Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa gyArahavAM pravacana 189
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhamma-sUtra dhammo maMgalamukkiTheM, ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namaMsanti, jassa dhamme sayA mnno|| dharma sarvazreSTha maMgala hai| (kauna sA dharma?) ahiMsA, saMyama aura taparUpa dhrm| jisa manuSya kA mana ukta dharma meM sadA saMlagna rahatA hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN| 190
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anazana ke bAda mahAvIra ne dUsarA bAhya-tapa UNodarI kahA hai| UNodarI kA artha hai : apUrNa bhojana, apUrNa AhAra / Azcarya hogA ki anazana ke bAda UNodarI ke lie kyoM mahAvIra ne kahA hai! anazana kA artha to hai niraahaar| agara UNodarI ko kahanA bhI thA to anazana ke pahale kahanA thA, thor3A aahaar| aura Amataura se jo loga bhI anazana kA abhyAsa karate haiM ve pahale UNodarI kA abhyAsa karate haiN| ve pahale AhAra ko kama karane kI koziza karate haiN| jaba AhAra kama meM suvidhA ho jAtI hai, Adata ho jAtI hai tabhI ve anazana kA prayoga karate haiM aura vaha bilakula hI galata hai| mahAvIra ne jAnakara hI pahale anazana kahA aura phira UNodarI khaa| UNodarI kA abhyAsa AsAna hai| lekina eka bAra UNodarI kA abhyAsa ho jAe to abhyAsa ho jAne ke bAda anazana kA koI artha, koI prayojana nahIM raha jaataa| vaha maiMne Apase kala kahA ki anazana to jitanA Akasmika ho aura jitanA abhyAsazUnya ho, jitanA prayatnarahita ho, jitanA avyavasthita aura arAjaka ho, utanI hI bar3I chalAMga bhItara dikhAI par3atI hai| UNodarI ko dvitIya nambara mahAvIra ne diyA hai, usakA kAraNa samajha lenA jarUrI hai| UNodarI zabda kA to itanA hI artha hotA hai ki jitanA peTa mAMge utanA nahIM denaa| lekina Apako yaha patA hI nahIM hai ki peTa kitanA mAMgatA hai| aura akasara jitanA mAMgatA hai vaha peTa nahIM mAMgatA hai, vaha ApakI Adata mAMgatI hai| aura Adata meM aura svabhAva meM pharka na ho to atyaMta kaThina ho jAegI bAta / jaba roja Apako bhUkha lagatI hai, to Apa isa bhrama meM mata rahanA ki bhUkha lagatI hai| svAbhAvika bhUkha to bahuta muzkila se lagatI hai; niyama se baMdhI huI bhUkha roja laga AtI hai| jIva vijJAnI kahate haiM, bAyolAjisTa kahate haiM ki AdamI ke bhItara eka bAyolAjikala klAka hai, AdamI ke bhItara eka jaivika ghar3I hai| lekina AdamI ke bhItara eka haibiTa klAka bhI hai, Adata kI ghar3I bhI hai| aura jIva vijJAnI jisa ghar3I kI bAta karate haiM, jo hamAre gahare meM hai usake Upara hamArI Adata kI ghar3I jo hamane abhyAsa se nirmita kara lI hai| isa pRthvI para aise kabIle haiM, tAroM varSa se| aura jaba unheM pahalI bAra patA calA ki aise loga bhI haiM jo dina meM do bAra bhojana karate haiM to ve bahuta hairAna hue| unakI samajha meM hI nahIM AyA ki dina meM do bAra bhojana karane kA kyA prayojana hotA hai! isa pRthvI para aise kabIle haiM jo dina meM do bAra bhojana kara rahe haiM hajAroM varSoM se| aise bhI kabIle haiM jo dina meM pAMca bAra bhI bhojana kara rahe haiN| isakA bAyolAjikala, jaivika jagata se koI saMbaMdha nahIM hai| hamArI AdatoM kI bAta hai| AdateM hama nirmita kara lete haiM isalie AdateM hamArA dUsarA svabhAva bana jAtI haiN| aura hamArA phira pahalA prAthamika svabhAva AdatoM ke jAla ke nIce DhaMka jAtA hai| 191
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 jhena phakIra bokojU se kisI ne pUchA ki tumhArI sAdhanA kyA hai? usane kahA--jaba mujhe bhUkha lagatI hai taba maiM bhojana karatA huuN| aura jaba majhe nIMda AtI hai taba maiM so jAtA hai| aura jaba merI nIMda TaTatI hai taba maiM jaga jAtA hai| usa AdamI ne kahA-yaha bhI koI sAdhanA hai, yaha to hama sabhI karate haiM! bokojU ne kahA-kAza, tuma sabhI yaha kara lo to isa pRthvI para buddhoM kI ginatI karanA muzkila ho jaae| yaha tuma nahIM karate ho| tumheM jaba bhUkha nahIM lagatI, taba bhI tuma khAte ho| aura jaba tumheM bhUkha lagatI hai taba bhI tuma ho sakatA hai, na khAte ho| aura jaba tumheM nIMda nahIM AtI, taba tuma so jAte ho| aura yaha bhI ho sakatA hai ki jaba tumheM nIMda AtI ho taba tuma na sote ho| aura jaba tumhArI nIMda nahIM TUTatI taba tuma use tor3a lete ho, aura jaba TUTanI cAhie taba tuma soe raha jAte ho| yaha vikRti hamAre bhItara doharI prakriyAoM se ho jAtI hai| eka to hamArA svabhAva hai, jaisA prakRti ne hameM nirmita kiyaa| prakRti sadA santulita hai| prakRti utanA hI mAMgatI hai jitanI jarUrata hai| AdatoM kA koI anta nahIM hai| AdateM abhyAsa hai, aura abhyAsa se kitanA hI mAMgA jA sakatA hai| sunA hai maiMne ki mullA nasaruddIna ke gAMva meM eka pratiyogitA huI ki kauna AdamI sabase jyAdA bhojana kara sakatA hai| mullA ne sabhI pratiyogiyoM ko bahuta pIche chor3a diyaa| koI bIsa roTI para ruka gayA, koI paccIsa roTI para ruka gayA, koI tIsa roTI para ruka gyaa| phira loga ghabarAne lage kyoMki mullA pacAsa roTI para cala rahA thA, aura loga ruka gaye the| logoM ne kahA-mullA, aba tuma jIta hI gae ho| aba tuma akAraNa apane ko parezAna mata karo, aba tuma ruko| mullA ne kahA- maiM eka hI zarta para ruka sakatA hUM ki mere ghara koI khabara na pahuMcAe, nahIM to merA sAMjha kA bhojana patnI nahIM degii| yaha khabara ghara taka na jAe ki maiM pacAsa roTI khA gayA, nahIM to sAMjha kA bhojana gar3abar3a ho jaaegaa| ___ Apa isa peTa ko aprAkRtika rUpa se bhI bhara sakate haiM, vikSipta rUpa se bhI bhara sakate haiN| peTa ko hI nahIM, yahAM udara kevala sAMketika hai| hamArI pratyeka iMdriya kA udara hai; hamArI pratyeka iMdriya kA peTa hai| aura Apa pratyeka iMdriya ke udara ko jarUrata se jyAdA bhara sakate haiN| jitanA dekhane kI jarUrata nahIM hai utanA hama dekhate haiN| jitanA sunane kI jarUrata nahIM hai utanA hama sunate haiN| aura isakA pariNAma bar3A adabhuta hotA hai| vaha pariNAma yaha hotA hai ki jitanA jyAdA hama sunate haiM utane hI sunane kI kSamatA aura saMvedanazIlatA kama ho jAtI hai; isalie tRpti bhI nahIM milatI hai| aura jaba tRpti nahIM milatI to visiyasa sarkila paidA hotA hai| hama socate haiM aura jyAdA dekheM to tRpti milegii| aura jyAdA khAeM to tRpti milegii| jitanA jyAdA khAte haiM utanA hI vaha jo svabhAva kI bhUkha hai, vaha dabatI aura naSTa hotI hai| aura vahI tRpta ho sakatI hai| aura jaba vaha daba jAtI hai, naSTa ho jAtI hai, vismRta ho jAtI hai to ApakI jo Adata kI bhUkha hai, vaha kabhI tRpta nahIM ho sakatI hai kyoMki usakI tRpti kA koI aMta nahIM hai| niraMtara hama sunate haiM ki vAsanAoM kA koI aMta nahIM hai| lekina saccAI yaha hai ki svabhAva meM jo bhI vAsanAeM haiM, una sabakA aMta nahIM hai| Adata se jo vAsanAeM hama nirmita karate haiM unakA koI aMta nahIM hai| isalie kisI jAnavara ko Apa bImArI meM khAne ke lie rAjI nahIM kara skte| jo hoziyAra jAnavara haiM ve to jarA bImAra hoMge ki vAmiTa kara deMge, vaha jo peTa meM hai use bAhara pheMka deNge| ve prakRti se jIte haiM, AdamI Adata se jItA hai aura Adata se jIne ke kAraNa hama apane ko roja-roja asvAbhAvika karate cale jAte haiN| yaha asvAbhAvika honA itanA jyAdA ho jAtA hai ki hameM yAda hI nahIM rahatA hai ki hamArI prAkRtika AkAMkSAeM kyA haiM! to bAyolAjisTa jisa jIva ghar3I kI bAta karate haiM, vaha hamAre bhItara hai| para hama usakI suneM taba! vaha hameM kahatI hai-kaba bhUkha lagI hai; vaha hameM kahatI hai ki kaba so jAnA hai; vaha hameM kahatI hai ki kaba uTha AnA hai| lekina hama usakI sunate nahIM, hama usake Upara apanI vyavasthA dete haiN| toUNodarI bahuta kaThina hai| kaThina isa lihAja se hai ki Apako pahale to yahI patA nahIM ki svAbhAvika 192
