. Arya zayyambhava 5. Arya yazobhadra 6. Arya sambhUtivijaya 7. Arya bhadrabAhu 8. Arya sthUlibhadra 9. Arya mahAgiri 10. Arya suhasti. tyArabAda vajrasvAmI sudhI bannemAM je taphAvata Ave che te nIcenA koSTakathI samajAze. mAthurI - gaNanA 11. balissaha vAlabhI- gaNanA 11. guNasundara mahAgiriH suhastI ca, sUriH zrIguNasundaraH / zyAmAryaH skandilAcAryo, revatimitrasUrirAT // 153 zrIdharmo bhadraguptazca, zrIgupto vajrasUrirAT / yugapradhAnapravarA, dazaite dazapUrviNaH // ( - kalpa-subodhikAmAM uddhRta) Arya sANDilya ane Arya skandilane oka ja vyakti na gaNIo to Arya skandilanuM nAma paNa atre umeravuM paDe. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anusandhAna-58 12. svAti 12. zyAmArya 13. zyAmArya 13. skandila' 14. sANDilya 14. revatimitra 15. samudra 15. dharma 16. maMgU 16. bhadragupta 17. dharma 17. zrIgupta 18. bhadragupta 18. vajra 19. vajra spaSTa che ke mAthurI gaNanA pramANamAM aprasiddha ovA guNasundara, revatimitra ane zrIguptane gaNanAmAM nathI letI. paNa tene sthAne bIjA prasiddha zrutadhara bhagavantone gaNe che. jyAre vAlabhI gaNanA zrutajJAnasampattine ja vadhu mahattva Ape che. jo ke tema karavA jatAM vAlabhI gaNanAmAM oka moTI garabaDa thaI gaI jaNAya che. Arya yazobhadra pachI jema Arya sambhUtivijaya ane Arya bhadrabAhu oma be caudapUrvadharo oka sAthe vAcanAcArya thayA, tema bhadraguptasUrijI pachI paNa zrIguptAcArya ane vajrasvAmI oma be dazapUrvadharo vAcanAcArya thayA che. jemAM zrIguptAcArya 15 varSa ane vajrasvAmI 36 varSa paTTadhara rahyA che. mAthurI gaNanA to zrIguptAcAryane ullekhyA vagara sIdhA vajrasvAmIne ja bhadraguptasUrinA paTTadhara darzAve che. jyAre vAlabhI gaNanA bannene alaga alaga paTTadhara gaNe che. paNa Ama karavAmAM se garabaDa thaI che ke, Arya bhadrabAhuno kula yugapradhAnatparyAya 22 varSano hovA chatAM, gaNatarI vakhate temanA samakAlIna Arya sambhUtivijayanA 8 varSa bAda karIne jema 14 varSano gaNavAmAM Ave che tema, vajrasvAmIno vAcanAcAryaparyAya temanA samakAlIna zrIguptAcAryanA 15 varSa bAda karI 21 varSano gaNavo joito hato. paNa tene badale vAlabhI gaNanAkAroo bhadraguptasUrijInA svargavAsa pachI zrIguptAcAryanA 15 varSa gaNI tyArabAda vajrasvAmInA 36 varSa gaNyAM che. jene lIdhe o gaNanA 13 varSa jeTalI mAthurI gaNanAthI judI paDe che. kharekhara to A rIte jotAM be vAcanAcArya-gaNanAo vacce zrIguptAcAryanAM 15 varSo umerAyAM hovAthI, 15 varSano phera paDavo joio, paNa vAstavamA 13 1-2. Arya skandila ane Arya sANDilya eka ja vyakti che ovI mAnyatA che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2012 155 varSano ja paDe che. kAraNa ke vIra ni.saM. 495 thI ArambhAto bhadraguptasUrijIno vAcanAcArya-paryAya kula keTalA varSano hato te vize be mata maLe che : 'igayAla (-41 varSa)' ane 'iguNayAla (-39 varSa)'. mAthurI gaNanA 41 varSa svIkAratI hovAthI te 535 (495+41)mAM bhadraguptasUrijI, svargagamana svIkAre che ane 436 thI 471 sudhI vajrasvAmIne ane 472 thI 484 AryarakSitane yugapradhAna gaNe che. jyAre 'iguNayAla' svIkAratI vAlabhI gaNanA mujaba - bhadraguptasUrijI vIra ni.saM. 495 thI 533 (495+39), zrIguptAcArya - 534 thI 548, vajrasvAmI- 549 thI 584 ane AryarakSita - 585 thI 597 - A rIte yugapradhAnaparyAya maLe che. matalaba