Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ નયવાદ
જૈન તત્ત્વજ્ઞાનની પરિભાષામાં “નયવાદ ની પરિભાષાનું પણ સ્થાન છે. નય પૂર્ણ સત્યની એક બાજુને જાણનારી દૃષ્ટિનું નામ છે. આવા નયના સાત પ્રકાર જૈન શાસ્ત્રોમાં પ્રાચીન સમયથી મળે છે, જેમાંના પહેલા નયનું નામ છે “પૈગમ. ગમ' શબ્દનું મૂળ અને એને અર્થ
એ કહેવાની જરૂર નથી કે ગમ” શબ્દ “નિગમ' ઉપરથી બન્યો છે. આ નિગમો વૈશાલીમાં હતા અને એના ઉલ્લેખ સિક્કાઓમાં પણ મળે છે. એકસરખે કારોબાર ચલાવનારી વિશેષને નિગમ કહે છે. એમાં એક પ્રકારની એકતા હોય છે, અને બધું ધૂળ વ્યવહાર એક જેવો ચાલે છે. એ જ “નિગમ ને ભાવ લઈને, એના ઉપરથી
ગમ' શબ્દ દ્વારા જૈન પરંપરાએ એક એવી દષ્ટિનું સૂચન કર્યું છે કે જે સમાજમાં સ્થૂળ હોય છે, અને જેને આધારે જીવનવ્યવહાર ચાલે છે. બાકીના છ ને, એને આધાર અને એની સમજૂતી
નૈગમ પછી સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એવા છ શબ્દ દ્વારા આ આંશિક [ –સત્યના અમુક અંશને ગ્રહણ કરતી ] વિચારસરણીઓ સૂચવવામાં આવી છે. ઉપરની યે
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
નયવાદ
૨૧૩
દૃષ્ટિએ જોકે તત્ત્વજ્ઞાનની સાથે સંબંધ ધરાવે છે, પણ મૂળમાં એ તે સમયના રાજ્યવ્યવહાર અને સામાજિક વ્યવહારને આધારે ફલિત કરવામાં આવી છે, એટલું જ નહીં, બલ્ક ‘સંગ્રહ, “ વ્યવહાર વગેરે ઉપર જણાવેલ શબ્દ પણ તે સમયના ભાષાપ્રગમાંથી લેવામાં આવ્યા છે. અનેક ગણે મળીને રાજ્યવ્યવસ્થા કે સમાજ વ્યવસ્થા કરે છે, જે એક પ્રકારને સમુદાય કે સંગ્રહ હતા, અને જેમાં ભેદમાં અભેદ દૃષ્ટિનું પ્રાધાન્ય રહેતું હતું. તત્વજ્ઞાનના “સંગ્રહ” નયના અર્થમાં પણ એ જ ભાવ છે. વ્યવહાર ભલે રાજકીય હોય કે સામાજિક, પણ એ જુદી જુદી વ્યક્તિઓ કે જુદાં જુદાં જૂથ દ્વારા જ સિદ્ધ થાય છે. તત્ત્વજ્ઞાનના “ વ્યવહાર ” નયમાં પણ ભેદ એટલે વિભાજનને જ ભાવ મુખ્ય છે. વૈશાલીમાંથી મળેલા સિક્કાઓ ઉપરથી આપણે જાણી શકીએ છીએ કે “વ્યાવહારિક’ અને ‘વિનિશ્ચય મહામાત્ય ની જેમ ‘સૂત્રધાર પણ એક પદ-હેદ્દો હતો. મારા માનવા પ્રમાણે, સૂત્રધારનું કામ એ જ હોવું જોઈએ જે જૈન તત્વજ્ઞાનના “ઋજુસૂત્ર” નયથી કહેવા ધાર્યું છે. “અજુસૂત્ર નયને અર્થ છે–આગળ પાછળની (ભૂતભવિષ્યની) ગલીચીમાં ન જતાં કેવળ વર્તમાનનો જ વિચાર કરો. સંભવ છે, સૂત્રધારનું કામ પણ કંઈક એવું જ હોય