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa bhUkha kitanI hai| to pahale to svAbhAvika bhUkha khojanI pdd'e| isIlie anazana ko pahale rakhA hai| anazana ApakI svAbhAvika bhUkha ko khojane meM sahayogI hogaa| jaba Apa bilakula bhUkhe raheMge -jaba bhUkhe raheMge, lekina isa saMkalpa para Apa pIche caleMge to Apa thor3e hI samaya meM pAeMge ki Adata kI bhUkha to bhUla gaI kyoMki vaha asalI bhUkha na thii| vaha do cAra dina pukAra kara AvAja de dI ki bhUkha lagI hai, ThIka samaya pr| phira do-cAra dina Apa usakI nahIM suneMge, vaha zAMta ho jaaegii| phira Apake bhItara se svAbhAvika bhUkha AvAja degii| jaba Apa usakI bhI nahIM suneMge tabhI Apake bhItara kA yaMtra rUpAMtarita hogA aura Apa svayaM ko pacAne ke kAma meM lgeNge| ___ to pahale Adata kI bhUkha ttuuttegii| vaha tIna dina meM TUTa jAtI hai, cAra dina meM TUTa jAtI hai; eka do dina kisI ko Age pIche lagatA hai| phira svAbhAvika bhUkha kI vyavasthA TUTegI aura taba Apa dUsarI vyavasthA para jaaeNge| lekina anazana meM Apako patA cala jAegA ki jhUThI AvAja kyA thI aura saccI AvAja kyA thii| kyoMki jhUThI AvAja mAnasika hogii| dhyAna rahe, seribrala hogii| jaba Apako jhUThI bhUkha lagegI to mana kahegA ki bhUkha lagI hai| aura jaba asalI bhUkha lagegI to pUre zarIra kA royAM-royAM kahegA ki bhUkha lagI hai| agara jhUThI bhUkha lagI hai, agara Apa bAraha baje roja dopahara bhojana karate haiM to ThIka bAraha baje laga jaaegii| lekina agara kisI ne ghar3I eka ghaMTA Age pIche kara dI ho to ghar3I meM jaba bAraha bajeMge taba laga jaaegii| Apako patA nahIM honA cAhie ki aba eka baja gayA hai, aura ghar3I meM bAraha hI baje hoM, to Apa eka baje taka binA bhUkha lage raha jaaeNge| kyoMki Adata kI, mana kI bhUkha mAnasika hai, zArIrika nahIM hai| vaha bAhara kI ghar3I dekhatI rahatI hai, bAraha baja gae, bhUkha laga gii| gyAraha hI baje hoM asalI meM lekina ghar3I meM bAraha bajA die gae hoM to ApakI bhUkha kA krama tatkAla paidA ho jAegA ki bhUkha laga gyii| mAnasika bhUkha mAnasika hai; jhUThI bhUkha mAnasika hai| vaha mana se lagatI hai, zarIra se nhiiN| tIna cAra dina ke anazana meM mAnasika bhUkha kI vyavasthA TUTa jAtI hai| zArIrika bhUkha zurU hotI hai| Apako pahalI daphA lagatA hai ki zarIra se bhUkha A rahI hai| isako hama aura taraha se dekha sakate __ manuSya ko chor3akara sAre pazu aura pakSiyoM kI yauna vyavasthA sAvadhika hai| eka vizeSa mausama meM ve yauna pIr3ita hote haiM, kAmAtura hote haiM; bAkI varSabhara nahIM hote| sirpha AdamI akelA jAnavara hai jo varSabhara kAma pIr3ita hotA hai| yaha kAma pIr3A mAnasika hai, meMTala hai| agara AdamI bhI svAbhAvika ho to vaha bhI eka sImA meM, eka samaya para kAmAtara hogA: zeSa samaya kAmAtaratA nahIM hogii| lekina AdamI ne sabhI svAbhAvika vyavasthA ke Upara mAnasika vyavasthA jar3a dI hai| sabhI cIjoM ke Upara usane apanA iMtajAma alaga se kara liyA hai| vaha alaga iMtajAma hamAre jIvana kI vikati hai. aura hamArI vikSiptatA hai| na to Apako patA calatA hai ki Apa meM kAmavAsanA jagI hai, vaha svAbhAvika hai, bAyolAjikala hai yA sAikolAjikala hai! Apako patA nahIM calatA kyoMki bAyolAjikala kAmavAsanA ko Apane jAnA hI nahIM hai| isake pahale ki vaha jagatI, mAnasika kAmavAsanA jaga jAtI hai| choTe-choTe bacce jo ki caudaha varSa meM jAkara bAyolAjikalI mecyora hoMge, jaivika arthoM meM kAmavAsanA ke yogya hoMge, lekina caudaha varSa ke pahale hI mAnasika vAsanA ke ve bahuta pahale yogya aura samartha ho gae hote haiN| sunA hai maiMne ki eka bUr3hI aurata apane nAtI-potoM ko lekara ajAyabaghara meM gyii| vahAM sTArka nAma ke pakSI ke bAbata yUropa meM kathA hai, baccoM ko samajhAne ke lie ki jaba ghara meM bacce paidA hote haiM to bar3e-bUr3hoM se bacce pUchate haiM ki bacce kahAM se Ae? to bar3e-bUr3he kahate haiM--yaha sTArka pakSI le aayaa| vahAM ajAyabaghara meM sTArka pakSI ke pAsa vaha bUr3hI gyii| una baccoM ne pUchA-yaha kauna-sA pakSI hai? usa bUr3hI ne kahA-yaha vahI pakSI hai jo baccoM ko lAtA hai| choTe-choTe bacce haiM, ve eka dUsare kI tarapha dekhakara haMse, aura 193
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 eka bacce ne apane par3ausI bacce se kahA ki kyA isa nAsamajha bUr3hI ko hama asalI rAja batA deM? me vI Taila hara di riyala sIkreTa, disa puara olDa leddii| isako abhI taka patA nahIM isa garIba ko, yaha abhI sTArka pakSI se samajha rahI hai ki bacce Ate haiN| cAroM tarapha kI havA, cAroM tarapha kA vAtAvaraNa bahuta choTe-choTe baccoM ke mana meM eka mAnasika kAmAturatA ko jagA detA hai| phira yaha mAnasika kAmAturatA unake Upara hAvI ho jAtI hai, yaha jIvanabhara pIchA karatI hai| aura unheM patA hI nahIM calegA ki jo bAyolAjikala arja thI, vaha jo jaivika vAsanA thI, vaha uTha hI nahIM pAyI, yA jaba uThI taba unheM patA nahIM claa| aura taba eka adabhuta ghaTanA ghaTegI, aura vaha adabhuta ghaTanA yaha hai ki ve kabhI tRpta na hoNge| kyoMki mAnasika kAmavAsanA kabhI tapta nahIM ho sakatI hai, jo vAstavika nahIM hai vaha tRpta nahIM ho sktaa| asalI bhUkha tRpta ho sakatI hai; jhUThI bhUkha tRpta nahIM ho sktii| isalie vAsanAeM to tRpta ho sakatI haiM lekina hamAre dvArA jo kalTIveTeDa DijAyarsa haiM, hamane hI jo Ayojana kara lI haiM vAsanAeM, ve kabhI tRpta nahIM ho sktiiN| ___ isalie pazu-pakSI, ve bhI vAsanAoM meM jIte haiM, lekina hamAre jaise tanAvagrasta nahIM haiN| koI tanAva nahIM dikhAI par3atA unameM / gAya kI AMkha meM jhAMkakara dekhie, vaha koI nirvAsanA ko upalabdha nahIM ho gayI hai, koI RSi-muni nahIM ho gaI hai, koI tIrthaMkara nahIM ho gayI hai, para usakI AMkhoM meM vahI saralatA hotI hai jo tIrthaMkara kI AMkhoM meM hotI hai| bAta kyA hai? vaha to vAsanA meM jI rahI hai| lekina phira bhI usakI vAsanA prAkRtika hai| prAkRtika vAsanA tanAva nahIM lAtI hai| Upara nahIM le jA sakatI prAkRtika vAsanA, lekina nIce bhI nahIM giraatii| Upara jAnA ho to prAkRtika vAsanA se Upara uThanA hotA hai| lekina agara nIce giranA ho to prAkatika vAsanA ke Upara aprAkRtika vAsanA ko sthApita karanA hotA hai| __to anazana ko mahAvIra ne pahale kahA thA ki jhUThI bhUkha TUTa jAe, asalI bhUkha kA patA cala jAe, jaba royA-royAM pukArane lge| Apako pyAsa lagatI hai| jarUrI nahIM hai ki vaha pyAsa asalI ho| ho sakatA hai akhabAra meM koke kA aiDavaraTAijameMTa dekhakara lagI ho| jarUrI nahIM hai ki vaha pyAsa vAstavika ho| akhabAra meM dekhakara bhI-livvA liTila hATa... laga gayI ho| vaijJAnika, vizeSakara pana vizeSajJa bhalI-bhAMti jAnate haiM ki Apako jhUThI pyAse pakar3AyI jA sakatI haiM aura ve Apako jhUThI pyAse pakar3A rahe haiN| Aja jamIna para jitanI cIjeM bika rahI haiM, unakI koI jarUrata nahIM hai| Aja karIba-karIba duniyA kI pacAsa pratizata iMDasTrI una jarUratoM ko pUrA karane meM lagI haiM jo jarUrateM haiM hI nhiiN| para ve paidA kI jA sakatI haiN| AdamI ko rAjI kiyA jA sakatA hai ki jarUrateM haiN| aura eka daphA usake mana meM khayAla A jAe ki jarUrata hai, to jarUrata bana jAtI hai| pyAsa to Apako patA hI nahIM hai, vaha to kabhI registAna meM kalpanA kareM ki kisI registAna meM bhaTaka gae haiM aap| pAnI kA koI patA nahIM hai| taba Apako pyAsa lagegI, vaha Apake roeM-roeM kI pyAsa hogii| vaha Apake zarIra kA kaNa-kaNa maaNgegaa| vaha mAnasika nahIM ho sakatA, vaha kisI akhabAra ke vijJApana ko par3hakara nahIM lagI hogii| to anazana Apake bhItara vAstavika ko ughAr3ane meM sahayogI hogaa| aura jaba vAstavika ughar3a jAe to mahAvIra kahate haiM, uunnodrii| jaba vAstavika ughar3a jAe to vAstavika se kama lenaa| jitanI vAstavika-avAstavika bhUkha ko to pUrA karanA hI mata, vaha to khataranAka hai| vAstavika bhUkha kA jaba patA cala jAe taba vAstavika bhUkha se bhI thor3A kama lenA, thor3I jagaha khAlI rkhnaa| isa khAlI rakhane meM kyA rAja ho sakatA hai? AdamI ke mana ke niyama samajhanA jarUrI hai| hamAre mana ke niyama aise haiM ki hama jaba bhI koI kAma meM lagate haiM. yA kisI vAsanA kI tapti meM yA kisI bhakha kI tapti meM lagate haiM, taba eka sImA hama pAra karate haiN| vahAM taka bhUkha yA vAsanA aicchika hotI hai, vAlaMTarI hotI hai| usa sImA ke bAda nAnavAlaMTarI 194