ke vIra ni.saM. 535 pachInI tamAma ghaTanAomAM 13-13 varSano phera paDe che. kAraNa ke zrIguptasUrijInAM 15 varSa umeratAM ane bhadraguptasUrijInAM 2 varSa ochAM karatAM 13 varSa vadhe che. A taphAvata cheka devarddhigaNi kSamAzramaNanI adhyakSatAmAM thayelI vAlabhI vAcanA sudhI cAlu rahyo che - "samaNassa bhagavao mahAvIrassa jAva0 savvadukkhappahINassa nava vAsasayAiM viikkaMtAI, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai / vAyaNaMtare puNa ayaM teNaue saMvacchare kAle gacchai iti dIsai / " (kalpa-vyAkhyAna-6nA antabhAge) ___artha- "zramaNa bhagavAna mahAvIrane nirvANa pAmye navaso varSa vyatIta thayAM. ane dasamA saikA 80muM varSa cAlI rahyaM che. vAcanAntara pramANe (-vAlabhI vAcanA pramANe) to A 939 varSa cAlI rahyaM che." spaSTa che ke zrIguptAcAryanI gaNatarIthI be vAcanAo vacce je 13 varSano taphAvata paDyo hato te devarddhigaNi kSamAzramaNanI adhyakSatAmAM thayelI vAcanA sudhI cAlu rahyo hato. ane tene lIdhe kalpasUtramA be matono ullekha jarUrI banyo hato. vAlabhI gaNanAmA 13 varSanI umeraNIthI ghaNI asaMgatio sarjAvA pAmI kalpasUtranA prastuta pAThanI vyAkhyA, TIkAomA atyanta sandigdha athavA ayukta rIte karavAmAM AvI che. A pAThano atre darzAvAyelo sacoTa artha zrIkalyANavijayajIo darzAvyo che ke je teonI mahAprajJatAno uttama namUno che. A noMdhamAM karavAmAM AvelA yugapradhAnapaTTAvalI, vicArazreNi va.nA ullekho paNa temaNe lakhelA grantha - vIra nirvANa saMvat aura jaina kAlagaNanA-mAMthI levAmAM AvyA che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anusandhAna-58 che. jema ke A gaNanA pramANe AryarakSitanI dIkSA vIra ni.saM. 531mAM nahIM, paNa 544mAM thaI gaNAya. bIjI bAju bhadraguptasUrijInuM svargagamana 533mAM thayuM che, oma A gaNanA kahe che. have a to prasiddha ja che ke bhadraguptasUrijIne antasamaye niryAmaNA karAvanAra AryarakSita hatA. 1 paNa uparanI gaNanA pramANe to AryarakSitanI dIkSA ja bhadraguptasUrijInA svargavAsathI 11 varSa pachI thAya che, mATe bhadraguptasUrijInA antima divasomAM temanI hAjarI ja zakya nathI banatI ! uparAnta, goSThAmAhila AryarakSitajInA svargagamananA varSe ja nihnava tarIke jAhera thayA che ane A ghaTanA vIra ni.saM. 584nA varSe banI che. paNa vAlabhIgaNanA pramANe to 584mAM vajrasvAmI kAladharma pAme che ane AryarakSita yugapradhAna bane che ane 597mAM temanuM svargagamana thAya che. A saMjogomAM 584mAM goSThAmAhilanA nihnava banavAnI ghaTanA varNavatAM tamAma zAstro karatAM A gaNanA viruddha bane che. A ane AvI bIjI visaMgatio darzAve che tema vAlabhI yugapradhAna - paTTAvalI kSatiyukta che. chatAMya mAthurI gaNanAmAM nahIM dekhAtAM keTalAMya zrutadhara bhagavantonAM nAma ane hakIkato A gaNanAmAM maLe che se rIte A gaNanA paNa upakAraka che. prastuta samagra carcAno niSkarSa se che ke (1) nihnava rohagupta mahAgirijInA ziSya sthavira rohaguptathI judI ane lagabhaga 300 varSa pachI thayelI vyakti che. (2) A rohagupta zrIguptAcAryanA vidyAziSya che. kadAca zrIguptAcArya temanA dIkSAguru paNa hoI zake. (3) zrIguptAcArya dazapUrvadhara bhagavanta che ane vajrasvAmInA samakAlIna vAcanAcArya che. (4) temano vAcanAcAryaparyAya vIra ni.saM. 533 thI 548 no che. (5) yugapradhAna - paTTAvalI, vicArazreNi va. mAM temano