કે જે સવાલે ઊભા થાય એનું તરત જ નિરાકરણ કરવામાં આવે. દરેક સમાજમાં, સંપ્રદાયમાં અને રાજ્યમાં પણ વિશિષ્ટ પ્રસંગે એ શબ્દ અર્થાત આશાને જ પ્રાધાન્ય આપવું પડે છે, જ્યારે બીજી રીતે મામલો થાળે પડતું હોય ત્યારે કોઈ એક વ્યક્તિને શબ્દ-આજ્ઞા જ અંતિમ પ્રમાણ માનવામાં આવે છે. શબ્દના આ મુખ્યપણને ભાવ, બીજે રૂપે, “શબ્દ” નયમાં સમાયેલો છે. ખુદ બુધે જ કહ્યું છે કે લિચ્છવીગણે જૂના રીતરિવાજોને અર્થાત રૂઢિઓને આદર કરે છે. કોઈ પણ સમાજ પ્રચલિત રૂઢિઓનું સર્વથા ઉમૂલન કરીને જીવી નથી શકત. “સમભિરૂઢ નયમાં રૂઢિના અનુસરણને ભાવ તાત્વિક દૃષ્ટિએ ધટાવ્યો છે. સમાજ, રાજ્ય અને ધર્મની અને વ્યવહારને લગતી
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનયમના પ્રાણ
૨૧૪
'
સ્થૂળ વિચારસરણી કે વ્યવસ્થા ગમે તેવી પ્રેમ ન હેાય, પણ એમાં જો સત્યની પારમાર્થિક દૃષ્ટિ ન હોય તો એ નથી જીવી શકતી કે નથી પ્રતિ સાધી શકતી. એવ'ભૂત' નય એ જ પારમાર્થિક દૃષ્ટિને સૂચક છે, જે તથાગતના તથા ' શબ્દમાં કે પાછળના મહાયાનના ‘તથતા’ શબ્દમાં રહેલી છે. જૈન પરંપરામાં પણ ‘ તત્તિ ’શબ્દ એ જ યુગથી અત્યાર સુધી પ્રચલિત છે, જે એટલું જ સૂચિત કરે છે કે અમે સત્ય જેવુ છે તેવુ જ સ્વીકારીએ છીએ.
[દઔચિ’ખં૰૧, પૃ૦ ૫૮૬૦ ]
અપેક્ષાએ અને અનેકાન્ત
મકાન કાઈ એક ખૂણામાં પુરુ' નથી થતું; એના અનેક ખૂણા પણ કાઈ એક જ દિશામાં નથી હોતા. પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ વગેરે એકબીજાથી વિરુદ્ધ દિશામાં આવેલ એક એક ખૂણામાં ઊભા રહીને કરવામાં આવેલું એ મકાનનુ અવલોકન પૃ ત નથી હેતું, પણ એ અયથા પણ નથી હતું. જુદા જુલ્લ સંભવિત બધાય ખૂણાઓમાં ઊભા રહીને કરવામાં આવેલાં સવિત અવલાકનાના સારસમુચ્ચય જ એ મકાનનું પૂણું અવલોકન છે. દરેક ખૂણામાંથી કરવામાં આવેલું દરેક અવલકન એ પૂર્ણ અવલાકનતુ અનિવાય 'ગ છે. એ જ પ્રમાણે કાઈ એક વસ્તુ કે સમગ્ર વિશ્વનું તાત્ત્વિક ચિંતન–દન પણ અનેક અપેક્ષાએથી થઈ શકે છે. મનની સજ રચના, એના ઉપર પડનારા આગંતુક સંસ્કાર! અને ચિંત્ય વસ્તુનુ સ્વરૂપ વગેરેના સમ્મેલનથી જ અપેક્ષા જન્મે છે. આવી અપેક્ષાએ અનેક હાય છે, જેને આશ્રય લઈને વસ્તુને વિચાર કરવામાં આવે છે. વિચારને આધાર આપવાને કારણે કે વિચારપ્રવાહના ઉદ્ગમનો આધાર બનવાને લીધે એ જ અપેક્ષા દષ્ટિકાણ કે દૃષ્ટિબિંદુ પણ કહેવાય છે. સ ંભવિત બધી અપેક્ષાથી—ભલે પછી એ વિરુદ્ધ જ કેમ ન દેખાતી હોય—કરવામાં આવતાં ચિંતન અને દર્શનેને સાર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નયવાદ