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa ho jAtI hai| jaise hama pAnI ko garma karate haiN| pAnI sau DigrI para jAkara bhApa banatA hai| lekina agara Apa ninyAnabe DigrI para ruka jAeM to pAnI vApasa pAnI hI ThaNDA ho jaaegaa| lekina agara Apa sau DigrI ke bAda rukanA cAheM to phira pAnI vApasa nahIM lauTegA, vaha bhApa bana cukA hogaa| eka DigrI kA phAsalA phira lauTane nahIM degA, phira no-riTarna pvAiMTa A jAtA hai| agara Apa sau DigrI ke pahale ninyAnabe DigrI para ruka gae to pAnI garma hokara phira ThaMDA hokara pAnI raha jaaegaa| bhApa nahIM bnegaa| Apa ruka sakate haiM, abhI rukane kA upAya hai| sau DigrI ke bAda agara Apa rukate haiM to pAnI bhApa bana cukA hogaa| phira pAnI Apako milegA nhiiN| Apake hAtha ke bAhara bAta ho gyii| __ jaba Apa krodha ke vicAra se bharate haiM, taba bhI eka DigrI AtI hai, usake pahale Apa ruka sakate the| usa DigrI ke bAda Apa nahIM ruka sakeMge kyoMki Apake bhItara vAlaMTarI mekenijma jaba apanI vRtti ko nAnavAlaMTarI mekenijma ko sauMpa detA hai, phira Apake rukane ke bAhara bAta ho jAtI hai| ise ThIka se samajha leN| jaba aicchika yaMtra... sabase pahale Apake bhItara koI bhI cIja icchA kI bhAMti zurU hotI hai| eka sImA hai, agara Apa icchA ko bar3hAe hI cale gae to eka sImA para icchA kA yaMtra Apake bhItara jo ApakI icchA ke bAhara calanevAlA yaMtra hai, usako sauMpa detA hai| usake hAtha meM jAne ke bAda Apa nahIM roka skte| agara Apa krodha eka sImA ke pahale roka lie to roka lie, eka sImA ke bAda krodha nahIM rokA jA sakegA, vaha pragaTa hokara rhegaa| agara Apane kAmavAsanA ko eka sImA para roka liyA to ThIka, anyathA eka sImA ke bAda kAmavAsanA Apake aicchika yaMtra ke bAhara ho jaaegii| phira Apa usako nahIM roka skte| phira Apa vikSipta kI taraha usako pUrA karake hI raheMge, phira use rokanA muzkila hai| UNodarI kA artha hai-aicchika yaMtra se anaicchika yaMtra ke hAtha meM jaba jAtI hai koI bAta to usI sImA para ruka jaanaa| isakA matalaba itanA hI nahIM hai kevala ki Apa tIna roTI roja khAte haiM to Aja DhAI roTI khA leMge to UNodarI ho jaaegii| nahIM, UNodarI kA artha hai - icchA ke bhItara ruka jAnA, ApakI sAmarthya ke bhItara ruka jaanaa| apanI sAmarthya ke bAhara kisI bAta ko na jAne denA, kyoMki ApakI sAmarthya ke bAhara jAte hI Apa gulAma ho jAte haiN| phira Apa mAlika nahIM raha jaate| lekina mana pUrI koziza karegA ki klAimeksa taka le calo, kisI bhI cIja ko usake carama taka le clo| kyoMki mana ko taba taka tRpti nahIM mAlUma par3atI jaba taka koI cIja carama para na pahuMca jaaye| aura majA yaha hai ki carama para pahuMca jAne ke bAda sivAya viSAda, phrasTrezana ke kucha hAtha nahIM lgtaa| tRpti hAtha nahIM lgtii| agara mana ne bhojana ke saMbaMdha meM socanA zurU kiyA to vaha usa sImA taka khAyegA jahAM taka khA sakatA hai| aura phira dukhI, parezAna aura pIr3ita hogaa| __mullA nasaruddIna apane bur3hApe meM apane gAMva meM majisTreTa ho gyaa| pahalA jo mukadamA usake hAtha meM AyA vaha eka AdamI kA thA jo karIba-karIba nagna, sirpha aMDaraviyara pahane adAlata meM Akara khar3A huaa| aura usane kahA ki maiM lUTa liyA gayA hUM aura tumhAre gAMva ke pAsa hI lUTA gayA huuN| mullA ne kahA-mere gAMva ke pAsa hI lUTe gae ho? kyA-kyA tumhArA lUTa liyA gayA hai? usane saba pheharizta btaayii| mullA ne kahA-lekina jahAM taka maiM dekha sakatA hUM, tuma aMDaraviyara pahane hue ho| usane kahA-hAM, maiM aMDaraviyara pahane hue huuN| mullA ne kahA-merI adAlata tumhArA mukadamA lene se inakAra karatI hai| vI naivara DU ainIthiMga hApha-hArTeDalI eNDa paarshiylii| hamAre gAMva meM koI AdamI AdhA kAma nahIM karatA, na Adhe hRdaya se kAma karatA hai| agara hamAre gAMva meM lUTe gaye the to aMDaraviyara bhI nikAla liyA gayA hotaa| tuma kisI aura gAMva ke AdamiyoM ke dvArA lUTe gae ho| tumhArA mukadamA lene se maiM inakAra karatA huuN| 195
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 aisA kabhI hamAre gAMva meM haA hI nahIM hai| jaba bhI hama koI kAma karate haiM, hama pUrA hI karate haiN| jisa gAMva meM hama rahate haiM - icchAoM ke jisa gAMva meM hama rahate haiM vahAM bhI hama pUrA hI kAma karate haiN| vahAM bhI iMca bhara hama pahale nahIM lauttte| aura carama ke bAda sivAya viSAda ke kucha hAtha nahIM lgtaa| lekina jaise hI hama kisI vAsanA meM bar3hanA zurU karate haiM, vAsanA khIMcatI hai, aura jitanA hama Age bar3hate haiM, usake khIMcane kI zakti bar3hatI jAtI hai aura hama kamajora hote cale jAte mahAvIra kahate haiM-carama para pahuMcane ke pahale ruka jaanaa| usakA matalaba yaha hai ki jaba kisI ko krodha itanA A gayA ho ki vaha hAtha uThAkara Apako coTa hI mArane lage-taba mahAvIra kahate haiM-jaba hAtha dUsare ke sira ke karIba hI pahuMca jAe taba ruka jaanaa| taba tumhArI mAlakiyata kA tumheM anubhava hogaa| usa vakta rukanA sarvAdhika kaThina hai| bahuta kaThina hai| usa vakta mana kahegA-aba kyA rukanA? musalamAna khalIphA alI ke saMbaMdha meM eka bahuta adabhuta ghaTanA hai| yuddha ke maidAna meM lar3a rahA hai| varSoM se yaha yuddha cala rahA hai| vaha ghar3I A gayI jaba usane apane duzmana ko nIce girA liyA aura usakI chAtI para baiTha gayA aura usane apanA bhAlA uThAyA aura usakI chAtI meM bhoMkane ko hai| eka kSaNa kI aura dera thI ki bhAlA duzmana kI chAtI meM ArapAra ho jaataa| usa duzmana kI, jo varSoM se parezAna kie hae thA aura isI kSaNa kI pratIkSA thI alI ko| lekina usa nIce par3e duzmana ne, jaise hI bhAlA alI ne bhoMkane ke lie uThAyA, alI ke muMha para thUka diyaa| alI ne apanA muMha para par3A thUka poMcha liyA, bhAlA vApasa apane sthAna para rakha diyA, aura usa AdamI se kahA ki kala aba hama phira ldd'eNge| para usa AdamI ne kahA-yaha maukA alI tuma cUka rahe ho| maiM tumhArI jagaha hotA to nahIM cUka sakatA thaa| isakI tuma varSoM se pratIkSA karate the| maiM bhI pratIkSA karatA thaa| saMyoga ki tuma Upara ho, maiM nIce huuN| pratIkSA merI bhI yahI thii| agara tumhArI jagaha maiM hotA to yaha uThA huA bhAlA vApasa nahIM lauTa sakatA thaa| isI ke lie to do varSa se parezAna haiN| tuma kyoM chor3a kara jA rahe ho? ___ alI ne kahA- mujhe muhammada kI AjJA hai ki agara hiMsA bhI karo to krodha meM mata krnaa| hiMsA bhI karo to krodha meM mata krnaa| eka to hiMsA karanA mata aura agara hiMsA bhI karo to krodha meM mata krnaa| abhI taka maiM zAnti se lar3a rahA thaa| lekina terA mere Upara thUka denA, mere mana meM krodha uTha aayaa| aba kala hama phira ldd'eNge| abhI taka maiM zAnti se lar3a rahA thA, abhI taka koI krodha kI Aga na thii| ThIka thA, saba ThIka thaa| nipaTArA karanA thA, kara rahA thaa| hala nikAlanA thA, nikAla rahA thaa| lekina koI krodha kI lapaTa na thii| lekina tUne thUkakara krodha kI lapaTa paidA kara dii| aba agara isa vakta maiM tujhe mAratA hUM to yaha mAranA vyaktigata aura nijI hai| maiM mAra rahA hUM ab| aba yaha lar3AI kisI siddhAnta kI lar3AI nahIM hai| isalie aba kala phira ldd'eNge| __ kala to vaha lar3AI nahIM huI kyoMki usa AdamI ne alI ke paira pakar3a lie| usane kahA-maiM soca bhI nahIM sakatA thA ki varSoM ke duzmana kI chAtI ke pAsa AyA huA bhAlA kisI bhI kAraNa se lauTa sakatA hai, aura aise samaya meM to lauTa hI nahIM sakatA jaba maiMne thUkA thA, taba to aura jora se calA gayA hotaa| mana ke niyama haiN| UNodarI kA artha hai-jahAM mana sarvAdhika jora mAre, usI sImA se vApasa lauTa jaaeN| jahAM mana kahe ki eka aura, aura jahAM sarvAdhika jora mAratA ho| aba isa santulana ko khojanA pdd'egaa| ise roja-roja prayoga karake pratyeka vyakti apane bhItara khoja legA ki kaba mana bahata jora mAratA hai, aura kaba icchA ke bAhara bAta ho jAtI hai| phira aisA nahIM hotA ki Apa mAra rahe haiM, aisA hotA hai ki Apase mArA jA rahA hai| phira aisA nahIM hotA ki Apane cAMTA mArA, phira aisA hotA hai ki aba Apa cAMTA 196
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa mArane se ruka hI na sakate the| vahI jagaha lauTa Ane kI hai, vahI UNa kI jagaha hai| vahIM se vApasa lauTa Ane kA nAma hai apUrNa para chUTa jaanaa| ___UNodarI kA artha hai-apUrNa raha jAe udara, pUrA na bhara paae| to Apa cAra roTI khAte haiM, tIna khA leM to usase kucha UNodarI nahIM ho jaaegii| pahale vAstavika bhUkha khoja leM, phira vAstavika bhUkha ko khojakara bhojana karane baittheN| kisI bhI iMdriya kA bhojana ho, yaha savAla nahIM hai| philma dekhane Apa gae haiN| nabbe pratizata philma Apane dekha lI hai, tabhI asalI vakta AtA hai jaba chor3anA bahuta muzkila ho jAtA hai kyoMki anta kyA hogA! loga upanyAsa par3hate haiM, to adhika loga pahale aMta par3ha lete haiM ki aMta kyA hogA! itanI jijJAsA mana kI hotI hai aMta kI / pahale anta par3ha lete haiM, phira zurU karate haiN| lekina upanyAsa par3ha rahe haiM aura do panne raha gae haiM aura DiTekTiva kathA hai aura aba ina do pannoM meM hI sArA rAja khulane ko hai, aura Apa ruka jAeM to UNodarI hai| Thahara jAeM, mana bahata dhakke mAregA ki aba to maukA hI AyA thA jAnane kaa| yaha itanI dera to hama kevala bhaTaka rahe the, aba rAja khalane ke karIba thaa| DiTekTiva kathA thI, aba to rAja khultaa| abhI ruka jAeM aura bhUla jaaeN| ___ philma dekha rahe haiM, AkhirI kSaNa A gayA hai| abhI saba cIjeM klAimeksa ko chuueNgii| uTha jAeM aura lauTakara yAda bhI na Ae ki aMta kyA huA hogaa| kisI se pUchane ko bhI na jAeM ki aMta kyA huaa| aise cupacApa uThakara cale jAeM, jaise aMta ho gyaa| UNodarI kA artha Apake khayAla meM dilAnA cAhatA huuN| aise uThakara cale jAeM aMta hone ke pahale, jaise aMta ho gyaa| to Apako apane mana para eka nae DhaMga kA kAbU AnA zurU ho jaaegaa| eka naI zakti Apako anubhava hogii| ApakI sArI zakti kI kSINatA, ApakI zakti kA khonA, DissIpezana, ApakI