Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ikkIsavAM pravacana jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti For Private Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AIMIRMATI - maggo maggaphalaM ti ya, dravihaM jiNasAsaNe smkkhaadN| maggo khalu sammataM maggaphalaM hoi nivvANaM / / 52 / / daMsaNANacarittANi, mokkhamaggo tti sevidvvaanni| sAdhUhi idaM bhaNidaM, tehiM du baMdho va mokkho vaa||53|| B ANNANAdo pANI, jadi maNNAdi suddhsNpogaado| havadi tti dukkhamokkhaM parasamayarado havadi jiivo||54 / / HTTARAI HAHEE www.jainelibrary org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sna-darzana gaNita, vijJAna jaisA darzana hai| kAvya kI | kyoMki hama jAnate nahIM jIvana ke niyama ko, isalie hama / usameM koI jagaha nahIM hai| paramAtmA kA nAma lete haiN| tumane dekhA bhI hogA, jaba bhI tuma vahI usakI viziSTatA hai| kahate ho 'paramAtmA jAne' to tumhArA matalaba yaha hotA hai ki do aura do jaise cAra hote haiM, aise hI mahAvIra ke vaktavya haiN| koI nahIM jaantaa| 'paramAtmA jAne' kA yaha artha nahIM hotA ki unheM samajhane ke lie ThIka vaijJAnika kI buddhi caahie| jaise sau paramAtmA jAnatA hai-itanA hI artha hotA hai ki tuma bhI nahIM DigrI taka hama pAnI ko garma kareM, to vaha bhApa bana jAtA hai| sau jAnate, koI bhI nahIM jaantaa| jahAM tumheM apane ajJAna ko pragaTa DigrI taka pAnI garma huA ki bhApa banegA hii| isa bhApa ko banAne | karanA hotA hai vahAM tuma paramAtmA ko le Ate ho| lekina isa ke lie na to kisI kI prArthanA karanI jarUrI hai, na kisI kA | DhaMga se pragaTa karate ho ki lagatA hai jaise koI jAnatA hai| AzIrvAda lenA jarUrI hai| aura agara sau DigrI taka pAnI garma na 'paramAtmA jAne', isameM tumane yaha bhI chipA liyA ki maiM nahIM huA, to lAkha prArthanA karo, lAkha AzIrvAda lo, pAnI pAnI hI jaantaa| aura dUsare ke sAmane yaha bAta DhAMka dI, ajJAna ko chipA rahegA, bhApa na bnegaa| liyA, pragaTa na hone diyaa| jaise vijJAna kahatA hai, paramAtmA kI koI jarUrata nahIM hai, vijJAna kahatA hai: jaise-jaise jJAna bar3hatA hai, paramAtmA haTatA prakRti ke niyama kAphI haiM, paryApta haiM; paramAtmA ke hone se una | jAtA hai| jisa dina jJAna pUrA ho jAyegA, paramAtmA zUnya ho niyamoM meM kucha jur3egA nhiiN| vijJAna kI eka mUlabhUta dhAraNA | jaayegaa| hai-aura vaha hai nyUnatama siddhaaNt| jitane kama siddhAMtoM se kAma mahAvIra kI bhI aisI hI dRSTi hai| isalie mahAvIra ne paramAtmA cala sake utanA ucita hai| ceSTA to vijJAna kI yahI hai ki aMtataH ko inakAra kiyA, prArthanA ko inakAra kiyA-zuddha jIvana ke eka hI siddhAMta mila jAye jisase jIvana kI sArI pahelI sulajha gaNita ko samajhane kI koziza kii| ske| isalie gaira-anivArya ko bilakula jagaha nahIM denA hai| AdamI baMdhana meM hai, to kAraNa hoNge| agara AdamI ko agara sau DigrI garma karane se pAnI bhApa bana jAtA hai to phira baMdhana-mukta honA hai to una kAraNoM ko alaga karanA hogaa| pAnI ko bhApa banAne ke lie aura kisI paramAtmA kI jarUrata | basa, itanA siidhaa-saaph| aura saba AkAMkSAeM, apekSAeM nahIM hai| aura kisI kI prArthanA bhI vyartha hai| isa niyama ko apane-Apako bhulAne ke upAya haiN| jisane jAna liyA, vaha agara pAnI ko bhApa banAnA cAhegA to koI tumheM baMdhana meM DAlA nahIM hai, koI tumheM mukta karane na banA legaa| aayegaa| jIvana ke sIdhe niyama kA tuma upayoga nahIM kiye, vijJAna ke hisAba se paramAtmA hamAre ajJAna kA hissA hai| isalie baMdhana meM par3a gaye ho| upayoga kara loge, baMdhana ke bAhara 453
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina satra bhAga / ho jaaoge| saMbaMdha nahIM hai| ilAja kro| bImArI ke rogANu haiM, unase mukta jaise koI AdamI samhalakara calatA ho to giratA nhiiN| jo hone kI vyavasthA kro| tAbIja se rogANu DareMge na aura na mukta AdamI gira jAtA hai, usase hama kahate haiM, samhalakara calo! hoMge aura na tuma unase mukta ho skoge| samhalakara calane kA kyA artha hotA hai ? samhalakara calane kA mahAvIra kahate haiM, jIvana meM dukha hai to tuma ThIka-ThIka kAraNa artha hotA hai: jamIna kI gurutvAkarSaNa kI zakti hai, usakA khojo| dukha se tuma bacanA cAhate ho, yaha to hameM mAlUma hai; dhyAna rakhakara clo| agara irache-tirache cle-giroge| vahI lekina sirpha bacane kI AkAMkSA se baca na skoge| aura dukha se gurutvAkarSaNa kA niyama jo tumheM calAtA hai, samhAlatA hai, | tuma bacanA cAhate ho, isalie koI bhI kucha batA detA hai, vahI jisake binA cala na sakoge, agara usake viparIta gaye to karane lagate ho--isase bhI na baca skoge| ho sakatA hai giroge, hAtha-paira tor3a loge, phira kabhI cala na paaoge| to | batAnevAle kI bhI AkAMkSA zubha ho; khojanevAle kI bhI gurutvAkarSaNa ke nimaya ko samajha lo aura apane aura usa niyama | AkAMkSA zubha ho; lekina AkAMkSAoM se thor3e hI jIvana calatA ke bIca eka saMgIta kA saMbaMdha banA lo| itanA hI dharma hai| hai| jIvana calatA hai satyoM se, niyamoM se| to niyama ko khoja mahAvIra dharma kI paribhASA karate haiM : jIvana ke svabhAva sUtra ko lo| niyama ke khojate hI jIvana meM krAMti ghaTita hotI hai| samajha lenA dharma hai| jIvana ke svabhAva ko pahacAna lenA dharma hai| usa