૨૧૫
સમુચ્ચય જ એ વિષયનું પૂર્ણ-અનેકાંત-દર્શન છે. અપેક્ષામાંથી ઉર્દૂ ભવતું દરેક દર્શન એ પૂર્ણ દર્શનનું એક એક અંગ છે, જે પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં, પૂર્ણ દર્શનમાં એને સમન્વય થતું હોવાને કારણે, ખરી રીતે અવિરુદ્ધ જ છે. સાત નાનું કાર્યક્ષેત્ર - જ્યારે કોઈની મનોવૃત્તિ વિશ્વમાં રહેલા બધાય ભેદોને–ભલે પછી એ ભેદો ગુણથી, ધર્મથી કે સ્વરૂપથી થયેલા હોય અથવા વ્યક્તિત્વને કારણે થયા હોય ભુલાવીને અર્થાત એ ભેદ તરફ મૂક્યા વગર જ એક માત્ર અખંડતાને વિચાર કરે છે, ત્યારે એને અખંડ કે એક જ વિશ્વનું દર્શન થાય છે. અમેદની એ ભૂમિકામાંથી નિષ્પન્ન થતા “સ્' શબ્દના એકમાત્ર અખંડ અર્થનું દર્શન, એ જ “સંગ્રહ નય છે. ગુણધર્મકૃત કે વ્યક્તિત્વકૃત ભેદ તરફ ખૂકનારી મનોવૃત્તિથી કરવામાં આવતું વિશ્વનું દર્શન વ્યવહારનય કહેવાય છે, કારણ કે લોકસિદ્ધ વ્યવહારની ભૂમિકારૂપે ભેદનું ખાસ સ્થાન છે. આ દર્શનથી “લત” શબ્દની મર્યાદા અખંડિત ન રહેતાં અનેક ખંડોમાં વહેંચાઈ જાય છે. એ જ ભેદ કરનારી અને વૃત્તિ કે અપેક્ષા કેવળ કાળકૃત ભેદો તરફ મૂકીને, કાર્યક્ષમ હોવાને લીધે, જ્યારે ફક્ત વર્તમાનને જ “સર' રૂપે જુએ છે, અને ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળને “સત્' શબ્દની વ્યાખ્યામાંથી દૂર કરે છે, ત્યારે એનાથી ફલિત થતું વિશ્વદર્શન “ઋજુસૂત્ર નય છે, કેમ કે એ ભૂત અને ભવિષ્યના ચક્રાવાને છેડી દઈને ફક્ત વર્તમાનની સીધી લીટી ઉપર ચાલે છે.
ઉપર જણાવેલી ત્રણે પ્રકારની મનોવૃત્તિઓ એવી છે કે જે શબ્દ કે શબ્દના ગુણધર્મોને આશ્રય લીધા વિના જ કઈ પણ વસ્તુનું ચિંતન કરે છે. તેથી જ એ ત્રણે પ્રકારનું ચિંતન અર્થન” કહેવાય છે. પણ એવી પણ મનોવૃત્તિ હોય છે કે જે શબ્દના ગુણધર્મોને આશ્રય લઈને જ અર્થને વિચાર કરે છે. તેથી જ આવી મનોવૃત્તિથી
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધર્મને પ્રાણ ફલિત થતા અર્થચિંતનને “શબ્દનય' કહે છે. શબ્દશાસ્ત્રીઓ-વૈયાકરણ જ મુખ્ય શબ્દનયના અધિકારી છે, કેમ કે એમનાં જ જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુઓથી શબ્દનયમાં વિવિધતા આવી છે.