vAcanAcAryaparyAya vajrasvAmInI pahelAM alaga gaNavAmAM Avela che, jene lI mAthurI - gaNanA ane vAlabhI - gaNanA vacce 13 varSano phera paDe che. rohagupte vAda daramiyAna dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya 1. pUrvAdhyayanArthaM zrIvajrasamIpe gacchannujjayinyAM zrIbhadraguptasUrimanazaninaM nirayAmayat kalpakiraNAvalI | vi. bhASya - gAthA 2509-10 2. - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2012 157 ama cha padArthonI prarUpaNA karI hovAthI te 'SaDulUka' tarIke paNa oLakhAya che. SaD- cha padArthone prarUpanArA ulUka- kauzikagotrIya - avo teno artha che. A rohaguptathI trairAzikadRSTi- jIva, ajIva ane nojIva oma traNa rAzi svIkAranArI paramparA pravartI hatI, tethI te 'trairAzika' tarIke paNa oLakhAya che. parantu A uparAnta vi.bhASya, utta.-pAiya-TIkA va.mAM temane vaizeSika darzananA prasthApaka tarIke paNa oLakhavAmAM AvyA che, te vAta vicAra mAMgI le tevI che. sauprathama ApaNe te sthaLo joI laio ke jyAM temane vaizeSika darzananA prasthApaka gaNAvavAmAM AvyA che - 1. "teNAbhinivesAo, samaivigappiyapayatthamAdAya / vaisesiyaM paNIyaM, phAIkayamaNNamaNNehiM // " -vi.bhASya-2507 2. "teNa (-rohagutteNa) vesesiyasuttA kayA / " - utta.niyukti-174-pAiyaTIkA 3. "tataH SaSThanihnavAstrairAzikAH, krameNa vaizeSikadarzanaM ca prakaTitam / " - kalpakiraNAvalI A tamAma sthaLe rohaguptane vaizeSika darzananA prasthApaka gaNavAmAM AvyA che. tenI pAchaLay kAraNa, vaizeSika darzananA pAyAnuM tattva - cha padArthonI sau prathama prarUpaNA temaNe karI se mAnyatA che. ane A mAnyatA pAchaLanu kAraNa nIceno prasaMga che. rAjasabhAmAM zrIguptAcArya ane rohagupta vacceno vAda cha mahinA sudhI cAlavA chatAM jyAre niveDo nA Avyo, tyAre zrIguptAcArye jIva-ajIva oma be ja rAzi hovAnI vAta sAcI che tenI badhAne pratIti karAvavA mATe jyAM AgaLa deva potAnI divyazaktithI mAMgelI vastu sakala vizvamAM game tyAM hoya to tyAMthI lAvI Ape che tevI dukAne (kutrikApaNamAM) rAjA-prajA badhAMne AvavA jaNAvyuM. te dukAne guruo 144 vastunI mAMgaNI karI. matalaba ke A 144 vastu duniyAmAM hoya che ke nahIM oma pUchyuM. kAraNa ke jo vastu duniyAmAM kyAMya paNa hoya to deva lAvI ja ApavAno hato. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anusandhAna-58 A 144 vastu nIce mujaba hatI : dravya - 1. pRthvI, 2. jala, 3. agni, 4. vAyu, 5. AkAza, 6. kAla, 7. dizA, 8. AtmA, 9. mana. guNa - 1. rUpa, 2. rasa, 3. gandha, 4. sparza, 5. saMkhyA, 6. parimANa, 7. mahattva, 8. pRthaktva, 9. saMyoga, 10. vibhAga, 11. paratva-aparatva, 12. buddhi, 13. sukha, 14. duHkha, 15. icchA, 16. dveSa, 17. prayatna. (17+9=26) karma - 1. utkSepaNa, 2. avakSepaNa, 3. AkuJcana, 4. prasAraNa, 5. gamana. (5+26=31) sAmAnya - 1. sattA, 2. sAmAnya, 3. sAmAnyavizeSa. (3+31=38) vizeSa (35) samavAya (36) A 36 vastumAMthI darekanA cAra-cAra bheda - 1. sva, 2. svAbhAva, 3. nosva, 4. nosvAbhAva. jema ke pRthvI laio to 1. sva- pRthvI, 2. svAbhAva- jalAdi, 3. nosva- pRthvIno oka deza 4. nosvAbhAva- jalAdino oka deza. ama 36 vastunA 4-4 bheda gaNatAM kula 144 vastu thAya. zrIguptAcArye A 144 vastunI dukAnamAM mAMgaNI karI. javAbamAM je vastuo maLI temAM 'nojIva' nAmano padArtha nA maLyo. kAraNa ke jIvano oka paNa avayava chUTo na paDI zake