niyama kI khoja ko mahAvIra kahate haiM: maarg| vahI mArga svabhAva hI dharma hai| pakar3a meM A jAye to phira pariNAma ke lie prArthanA bhI karanI ye sUtra aise hI sIdhe-sApha haiN| jarUrI nahIM hai, utanA bhI samaya kharAba mata krnaa| kyoMki jaba pahalA sUtraH tumane Aga jalA dI aura pAnI garma hone lagA to aba baiThakara maggo maggaphalaM ti ya, dravihaM jiNasAsaNe smkkhaad| prArthanA mata karanA ki he paramAtmA, isako bhApa banA! aba kisI maggo khalu sammataM maggaphalaM hoi nivvaannN|| paramAtmA ko bIca meM lAne kI jarUrata nahIM hai| aba to pAnI bhApa 'jina-zAsana meM mArga tathA mArga-phala, ina do prakAroM se kathana | | bnegaa| IMdhana pUrA hai, Aga jala uThI hai-pAnI bhApa bnegaa| kiyA gayA hai| mArga hai mokSa kA upAya aura phala hai nirvaann|' aba ise koI roka bhI na skegaa| isa niyama ke viparIta kucha ghaTa mArga aura mArga-phala! basa mahAvIra ke sAre vacana ina do | na skegaa| hissoM meM bAMTe jA sakate haiM : kAraNa aura kaary| aisA karo to mahAvIra camatkAra meM nahIM maante| koI vaijJAnika buddhi kA aisA hogaa| basa itanI do saraNiyoM meM mahAvIra ke pUre kathana bAMTe vyakti nahIM maantaa| camatkAra kahIM na kahIM dhokhA hogA, kyoMki jA sakate haiN| kucha kathana haiM jo batAte haiM kyA karo aura kucha niyamoM kA koI apavAda nahIM hotaa| agara koI AdamI hAtha se kathana haiM jo batAte haiM ki phira kyA hogaa| agara jahara pI lo to rAkha nikAla detA hai to kahIM na kahIM koI madArIgirI hogI, mRtyu hogii| agara amRta ko khoja lo to amaratva ko upalabdha kyoMki jIvana ke niyama kisI kA apavAda nahIM maante| jIvana ho jaaoge| ke niyama vyaktiyoM kI ciMtA nahIM karate-nirvaiyaktika haiM, pariNAma kAraNa ke pIche aise hI calA AtA hai jaise tumhAre pIche sArvabhauma haiN| unase anyathA hone kA upAya nhiiN|| tumhArI chAyA calI AtI hai| to karanA kyA hai? na prArthanA, na agara koI AdamI sATha DigrI para pAnI ko bhApa banA de to yA pUjA, na maMdira, na pATha: kyoMki inase kacha bhI na hogaa| inase to tharmAmITara se dhokhA de rahA hai yA kisI taraha kA Ayojana kara kAraNa kA koI saMbaMdha nahIM hai| rahA hai, jisase tumheM yaha bhrama paidA hotA hai ki sATha DigrI para pAnI yaha to aise hI hai jaise varSA nahIM ho rahI aura koI yajJa kara rahA bhApa bana rahA hai| hai| isakA kucha lenA-denA nahIM hai| yajJa se koI kArya-kAraNa kA pAnI to sau DigrI para hI bhApa bnegaa| usane kisI taraha kA saMbaMdha nahIM hai varSA se| ki koI bImAra par3A hai aura tuma tAbIja bhramajAla racA hai| lekina camatkAra jagata meM nahIM hote| bAMdha rahe ho: tAbIja se aura bImArI kA koI kArya-kAraNa kA camatkAra kA to artha yaha hotA hai ki jagata ke niyama pakSapAta 454 Jair Education International
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti karate haiN| kisI eka AdamI kI mAnakara kucha ulaTA bhI kara dete to upaniSadoM meM jaisA sauMdarya hai, kRSNa ke vacanoM meM jaisA rasa hai haiN| kisI dUsare kI mAnakara niyama meM zithilatA kara dete haiN| vaisA mahAvIra ke vacanoM meM nahIM hai| kisI tIsare para nArAja ho jAte haiN| jisa para prasanna haiM, sATha DigrI gaNita ko gAyA nahIM jA sktaa| gaNita ko gAo to gaNita para pAnI bhApa bana jAtA hai; jisa para nArAja haiM, usake lie Der3ha bigar3a jAtA hai| kyoMki gAne ke lie kucha gaira-gaNita bhItara sau DigrI para bhI bhApa nahIM bntaa| lAnA par3atA hai| magara mahAvIra kahate haiM, pAnI sau DigrI para bhApa banatA hai| isalie to hama kavi se kabhI tArkika hone kI apekSA nahIM niyama na nArAja hote na prasanna hote| niyama nirvaiyaktika hai| krte| aura kavi agara sapanoM kI bAta kare to hama use kSamA isako khayAla meM lenaa| paramAtmA vyakti hai| karate haiN| aura kavi agara managaDhaMta bAtoM meM ghUme to hama kahate haiM, to jaba bhI hama paramAtmA kI bAta karate haiM, hamAre mana meM kavi hai, kavitA hai| saMbhAvanAeM uThane lagatI haiM ki agara khUba prArthanA kareM, khUba stuti | lekina gaNitajJa se hama dUsarI apekSA karate haiN| gaNitajJa se hama kareM, khUba samajhA-bujhA leM, to jo dUsare ke lie nahIM huA hai vaha cAhate haiM sIdhI-sApha rekhA ho, zuddha rekhA ho, jisameM kucha bhI hamAre lie ho jaayegaa| kyoMki vyakti ke Ate hI lagatA hai gaNitajJa ne apane bhAva ke kAraNa na DAlA ho| kevala satya kA phusalA leMge, rAjI kara leMge, samajhA leMge, royeMge, gir3agir3AyeMge, pratiphalana ho| zuddha satya kA pratiphalana ho| sajAvaTa na ho, sahAnubhUti paidA kara leMge, karuNA mAMgeMge! Akhira paramAtmA zaMgAra na ho| dayAlu hai, to khUba royeMge to dayA utthegii| isalie mahAvIra ke vacana, jaise mahAvIra nagna haiM vaise hI lekina mahAvIra kahate haiM, aise tuma kisI aura ko dhokhA nahIM de | mahAvIra ke vacana bhI nagna haiN| unameM koI sajAvaTa nahIM hai| jaisA rahe, apane ko hI dhokhA de rahe ho| hai vaisA kahA hai| aura jinake pAsa vaijJAnika buddhi hai unako aisI ceSTAeM vyartha haiM aura unameM gaMvAyA gayA samaya tumane vyartha mahAvIra para bar3I zraddhA paidA hogii| unako mahAvIra ke sAtha bar3A hI gNvaayaa| mArga ko khoja lo! saMbaMdha jur3a jaayegaa| mahAvIra kA jora mArga para hai; paramAtmA ke sahAre para nahIM; 'mArga tathA mArga-phala, ina