zakti kA roja-roja vyartha naSTa honA, ApakI mana kI isa Adata ke kAraNa hai jo hara cIja ko pUrNa para le jAne kI koziza meM lagI hai| mahAvIra kahate haiM--pUrNa para jAnA hI mt| usake eka kSaNa pahale, eka DigrI pahale ruka jaanaa| to tumhArI zakti jo pUrNa ko, carama ko chUkara bikharatI hai aura khotI hai, vaha nahIM bikharegI, nahIM khoegii| tuma ninyAnabe DigrI para vApasa lauTa Aoge, bhApa nahIM bana paaoge| tumhArI zakti phira saMgRhIta ho jaaegii| tumhAre hAtha meM hogI, aura tuma dhIre-dhIre apanI zakti ke mAlika ho jaaoge| ___ ise saba tarapha prayoga kiyA jA sakatA hai| pratyeka iMdriya kA udara hai, pratyeka iMdriya kA apanA peTa hai, aura pratyeka iMdriya mAMga karatI hai ki merI bhUkha ko pUrA kro| kAna kahate haiM saMgIta suno; AMkha kahatI hai sauMdarya dekho; hAtha kahate haiM kucha sparza kro| saba iMdriyAM mAMga karatI haiM ki hameM bhro| pratyeka iMdriya para UNa para Thahara jAnA iMdriya vijaya kA mArga hai| bilakula Thahara jAnA AsAna hai| dhyAna rahe, kisI upanyAsa ko bilakula na par3hanA AsAna hai| nahIM par3hA bAta khatma ho gyii| lekina kisI upanyAsa ko aMta ke pahale taka par3hakara ruka jAnA jyAdA kaThina hai| isalie UNodarI ko nambara do para rakhA hai| kisI philma ko na dekhane meM itanI ar3acana nahIM hai; lekina kisI philma ko dekhakara aura aMta ke pahale hI uTha jAne meM jyAdA ar3acana hai| kisI ko prema hI nahIM kiyA, isameM jyAdA ar3acana nahIM hai, lekina prema apanI carama sImA para pahuMce, usake pahale vApasa lauTa jAnA ati kaThina hai| usa vakta Apa vivaza ho jAeMge, AbsesDa ho jAeMge, usa vakta to aisA lagegA ki cIja ko pUrA ho jAne do| jo bhI ho rahA hai use pUrA ho jAne do| isa vRtti para saMyama manuSya kI zaktiyoM ko bacAne kI atyaMta vaijJAnika vyavasthA hai| UNodarI anazana kA hI prayoga hai lekina thor3A kaThina hai| Amataura se Apane sunA aura samajhA hogA ki UNodarI sarala prayoga hai| jisase anazana nahIM bana sakatA vaha UNodarI kre| maiM Apase kahatA hUM -UNodarI anazana se kaThina prayoga hai| jisase anazana bana sakatA hai, vahI UNodarI kara sakatA hai| 197
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 mahAvIra kA tIsarA sUtra hai, vRtti-sNkssep| vRtti-saMkSepa se paraMparAgata jo artha liyA jAtA hai vaha yaha hai ki apanI vRttiyoM aura vAsanAoM ko sikodd'naa| agara dasa kapar3oM se kAma cala sakatA hai to gyAraha pAsa meM na rkhnaa| agara eka bAra bhojana se kAma cala sakatA hai to do bAra bhojana na krnaa| aisA sAdhAraNa artha hai, lekina vaha artha kendra se saMbaMdhita na hokara kevala paridhi se saMbaMdhita hai| nahIM, mahAvIra kA artha gaharA hai aura dUsarA hai| ise thor3A gahare meM samajhanA pdd'egaa| vRtti-saMkSepa eka prakriyA hai| Apake bhItara pratyeka vRtti kA kendra hai-jaise, seksa kA eka kendra hai, bhUkha kA eka kendra hai, prema kA eka kendra hai. baddhi kA eka kendra hai| lekina sAdhAraNataH hamAre sAre kendra kaMphyUjDa haiM kyoMki eka kendra kA kAma dUsare kendra se hama lete rahate haiN| dUsare kA tIsare se lete rahate haiN| kAma bhI nahIM ho pAtA hai, aura kendra kI zakti bhI vyaya aura vyartha naSTa hotI hai| gurajiepha kahA karatA thA-gurajiepha ne vRtti-saMkSepa ke prayoga ko bahuta AdhArabhUta banAyA thA apanI sAdhanA meN| gurajiepha kahA karatA thA ki pahale to tuma apane pratyeka kendra ko spaSTa kara lo aura pratyeka kendra ke kAma ko usI ko sauMpa do, dUsare kendra se kAma mata lo| aba jaise kAmavAsanA hai to usakA apanA kendra hai prakRti meM, lekina Apa mana se usa kendra kA kAma lete haiM, seribrala ho jAtA hai seksa, mana meM hI socate rahate haiN| kabhI-kabhI to itanA seribrala ho jAtA hai ki vAstavika kAmavAsanA utanA rasa nahIM detI, jitanA kAmavAsanA kA ciMtana rasa detA hai| aba yaha bahuta ajIba bAta hai| yaha aisA huA hai ki vAstavika bhojana rasa nahIM detA, jitanA bhojana kA cintana rasa detA hai| yaha aise huA hai ki pahAr3a para jAne meM utanA majA nahIM AtA jitanA ghara baiThakara pahAr3a para jAne ke saMbaMdha meM socane meM, sapane dekhane meM majA AtA hai| ___ aura hama pratyeka kendra ko TrAMsaphara karate haiM, dUsare kendra para sarakA dete haiN| isase khatare hote haiN| do khatare hote haiM-eka khatarA to yaha hotA hai ki jisa kendra kA kAma nahIM hai, agara usa para hama koI dUsarA kAma DAla dete haiM to vaha use pUrI taraha to kara nahIM sakatA, vaha usakA kAma nahIM hai| vaha kabhI nahIM kara sktaa| isalie sadA atRpta banA rahegA, tapta kabhI nahIM ho sakatA hai| kahIM buddhi se soca-socakara bhUkha tRpta ho sakatI hai? kahIM kAmavAsanA kA ciMtana kAmavAsanA ko tRpta kara sakatA hai? kaise karegA, vaha usa kendra kA kAma hI nahIM hai| vaha to aisA hai jaise koI AdamI sira ke bala calane kI koziza kre| kAma paira kA hai, vaha sira se calane kI koziza kre| to dohare duSpariNAma hoNge| jisa kendra se Apa dUsare kendra kA kAma le rahe haiM, vaha kara nahIM sakatA hai. ek| jo vaha kara sakatA thA vaha bhI nahIM kara paaegaa| kyoMki Apa usako aise kAma meM lagA rahe haiM, usakI zakti usameM vyaya ho to jo vaha kara sakatA thA, nahIM kara paaegaa| aura jisa kendra se Apane kAma chIna liyA hai, usa para zakti ikaTThI hotI rhegii| vaha dhIre-dhIre vikSipta hone lagegA, kyoMki usase Apa kAma nahIM le rahe haiN| Apa pUre ke pUre kaMphyUjDa ho jaaeNge| Apa kA vyaktitva eka ulajhAva ho jAegA, eka sulajhAva nhiiN| gurajiepha kahatA thA-pratyeka kendra ko usake kAma para sImita kara do| mahAvIra kA vRtti-saMkSepa se yahI artha hai| pratyeka vatti ko usake kendra para saMkSipta kara do, usake kendra ke AsapAsa mata phailane do, mata bhaTakane do| to vyaktitva meM eka sugar3hatA AtI hai, spaSTatA AtI hai aura Apa kucha bhI karane meM samartha ho pAte haiN| anyathA hamArI sArI vRttiyAM karIba-karIba buddhi ke AsapAsa ikaTThI ho gayI haiN| to buddhi jisa kAma ko kara sakatI hai vaha nahIM kara pAtI hai, kyoMki Apa usase dUsare kAma le rahe haiN| aura jo kAma Apa le rahe haiM vaha baddhi kara nahIM sakatI kyoMki vaha usakI prakati ke bAhara hai, vaha usakA kAma nahIM hai| isa duniyA meM jo itanI buddhihInatA hai usakA kAraNa yaha nahIM hai ki itane buddhihIna AdamI paidA hote haiN| isa duniyA meM jo itanI sTupiDiTI dikhAI par3atI hai, itanI jar3atA dikhAI par3atI hai, usakA yaha kAraNa nahIM hai ki itane buddhi rikta loga paidA hote haiM, usakA kula kAraNa itanA hai ki buddhi 198
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa jo kAma kara sakatI hai vaha Apa usase lete nhiiN| jo nahIM kara sakatI hai vaha Apa usase lete haiN| buddhi dhIre-dhIre maMda hotI calI jAtI hai| thoDA soce--kitane AdamI duniyA meM laMgaDe haiM, yA kitane AdamI duniyA meM aMdhe haiM, yA kitane AdamI duniyA meM bahare haiM? agara duniyA meM buddhU bhI hoMge to vahI anupAta hogA, usase jyAdA nahIM ho sktaa| lekina buddhU bahuta dikhAI par3ate haiN| buddhi nAmamAtra ko patA nahIM cltii| kyA kAraNa ho sakatA hai, itanI buddhi kI kamI kA? isakI kamI kA kAraNa yaha nahIM hai ki buddhi kama hai, isakI kamI kA kula kAraNa itanA hai ki buddhi se jo kAma lenA thA vaha Apane liyA nahIM, jo nahIM lenA thA vaha Apane liyA hai| isase buddhi dhIre-dhIre jar3atA ko upalabdha ho jAtI hai| manasavida kahate haiM ki pratyeka vyakti pratibhA lekara paidA hotA hai, aura pratyeka vyakti jar3a hokara maratA hai| bacce pratibhAzAlI paidA hote haiM aura bUr3he pratibhAhIna marate haiN| honA ulTA cAhie ki jitanI pratibhA lekara baccA paidA huA thA usameM aura nikhAra AtA, anubhava usameM aura raMga jodd'te| jIvana kI yAtrA usako aura pragAr3ha krtii| para yaha nahIM hotaa| pichale mahAyuddha meM dasa lAkha sainikoM kA buddhi mApa kiyA gayA to pAyA gayA ki sAr3he teraha varSa unakI mAnasika Ayu thI - mAnasika Ayu sAr3he teraha varSa thii| unakI umra pacAsa sAla hogI zarIra se, kisI kI cAlIsa hogI, kisI kI tIsa hogI aura taba bahuta hairAna karanevAlA niSkarSa anubhava meM AyA ki zarIra to bar3hatA jAtA hai aura buddhi mAlUma hotI hai, teraha-caudaha ke karIba Thahara jAtI hai| usake bAda nahIM bddh'tii| ___ magara yaha ausata hai| isa ausata meM buddhimAna sammilita haiN| yaha ausata vaise hI hai jaise hindustAna meM Ama AdamI kI ausata AmadanI kA patA lagAyA jAe to usameM bir3alA bhI aura DAlamiyAM bhI aura sAhU bhI saba sammilita hoNge| aura jo ausata nikalegI vaha Ama AdamI kI ausata nahIM hai kyoMki usameM dhanapati bhI sammilita hoNge| agara hama dhanapatiyoM ko alaga kara deM aura Ama AdamI kI