જે શબ્દશાસ્ત્રીઓ બધાય શબ્દોને અખંડ અર્થાત અવ્યુત્પન્ન માને છે તેઓ વ્યુત્પત્તિભેદે અર્થભેદ ન માનવા છતાં લિંગ, પુરુષ, કાળ વગેરે જુદી જુદી જાતના શબ્દધના આધારે અર્થનું વૈવિધ્ય દર્શાવે છે. એમનું એ પ્રકારે અર્થભેદનું દર્શન “શબ્દ”નય કે “સાંપ્રત’નય છે. દરેક શબ્દને વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ જ માનવાવાળી મને વૃત્તિથી વિચાર કરનારા શાબ્દિકે પર્યાયના–અર્થાત્ એકાઈક સમજવામાં આવતા શબ્દોનાઅર્થમાં પણ વ્યુત્પત્તિભેદે ભેદ માને છે. શક, ઇદ્ર વગેરે જેવા પર્યાયવાચી શબ્દોના અર્થભેદનું એમણે કરેલું એ દર્શન ‘સમભિરૂઢ' નય કહેવાય છે. વ્યુત્પત્તિના ભેદે જ નહીં, બલકે એક જ વ્યુત્પત્તિથી ફલિત થતા અર્થની હયાતી અને ગેરહયાતીના ભેદને લીધે પણ જે દર્શન અર્થભેદ માને છે, એને “એવંભૂત નય કહે છે. આ તાર્કિક છ નો ઉપરાંત એક નિંગમ' નામને નય પણ છે, જેમાં નિગમ અર્થાત દેશની રૂઢિ પ્રમાણે અભેદગામી અને ભેદગામી બધા પ્રકારના વિચારને સમાવેશ માનવામાં આવ્યો છે. મુખ્યત્વે આ જ સાત નય છે. પણ કેઈ એક અંશને અર્થાત દષ્ટિબિંદુને લઈને પ્રવૃત્ત થતા બધી જાતના વિચાર તે તે અપેક્ષાને સૂચિત કરતા નો જ છે. દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નય
શાસ્ત્રમાં દિવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એવા બે નય પણ પ્રસિદ્ધ છે. પણ એ ન ઉપર જણાવેલ સાત નથી જુદા નથી, પરંતુ એમનું જ ટૂંકું વર્ગીકરણ કે ભૂમિકા માત્ર છે. દ્રવ્ય અર્થાત્ સામાન્ય, અન્વય, અભેદ કે એકત્વને અનુલક્ષીને કરવામાં આવતે વિચાર એ દ્રવ્યાર્થિક નય છે. નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર, એ ત્રણે દ્રવ્યાર્થિક જ છે. આમાંથી સંગ્રહ તે શુદ્ધ અભેદને વિચાર કરનાર હોવાથી શુદ્ધ કે મૂળ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
નયવાદ
૨૧૭
દવ્યાર્થિક જ છે, જ્યારે વ્યવહાર અને નગમની પ્રવૃત્તિ ભેદગામી હોવા છતાં પણ કોઈ ને કોઈ પ્રકારના અભેદને પણ અવલંબીને જ ચાલે છે. એટલા માટે એને પણ દ્રવ્યાર્થિક જ માનવામાં આવ્યા છે. અલબત્ત, એ સંગ્રહ નયની જેમ શુદ્ધ નહીં પણ અશુદ્ધ-મિશ્રિત દ્રવ્યાર્થિક જ છે.
પર્યાય એટલે વિશેષ, વ્યાવૃત્તિ કે ભેદને જ અનુલક્ષીને પ્રવૃત્ત થતો વિચારમાર્ગ પર્યાયાર્થિક નય છે. “જુસૂત્ર વગેરે બાકીના ચારે નયને પર્યાયાર્થિક જ ગણવામાં આવ્યા છે. અભેદને છેડીને એક માત્ર ભેદને વિચાર આજુસૂત્રનયથી શરૂ થાય છે, તેથી એને જ શાસ્ત્રમાં પર્યાયાર્થિક નયની પ્રકૃતિ કે મૂળ આધાર કહેલ છે. પાછલા ત્રણ ને એ જ મૂળભૂત પર્યાયાર્થિકના એક રીતે વિસ્તાર માત્ર છે.