ane tethI nojIva- AtmAno oka deza ApI zakAya nahIM. tethI nakkI thayu ke 'nojIva' nAmanI rAzi duniyAmAM che nahIM; ane tethI jIva, ajIva ane nojIva oma traNa rAzi duniyAmAM hovAnI rohaguptanI vAta khoTI TharatAM te hAryA. uparanA prasaMgamAM khAsa noMdhapAtra vAta o che ke zrIguptAcArya je 144 vastuonI mAMgaNI kare che, temAMthI ghaNI ghaNI vastuo jainamatane sammata nathI. sAmAnya, vizeSa ane samavAya o traNa (svatantra) padArtho to jainamate sambhavatA ja nathI. mATe tenI mAMgaNI karavAnuM prayojana ja hoI zake ke mAMgaNInA javAbamAM nA pADavAmAM Ave ane tethI te vastuo nathI o sAbita thAya. paNa nojIvanI sAthe ne sAthe A badhI vastuonA paNa nAstitvanI siddhi zA mATe Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI jarUrI banI ? a ja kAraNa na hoya ke 'oka jUTha so jUThane tANe' se kahevata mujaba rohaguptane nojIvanI siddhi mATe AvI badhI vastuo paNa kalpavAnI jarUra paDI hoya ane zrIguptAcAryane teno paNa niSedha karavAnI pharaja paDI hoya ? jo ke A badhAM tattvo rohaguptane ano pakSa majabUta karavAmAM kaI rIte sahAyaka banyAM hoya te ApaNe nathI samajI zakatA. paNa jainamatane sammata dharma, adharma va. cha padArthone sthAne AvA cha padArthonI kalpanA rohagupta dvArA ja karavAmAM AvI hatI te A uparathI cokkasa jaNAya che. juo - " teNa ( - rohagutteNa) cha mUlapayatthA gahiyA' ( - utta. - pAiyaTIkA). jo ke A pATha pramANe to 'gRhIta' no artha avo paNa thaI zake ke AvA cha padArthonI kalpanA anya koI darzanamAM pravartatI haze ane temAMthI rohagupte lIdhI haze. paNa vi. bhASyamAM AvA cha padArtho mATe spaSTa 'svamativikalpita' avuM vizeSaNa ApavAmAM AvyuM che ke je sUcave che ke A cha padArthonI kalpanA rohaguptanI potAnI buddhinI ja nIpaja hatI. - 2012 159 jo rohagupte pote ja AvA cha bhAvonI kalpanA karI hoya to avazya temane vaizeSika darzananA prasthApaka samajavA ja paDe; kAraNa ke o darzananuM samagra mALakhuM A cha bhAvonI kalpanAnA pAyA para UbhuM che. paNa vicAravA jevuM a che ke vaizeSika darzanamAM kyAMya jIva, ajIva ane nojIva - oma traNa rAzinI kalpanA AvatI nathI ke je kalpanA rohaguptanuM mukhya avalambana che. to trairAzika rohagupta be rAzine svIkAranArA vaizeSika darzananA prasthApaka kaI rIte hoI zake ? avuM bane ke omanI ziSya - santati traNa rAzinI kalpanA choDI dIdhI hoya ? vi.bhASyagata 'phAIkayamaNNamaNNehiM' parathI se to spaSTa ja che ke omanI ziSyasantatio omanA sthApelA vaizeSika darzanane dRDhamUla banAvavAmAM siMhaphALo Apyo hato. banI zake ke darzanane dRDhamUla banAvavAnI prakriyA daramiyAna traNa 1. (pRSTha 160 sAthai sambandhita ) saMskRta sAhitya kA bRhad itihAsa (le. - puSpA guptA, pra. - IsTarna buka liMkarsa, dillI - 2011) mAM vaizeSika darzanane lagabhaga 2300 varSa jeTaluM prAcIna dekhADavAmAM AvyuM che. bhAratIya darzana kA itihAsa bhAga 1 (le.esa. ena. dAsaguptA, pra.