ausata patA lagAeM to bahuta kama pAyI jAyegI, vaha bahuta kama ho jaaegii| neharU aura lohiyA ke bIca vahI vivAda varSoM taka calatA rahA pArliyAmeMTa meN| kyoMki neharU jitanA batAte the, lohiyA usase bahuta kama batAte the| lohiyA kahate the-pAMca-dasa AdamiyoM ko chor3a deM, ye ausata AdamI nahIM haiM, inakA kyA hisAba rakhanA hai! phira bAkI ko soca leM to phira bAkI ke pAsa to nae paise meM hI AmadanI raha jAtI hai| phira koI AmadanI nahIM raha jaatii| lekina agara sabakI AmadanI bAMTa dI jAe to ThIka hai| sabake pAsa AmadanI dikhAI par3atI hai, vaha hai nhiiN| yaha jo teraha-sAr3he teraha varSa umra hai, isameM AiMsTIna bhI saMyukta ho jAtA hai, isameM baTreMDa rasala bhI saMyukta ho jAtA hai| yaha ausata hai| isameM ve sAre loga sammilita ho jAte haiM jo zikhara chUte haiM buddhi kaa| isameM buddhihInoM ke pAsa bhI ausata meM thor3A-sA hissA A jAtA hai| isameM zikhara ke logoM ko chor3a deN| agara jamIna para sau adamiyoM ko chor3a diyA jAe kisI bhI yuga meM to Ama AdamI ke pAsa buddhi kI mAtrA itanI kama raha jAtI hai ki usako gaNanA karane kI koI bhI jarUrata nahIM hai| usase kucha nahIM hotaa| usase itanA hI hotA hai, Apa apane ghara se daphtara cale jAte haiM, daphtara se ghara A jAte haiN| usase itanA hI hotA hai ki daphtara kA Apa Trika sIkha lete haiM ki kyA kyA karanA hai| utanA karake lauTa Ate hai| ghara meM bhI Apa Trika sIkha lete haiN| ki kyA-kyA bolanA, utanA bolakara Apa apanA kAma calA lete haiN| yaha to mazIna bhI kara sakatI hai, aura Apase behatara DhaMga se kara sakatI hai| isalie jahAM bhI mazIna aura AdamI meM kAmpaTIzana hotA hai, AdamI hAra jAtA hai| jahAM bhI mazIna se pratiyogitA huI ki Apa ge| mazIna se Apa kahIM nahIM jIta skte| jisa dina ApakI jisa sImA meM mazIna se pratiyogitA hotI hai, usI dina AdamI bekAra ho jAte haiN| 199
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 aba amarIkA ke vaijJAnika kahate haiM ki bIsa sAla ke bhItara AdamI ke lie koI kAma nahIM raha jAegA kyoMki mazIneM sabhI kAma jyAdA behatara DhaMga se kara sakatI haiN| aura sabase bar3A savAla jo unake sAmane hai vaha yahI hai ki bIsa sAla bAda hama AdamI kA kyA kareMge aura isase kyA kAma leMge? agara yaha bekAma ho jAegA to upadrava kregaa| isase kucha na kucha to kAma lenA hI pdd'egaa| ho sakatA hai kAma aise lenA par3e isa AdamI se jaisA ghara-ghara meM bacce upadrava karate haiM taba khilaune pakar3Akara kAma liyA jAtA hai| basa itanA hI kAma lenA par3egA ki kucha khilaune Apako pakar3Ane pdd'eN| jinameM Apa dhuMgharU vagairaha bajAte rheN| vaha Apake lie jarA bar3e DhaMga ke khilaune hoNge| bilakula bacce jaise nahIM hoMge, kyoMki usameM Apa nArAja hoNge| bAkI manovaijJAnika kahate haiM ki baccoM ke khilaunoM meM aura baDe AdamiyoM ke khilaunoM meM sirpha kImata kA pharka hotA hai. aura koI pharka nahIM hotaa| vaha gar3iyA se khelate rahate haiM, Apa eka strI se khelate rahate haiN| jarA kImata kA pharka hotA hai| yaha jarA mahaMgA khilaunA hai| bAkI khela vahI hai| _vRtti-saMkSepa kA artha hai-do kAraNoM se vRtti-saMkSepa para mahAvIra kA jora hai-eka to pratyeka kAma ko, pratyeka vRtti ko usake kendra para kaMsaMTreTa kara denA hai| sabase pahalI to jarUrata isalie hai ki jo vRtti apane kendra para saMgrahIta ho jAtI hai, kaMsaMTreTa ho jAtI hai, ekAgra ho jAtI hai, Apako usake vAstavika anubhava milane zurU hote haiN| aura vAstavika anubhava se mukta ho jAnA bahuta AsAna hai| yaha vAstavika anubhava bahuta dukhada hai| strI kI kalpanA se mukta honA bahuta kaThina hai, kyoMki dhana ke Dhera se mukta ho jAnA bahuta AsAna hai| kalpanA se mukta honA kaThina hai kyoMki kalpanA kahIM phrasTreTa hI nahIM hotI, kalpanA to daur3atI calI jAtI hai, koI aMta hI nahIM aataa| kahIM aisA nahIM hotA jahAM kalpanA thaka jAe, TUTa jAe, hAra jaae| vAstavikatA kA to hara jagaha aMta A jAtA hai| hara cIja TUTa jAtI hai| pratyeka vatti apane kendra para A jAe to itanI saghana ho jAtI hai ki Apako usake vAstavika, enuala anubhava hone zurU hote haiN| aura jitanA vAstavika anubhava ho utanI hI jaldI chuTakArA hai, kyoMki usameM koI rasa nahIM raha jaataa| Apako patA calatA hai, vaha sirpha pAgala mana kI daur3a thI, kucha rasa thA nhiiN| Apane socA thA, kalpanA kI thI, koI rasa thA nhiiN| __eka anUThI ghaTanA amerikA meM idhara pichale dasa varSoM meM ghaTanA zurU huI hai| hippI aura bITala aura bITanika, inake kAraNa eka anUThI ghaTanA zurU huI hai| vaha yaha hai ki pahalI daphe hippiyoM ne kAmavAsanA ko mukta bhAva se bhogane kA prayoga kiyA--mukta bhAva se| jinhoMne yaha prayoga dasa sAla pahale zurU kiyA thA, unhoMne socA thA, bar3A AnaMda upalabdha hogaa| kyoMki jitanI striyAM cAhie, yA jitane puruSa cAhie, jitane saMbaMdha banAne haiM utane saMbaMdha banAne kI svataMtratA hai| koI UparI bAdhA nahIM hai, koI kAnUna nahIM hai, koI adAlata nahIM hai, koI UparI bAdhA nahIM hai, do vyaktiyoM kI nijI svataMtratA hai| lekina dasa sAla meM jo sabase hairAnI kA anubhava hippiyoM ko huA hai vaha yaha ki seksa bilakula hI bemAnI mAlUma par3ane lagA, miiniNglais| usameM koI matalaba hI nahIM rhaa| __dasa hajAra sAla pati-patniyoM vAlI duniyA meM seksa mIniMgaphula banA rahA, aura dasa sAla meM pati-patnI kA hisAba chor3a deM, aura seksa mIniMgalaisa ho jAtA hai| bAta kyA hai? bahuta taraha ke prayoga hippiyoM ne kie aura saba prayoga bemAnI ho jaate| grupa mairijaki ATha lar3ake aura ATha lar3akiyAM zAdI kara lete haiM - grupa mairija, eka dUsare grupa se mairija kara rahA hai, eka vyakti dUsare vyakti se nhiiN| aba inameM se jo jisase rAjI hogA, jisa taraha rAjI hogA, jisa taraha bhI hogA - yaha pati kA grupa hai dasa kA yA ATha kA, yA patnI kA ATha kA, ye donoM grupa ikaTThe ho gae, aba yaha eka phaimilI hai| aba isameM saba pati haiM, saba patniyAM haiN| grupa seksa ne isa burI taraha anubhava die ki abhI maiM eka anubhavI vyakti kA, jo ina sAre anubhavoM se gujarA, saMsmaraNa par3ha rahA thaa| to usane likhA ki agara seksa meM rasa vApasa lauTAnA hai to vaha pati-patnI vAlI duniyA behatara thii| seksa meM rasa vApasa lauTAnA - Apa 200
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa socate hoMge, ye anaitika haiN| Apa socate hoMge, yaha saba anIti cala rahI hai| lekina Apa hairAna hoMge ki jaba bhI koI anubhava pUre rUpa se milatA hai to Apa usake bAhara ho jAte haiN| asala meM seksa meM rasa bacAne ke lie parivAra aura dAmpatya aura vivAha kI vyavasthA hai| dhyAna rahe, jina mulkoM meM striyAM burke or3hatI haiM, usa mulka meM jitanI striyAM suMdara hotI haiM utanI usa mulka meM nahIM hotIM, jahAM barke nahIM oddh'tiiN| nasaruddIna kI jaba zAdI huI aura patnI kA burkA usane pahalI daphe ughAr3A to vaha ghabarA gyaa| kyoMki burke meM hI dekhA thA isko| bar3e sauMdarya kI kalpanAeM kI thiiN| aura jaise sabhI burke ughAr3ane para sauMdarya bidA ho jAtA hai, aisA hI bidA ho gyaa| ghabarA gyaa| musalamAna rivAja hai ki patnI pati ke ghara Akara pahalI bAra yaha pUchatI hai usase ki mujhe tuma kina-kina ke sAmane burkA ughAr3ane kI AjJA dete ho? patnI ne puuchaa| nasaruddIna ne kahA-jaba taka ki tU mere sAmane na ughAr3e aura kisI ke bhI sAmane ughaadd'| itanA hI dhyAna rakhanA ki aba dubArA darzana mujhe mata denaa| jo cIjeM ughar3a jAtI haiM, arthahIna ho jAtI haiN| jo cIjeM DhaMkI raha jAtI haiM, arthapUrNa ho jAtI haiN| Apane zarIra ke jina-jina aMgoM ko DhAMka liyA hai unako artha diyA hai| DhAMka-DhAMkakara Apa artha de rahe haiN| Apa soca rahe haiM, DhAMkakara Apa bacA rahe haiM, lekina satya yaha hai ki DhAMkakara Apa artha de rahe haiM--yU Ara krieTiMga miiniNg| koI cIja DhAMka lo usameM artha paidA ho jAtA hai| kyoMki koI bhI cIja DhAMka lo, AsapAsa jo buddhaoM kI jamAta hai vaha ughAr3ane ko utsuka ho jAte haiN| ughAr3ane kI koziza meM artha A jAtA hai| jitanA ughAr3ane kI koziza calatI hai, utanI DhAMkane kI koziza calatI hai| phira artha bar3hatA calA jAtA hai| cIjeM agara sIdhI aura sApha khula jAeM to arthahIna ho jAtI haiN| amarIkA ne pahalI daphA samAja paidA kiyA hai jo samAja seksa se mukta eka artha meM ho gayA ki usameM artha nahIM dikhAI par3a rhaa| lekina isase bar3I parezAnI paidA huI hai, aura isalie aba nae artha khoje jA rahe haiN| ela.esa.DI. meM, mArijyuAnA meM, aura taraha ke Dragsa meM artha khoje jA rahe haiN| kyoMki aba seksa se to koI tRpti hotI nahIM, seksa meM to kucha matalaba hI nahIM rhaa| vaha to bemAnI bAta ho gyii| aba