do prakAra se kathana kiyA hai| mArga paramAtmA ke AlaMbana para nhiiN| yahI to sAre vijJAna kI dRSTi mokSa kA upAya hai aura usakA phala mokSa yA nirvANa...' hai| vijJAna kahatA hai, kahIM kucha ghaTa rahA hai| hameM Aja patA na ho | mokSa yA nirvANa zabda ko samajha lenA caahie| kyoM ghaTa rahA hai; lekina jisa dina patA cala jAyegA usa dina 'mokSa' zabda bar3A anUThA hai| bhArata ke bAhara kI kinhIM phira ghaTAne kI zakti hamAre hAtha meM A jaayegii| bhASAoM meM mokSa ke paryAyavAcI koI zabda nahIM hai| svarga hai sabhI aura jaba taka hameM patA nahIM hai taba taka behatara hai ki hama kaheM | bhASAoM meM, lekina mokSa bhArata ke bAhara kI kinhIM bhASAoM meM ki hameM mAlama nhiiN| nahIM hai| kyoMki mokSa kI dhAraNA hI kisI aura deza meM paidA nahIM to mahAvIra ke adhika vacana to mArga-sUcaka haiN| aura kucha huii| utanI UMcAI taka, utanI gaharAI taka manuSya kI ciMtanA aura vacana phala-sUcaka haiN| aisA pUrA jina-zAsana do hissoM meM | dhyAna gayA nahIM kahIM aur| vibhAjita hai| mokSa kA artha hotA hai : jahAM sukha bhI nahIM, dukha bhI nhiiN| AiMsTIna bhI isase rAjI hogaa| plAMka bhI isase rAjI hogaa| svarga kA artha hotA hai : jahAM sukha hai, bharapUra sukha hai| svarga kA rasela bhI isameM bhUla-cUka na nikAla paayegaa| isalie mahAvIra | artha hotA hai jo hama cAhate haiM vahI hai; jaisA hama cAhate haiM vaisA ke vacanoM meM yA jaina zAstroM meM tumheM kahIM kAvya na milegA, kAvya | hai| hamArI cAha kA paripUraka hai| hamArI cAha ko bharatA hai| kA camatkAra na milegaa| par3hoge to rUkhe-sUkhe lgeNge| ThIka hamArI cAhata ke anukUla jahAM saba ho rahA hai vahAM svarga hai| to gaNita kI kitAbeM haiM-jyAmiti, AdhyAtmika jyaamiti| jahAM hamArI cAha pUrI hotI hai vahAM kSaNabhara ko hama bhI svarga meM ho aMtarAtmA ke saMbaMdha meM jyAmeTrI khar3I kI hai| jAte haiN| 455
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina sUtra bhAga : 1 narka kA artha hai : jahAM saba hamArI cAha ke viparIta ho rahA hai | usa kSaNa meM tuma kahAM hote ho? usa kSaNa meM tuma zarIra ke bhItara jo hama cAhate haiM ThIka usase ulaTA ho rahA hai; jisa-jisase hama | hote ho? nahIM, usa kSaNa meM zarIra kI smRti kho jAtI hai| tuma bacanA cAhate haiM vahI-vahI ho rahA hai| videha ho jAte ho| kyoMki zarIra se hamArA saMbaMdha cAha kA saMbaMdha narka aura svarga sArI duniyA kI bhASAoM meM haiN| hai| usa kSaNa meM tuma zarIra meM nahIM hote| usa kSaNa meM tuma pRthvI para 'mokSa' bar3A anUThA zabda hai| mokSa kA artha hai : na to hamArI nahIM hote| usa kSaNa meM tuma sthAna meM nahIM hote| usa kSaNa meM tuma aba koI cAha hai, na hamArI koI pasaMda hai| kyoMki mahAvIra kahate samaya meM bhI nahIM hote| usa kSaNa meM tuma acAnaka kisI dUsare hI haiM, jaba taka cAha hai taba taka baMdhana rhegaa| hAM, yaha bhI ho sakatA loka meM praveza kara gaye-pAra kA loka! jaldI hI tuma lauTa hai ki tuma sone ke baMdhana banA lo; lohe kI jaMjIreM tor3a DAlo | aaoge| kyoMki usa pAra ke loka meM jIne kI, usa UMcAI para aura sone kI jaMjIreM DhAla lo| aura yaha bhI ho sakatA hai una | jIne kI tumhArI kSamatA nahIM hai| usa UMcAI para zvAsa lene kI jaMjIroM para hIre-motI jar3a do| ve pyAre lagane lgeN| ve itane pyAre tumhArI kuzalatA nahIM hai| una UMcAiyoM para ur3ane kI abhI tumane ho jAyeM ki AbhUSaNa mAlUma pdd'eN| | Adata nahIM DAlI, abhyAsa nahIM kiyA hai| bahuta-se AbhUSaNa, jinheM tuma AbhUSaNa samajhate ho, jaMjIreM | isalie kabhI-kabhI kSaNabhara ko jaba cAha chUTa jAtI hai, taba siddha hote haiM; aura bahuta-sI jaMjIreM jinakI tumheM yAda bhI nahIM | tuma ekadama mukti anubhava karate ho| AtI ki jaMjIreM haiM, AbhUSaNoM meM chipa gaI haiN| aise hI to pahalI daphA AdamI ko mokSa kA khayAla uThA hogA to mahAvIra kahate haiM, sukha kI AkAMkSA yA sukha kA milanA bhI | ki jo kSaNabhara ko ho sakatA hai vaha sadA ko kyoM na ho! jo eka jaMjIra hai-sone kI jaMjIra hai| dukha kA milanA lohe kI jaMjIra | kSaNa ko cetanA meM kabhI-kabhI jhalaka jAtA hai, vaha sadA ke lie hai| lekina donoM bAMdhate haiN| tumane khayAla kiyA? kabhI tumheM cetanA kA svabhAva kyoM na bana jAye! ekAdha kSaNa ko bhI aisI caitanya kI ghar3I AI, jaba na sukha kI mokSa kA artha hai : jahAM cetanA kI koI cAha nhiiN| jahAM cAha AkAMkSA hai na dukha kI? taba tumane dekhA, kaisI mukti anubhava | nahIM vahAM saMsAra meM koI rAha nhiiN| hotI hai! saba sImAeM samApta ho jAtI haiN| saba kArAgRha vilupta cAha rAha banAtI hai; saMsAra meM le AtI hai| kyoMki jahAM cAha ho jAte haiN| kSaNabhara ko tumhAre cetanA ke AkAza meM eka bhI AI, vahAM vastuoM kA saMsAra aayaa| tumane kucha cAhA, tumhArI bAdala nahIM raha jaataa| nirabhra AkAza! anaMta AkAza! jaise hI AMkha dUra gaI, 'para' para par3I-tuma baMdhe! tuma ulajhana meM par3e! uThI AkAMkSA, bAdala ghire, aMdherA chAyA! AkAza to kho gayA, aura jisane sukha cAhA-use dukha milaa| badaliyAM raha gaIM! dhueM ke bAdala raha gaye! | yaha to hamArA sabakA anubhava hai| sabhI ne sukha cAhA kabhI kSaNabhara ko bhI agara tumhAre jIvana meM aisA ho jAtA ho, hai-milA kahAM? cAhA to sabhI ne sukha hai; pAyA sabhI ne dukha chA hai, na