- rAjasthAna hindI grantha akAdamI, jayapura - 1978) pR. 281 thI zarU thatI carcAmAM sAbita karavAmAM AvyuM che ke vaizeSika sUtro bauddhapUrvakAlIna che, paNa vaizeSika darzananuM nizcita mALakhuM bahu moDuM ghaDAyuM che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anusandhAna-58 rAzinI kalpanA yogya na jaNAvAthI choDI devAmAM AvI hoya. __ A uparAnta rohaguptane vaizeSika darzananA mUlapuruSa gaNatAM pahelA bIjI paNa keTalIka samasyAo vicAraNIya che. jo A vAta sAcI hoya to vaizeSika darzana phakta 2000 varSa agAu astitvamAM Avyu oma nakkI thAya. to zuM o darzanane ATaluM arvAcIna gaNI zakAya ?? pAiyaTIkAnA ullekha pramANe jo rohagupte vaizeSikasUtro racyAM hoya to te atyAre upalabdha vaizeSikasUtro che te ke bIjAM? vaizeSika darzananA AdipuruSa tarIke kaNAdaRSi gaNAya che. to A kaNAdaRSi ane rohagupta vacce zo sambandha hato? A badhA prazno vyApaka saMzodhana mAMge che. kalpasUtranI sthavirAvali ke je vi.bhASya ane pAiyaTIkA karatAM vadhu prAcIna che, temAM rohaguptane phakta trairAzika ja kahyA che, vaizeSikadarzanakAra nahIM, te khAsa dhyAnapAtra che. ___vi.bhASya - gAthA 2617 thI 2620 sudhI nihnavone uddezIne karelu azanAdi bhojana sAdhuone kalpe ke nahIM tenI carcA che. temAM spaSTa jaNAvyu che ke digambaro mithyAdRSTi hovAthI ane temano mata, temano veza, temanA AcAravicAra va. sarvathA bhinna hovAthI temane mATe kareluM azanAdi sAdhune kalpe. paNa bAkInA sAta nihnavonI ziSyasantati veza, AcAra-vicAra va.mAM prAyaH samAna hovAthI ane temano mata paNa digambaro jeTalo judo na hovAthI temane uddezIne kareluM azanAdi amuka ja saMjogomAM sAdhune kalpe, anyathA nahIM. have rohaguptanA sattAsamaya ane vi.bhASyanA racanAkAla vacce 500-600 varSanuM antara che. mATe jo rohagupte svatantra darzana ja pravartAvyu hota to tenI ziSyasantati bhASyanA racanAkALa sudhImAM kramazaH veza, AcAra-vicAra va.mAM to ghaNI judI paDI ja hota. aTaluM ja nahIM, zvetAmbara-digambaro vaccenI mAnyatAomAM jeTaluM antara che anAthI kaMikagaNuM vadhAre antara paNa jaina-vaizeSikanA siddhAnto vacce hovAthI, rohaguptanI ziSyasantati jo vaizeSika darzananI anuyAyI hota to vi.bhASyamAM je vidhAna digambarone aMge che, te vidhAna rohaguptanA vaMzajovaizeSikone aMge paNa thayuM hota. parantu aq to nathI. uparathI rohaguptane ke tenA vaMzajone, digambaronI apekSAo jaina sAdhuonI vadhu najIka gaNyA che. jenA 1. pRSTha 159 para che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2012 161 parathI trairAziko tattvamAnyatAnI rIte jaina darzanathI judA paDavA chatAM, AcAravicAramAM to jaina-bandhAraNa mujaba ja vartatA hatA, tema jaNAya che. Ama, rohagupta vaizeSika darzananA pravartaka hatA ke nahIM te sandarbhe A AkhI prarUpaNA vicAraNIya che oma lAge che. challe, rohagupta vaizeSika darzananA prasthApaka hatA te vAtanI taraphadArI karato anya oka sandarbha tapAsI lai. rohagupta ulUkagotranAM hatA te sarvaprasiddha che. have amarakozanA brahmavargamAM vaizeSikornu paryAyavAcI nAma 'aulUkya' apAyuM che. jenI vyutpatti che - ulUkasyA'patyAni- ziSyasantAnajAnIti aulUkyAH. pATha Ama che : "vaizeSike syAdaulUkyaH" - A pATha sUcave che ke vaizeSikono AdipuruSa 'ulUka' hato. A 'ulUka' te zuM rohagupta ja haze ? ___ 'trairAzika' zabda sAthe sambandhita anya oka sandarbha nandIsUtramA sAMpaDe che. tyAM dRSTivAdanA varNanamAM dRSTivAdagata 7 parikarma paratve nIce pramANe vyavasthA darzAvavAmAM AvI che. __"icceiyAiM satta parikammAI cha sasamaiyAiM, satta AjIviyAI, cha caukkaNaiyAiM, satta terAsiyAiM // " A pAThanI cUNi ane hAribhadrIya TIkA Ama che - "eesi parikammANaM cha AdimA ya parikammA sasamaiyA ceva / gosAlayapavattiya-AjIvagapAsaMDisiddhaMtamaeNaM puNa cuyaacuyaseNiyA-parikammasahiyA satta pannavijjati / iyANiM parikamme NayaciMtA / tattha Negamo duvihosaMgahito asaMgahito ya, saMgahio saMgahaM paviTTho, asaMgahio vavahAraM / tamhA saMgaho vavahAro ujusutto saddAiyA ya ekko evaM cauro NayA / etehiM cauhiM Naehi cha sasamaiyAiM parikammAiM ciMtijjaMti / ato bhaNiyaM cha caukkaNaiyAI bhvNti| te ceva AjIviyA terAsiyA bhaNiyA / kamhA ? ucyate, jamhA te savvaM jagat tryAtmakamicchanti / yathA jIvo'jIvo jIvAjIvo, loe aloe loyAloe, saMte asaMte saMtAsaMte evamAdi / NayaciMtAe te tivihaM NayamicchaMti / 1. avacUrikAra 'satta terAsiyAI'nuM tAtparya juduM dekhADe che - "sapta parikarmANi trairAzikAni trairAzikamatAnuyAyIni / etaduktaM bhavati - pUrvaM sUrayo nayacintAyAM trairAzikamatamavalambamAnAH saptApi parikarmANi trividhayA'pi nayacintayA cintayanti sma iti / " Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anusandhAna-58 taM jahA davvaTThito pajjavaTThito ubhayadvito / ao bhaNiyaM satta terAsiya tti / satta parikammAiM terAsiyapAsaMDatthA tivihAe NayaciMtAe cintayantItyarthaH // " A pATha pramANe be vAto phalita thAya che : 1. AjIvikamata a ja 'trairAzikamata' tarIke oLakhAto hato. jIva ajIva ane jIvAjIva, loka aloka ane lokAloka - oma sarvatra traNa rAzi svIkAravAne lIdhe gozAlakanA anuyAyIo ja 'trairAzika' kahevAtA hatA. 2. trairAziko (athavA avacUrinA mate pUrvasUrio trairAzikamatane nayacintA pUrato svIkArIne), sAte parikarmone traNa nayo - dravyArthika, paryAyArthika ane ubhayArthika nayathI vicAratA hatA. AmAM sAtamuM parikarma jainasiddhAnta pramANe nahotuM. ye to AjIvika-trairAzikamatane ja sammata hatuM, ane o rIte ja dRSTivAdamAM sthAna pAmatuM hatuM temaja jainasamayasammata prathama cha parikarmone nayacatuSka - saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda nayothI vicAravAnI mUla jainadarzananI vyavasthA hatI. A pachI dRSTivAdagata 'sUtra'nI vyavasthA darzAvatA nandIsUtramAM jaNAvAyuM che ke "icceyAiM bAvIsaM suttAiM chiNNaccheyaNaiyAiM sasamayasuttaparivADIe suttAI .... acchinnacheyaNaiyAiM AjIviyasuttaparivADIe... tigaNaiyAiM terAsiyasuttaparivADIe... caukkaNaiyAiM sasamayasuttaparivADIe suttAiM / evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAsItiM suttAiM bhavatIti makkhAyaM // " Ano artha Ama thAya che upara jaNAvyAM te bAvIsa sUtrone jo chinnacchedanayathI' jovAmAM Ave to o jainamatane sammata sUtro bane che ane acchinnacchedanayathI joio to AjIvikamatane sammata sUtro bane che. a ja rIte A sUtronA viSayabhUta arthane jo cAra nayathI vicArIo to o sUtro svasamayasammata ane traNa nayathI vicAratA trairAzikamatasammata bane che. Ama kula maLIne 88 sUtro dRSTivAdamAM samAviSTa bane che. -- - uparokta mUla nandIsUtra ane tenI TIkAomAM AvatA ' trairAzika ' aMgenA ullekha thoDoka vicAra mAMge che. AjIvikamatane lagatA je nirdezo atyAre upalabdha che amAM a mata traNa rAzi svIkArato hoya ovo koI ja nirdeza nathI dekhAto. nandInI 1. pRSTha 161 para che. 2. chinnacchedanaya ane acchinnacchedanayanA artha mATe juo nandInI cUrNi - TIkAo / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI TIkAone bAda karatAM kyAMya trairAziko mATe AjIvika ke AjIviko mATe