hameM aura koI seMsezana aura koI anubhUtiyAM caahie| aura amarIkA lAkha upAya kare, Dragsa nahIM roke jA sakate, koI vijJApana nahIM hotA hai ela.esa.DI. kaa| lekina ghara-ghara meM pahuMcA jA rahA hai| koI vijJApana nahIM hai, koI akhabAroM meM khabara nahIM hai ki Apa ela.esa.DI. jarUra piyo| lekina eka-eka yUnivarsiTI ke kaimpasa para eka-eka vidyArthI ke pAsa pahuMcA jA rahA hai| amarIkA taba taka saphala nahIM hogA-kAnUna banA DAle, virodha kiyA hai, adAlateM mukadameM calA rahI haiM, sajAeM dI gayI haiM--ela.esa.DI. ke pracAra ke lie jo sabase bar3A purohita thA vahAM, timothI lerI, usako sajA de dI AjIvana kI lekina isase rukegA nahIM, jaba taka Apa seksa kA mIniMga vApasa nahIM lauTA leMge amarIkA meM, taba taka Dragsa nahIM ruka skte| kyoMki AdamI binA mIniMga ke nahIM jI sktaa| aura yA phira koI AtmA kA, paramAtmA kA mIniMga khar3A kre| koI nayA artha, jisakI khoja meM AdamI nikala jaae| koI nae zikhara, jina para vaha car3ha jaae| ___ eka zikhara hai AdamI ke pAsa saMbhoga kA, vaha usakI talAza meM bhaTakatA rahatA hai| aura vaha itanA surakSita aura vyavasthita hai ki vaha kabhI bhI yaha anubhava nahIM kara pAtA ki vaha vyartha hai| agara usakI patnI vyartha ho jAtI hai, pati vyartha ho jAtA hai to bhI aura striyAM haiM jo sArthaka banI rahatI haiN| parde para philma kI striyAM haiM, jo sArthaka banI rahatI haiN| koI na koI hai jahAM artha banA rahatA hai, vaha usa artha kI talAza meM lagA rahatA hai, usa khoja meM lagA rahatA hai, jiMdagI kho detA hai| mahAvIra kahate haiM-vRtti-saMkSepa-yaha bar3I vaijJAnika bAta hai| isakA eka artha to yaha hai ki pratyeka vRtti, pratyeka vRtti usakI 201
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 ToTala iMTeMsiTI meM jIyI jA skegii| aura jisa vRtti ko bhI Apa usakI samagratA meM jIte haiM, vaha vyartha ho jAtI hai| aura vRttiyoM kA vyartha ho jAnA jarUrI hai Atmadarzana ke puurv| dUsarI bAta-sArI vRttiyAM mana ko ghera letI haiM kyoMki Apa mana se hI sArA kAma te haiN| bhojana bhI mana se karanA par3atA hai; saMbhoga bhI mana se karanA par3atA hai; kapar3e bhI mana se pahanane par3ate haiM; kAra bhI mana se calAnI par3atI hai; daphtara bhI mana se-sArA kAma buddhi ko ghera letA hai isalie buddhi nirbala aura nirvIrya ho jAtI hai, itanA kAma usa para ho jAtA hai| itanA bAharI kAma ho jAtA hai| ___ mullA nasaruddIna kI patnI ne usase kahA hai ki apane mAlika se kaho ki kucha tanakhvAha bddh'aae| bahuta dina ho gae, koI tanakhvAha nahIM bddh'ii| mullA ne kahA-maiM kahatA hUM, lekina vaha sunakara TAla detA hai| usakI patnI ne kahA-tuma jAkara batAo, usako ki tumhArI mAM bImAra hai, usake ilAja kI jarUrata hai| tumhAre pitA ko lakavA laga gayA hai, unakI sevA kI jarUrata hai| tumhArI sAsa bhI tumhAre pAsa rahatI hai| tumhAre itane bacce haiM, inakI zikSA kA savAla hai| tumhAre pAsa apanA makAna nahIM hai, tumheM makAna banAnA hai| aisI usane bar3I pheharista btaayii| mullA dUsare dina bar3A prasanna lauTA daphtara se| usakI patnI ne kahA-kyA tanakhvAha bar3ha gayI hai? mullA ne kahA-nahIM, mere mAlika ne kahA-yU haiva TU maca AuTasAiDa ekttivittiij| naukarI khatma kara dii| tuma daphtara kA kAma kaba karoge? jaba itanA tumhArA saba kAma hai-sAsa bhI ghara meM hai to daphtara kA kAma kaba karoge? usane chuTTI de dii| buddhi ke Upara itanA jyAdA kAma hai ki buddhi apanA kAma kaba kregii| usako saba tarapha se bojhila kie hue haiM, vaha apanA kAma kaba karegI? to Apa buddhimattA kA koI kAma jIvana meM nahIM kara paate| buddhi se Apa nIMda kA hI kAma lete haiN| kabhI dhana kamAne kA kAma karate haiM, kabhI zAdI karane kA kAma karate haiM, kabhI reDiyo sunane kA kAma karate haiN| lekina buddhi kI buddhimattA, buddhi kA apanA nijI kAma kyA hai? buddhi kA nijI kAma dhyAna hai| jaba buddhi apane meM ThaharatI hai, jaba buddhi apane meM rukatI hai, to visaDama, buddhimattA AtI hai aura taba pahalI daphe jIvana ko Apa aura DhaMga se dekha pAte haiM, eka buddhimAna kI AMkhoM se| lekina vaha maukA nahIM A paataa| bahuta jyAdA kAma hai| vaha usI meM dabI-dabI naSTa ho jAtI hai| jo Apake pAsa zreSThatama binda hai kAma kA, usase Apa bahuta nikRSTa kAma le rahe haiN| jo Apake pAsa zreSThatama zakti hai, usase Apa aise kAma le rahe haiM, jinako ki suI se kara sakate the, unakA kAma Apa talavAra se le rahe haiN| talavAra se lene kI vajaha se suI se jo ho sakatA thA, vaha bhI nahIM ho paataa| aura talavAra jo kara sakatI thI, usakA to koI savAla hI nahIM hai, vaha suI ke kAma meM ulajhI huI hotI hai| vRtti-saMkSepa kA artha hai-pratyeka vRtti ko usake apane kendra para saMkSipta kro| use phailane mata do| bhUkha lage to peTa se lagane do bhUkha, buddhi se mata lagane do| buddhi ko kaha do-tu cupa rh| kitanA bajA hai, phikra chodd'| peTa khabara degA na, ki bhUkha lagI hai, taba hama suna leNge| sone kA kAma karanA hai to buddhi ko mata karane do| nIMda AegI to khuda hI khabara degI, zarIra khabara degA taba so jaanaa| nIMda tor3anI ho to bhI buddhi ko kAma mata do ki vaha alArma bharakara rakha deN| jaba nIMda TUTegI taba TUTa jaaegii| usako TUTane do svayaM / nIMda ke yaMtra ko apanA kAma karane do; bhojana ke yaMtra ko apanA kAma karane do; kAmavAsanA ke yaMtra ko apanA kAma karane do| zarIra ke sAre kAma spezalAijDa haiM, unake apane-apane meM cale jAne do| unako sabako ikaTThA mata karo, anyathA ve saba vikata ho jAeMge aura unako sambhAlanA kaThina ho jaaegaa| ___ aura maje kI bAta yaha hai ki jisa kendra para kAma pahuMca jAtA hai, buddhi kA itanA kAma hai ki vaha kendra apanA kAma ko samagratA se kare tAki usakA kendra kA kAma kisI dUsare kendra para na phailane paae| buddhi itanA dekhe to paryApta hai, to buddhi niyaMtA ho jAtI hai| 202
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa vaha kaMTrolara ho jAtI hai| vaha madhya meM baiTha jAtI hai aura mAlika ho jAtI hai, usakI najara saba iMdriyoM para ho jAtI hai| aura pratyeka iMdriya apanA kAma kare, yahI usakI dRSTi ho jAtI hai| jaise hI koI iMdriya apanA kAma karatI hai, buddhi dekha pAtI hai ki usa kAma meM kucha rasa milatA hai yA nahIM milatA hai, to jo vyartha kAma haiM ve banda hone zurU ho jAte haiN| jo sArthaka kAma haiM ve bar3hane zurU ho jAte haiN| bahata zIghra vaha vakta A jAtA hai-jaba Apake jIvana se vyartha gira jAtA hai aura girAnA nahIM par3atA hai| aura sArthaka baca rahatA hai, bacAnA nahIM pdd'taa| Apake jIvana se kAMTe gira jAte haiM, phUla baca jAte haiN| isake lie kucha karanA nahIM par3atA hai| buddhi kA sirpha dekhanA hI paryApta hotA hai| usakA sAthI honA paryApta hotA hai| sAkSI honA hI buddhi kA svabhAva hai| vahI usakA kAma hai| buddhi kisI kI mInsa nahIM hai, kisI kA sAdhana nahIM hai| vaha svayaM sAdhya hai| sabhI iMdriyAM apane anubhava ko buddhi ko de deM, lekina koI iMdriya apane kAma ko buddhi se na le pAe, yaha vRtti-saMkSepa kA artha hai| __nizcita hI isakA pariNAma hogaa| isakA pariNAma hogA ki jaba pratyeka kendra apanA kAma karegA to Apake bahuta se kAma jo bAhara ke jagata meM phailAva lAte the, ve girane zurU ho jAeMge, ve sikur3ane zurU ho jAeMge, binA Apake prayatna ke| Apako dhana kI daur3a chor3anI nahIM par3egI, Apa acAnaka pAeMge, usameM jo-jo vyartha hai vaha chUTa gyaa| Apako bar3A makAna banAne kA pAgalapana chor3anA nahIM par3egA, Apako dikha jAegA ki kitanA makAna Apake lie jarUrI hai| usase jyAdA vyartha ho gyaa| Apako kapar3oM kA Dhera lagAne kA pAgalapana nahIM ho jAegA, Absezana nahIM ho jAegA, Apa ginatI karake majA na lene lageMge ki aba tIna sau sAr3I pUrI ho gayIM, aba cAra sau sAr3I pUrI huI haiM, aba pAMca sau sAr3I pUrI ho gyiiN| ApakI buddhi Apako kahegI-pAMca sau sAr3I pahaniegA kaba? lekina AdamI adabhuta hai| ___ maiMne sunA hai ki do selsamaina Apasa meM eka dina bAta kara rahe the| eka selsamaina bar3I bAteM kara rahA thA ki Aja maiMne itanI bikrI kii| eka AdamI eka hI TAI kharIdane AyA thA, maiMne usako chaha TAI beca dii| dUsare ne kahA-disa ija nathiMga, yaha kucha bhI nahIM hai| eka aurata apane mare hue pati ke lie sUTa kharIdane AyI thI, maine use do sUTa beca diye| eka aurata apane mare hue pati ke liye kapar3e kharIdane AyI thI, maiMne use do jor3e kapar3e beca die| maiMne kahA-yaha dUsarA aura bhI jyAdA jaMcatA hai aura kabhI-kabhI badalane ke lie bilakula ThIka rheNge| koI aurata le jA sakatI hai do jor3e, kyoMki jiMdagI hamArI kImata se jItI hai, buddhi se nahIM jItI