dukha kI, koI icchA nahIM hai, tuma hai| ise tuma kaba dekhoge? kaba jAgoge ki cAha to kucha aura anicchA meM baiThe ho-usI ghar3I ko mahAvIra 'sAmAyika' kahate hotI hai, milatA kucha aura hai| haiN| tuma saMsAra ke bAhara ho| kyoMki mahAvIra ke hisAba meM saMsAra to mahAvIra kahate haiM, yaha jIvana kA AdhArabhUta niyama hai ki jo kA artha hai : cAha ke bhItara honaa| | sukha cAhegA vaha dukha paayegaa| sukha kI cAha meM hI dukha chipA hai| cAha se bhare honA saMsAra meM honA hai| phira tuma cAha koI bhI | ise smjho| kro| cAhe pRthvI ke dhana kI ho, cAhe svarga ke dhana kI ho; cAhe | pahalA, sukha vahI cAhatA hai jo dukhI hai-eka baat| kyoMki tuma puNya kI AkAMkSA karo; lekina koI bhI AkAMkSA hai, cAhata | tuma vahI cAhate ho jo tumhAre pAsa nahIM hai| jo tumhAre pAsa hai, jArI hai aura tuma saMsAra meM ho| | tuma kyoM cAhoge? jo tumhAre pAsa hai hI, usakI to cAha kho aisI bhI ghar3iyAM haiM caitanya kI, jaba koI cAha nahIM, jaba tuma | jAtI hai; jo nahIM hai usakI hI cAha paidA hotI hai| abhAva cAha | ho-nipaTa akele! zuddha! koI dhueM kI rekhA bhI bhItara nhiiN| ko janmAtA hai| abhAva janmadAtA hai| 456
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti to jisa AdamI ne sukha cAhA, eka bAta to usane yaha batAyI dukha nikalatA hai| ki vaha dukhI hai| phira jisa AdamI ne sukha cAhA, usane dUsarI to mahAvIra kahate haiM, jisane chor3A hai, usane sirpha dukha ko hI bAta bhI batAyI ki agara yaha na milA to maiM aura dukhI ho | nahIM chor3A, usane sukha ko bhI chor3A hai| usane narka kA hI tyAga jAUMgA, viSAda gheregA, asaphalatA hAtha lgegii| aura jaise hI nahIM kiyaa...| vaha to sabhI karate haiM; usameM kauna-sI kuzalatA use yaha khayAla AyA ki agara yaha na milA to maiM aura dukhI ho | hai? usameM kauna-sI medhA hai? dukha se kauna nahIM bacanA jAUMgA, viSAda hogA mere jIvana meM, udvigna ho jAUMgA, hArA cAhatA-sabhI bacate haiN| usameM kauna-sI buddhimAnI hai? usameM huA, thakA huA, parAjita-bhaya samAyA! bhaya aayaa| yaha kauna-sI vizeSatA hai| lekina jisane gaura se dekhA, samajhA, AdamI vaise hI dukhI thA, isane sukha kI cAha karake aura dukha | jIvana kI partoM ko ughAr3A, rahasya ko pahacAnA, gaNita kA sUtra bulA liyA, aura bhayabhIta ho gyaa| aba yaha DagamagAte kadamoM samajha meM A gayA use ki dukha kI sArI cAla yahI hai ki vaha tumheM se sukha kI tarapha calatA hai| | sukha kA AzvAsana detA hai aura bharamA letA hai| tuma sukha ke aura, sukha hama sadA bAhara mAMgate haiM: kisI strI se milegA, AzvAsana meM dukha ke pIche cale jAte ho, bhaTaka jAte ho| kisI puruSa se milegA, dhana se milegA, pada se milegA! lekina milatA dukha hai, cAhate sadA sukha ho| pada se sukha kA kyA saMbaMdha hai? tuma kitanI UMcI kursI para baiThate / jo jAgA isa anubhava meM, usane sukha nahIM caahaa| aura jisane ho, isase sukha kA kyA saMbaMdha? tuma kitane bar3e makAna meM ho, sukha nahIM cAhA, usake jIvana se dukha vidA hone lge| kyoMki isase kyA sukha kA saMbaMdha hai? | binA sukha kI cAha ke dukha nirmita nahIM ho sktaa| sukha kA makAna ke bar3e aura choTe hone se kahIM bhI to koI thor3A soco! saMbaMdha nahIM hai| kyoMki sar3aka para khar3e bhikhArI bhI kabhI sukhI jisa AdamI ne saphalatA nahIM cAhI, use tuma viphala kaise dekhe gaye haiN| mahAvIra khuda hI aise bhikhArI the| aura kabhI mahaloM karoge? aura jisane kabhI jItanA nahIM cAhA, use tuma harAoge meM samrATa bhI dukhI dekhe gaye haiN| kaise? aura jisane kabhI dhanI hone ke pAgalapana meM apane ko to dukha aura sukha kA saMbaMdha sthitiyoM se to mAlUma nahIM par3atA, nahIM lagAyA, use tuma nirdhana kaise kara pAoge? aura jisane paristhitiyoM se to mAlUma nahIM par3atA--kucha bhItarI dazAoM se tumase sammAna nahIM mAMgA, tuma usakA apamAna kaise karoge? jur3A hai| to jaba bhI tumane bAhara mAMgA, galata jagaha maaNgaa| aura | karoge kaise? upAya kahAM hai ? usane tumheM suvidhA kahAM dI? mAMga mAtra bAhara kI hotI hai| bhItara to mAMgoge kisase, mAMgoge jisane sammAna cAhA, use tuma apamAnita kara sakate ho| kyA? vahAM to kucha bhI nahIM hai-zUnya AkAza hai| vahAM to jisane dhana cAhA, usakI cAha meM hI vaha nirdhana ho gyaa| jisane korApana hai| vahAM to tuma muTThI bAMdhanA cAhoge to baMdhegI nahIM; jIta cAhI, usane parAjaya ke Dhera lagA liye| baMdha bhI jAyegI to hAtha meM kucha na aayegaa| AkAza ko kauna isalie mahAvIra kahate haiM: mokSa kA artha hai isa anubhava ko muTThI meM bAMdha sakA hai! AtmA ko bhI koI nahIM bAMdha sakA hai| tumhAre jIvana kI sthira dazA banA lenA ki na sukha kI cAha na to bhItara to kucha pakar3a meM AtA nahIM, bAhara pakar3a meM cIjeM A dukha kI cAha, na narkana svarga, koI cAha nhiiN| jAtI haiM, to hama socate haiM bAhara hogaa| aise bAhara daur3ate haiM jahAM ___ acAha kI dazA mokSa hai| nahIM hai| phira eka na eka dina svapna TUTatA hai aura patA calatA hai / to yaha to pariNAma hai mokss| mokSa yahAM ghaTa sakatA hai| aisA yahAM nahIM hai; hama mahAdukhI ho jAte haiN| usa mahAdukha se aura bar3e mata socanA jaisA ki sAdhAraNataH loga samajhate haiM ki mokSa marane sukha kI AkAMkSA paidA hotI hai| kyoMki jitane hama dukhI hote haiM | ke bAda ghaTatA hai| jisako jIte-jI nahIM ghaTA use marane ke bAda utanI hI tIvra AkAMkSA hotI hai ki jaldI karo, mauta karIba AyI | bhI nahIM ghttegaa| pahale to mokSa jIvana meM utaratA hai| isalie jAtI hai, sukhI honA hai| aisA eka duSTacakra hai| dukha meM se sukha vyakti pahale jIvana-mukta hotA hai-jIte-jI mukta hotA hai| kI AkAMkSA nikalatI hai; sukha kI AkAMkSA meM se aura bar3A phira jo jIte-jI mukta ho gayA, vaha to marane ke bAda bhI mukta |