ફક્ત જ્ઞાનને ઉપયોગી માનીને એને આધારે પ્રવૃત્ત થતી વિચારધારાને જ્ઞાનનય કહે છે, તે ફકત ક્રિયાને આધારે પ્રવૃત્ત થતી વિચારધારા ક્રિયાનેય છે. નયરૂપી આધારસ્તંભે અપાર હોવાથી વિશ્વનું પૂર્ણ દર્શન–અનેકાંત પણ નિઃસીમ છે.
[દઔચિંખ ૨, પૃ. ૧૭૩-૧૭૨] નિશ્ચય અને વ્યવહારનયને અન્ય દશનેમાં સ્વીકાર
જૈન પરંપરામાં નિશ્ચય અને વ્યવહારનય પ્રસિદ્ધ છે. વિદ્વાન જાણે છે કે આ જ નવિભાગની આધારભૂત દષ્ટિને સ્વીકાર અન્ય દર્શનેમાં પણ કરવામાં આવ્યો છે. બૌદ્ધ દર્શન ઘણું પ્રાચીન સમયથી પરમાર્થ અને સંસ્કૃતિ, એ બે દૃષ્ટિઓનું નિરૂપણ કરતું આવ્યું છે. શાંકર વેદાંતની પારમાર્થિક તથા વ્યાવહારિક કે માયિક દૃષ્ટિ પ્રસિદ્ધ છે. આ રીતે જેન–જેનેતર દર્શનેમાં પરમાર્થ કે નિશ્ચય અને સંસ્કૃતિ કે વ્યવહારદષ્ટિને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે, પણ એ દર્શનમાં એ બે દષ્ટિઓનું કરવામાં આવેલું નિરૂપણ સાવ જુદું જુદું છે. જોકે જેનેતર બધાંય દર્શનમાં નિશ્ચયદષ્ટિસંમત તત્વનિરૂપણ એક નથી, તેપણુ બધાંય એક્ષલક્ષી દર્શનમાં નિશ્ચયદષ્ટિસંમત આચાર અને ચારિત્ર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
જૈનધર્મને પ્રાણ તે એક જ છે–ભલે પછી એનાં પરિભાષા, વગીકરણ વગેરે જુદાં હોય. અહીં તે જોવાનું એ છે કે જેના પરંપરામાં નિશ્ચય અને વ્યવહારરૂપે જે બે દૃષ્ટિઓ માનવામાં આવી છે, એ તત્વજ્ઞાન અને આચાર, એ બને ક્ષેત્રોને લાગુ પાડવામાં આવી છે. બીજાં બધાય ભારતીય દર્શનેની જેમ જૈન દર્શનમાં પણ તત્વજ્ઞાન અને આચાર એ બંનેનો સમાવેશ થાય છે. તત્વજ્ઞાન અને આચારમાં એની ભિન્નતા
જ્યારે નિશ્ચય અને વ્યવહારનયને પ્રયોગ તત્ત્વજ્ઞાન અને આચાર બન્નેમાં થાય છે, ત્યારે સામાન્ય રૂપે શાસ્ત્રચિંતન કરનારને એ ભેદ નથી સમજાતો કે તત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં કરવામાં આવતા નિશ્ચય અને વ્યવહારનો પ્રયોગ આચારના ક્ષેત્રમાં કરવામાં આવતા એવા પ્રયોગથી ભિન્ન છે અને ભિન્ન પરિણામનો સૂચક પણ છે. તત્વજ્ઞાનની નિશ્ચયદષ્ટિ અને આચાર સંબંધી નિશ્ચયદષ્ટિ એ બને એક નથી. એ બન્નેની વ્યવહારદષ્ટિના સંબંધમાં પણ એમ જ સમજવું. એનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે : તત્વલક્ષી નિશ્ચય અને વ્યવહારદષ્ટિ