hai| vaha pati mara gayA hai, yaha savAla thor3e hI hai| aura pati ko dUsarA jor3A pahanane kA maukA kabhI nahIM AegA, yaha bhI savAla nahIM hai| lekina dUsarA jor3A bhI jaMca rahA hai, aura do jor3e - to mana kA eka rasa hai| karIba-karIba hama saba yahI kara rahe haiN| kauna pahanegA, kaba pahanegA, isakA savAla nahIM hai| kitanA? vaha mahatvapUrNa hai| kauna khAegA, kaba khAegA, isakA savAla nahIM hai| kitanA? mAtrA hI apane Apa meM mUlyavAna ho gayI hai| upayoga jaise kucha bhI nahIM hai, saMkhyA hI upayogI ho gayI hai| kitanI saMkhyA hama batA sakate haiM, usakA upayoga __ maiM dharoM meM jAtA hUM, dekhatA hUM koI AdamI sau jUte ke jor3e rakhe hue hai| isase to behatara yahI hai, AdamI camAra ho jaae| ginatI kA majA letA rhe| yaha nAhaka, akAraNa camAra banA huA hai mupht| ginatI hI karanI hai na! to camAra ho jAe, jor3e ginatA rhe| nae-nae jor3e roja Ate jAeMge usako bar3I tRpti milegii| aba yaha AdamI buddhi se camAra hai| sau jor3e kA kyA kariegA? nahIM, lekina sau jor3e kI pratiSThA hai| jisake pAsa hai usake mana meM to hai hI, jisake pAsa nahIM hai vaha pIr3ita hai ki hamAre pAsa sau jor3e jUte nahIM haiN| camArI meM bhI pratiyogitA hai| vaha dUsarA hamase jyAdA camAra huA jA rahA hai, hama bilakula pichar3e jA rahe haiN| abhAge haiN| 203
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 sau jor3e jUte hama para kaba hoMge? akasara aisA hotA hai ki jUte ke jor3a to ikaTThe ho jAte haiM, lekina jor3e-jUte ikaTThA karane meM paira isa yogya nahIM raha jAte ki cala bhI paaeN| aura sau para koI saMkhyA rukatI nahIM hai| ___ tibbata meM eka purAnI kathA hai ki do bhAI haiN| pitA mara gayA hai, to unake pAsa sau ghor3e | ghor3e kA kAma thaa| savAriyoM ko lAne-le jAne kA kAma thaa| to pitA marate vakta bar3e bhAI ko kaha gayA ki tU buddhimAna hai, choTA to abhI choTA hai| tU apanI marjI se jaisA bhI baMTavArA karanA cAhe, kara denaa| to bar3e bhAI ne baMTavArA kara diyaa| ninyAnabe ghor3e usane rakha lie, eka ghor3A choTe bhAI ko de diyaa| Asa-pAsa ke loga cauke bhii| par3osiyoM ne kahA bhI ki yaha tuma kyA kara rahe ho? to bar3e bhAI ne kahA ki mAmalA aisA hai, yaha abhI choTA hai, samajha kama hai| ninyAnabe kaise sambhAlegA? to maiM ninyAnabe le letA hUM, eka use de detA hai| __ThIka choTA bhI thor3e dina meM bar3A ho gayA, lekina vaha eka se kAphI prasanna thA, eka se kAma cala jAtA thaa| vaha khuda hI... naukara nahIM rakhane par3ate the, alaga iMtajAma nahIM karanA par3atA thA-vaha khuda hI saIsa kI taraha calA jAtA thaa| yAtrA karavA AtA thA logoM ke lie| usakA bhojana kA kAma cala jAtA thaa| lekina bar3A bhAI bar3A parezAna thaa| ninyAnabe ghor3e the, ninyAnabe cakkara the| naukara rakhane pdd'te| astabala banAnA pdd'taa| kabhI koI ghor3A bImAra ho jAtA, kabhI kucha ho jaataa| kabhI koI ghor3A bhAga jAtA, kabhI koI naukara na lautttaa| rAta ho jAtI, dera ho jAtI, vaha jAgatA, vaha bahuta parezAna thaa| ___ eka dina Akara usane apane choTe bhAI ko kahA ki tujhase merI eka prArthanA hai ki terA jo eka ghor3A hai vaha bhI tU mujhe de de| usane kahA-kyoM? to usa bar3e bhAI ne kahA-tere pAsa eka hI ghor3A hai, nahIM bhI rahA to kucha jyAdA nahIM kho jaaegaa| mere pAsa ninyAnabe haiM, agara eka mujhe aura mila jAe to sau ho jaaeNge| para mere lie bar3A savAla hai| kyoMki mere pAsa ninyAnabe haiN| eka milate hI pUrI seMcurI, pUre sau ho jaaeNge| to merI pratiSThA aura ijjata kA savAla hai| apane bApa ke pAsa sau ghor3e the, kama-se-kama bApa kI ijjata kA bhI isameM savAla jur3A huA hai| choTe bhAI ne kahA, Apa yaha ghor3A bhI le jaaeN| kyoMki merA anubhava yaha hai ki ninyAnabe meM Apako maiM bar3I takalIpha meM dekhatA hUM, to maiM socatA hUM, eka meM bhI ninyAnabe baMTe nahIM, lekina thor3I bahuta takalIpha to hogI hii| yaha bhI Apa le jaaeN| ___to vaha choTA usa dina se itane Ananda meM ho gayA kyoMki aba vaha khuda hI ghor3e kA kAma karane lgaa| aba taka kabhI ghor3A bImAra par3atA thA, kabhI davA lAnI par3atI thI; kabhI ghor3A rAjI nahIM hotA thA jAne ko; kabhI thakakara baiTha jAtA thaa| hajAra paMcAyateM hotI thiiN| vaha bhI bAta khatma ho gyii| aba taka ghor3e kI naukarI karanI par3atI thii| usakI lagAma pakar3akara calAnI par3atI thI, vaha bAta bhI khatma ho gyii| apanA mAlika ho gyaa| aba vaha khuda hI bojha le letA, logoM ko kaMdhe para biThA letA aura yAtrA kraataa| lekina bar3A bahuta parezAna ho gyaa| vaha bImAra hI rahane lgaa| kyoMki sau meM se aba kahIM ekAdha kama na ho jAe, koI ghor3A mara na jAe, koI ghor3A kho na jAe, nahIM to bar3I muzkila ho jaaegii| mArapA yaha kahAnI akasara kahA karatA thA-eka tibbatI phakIra thA--vaha akasara yaha kahAnI kahA karatA thaa| aura vaha kahatA thA-maiMne do hI taraha ke AdamI dekhe-eka, ve jo vastuoM para itanA bharosA kara lete haiM ki unakI vajaha se hI parezAna ho jAte haiN| aura eka ve, jo apane para itane bharose se bhare hote haiM ki vastueM unheM parezAna nahIM kara paatiiN| do hI taraha ke loga haiM isa pRthvI pr| dUsarI taraha ke loga bahuta kama haiM isalie pRthvI para AnaMda bahuta kama hai| pahale taraha ke loga bahuta haiM, isalie pRthvI para dukha bahuta hai| vRtti-saMkSepa kA artha sIdhA nahIM hai yaha ki Apa apane parigraha ko kama kreN| jaba bhItara ApakI vRtti saMkSipta hotI hai to bAhara parigraha kama ho jAtA hai| 204
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa isakA yaha artha nahIM hai ki Apa saba chor3akara bhAga jAeM, to Apa badala jAeMge--jarUrI nahIM hai| kyoMki cIjeM chor3ane se agara Apa badala sakeM to cIjeM bahuta kImatI ho jAtI haiN| agara cIjeM chor3ane se maiM badala jAtA hUM to cIjeM bahuta kImatI ho jAtI haiN| aura agara cIjeM chor3ane se mujhe mokSa milatA hai to ThIka hai, mokSa kA bhI saudA ho jAtA hai| cIjoM kI hI kImata cukAkara mokSa mila jAtA hai| agara eka makAna chor3ane se, eka patnI aura eka beTe ko chor3a dene se mujhe mokSa mila jAtA hai, to mokSa kI kImata kitanI huI? itanI hI kImata huI jitanI makAna kI ho sakatI hai, eka patnI kI, eka beTe kI ho sakatI hai| agara maiM cIjeM chor3ane se tyAgI ho jAtA hUM to ThIka hai| cIjeM chor3ane se loga tyAgI ho jAte haiM, cIjeM hone se bhogI ho jAte haiN| lekina cIjoM kA mUlya, usakI velyU to kAyama rahatI hai| phira jisake pAsa cIja nahIM ho, vaha tyAgI kaise hogA? jisake pAsa chor3ane kA mahala nahIM ho, vaha mahAtyAgI kaise hogA? bar3I muzkila hai, pahale mahala honA caahie| nasaruddIna se kisI ne pUchA hai ki mokSa jAne kA mArga kyA hai? to nasaruddIna ne kahA-yU masTa sina phrstt| pahale pApa kro| usane kahA-yaha kyA pAgalapana kI bAta hai? tuma mokSa jAne kA rAstA batA rahe ho ki narka jAne kA? nasaruddIna ne kahA ki jaba pApa nahIM karoge to pazcAtApa kaise karoge? aura jaba pazcAtApa nahIM karoge to mokSa jAoge kaise? aura jaba pApa nahIM karoge to bhagavAna tuma para dayA kaise karegA, aura jaba dayA nahIM karegA to kucha hogA hI nahIM binA usakI dayA ke| pahale pApa karo, taba pazcAttApa karo, taba bhagavAna dayA karegA, taba svarga kA dvAra khulegA, tuma bhItara praveza kara jaaoge| to jo eseMziyala cIja hai, nasaruddIna ne kahA vaha pApa hai| usake binA kucha bhI nahIM ho sakatA, vahI hama sabakI bhI buddhi hai| eseMziyala cIja, vastueM haiN| pahale ikaTThI karo, phira tyAga kro| agara tyAga na karoge to mokSa kaise jAoge? lekina tyAga karoge kaise, agara ikaTThI na karoge? to pahale ikaTThI karo, phira tyAga karo, phira mokSa jaao| magara jAoge vastuoM se hI mokss| vastuoM nAnA hogaa| to phira mokSa kama kImatI ho gayA hai, vastueM hI jyAdA kImatI ho gayIM haiN| kyoMki jo pahaMcA de, usI kI kImata hai| ___ kabIra ne kahA-guru goviMda doU khar3e, kAke lAgU paaNv| guru aura goviMda donoM hI eka dina sAmane khar3e ho gae haiM, aba kisake paira lagU? to phira kabIra ne socA ki guru ke hI paira laganA ThIka hai kyoMki usI se goviMda kA patA clegaa| to agara vastuoM se mokSa jAnA hai to vastuoM kI hI zaraNAgati jAnA par3egA, to unake hI paira par3o kyoMki unase hI mokSa milegaa| na karoge tyAga, na milegA mokss| tyAga kyA karoge? kucha honA cAhie, taba tyAga kroge| taba phira vastuoM kA mUlya thira hai, apanI jgh| bhogI ke lie bhI, tyAgI ke lie bhii| ___ nahIM, mahAvIra kA yaha artha nahIM hai| mahAvIra vastu ko mUlya nahIM de skte| isalie maiM kahatA hUM ki mahAvIra kA yaha artha nahIM hai ki vastuoM ke tyAga kA nAma vRtti-saMkSepa hai| mahAvIra vastuoM ko mUlya de hI nahIM skte| itanA bhI mUlya nahIM de sakate ki unake tyAga kA koI artha hai| nahIM, mahAvIra kA AMtarika prayoga hai| bhItara vRtti-kendra para Thahara jAe to bAhara phailAva apane Apa banda ho jAtA hai| vaise hI, jaise hamane eka dIyA jalAyA ho aura agara hama usakI bAtI ko bhItara nIce kI tarapha kama kara deM to bAhara prakAza kA gherA kama ho jAtA hai| jahAM dIye kI bAtI choTI hotI jAtI hai vahAM prakAza kA gherA kama hotA jAtA hai| lekina Apa socate hoM ki prakAza kA gherA kama karake hama dIye kI bAtI choTI kara leMge to Apa bar3I galatI meM haiN| kabhI nahIM hogA, Apa dhokhA de sakate haiN| dhokhA dene kI tarakIba? tarakIba yaha hai ki Apa apanI AMkha banda karate cale jAeM, dIyA utanA hI jalatA rahegA, prakAza utanA hI par3atA rhegaa| Apa apanI AMkha dhIre-dhIre banda karate cale jaaeN| Apa bilakula aMdhere meM baiTha sakate haiM, lekina vaha dhokhA 205