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina sUtra bhAgaH1 rhegaa| mukti ekamAtra saMpadA hai jise mRtyu nahIM chIna paatii| aura para jAkara kahA ki suno, maranA hai to itanA zoragula kyoM kara rahe sArI saMpadAeM mRtyu chIna letI hai| | ho? zoragula jisako jiMdA rahanA hai usako zobhA detA hai| aba isalie mahAvIra kahate haiM: agara tuma thor3e bhI buddhimAna ho, jisako maranA hI hai to yaha itanA kyA vijJApana? daravAjA kholo thor3A hisAba to karo, gaNita to biThAo! tuma jo ikaTThA kara rahe aura mere sAtha calo! tumheM marane kI koI DhaMga se vyavasthA juTA ho vaha saba mauta chIna legii| pahale to kara na paaoge| kauna kaba | deMge; yaha koI DhaMga cunA? aba jaba maranA hI hai...| kara pAyA? aura agara kisI taraha kara bhI liyA to jaba taka tuma taba vaha mujhe to dhamakI de nahIM sakA ki mara jaauuNgaa| aba use kara pAoge, mauta dvAra para A jaayegii| karoge tuma, chIna legI | kucha samajha meM na AyA to usane daravAjA khola diyaa| maiMne kahA, maut| yaha kaisI nAsamajhI kara rahe ho? use kamA lo, jise mauta 'tuma mere sAtha Ao-narmadA para cleNge| 'dhuAMdhAra' le na chIna sakatI hoH mukta dazA! caitanya kI acAha kI dazA! | cleNge| vahAM se tuma kUda jaanaa| cAMda kI rAta hai, jalaprapAta hai, caitanya kA nirabhra AkAza, jisameM koI cAha ke bAdala nahIM! jaba mara hI rahe ho--jiMdagI meM to kucha nahIM milA, kama se kama phira mauta kucha bhI na kara paayegii| mauta ko hI suMdara banA lo!' mauta eka jagaha jAkara hAratI hai-vaha mokSa hai| aura sabhI usane merI tarapha bar3I gaura se aura hairAnI se dekhA; kyoMki jo cIjoM para jIta jAtI hai| aba ise smjhnaa| bhI Aye the, vaha saba samajhA rahe the daravAje ke bAhara se ki beTA hamArI jIvana kI bhI AkAMkSA hai, isalie mauta jIta jAtI hai| maranA mata! aisA mata karanA, vaisA mata karanA! jIveSaNA! hama jInA cAhate haiM-hara hAla jInA cAhate haiM! hara eka lar3akI se usakA prema thaa| usa lar3akI ne vivAha karane se zarta pUrI karane ko rAjI haiM, lekina jInA cAhate haiN| sar3ate hoM, inakAra kara diyA thaa| to loga samajhA rahe theH 'usase acchI galate hoM, marate hoM, khATa para par3e hoM, aspatAloM meM laTake hoM, lar3akiyAM mila jAyeMgI, usameM rakhA kyA hai? tU ghabar3AtA kyoM ulaTe-sIdhe hAtha-paira baMdhe hoM lekina jInA cAhate haiN| maranA haiM?' magara vaha jidda pakar3e hue thaa| nahIM caahte| kaisI bhI hAlata meM AdamI par3A ho aura usase pUcho, maiM use ghara le AyA aura maiMne kahA ki rAta tajhe jo bhI karanA 'maranA cAhate ho?' vaha inakAra kregaa| tuma cakita hooge, ho, kyoMki yaha AkhirI rAta hai-koI philma dekhanI hai? koI bahuta-se loga kahate haiM ki 'aba to bhagavAna uThA lo!' vaha bhI miThAI khAnI hai? kucha AkhirI patra vagairaha likhanA? kucha bhI maranA nahIM caahte| vaha bhI kahane kI bAteM kara rahe haiN| tujhe karanA ho to bola, kyoMki phira maukA nahIM rhegaa| aura do / merA eka mitra maranA cAhatA thA, AtmahatyA karanA cAhatA thaa| baje rAta hama uTheMge aura cala pdd'eNge| tU kUda jAnA, hama usake pitA bahuta ghabar3A gye| ikalautA beTA thA aura akele aayeNge| mitra kA kartavya hai...ki jo asamaya meM kAma Aye vahI mujhase hI usakI dostI thI, to ve mujhe bulAne aaye| to maiMne mitra hai| aba isa vakta tere koI kAma nahIM A sktaa| kahA, 'ghabar3Ao mata! maiM use bhalIbhAMti jAnatA huuN| ciMtA na vaha sunatA thA merI bAta, bar3e krodha se dekhatA thaa| bolatA bhI kro|' para ve bole ki ciMtA hotI hai, usane daravAjA baMda kara nahIM thA kuch| do baje rAta kA alArma bhara diyaa| donoM hama so liyA hai| aura agara daravAje para khaTakA bhI karo to vaha gye| bIca meM alArma-ghar3I rakha lii| jaise hI do baje alArma cillAtA hai, ki 'maiM mara jAUMgA, daravAjA nahIM kholuuNgaa|' vaha | bajA, usane jaldI se alArma baMda kiyaa| maiMne usakA hAtha ghar3I kucha kara na le, sira na tor3a de| kucha churI vagairaha na chipA rakhI para pkdd'aa| maiMne kahA, alArma baMda nahIM kara sakate! vaha ekadama ho, kucha jahara vagairaha na rakhe ho, koI goliyAM na le AyA ho! | baiTha gayA aura cillAyA ki tuma mere duzmana ho ki mere dosta ? aura pitA vaidya haiM to aura bhI Dare ki vaha jahara to hamAre ghara meM tuma mujhe kyoM mArane meM lage ho? kyA mujhe maranA hI par3egA? rahatA hI hai, goliyAM bhI haiM, davAiyAM bhI haiM, vaha kucha le na gayA '...merA koI prayojana nahIM hai| tuma maranA cAho to maiM sAtha ho uThAkara! detA huuN| tuma jInA cAho to maiM sAtha dene ko taiyAra hUM-merA kAma to maiM gyaa| bhIr3a lagI thI, muhallA ikaTThA thaa| maiMne daravAje | sAtha dene kA hai-tuma agara marane meM sukha pAte ho to maiM kyoM 9hA 458 Main Education International .