જ્યારે નિશ્ચયદષ્ટિથી તત્ત્વના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવું હોય તો એની મર્યાદામાં ફક્ત એ જ વાત આવવી જોઈએ કે જગતનાં મૂળતત્વ કયાં છે? કેટલાં છે ? અને એમનું ક્ષેત્ર-કાલ વગેરેથી નિરપેક્ષ સ્વરૂપ શું છે? અને જ્યારે વ્યવહારદષ્ટિએ તત્વનિરૂપણ કરવું હોય ત્યારે એ જ મૂળ તત્તના સ્વરૂપનું દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળા વગેરેની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. આ રીતે આપણે નિશ્રયદષ્ટિનો ઉપયોગ કરીને જૈન દર્શનસંમત તત્ત્વોનું સ્વરૂપ કહેવા છીએ તે ટૂંકમાં એમ કહી શકીએ કે ચેતન અને અચેતન એવા પરસ્પર અત્યન્ત વિજાતીય એવાં બે તત્ત્વ છે. બંને એકબીજા ઉપર અસર કરવાની
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
નયવાદ
શક્તિ પણ ધરાવે છે. ચેતનને સંકેચ-
વિસ્તાર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ વગેરેની અપેક્ષાએ હોવાથી એ વ્યવહારદષ્ટિથી સિદ્ધ છે. અચેતન. યુગલનું પરમાણુરૂપત્વ કે એકપ્રદેશાવગાહ્યત્વ, એ નિશ્ચયદષ્ટિને વિષય છે; જ્યારે એનું સ્કંધરૂપે પરિણમવું અથવા પિતાના ક્ષેત્રમાં બીજા અનન્ત પરમાણુ અને કૈધને અવકાશ આપો એ વ્યવહારદષ્ટિનું નિરૂપણ છે.
આચારલક્ષી નિશ્ચય અને વ્યવહારદષ્ટિ
પરંતુ આચારલક્ષી નિશ્રય અને વ્યવહારદષ્ટિનું નિરૂપણ જુદી. રીતે થાય છે. જેના દર્શન મેક્ષને પરમ પુરુષાર્થ માનીને એ દૃષ્ટિએ જ આચારની ગોઠવણ કરે છે. તેથી જે આચાર સીધેસીધા મેક્ષલક્ષી છે એ જ નિશ્ચય આચાર છે. આ આચારમાં દૃષ્ટિભ્રમ (મિથ્યાદષ્ટિ) અને કાષાયિક વૃત્તિઓના નિમૅલીકરણને જ સમાવેશ થાય છે. પણું વ્યાવહારિક આચાર આવ એકરૂપ નથી. નિશ્ચયદષ્ટિના આચારની ભૂમિકામાંથી નિષ્પન્ન થયેલા એવા ભિન્ન ભિન્ન દેશ, કાલ, જાતિ, સ્વભાવ, રુચિ વગેરે પ્રમાણે ક્યારેક ક્યારેક પરસ્પર વિરુદ્ધ દેખાતા પણ આચારો વ્યાવહારિક આચારકોટીમાં ગણાય છે. નિશ્ચયદષ્ટિના આચારની ભૂમિકામાં રહેલ એક જ વ્યક્તિ અનેક પ્રકારના વ્યાવહારિક આચારોમાંથી પસાર થાય છે. આ રીતે આપણે જોઈએ છીએ કે આચારલક્ષી નિશ્રયદષ્ટિ કે વ્યવહારદષ્ટિ મુખ્યત્વે મેક્ષની દષ્ટિએ જ વિચાર કરે છે, જ્યારે તનિરૂપક નિશ્ચય કે વ્યવહારદષ્ટિ ફક્ત જગતના સ્વરૂપને અનુલક્ષીને પ્રવૃત્ત થાય છે. '
તલક્ષી અને આચારલક્ષી નિશ્ચય-વ્યવહારદષ્ટિ વચ્ચે બીજું મહત્વનું અંતર
તત્ત્વજ્ઞાન અને આચારલક્ષી આ બને નયે વચ્ચે એક બીજાં પણ મહત્વનું અંતર છે, જે ધ્યાન આપવા જેવું છે. નિશ્ચયષ્ટિ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનધમ ના પ્રાણ
૨૨૦