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-vANI bhAga : 1 hai aura AMkha kholeMge aura pAeMge dIye kA vartula, prakAza utanA kA utanA hai| kyoMki dIye kA vartula mUla nahIM hai, mUla usakI bAtI hai| usakI bAtI nIce choTI hotI jAe to bAhara prakAza kA vartula choTA hotA jAtA hai| bAtI DUba jAe, zUnya ho jAe to vartula kho jAtA hai| __ hama sabake bhItara, jo bAhara phailAva dikhAI par3atA hai - hamAre bhItara usakI bAtI hai| pratyeka hamAre kendra para, vAsanA ke kendra para, hama kitanA phailAva kara rahe haiM, usase bAhara phailatA hai| bAhara to sirpha pradarzana hai| asalI bAta to bhItara hai| bhItara sikur3Ava ho jAtA hai, bAhara saba sikur3a jAtA hai| dhyAna rahe, jo bAhara se sikur3ane meM lagatA hai vaha galata, bilakula galata mArga se cala rahA hai| vaha parezAna hogA, pahuMcegA kahIM bhI nhiiN| ___ hAlAMki kucha loga parezAnI ko tapa samajha lete haiN| jo parezAnI ko tapa samajha lete haiM, unakI nAsamajhI kA koI hisAba nahIM hai| tapa se jyAdA AnaMda nahIM hai, lekina tapa ko loga parezAnI samajha lete haiM kyoMki parezAnI yahI hai, unako dasa kapar3e cAhie the, unhoMne nau rakha lie, ve bar3e parezAna haiN| parezAnI utanI hI hai jitanA dasa meM majA thaa| dasa ke maje kA anupAta hI parezAnI bana jaaegaa| dasa meM kama ho gayA to parezAnI zarU ho gyii| aba vaha parezAnI ko tapa samajha rahe haiN| parezAnI tapa nahIM hai| ___yaha maiMne mullA kI patnI kI bAta Apase kii| yaha usane jAnakara usa strI se zAdI kii| gAMvabhara meM khabara thI ki vaha bahuta duSTa hai, kalahapUrNa hai| cAlIsa sAla taka usase koI zAdI karanevAlA nahIM milA thaa| aura jaba nasaruddIna ne khabara kI ki maiM usase zAdI karatA hUM, to mitroM ne kahA-tU pAgala to nahIM ho gayA hai nasaruddIna? isa aurata ko koI zAdI karanevAlA nahIM milA hai| yaha khataranAka hai, terI gardana dabA degii| yaha tere prANa le legI; yaha tujhe jIne na degI; tU bahuta muzkila meM par3a jaaegaa| nasaruddIna ne kahA-maiM bhI cAlIsa sAla taka avivAhita rhaa| avivAhita rahane meM maiMne bahuta pApa kara lie| isase zAdI karake maiM prAyazcita karanA cAhatA huuN| disa ija goiMga Tu bI e pinaaNs| yaha eka tapa hai| jAnakara kara rahA huuN| lekina pazcAtApa to karanA paDegA n| striyoM se itanA sakha pAyA, jaba itanA hI dakha pAUMgA, taba to hala hogA na! aura yaha strI jitanA dakha de sakatI hai, zAyada dusarI na de ske| yaha bar3I adabhuta hai| nasaruddIna ne zAdI kara lii| mitroM ne bahuta samajhAyA, na maanaa| lekina nasaruddIna kI patnI ke pAsa khabara pahaMca gayI ki nasaruddIna ne isalie zAdI kI hai tAki yaha strI usako satAe aura usakA tapa ho jaae| aura usane kahA, bhUla meM na rho| tuma mere Upara car3hakara svarga na jA skoge| maiM kisI kA sAdhana nahIM bana sktii| Aja se maiMne, kalaha bnd...| kahate haiM vaha strI nasaruddIna se jiMdagIbhara na ldd'ii| usako narka jAnA hI par3A, nahIM ldd'ii| usane kahA-mujhe tuma sAdhana banAnA cAhate ho, svarga jAne kA? yaha nahIM hogaa| yaha kabhI nahIM ho sakatA, tuma naraka jAkara hI rhoge| vaha isI jamIna para naraka paidA karatI, usane paidA nahIM kiyaa| usane agale kA iMtajAma kara diyaa| __Apa kisa cIja ko sAdhana banAkara jAnA cAhate haiM svayaM taka? vastuoM ko? aparigraha ko? bAhara se rokakara apane ko, saMbhAlakara? vaha nahIM hogaa| Apa parezAna bhalA ho jAeM, tapa nahIM hogaa| parezAnI tapa nahIM hai| tapa to bar3A Ananda hai aura tapasvI ke AnaMda kA koI hisAba nahIM hai| vastueM dukha haiN| lekina yaha dukha tabhI patA calegA Apako jaba ApakI vRtti ke kendra para Apa anubhava kareMge aura dukha pAeMge aura sukha kI koI rekhA na dikhAI pdd'egii| aMdherA hI aMdherA pAeMge, koI prakAza kI jyoti na dikhAI pdd'egii| kAMTe hI kAMTe pAeMge, koI phUla khilatA na dikhAI pdd'egaa| bhItara...bhItara kendra vyartha ho jAegA, bAhara se AbhAmaNDala tirohita ho jaaegaa| acAnaka Apa pAeMge, bAhara aba koI artha nahIM raha gyaa| logoM ko dikhAyI pdd'egaa| Apane bAhara kucha chor3a diyaa| Apa bAhara kucha bhI na chor3eMge, bhItara kucha TUTa gyaa| bhItara koI jyoti hI bujha gii| to eka-eka kendra para usakI vRtti ko 206
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ UNodarI evaM vRtti-saMkSepa ThaharA denA aura buddhi ko sajaga rakhakara dekhanA ki usa vRtti ke anubhava kyA haiN| ___ bahuta AdamI ke saMbaMdha meM jo bar3e se bar3A Azcarya hai vaha yaha hai ki jisa cIja ko Apa Aja kahate haiM ki kala mujhe mila jAe to sukha milegA, kala jaba vaha cIja milatI hai to Apa kabhI taula nahIM karate ki kala maiMne kitanA sukha socA thA, vaha milA yA nahIM milA! bar3A Azcarya hai| yaha bhI bar3A Azcarya hai ki usase dukha milatA hai, phira bhI dUsare dina Apa phira usI kI cAha karane lagate haiM aura kabhI nahIM socate ki kala pAkara ise dukha pAyA thA, aba maiM phira dukha kI talAza meM jAtA huuN| hama kabhI taulate hI nahIM, buddhi kA vahI kAma hai, vahI hama nahIM lete usse| vahI kAma hai ki jisa cIja meM socA thA ki sukha milegA, usameM milA? jisa cIja meM socA thA sukha milegA usameM dukha milA, yaha anubhava meM AtA hai aura isa anubhava ko hama yAda nahIM rakhate aura jisameM dukha milA usako phira dubArA cAhane lagate haiN| __aise jiMdagI sirpha eka kolhU ke baila jaisI ho jAtI hai| basa eka hI rAste para ghUmate rahate haiN| koI gati nahIM, kahIM koI pahuMcanA nahIM hotaa| ghUmate-ghUmate mara jAte haiN| jahAM paidA hote haiM, usI jamIna para khar3e-khar3e mara jAte haiN| kahIM eka iMca Age nahIM bar3ha paate| bar3ha bhI nahIM paaeNge| kyoMki bar3hane kI jo sambhAvanA thI vaha ApakI buddhimattA se thI, ApakI visaDama se thI, ApakI prajJA meM thii| vaha to prajJA kabhI vikasita nahIM hotii| to mahAvIra vRtti-saMkSepa para jora dete haiM tAki pratyeka vRtti apanI-apanI nikhAra tIvratA meM, apanI pyoriTI meM anubhava meM A jAe aura anubhava kaha jAe dukha hai, ki dukha hai vahAM, sukha nhiiN| aura buddhi isa anubhava ko saMgrahIta kare, buddhi isa anubhava ko jie aura pie aura isa buddhi ke roeM-roeM meM yaha samA jAe to Apake bhItara vRttiyoM se Upara ApakI prajJA, ApakI buddhimattA uThane lgegii| aura jaise-jaise baddhimattA Upara uThatI hai, vaise-vaise vattiyAM sikaDatI jAtI haiN| idhara vRttiyAM sikur3atI haiM, idhara buddhimattA Upara uThatI hai| aura bAhara parigraha kama hotA calA jAtA hai| jaise buddhimattA Upara uThatI hai vaise saMsAra bAhara kama hotA calA jAtA hai| jisa dina ApakI samagra zakti vRttiyoM se mukta hokara buddhi ko mila jAtI hai, usI dina Apa mukta ho jAte haiN| jisa dina ApakI sArI zakti vRttiyoM se mukta hokara prajJA ke sAtha khar3I ho jAtI hai, usI dina Apa mukta ho jAte haiN| jisa dina kAmavAsanA kI zakti bhI buddhi ko mila jAtI hai; jisa dina lobha kI zakti bhI buddhi ko mila jAtI hai; jisa dina krodha kI zakti bhI buddhi ko mila jAtI hai; jisa dina moha kI zakti bhI buddhi ko mila jAtI hai; jisa dina samasta zaktiyAM buddhi kI tarapha pravAhita hone lagatI haiM; jaise nadiyAM sAgara kI tarapha jA rahI hoM, usa dina buddhi kA mahAsAgara Apake bhItara phalita hotA hai| usa mahAsAgara kA AnaMda, usa mahAsAgara kI pratIti aura anubhUti dukha kI nahIM hai, parezAnI kI nahIM hai, vaha parama AnaMda kI hai| vaha praphullatA kI hai| vaha kisI phUla ke khila jAne jaisI hai| vaha kisI dIye ke jala jAne jaisI hai| vaha kahIM mRtaka meM jaise jIvana A jAe, aisI hai| Aja itanA hii| kala Age ke niyama para bAta kreNge| lekina uThe n| jo kIrtana ke lie AnA cAhate haiM ve Upara A jaaeN| pAMca minaTa kIrtana kareM, phira jaaeN| 207
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________