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti / bAdhA dUM! tuma phira soca lo, subaha kahIM tuma badala mata jo sau meM se eka mara jAtA hai, vaha bhI aisA lagatA hai ki jAnA--sUraja UgA dekhakara, phira loga, bhIr3a dekhakara-phira bhUla-cUka se saphala ho gyaa| ninyAnabe to saphala nahIM hote, tuma mauta kI bAta mata kara lenaa| aba tuma taya kara lo| agara | kyoMki vaha asaphalatA kA iMtajAma pahale se kara lete haiN| marane maranA ho to mara jaao| agara jiMdA rahanA hai to jiMdA raho, phira kI ceSTA, unakI kucha ghoSaNA hai jIvana ke baabt| ve kisI aura marane kI bAta mata kro|' taraha kA jIvana cAhate haiM lekina jIvana nahIM cAhate, aisA nahIM hai| vaha AdamI abhI bhI jiMdA hai| vaha mujha para bahuta nArAja hai! jIvana to cAhate hI haiM aura taraha kA jIvana cAhate haiN| isa usane zAdI bhI kara lI kisI dUsarI strI se| aba to bacce bhI haiM jIvana se tapti nahIM ho rahI hai| to ve isa jIvana ke prati zikAyata uske| aura kabhI maiM gayA usa gAMva dubArA to usako bulAtA hUM kara rahe haiM marane kI koziza meN| to vaha bar3I nArAjagI meM AtA hai| vaha prasanna nahIM hai| jaise maiMne | lekina kauna kisako roka sakatA hai? maranA koI cAhatA nahIM, usakA koI ahita kiyaa| aura maiM vahI kara rahA thA jo vaha karanA isalie kAnUna calatA hai| anyathA maiM nahIM dekhatA koI upAya hai cAhatA thaa| ki tuma kaise kisI AdamI ko roka sakoge marane se| jisako loga kahate haiM ki mara jAyeM aba to| ve yaha nahIM kaha rahe haiM ki maranA hai vaha rAha khoja legaa|| maranA cAhate haiN| bhUla mata samajha lenaa| ve to sirpha yahI kaha rahe mauta to vyakti kA janmasiddha adhikAra hai| isako koI rAjya haiM ki jiMdagI thor3I behatara honI caahie| yaha koI jiMdagI hai| chIna nahIM sktaa| isa marane kI cAha meM hI jIvana kI AkAMkSA hai| isa marane kI lekina koI maranA hI nahIM cAhatA, chInane kA savAla hI nahIM cAha meM bhI aura jIvana ko cUsa lene kA bhAva hai| ve yaha kaha rahe hai| kabhI-kabhI koI bhUla-cUka se saphala ho jAtA hai| vaha bhI | haiM ki aba jiMdagI meM kucha sAra to nahIM mAlama par3atA, kyA pachatAtA hogA marakara ki 'are, yaha maiMne kyA kara liyaa| yaha phAyadA jIne se! lekina phira bhI bhItara jIne kI AkAMkSA hai! jarA maiM ati kara gyaa| jarA do kadama jyAdA uThA liye, jarA do anyathA kauna kisako marane se roka sakA hai? kauna kaba roka kadama kama uThAne the|' preta hokara vaha bhI pachatAtA hogaa| sakatA hai? mahAvIra kahate haiM : cUMki jIveSaNA hai, isalie mauta tumase kucha duniyA ke sarakArI kAnUnoM meM agara sabase mUr3hatApUrNa koI hai to chIna pAtI hai| jisa vyakti kI jIvana kI AkAMkSA bhI na vaha AtmahatyA ke viparIta kAnUna hai| vaha kucha samajha ke bAhara rhii...| isakA yaha artha nahIM hai ki usako marane kI AkAMkSA hai| sarakAroM ko aise kAnUna nahIM banAne cAhie jinako vaha pUrA na | paidA ho jAtI hai| kyoMki jisako jIvana kI AkAMkSA na rahI, karavA sakatI hoN| AtmahatyA kA kAnUna koI sarakAra pUrA nahIM use marane kI AkAMkSA kaise paidA hogI? vaha to jo hai use karavA sktii| jisako maranA hai, use koI kaise roka sakatA hai, svIkAra kara letA hai| jIvana to jIvana, mauta to maut| usane thor3A soco to! sau meM ninyAnabe loga jo marane kI ceSTA karate | apanI AkAMkSAoM ko Aropita karanA baMda kara diyaa| jo tathya haiM, ve sirpha dikhAvA karate haiM, maranA nahIM cAhate sau meM se hai, svIkAra kara letA hai| abhI jI rahA hai, to jI rahA hai; kSaNabhara ninyAnabe marane kI ceSTA karake baca jAte haiN| ve bacane kA pahale bAda sAMsa baMda ho gaI to vaha cupacApa baMda kara legaa| vaha eka hI iMtajAma kara lete haiN| AkAMkSA jIne kI itanI pragAr3ha hai! aura daphA jyAdA sAMsa lene kI ceSTA na kregaa| hAM! marane ke mahale | vaha jo eka AdamI mara jAtA hai, vaha bhI maranA cAhatA thA, isameM maregA bhI nahIM; kyoMki usameM bhI jIveSaNA, AkAMkSA, cAha kA saMdeha hai| mara gayA, yaha dUsarI bAta hai| kucha jarA jarUrata se | hissA hotA hai| jyAdA iMtajAma kara gyaa| kucha samajha na paayaa| dasa goliyAM muktapuruSa vahI hai jisake bhItara se aba jIvana kI bhI AkAMkSA lenI thIM, bIsa le liiN| kucha bhUla-cUka gaNita meM ho gii| nahIM rhii| phira mauta koI pariNAma nahIM lA paatii| socatI thI patnI ki pati sAMjha ghara A jAyeMge, ve do dina taka | aura jahAM mauta vyartha ho jAtI hai, vahI kasauTI hai ki tumane parama nahIM Aye aura vaha rAta par3I-par3I mara gii| jIvana ko jaanaa| usa parama jIvana kA nAma mahAvIra mokSa rakhate haiM 459
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina satra bhAgaH yA nirvaann| 'darzana' kA artha hai : dekhane kI kSamatA; draSTA, saakssii| lekina buddha aura mahAvIra donoM ne nirvANa zabda kA upayoga 'jJAna' kA artha hai : sAkSI ko jo dikhAI par3atA hai; draSTA ke jo alaga-alaga arthoM meM kiyA hai| buddha ke nirvANa kA ThIka vahI | anubhava meM AtA hai| aura 'cAritrya' kA artha hai: jo jAgA, artha hotA hai jo dIye ke bujhane kA hotA hai| dIye ko phUMkakara bujhA jisane dekhA, jisane jAnA--usa jAnane ke kAraNa jo jIvana meM dete haiM, usako hama kahate haiM dIye kA nirvANa ho gyaa| mahAvIra ke utara AtA hai| nirvANa zabda kA artha alaga hai, kyoMki unakI jIvana-dRSTi | to pahalI to ghaTanA ghaTatI hai sAkSI-bhAva meM darzana kii| dUsarI alaga hai| mahAvIra kahate haiM, dIyA nahIM bujhtaa| dIyA to bujhegA | ghaTanA ghaTatI hai bodha kI, jJAna kI-samajha meM aayaa| tIsarI hI nahIM kabhI; yaha jyoti to sadA rahanevAlI hai| sirpha dIye kI | ghaTanA ghaTatI hai cAritrya kii| kyoMki jo samajha meM A gayA, jyoti se dhuAM nahIM utthtaa| usase viparIta karoge kaise? 