trairAzika zabda vaparAyo hovAnuM jANamAM nathI. khuda nandInA racayitA paNa banne mATe alaga-alaga vidhAno ja karelAM che. to nandInA TIkAkAroo zA mATe bannene aka gaNyA ? Ano artha ovo samajI zakAya ke jainamatanI viruddha siddhAnto dharAvatI, ane chatAMya amanA sthApako mUlataH jaina nirgrantha hovAne lIdhe jaina AcAra-vicArothI prabhAvita tevA prAyaH paraspara sarakhA AcAra-vicAra dharAvatI, A be paramparAo amuka kAla sudhI samAntarapaNe vahetI rahI hoya, ane dhIre dhIre jainamatanI viruddha oka thatI thatI nandI - cUrNinA samaya sudhImAM parasparamAM vilIna thaI gaI hoya ane tethI cUrNi, TIkA va.mAM AjIviko ane trairAziko bannene oka gaNAvavAmAM AvyA hoya ? - 2012 163 ahIM oka mahattvano muddo se upasthita thAya che ke trairAzika matano udbhava kharekhara kyArathI thayo gaNAya ? zrIgaNadhara - viracita dRSTivAdanAM keTalAka aMgono vimarza jo trairAzika matanI vicAraNA pramANe thato hoya to trairAzika matane ochAmAM ohyuM dRSTivAdanI racanA jeTalo prAcIna gaNavo paDe. jyAre kalpasUtranI sthavirAvalIno "therehiMto NaM chaDulUehiMto rohaguttehiMto kosiyagutterhito tattha NaM terAsiyA niggayA / " A pATha oma darzAve che ke rohaguptathI trairAzika mata udbhavyo. A be paraspara virodhI vidhAnonI saMgati be rIte zakya che. (1) dRSTivAda sAthai sambandhita trairAzikamata ane rohaguptathI prasthApita trairAzika mata vibhinna hoya. 1 (2) banne trairAzikamatano arthasandarbha oka ja hoya, parantu dRSTivAdagata trairAzika - vicAraNA potAnAthI bhinna matanA sApekSa svIkArapUrvaka hoya. jyAre rohagupte prarUpelo trairAzikamata jainamatanI avagaNanA karavA pUrvaka nirapekSapaNe traNa rAzi svIkArato hoya. jo A vAta yathArtha hoya to rohagupte sarvathA navo mata nahoto prarUpyo, parantu prAcIna matane ja potAnI rIte anukUla svarUpe oTale ke akAntapaNe svIkAryo hato oma samajavuM joio. rohagupta vAda daramiyAna je makkamatAthI RNa rAzi prarUpe che te jotAM temaNe RNa rAzi vize se pahelAM paNa vicAryuM haze oma jaNAya che. banI zake ke o vicAraNA dRSTivAdanA 1. jo ke nandIsUtranI TIkAomAM vyAvarNita dRSTivAda - sambandhita trairAzikamata ane rohaguptanA trairAzikamata vacce koI taphAvata nathI jaNAto. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anusandhAna-58 trairAzikamatane sambandhita hoya. nandIsUtranI cUrNi, TIkA va mAM gozAlakane AjIvikamatanA prasthApaka jaNAvyA che, paNa rohaguptano trairAzikamatanA prasthApaka tarIke ullekha nathI karyo, te paNa A sandarbhe vicAraNIya che. uparanI samagra vicAraNA daramiyAna dhyAnamA rAkhavA jevI bAbata a paNa che ke dRSTivAdanA varNanagata trairAzikamatanA ullekha sivAya, rohaguptathI pUrve, trairAzikamatanI vidyamAnatAno koI purAvo nathI jaDato. vicAraNIya vAta au paNa che ke trairAzikamatanI vicAraNA mujabanAM parikarma-sUtrono samAveza zA mATe dRSTivAdamAM karavAmAM Avyo ? A paratve ovI kalpanA sUjhe che ke dRSTivAdanI racanAkAle gozAlakano AjIvikamata vidyamAna hovAthI, ane se matane sambhavataH jainamata sAthe nikaTano sambandha hovAthI, dRSTivAdagata parikarmasUtronI vicAraNA ane racanA se mata pramANe paNa thaI hoya. Ama karavuM oTale jarUrI banyuM haze ke chinnacchedanayathI sUtronI arthavicAraNAnI je jaina paripATI hatI tenI sAme acchinnacchedanayathI