સંમત તત્ત્વાનું સ્વરૂપ આપણે બધા સામાન્ય જિજ્ઞાસુઓ કયારેય પ્રત્યક્ષ કરી નથી શકતા. જે વ્યક્તિએ તત્ત્વસ્વરૂપના સાક્ષાત્કાર કર્યો હાય એવી કાઈ વ્યક્તિના કથન ઉપર શ્રદ્ધા રાખીને જ આપણે એવા સ્વરૂપને માનીએ છીએ. પણ આચારની ખાબતમાં એવું નથી. કાઈ પણ જાગરૂક સાધક પોતાની આંતરિક સત્-અસત્ વૃત્તિઓને અને એની તીવ્રતા-મંદતાના તારતમ્યને સીધેસીધાં વિશેષ પ્રત્યક્ષરૂપે જાણી શકે છે; જ્યારે બીજી વ્યક્તિને માટે પહેલી વ્યક્તિની વૃત્તિઓ સથા પરાક્ષ છે. નિશ્ચયદષ્ટિ હૈાય કે વ્યવહારદષ્ટિ, તત્ત્વજ્ઞાનનું સ્વરૂપ તે તે દર્શનના બધાય અનુયાયીઓને માટે એકસરખું હોય છે, તેમ જ એ એકસરખી પરિભાષાથી બંધાયેલુ હોય છે. પણ નિશ્ચયદષ્ટિ અને વ્યવહારદષ્ટિએ આચારનું સ્વરૂપ એવું નથી હતું. પ્રત્યેક વ્યક્તિના નિશ્ચયદષ્ટિને આચાર એને માટે પ્રત્યક્ષ છે. આ અલ્પ વિવેચનથી ફક્ત એટલું જ સૂચિત કરવાનું છે કે નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય, આ બે શબ્દે ભલે સમાન હોય, પણ તત્ત્વજ્ઞાન અને આચારના ક્ષેત્રમાં એ જુદી જુદી દષ્ટિએ લાગુ થાય છે, અને આપણને જુદાં જુદાં પરિણામ તરફ ારી જાય છે.
જૈન અને ઉપનિષદના તત્ત્વજ્ઞાનની નિશ્ચયતિ વચ્ચે ભેદ
નિશ્ચયદ્રષ્ટિએ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનની ભૂમિકા ઉપનિષદના તત્ત્વજ્ઞાનથી સાવ જુદી છે. પ્રાચીન મનાતાં બધાં ઉપનિષદ સત્, અસત્, આત્મા, બ્રહ્મ, અવ્યક્ત, આકાશ વગેરે ભિન્ન ભિન્ન નામેાથી જગતના મૂળનું નિરૂપણ કરીને કેવળ એક જ નિષ્કર્ષોં ઉપર પહોંચે છે કે જગત જડ, ચેતન વગેરે રૂપે ગમે તેવુ નાનારૂપ કૅમ ન હેાય, પણ એના મૂળમાં અસલી તત્ત્વ તો કેવળ એક જ છે; જ્યારે જેન દર્શન જગતના મૂળમાં કાઈ એક તત્ત્વને સ્વીકાર નથી કરતું; ઊલટુ પરસ્પર વિજાતીય એવાં સ્વતંત્ર એ તત્ત્વાના સ્વીકાર કરીતે, તે આધારે વિશ્વની વિવિધતાની વ્યવસ્થા કરે છે. ચાવીસ તત્ત્વ માનનાર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ નયવાદ 221 સાંખ્યદર્શન અને શાંકર વગેરે વેદાંતશાખાઓ સિવાયના ભારતીય દશમાં એવું કઈ દર્શન નથી જે જગતના મૂળરૂપે ફક્ત એક જ તત્વને સ્વીકાર કરતું હોય. ન્યાય-વૈશેષિક હોય કે પચીસ તત્વ માનનાર સાંખ્ય યોગ હોય કે પૂર્વમીમાંસા હેય, બધા પોતપોતાની ઢબે જગતના મૂળમાં અનેક તને સ્વીકાર કરે છે. એથી જ સ્પષ્ટ, છે કે જેને તત્વચિંતનની પ્રકૃતિ ઉપનિષદના તત્વચિંતનની પ્રકૃતિથી, સર્વથા ભિન્ન છે. દિઓચિંક નં. 2, પૃ૦ 498-500 કે