'vANa' kA artha hotA hai vaasnaa| 'nibbANa' kA artha hotA agara tuma jaina muniyoM se pUcho to ve akasara ulaTI vyAkhyA hai: vAsanArahita ho jaanaa| tumane dekhA, IMdhana jalAte ho : lapaTeM kara rahe haiN| ve caritra ko pahale rakhate haiM jabaki kisI sUtra meM bhI uThatI haiM, dhuAM bhI uThatA hai| agara IMdhana gIlA ho to dhuAM mahAvIra ne caritra ko pahale nahIM rakhA; caritra ko aMtima rakhA hai| bahuta uThatA hai; agara IMdhana sUkhA ho to kama uThatA hai| agara pahalA darzana, phira jJAna, phira critr| agara jaina muni IMdhana bilakula sUkhA ho to dhuAM uTha hI nahIM sakatA; kyoMki vaha kahatA hai: 'caritra! pahale caritra ko sudhaaro| jaba caritra dhuAM Aga ke kAraNa nahIM uThatA, lakar3I ke gIlepana ke kAraNa sudharegA to jJAna hogaa| caritrahIna ko kahIM jJAna huA hai? aura uThatA hai; lakar3I ke kAraNa nahIM uThatA, vaha jo lakar3I meM pAnI | jaba jJAna hogA taba kahIM darzana upalabdha hogaa|' usane sArI bAta chipA hai, usake kAraNa uThatA hai| ulaTI kara lii| to mahAvIra kahate haiM ki jaba aisI sUkhe IMdhana jaisI vyakti kI lekina mahAvIra ke zabdoM meM kahIM bhI caritra pahale nahIM cetanA ho jAtI hai, jisameM vAsanA kA koI gIlApana nahIM rahA, | AtA-A nahIM sktaa| pahale to mUrchA tor3anI jarUrI hai| | sUkha gaI pora-pora, vAsanA-mAtra sUkha gaI, harI vAsanA jarA bhI darzana yAnI mUrchA kA TUTa jAnA; dekhane kI kSamatA A jAnA; na rahI-taba lapaTa to uThatI hai, lekina dhuAM nahIM utthtaa| AMkha kA khula jaanaa| AMkha khulI ki anubhava meM AnA zurU usa nirdhUma lapaTa kA nAma nirvANa hai| vAsanA ke gira jAne kA hotA hai ki kyA hai sty| vaha jo 'kyA hai satya', usakI nAma nirvaann| anubhUti hai, usakA nAma jJAna hai| buddha ke hisAba se to AtmA ke miTa jAne kA nAma nirvANa, to jJAna zAstra se nahIM mila sktaa| mahAvIra ke hisAba se vAsanA ke miTa jAne kA nAma nirvaann| isalie mahAvIra ne jJAna ko darzana ke bAda rakhA hai| jJAna to ' 'mArga hai upAya, mokSa hai phl|' aura ina do bAtoM meM, mahAvIra mila sakatA hai kevala dhyAna se, zAstra se nhiiN| aura cAritrya kahate haiM, sArI bAta ho gii| kabhI bhI abhyAsa karane se nahIM paidA ho sktaa| abhyAsa se to 'darzana, jJAna, cAritrya tathA tapa ko jineMdradeva ne mokSa kA mArga | jo paidA hotA hai, vaha Adata hai| kahA hai| zubha aura azubha bhAva mokSa ke mArga nahIM haiN| ina bhAvoM cAritrya to taba paidA hotA hai jaba tumhAre bhItara dRSTi itanI saghana se to niyamataH karma-baMdha hotA hai|' hotI hai ki tuma usake viparIta nahIM cala paate|| phira mArga kyA hai? maiMne sunA hai, eka bicchU ne eka keMkar3e se kahA ki mujhe nadI ke 'daMsaNANacarittANi...' usa pAra jAnA hai, mitra! pAra karavA do! usa keMkar3e ne kahA, darzana, jJAna, caritra aura tapa-ye zabda bar3e bahumUlya haiN| 'tumane mujhe nAsamajha samajhA hai? bIca rAste meM merI pITha para baiThe mahAvIra kA sArA navanIta ina tIna zabdoM meM, triratna-darzana, DaMka mAra doge, DUba jAUMgA, mara jaauuNgaa|' / | jJAna, caritra meM samAyA huA hai| bicchU ne kahA, 'mAlUma hotA hai tarka meM tuma bahuta kamajora ho| 4600 .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti tumane ThIka tarka-zAstra kA zikSaNa nahIM liyaa| are nAsamajha! samajha lenaa| darzana kA artha philAsaphI nahIM hai| darzana kA artha jaba maiM pITha para terI baiThA hUM aura DaMka mArUMgA to tU DUbegA vaha to hai: dekhane kI kSamatA; tumhArI AMkhoM kA niSkaluSa ho jAnA; ThIka, maiM bhI to DUbUMgA! maiM bhI to marUMgA! to yaha bAta tarka ke tuma aise dekha sako ki dekhane meM tuma apane bhAvoM ko mizrita na viparIta hai| aisA maiM kaise kara sakU~gA? terI hI mauta hotI hotI karo; tuma nirbhAva se dekha sako; taTastha, niSpakSa, nirvikAra, tuma to samajha meM A sakatA thA; terI mauta to merI mauta bhI bnegii| apane ko bIca meM na DAlo; tuma apane ko binA DAle dekha isalie yaha bAta tarka ke anukUla nahIM hai|' keMkar3e ne kahA, | | sko| to phira tumhAre jIvana meM darzana upalabdha hogaa| 'bAta to ThIka hai| tarka ke bilakula anukUla nahIM hai| Ao krodha Aye, krodha ko gaura se dekhnaa| krodha ko rokakara caritra baiTha jAo!' baiTha gayA pITha para biccha, cala par3e donoM aura bIca nirmita karane kI koziza mata krnaa| krodha ko gaura se dekhnaa| majhadhAra meM jo honA thA huaa| bicchu ne DaMka maaraa| jaba DaMka | itane gaura se dekhanA ki tumheM krodha kA sArA artha samajha meM A mArA aura donoM DUbane lage to marate-marate keMkar3e ne pUchA ki jaaye| itane gaura se dekhanA ki tuma krodha se pRthaka aura alaga mahAnubhAva, tarka kA kyA huA? usa bicchU ne kahA, 'tarka kA sAkSI ho, yaha tumhArI anubhUti meM A jaaye| itane gaura se dekhanA isase kyA saMbaMdha hai? yaha merA caritra hai|' ki krodha vahAM par3A raha jAye vastu kI taraha, tuma yahAM draSTA kI loga jaisA jI rahe haiM vaisA jIne ko majabara haiN| unake pAsa daSTi taraha khaDe raha jAo: tamhAre donoM ke bIca kA seta TaTa jaaye| hI vaisI jIne kI hai| tuma socate ho, koI AdamI zarAba pItA hai, darzana kA artha hotA hai sAre setuoM kA TUTa jaanaa| vyakti isalie mUrchita hai| asaliyata aura hai| vaha mUrchita hai, alipta khar3A hokara dekhatA hai-krodha hai to krodha ko; kAma hai| isalie zarAba pItA hai| tuma socate ho, eka AdamI mAMsAhAra to kAma ko; hiMsA hai to hiMsA ko; prema hai to prema ko; rAga hai to karatA hai, isalie hiMsaka hai| tuma galata socate ho| vaha AdamI rAga ko alipta bhAva se dekhatA hai, sirpha