sUtronI arthavicAraNA karavAnI paddhati AjIvikamate UbhI karI hovI joIe. AjIvikamatanI A paddhati sUtronA vizada bodhamAM mahattvapUrNa bhAga na bhajavatI hoya to sAragrAhI jainAcAryoo one na ja svIkArI hota, ane dRSTivAdamAM ane sthAna na ja ApyuM hota. ane a ja rIte nayacatuSkathI sUtrArtha vicAravAnI jainaparipATInI sAme nayatrikathI sUtrArtha vicAravAnI trairAzikasammata paddhati paNa jainAcAryoo sApekSabhAve svIkArI hoya ane a paddhati pramANenAM ' trairAzika ' parikarmo ane sUtrone dRSTivAdamAM samAvyAM hoya. jo uparanI kalpanA sAcI hoya to chinnacchedanaya ane acchinnacchedanaya jema paraspara viruddha che tema nayacatuSka ane nayatrikane paNa paraspara viruddha samajavA paDe. matalaba ke jema nayatrikano artha dravyArthika, paryAyArthika ane ubhayArthika che, tema nayacatuSkano artha dravyArthika jevA cAra vibhAgamAM vibhakta nayo ja levA joio, e vadhu susaMgata jaNAya che. paNa te zuM hoI zake te nayavAdanA jANakAro ja batAvI zake'. bAkI TIkAkAro batAve che tema cAra mUla nayanI 1. jIva, ajIva ane nojIva oma traNa rAzinI sAme jIva, ajIva, nojIva ane noajIva oma jainamate cAra rAzinI vAta prastuta sandarbhe vicAraNIya che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI - 2012 165 (saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda) vAta anya koI sthAne prAyaH dekhAtI nathI. siddhAntamAM to mUla naya 5 ke 7 jaNAvyA che. jyAre naigamano saMgraha-vyavahAramAM antarbhAva karanArA siddhasena divAkarajInA mate mUla naya 6 che. 4 mUlanayanI vAta to kadAca 'nayacatuSka'nI vyAkhyA mATe ja kalpavAmAM AvI hoya to zakya che. trairAzikamatanI paramparA vize aka mahattvano ullekha tripuTI mahArAje jaina paramparAno itihAsa-1, pR. 277 para karyo che : "A mata (-trairAzika) chevaTe digambara paramparAmAM bhaLI gayo hato. bhaTTAraka AcArya akalaGke digambara saMghonI vyavasthA karI tyArathI te kundakundAnvayamA sAmela manAto hoya oma lAge che. ghaNo samaya gayA pachI A paramparAmAM trairAzika AcArya padmanandI thayA che. te mATe puNyAzravakathAkoSanI prazastimAM lakhyuM che ke - ___kundakundAnvaye khyAte, khyAto dezigaNAgraNIH / babhau saGghAdhipaH zrImAn, padmanandI trirAzikaH // " Ama kyAMka trairAzikone vaizeSiko gaNAvyA che, kyAMka AjIviko o ja trairAzika ama kAM che, to tripuTI mahArAje jaNAvyuM che tema kyAMka trairAzika jainAcAryano ullekha che. A badhuM samagrapaNe jotAM oma lAge che ke trairAzikamatamAM mUlabhUta rIte AjIvika, vaizeSika ane jaina - o traNe matane lagatAM tattvo paDyAM haze. kAlakrame trairAzika paramparAmAM me tattvone lIdhe traNa phAMTA paDyA haze. jemAM aeka phAMTo AjIvikamatamAM vilIna thaI gayo, bIjo phAMTo vaizeSika darzana tarapha DhaLyo ane trIjo phAMTo mUla jainamArga sAthe pAcho joDAI gayo. uparokta paraspara virodhI vidhAno o phAMTAone anulakSIne lAge che. TraMkamAM, trairAzikamata ane tene lagatAM vidhAno vyApaka saMzodhana mAMge che. tajjJo A bAbatamA prakAza pAthare ovI apekSA. kalpa-sthavirAvalIgata trairAzikamatanI utpattinA ullekha-"therehiMto NaM chaDulUehito rohaguttehiMto kosiyaguttehito tattha NaM terAsiyA niggyaa|" - parathI paNa trairAzikamAnyatA dharAvatI jainazramaNa-paramparAno udbhava ja sthavirAvalIkAra jaNAve che ama kalpI zakAya tema che.