dekhatA hai| jisako hiMsaka hai, isalie mAMsAhAra karatA hai| agara tumane aisA socA | kRSNamUrti aveyaranesa kahate haiM, hoza; jisako buddha ne samyaka ki mAMsAhAra karane ke kAraNa hiMsaka hai to tumhArI ceSTA yaha hogI smRti kahA hai, ThIka-ThIka smRti, jisako gurajiepha ne ki mAMsAhAra chur3A do| mAMsAhAra to chUTa jAyegA, lekina agara selpha-rimeMbariMga kahA hai, Atma-bodha; usI ko mahAvIra darzana vaha hiMsaka hone ke kAraNa mAMsAhArI thA, to hiMsA nahIM chuuttegii| kahate haiN| idhara darzana kI kSamatA ghanI hogI ki darzana se jo-jo phira hiMsA naye mArga khoja legii| kisI aura tarapha se hiMsaka ho | tumheM dikhAI par3egA, vaha jo darzana kA sAra ikaTThA hone lagegA vaha jAyegA vh| kisI aura bahAne se hiMsA kregaa| hai jnyaan| to eka to jJAna hai jo zAstra se milatA hai aura eka jJAna dhyAna rakhanA, hama jaise haiM vaha hamAre bhItarI citta kI avasthA ke hai jo jIvana ke sAkSI-bhAva se milatA hai| usako mahAvIra jJAna kAraNa hai| kahate haiN| par3ha loge zAstra meM, usase kyA hogA? akasara aisA bAhara se bhItara ko nahIM badalA jA sktaa| AcaraNa se aMtasa huA hai| nahIM badalA jA sktaa| lekina aMtasa badala jAye to AcaraNa | ahale-dAniza Ama haiM, kamayAba haiM ahale-najara tatkSaNa badalanA zurU ho jAtA hai| kyA taajjuba ki khAlI raha gayA terA ayaag| __ mahAvIra kA sUtra bilakula sApha hai : darzana, jJAna, critr| ina | ahale-dAniza Ama haiM-zAstroM ke jAnakAra bahuta haiN| tIna ko jainoM ne triratna kahA hai| ye unakI tIna maNiyAM haiM, jina tathAkathita buddhimAna bahata haiN| tathAkathita baddhizAlI bahata haiN| para mokSa kA bhavana nirmita hotA hai| ye AdhAra haiN| aura ye tIna kamayAba haiM ahale-najara-lekina jinake pAsa draSTA kI dRSTi ratna jisake pAsa haiM usake pAsa saba A gayA-sArI saMpadA sAre hai, ahale-najara, jinake pAsa zuddha AMkha hai, dekhane kI kSamatA jagata kii| triloka kI sArI saMpadA usake pAsa A gii| hai, aise bahuta-bahuta virale haiN| darzana upalabdha hotA hai-jAgaraNa se, apramattatA se, hoza se| ahale-dAniza Ama haiM, kamayAba haiM ahale-najara darzana kA artha tuma jaina darzana, hiMdU darzana, bauddha darzana, aisA mata kyA taajjuba ki khAlI raha gayA terA ayaag| 461 |
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina sUtra bhAgaH1 agara tumhAre jIvana kI pyAlI amRta se binA bharI raha gaI to | haiM, bAhara nikAlate haiN| kucha Azcarya nahIM; kyoMki tumane zAstroM se hI jIvana kI pyAlI tapazcaryA kA artha hai : isa jIvana-dRSTi kA The ko bharanA caahaa| zAstroM se hI tumane socA ki tuma buddhimAna ho | jaanaa| sukha ko bulAnA nahIM, koI nimaMtraNa nahIM likhanA aura jaaoge| to ahale-dAniza ho gaye, tathAkathita buddhimAna ho | dukha A jAye to jo A gayA binA bulAye, atithi deva hai, gye| kaMThastha ho gaye sty| lekina kaMThastha satya, satya nahIM | usako svIkAra kara lenaa| hai-mAtra thothe siddhAMta haiN| prANa kauna DAlegA unameM? prANa to to tapa kA artha dukha paidA karanA nahIM hai; lekina dukha jo tumane vyakti ko svayaM DAlane hote haiN| ise yAda rkhnaa| janmoM-janmoM meM arjita kiyA hai, vaha aayegaa| usake sAtha kyA jise tuma pAo vahI satya hai| jise tumane nahIM pAyA vaha satya | rukha apanAoge? tapa eka rukha hai, dRSTi hai| tapa yaha kahatA hai, nahIM ho sakatA: vaha satya ke saMbaMdha meM koI siddhAMta hogaa| aisA maiMne dukha ke bIja boye the, aba phasala kATane kA vakta A gayA hI samajho ki pAka-zAstra par3hate raho, par3hate raho, isase na to | to maiM kaattuuNgaa| yaha phasala kauna kATegA? dukha ke bIja maiMne boye bhUkha miTegI, na jIvana puSTa hogaa| roTI pakAnI pdd'egii| ATA | the to phasala bhI mujhe hI kATanI hai| to aba ro-rokara kyA gUMthanA pdd'egaa| cUlhA jalAnA pdd'egaa| itanA hI nahIM, phira roTI kATanI ! aba svIkAra-bhAva se kATa lenI hai| pacAnI pdd'egii| roTI bhI bana jAye to bhI kucha kAma nahIM AtI, | ise khayAla rakhanA; nahIM to bhrAMti kyA hai ki jo loga tapasvI jaba taka ki pacAne kI kSamatA na ho, jaba taka roTI pace na aura | banate haiM, ve socate haiM, abhI sukha ko likhate the ciTThiyAM, aba lahU meM rUpAMtarita na ho jAye, haDDI, mAMsa-majjA na bane, taba taka dukha ko likho! magara ciTThiyAM likhanA jArI rahatA hai| bulAvA kisa kAma kI? bhejate hI rahate haiN| pahale sukha ko pakar3ate the; aba ve socate haiM, darzana kI bhaTTI meM jJAna kI roTI pakatI hai| aura jJAna kI roTI dukha ko pkdd'o| pahale sukha ko na jAne dete the; aba dukha jAne ko jaba tuma pacAte ho aura jJAna kI roTI jaba tumhArA khUna, | lage to ve kahate haiM, 'mata jAo! tumhAre binA hama kaise rheNge|' mAMsa-majjA bana jAtI hai, to caaritry| caritra AkhirI bAta hai| lekina yaha to vikRti ho gii| yaha to roga ho gyaa| yaha to sabase pahale to zUnya AkAza meM darzana ghaTatA hai| phira darzana | purAnA roga badalA to nayA roga pakar3a gyaa| utaratA hai tumhArI aMtarAtmA meM, jJAna banatA hai| phira jJAna tumhAre tapa kA sirpha itanA hI artha hai ki jo Aye dukha to nizcita jIvana meM anasyUta ho jAtA hai| taba cAritrya banatA hai| ye triratna hamane kamAyA hogA; binA kamAye kucha bhI AtA nhiiN| to hamane aura tp| kisI na kisI rUpa meM use bulAyA hogaa| binA bulAye kucha bhI 'tapa' zabda bhI samajhane jaisA hai| tapa kA artha apane ko dukha AtA nhiiN| hamane sukha mAnakara hI bulAyA hogA; lekina vaha denA nahIM hotaa| tapasvI kA artha apane ko satAnevAlA nahIM hai, | hamArI mAnyatA bhrAMta thii| jisako hamane sukha kahakara pukArA thA, mesocisTa nahIM hai| tapa kA artha hotA hai : dukha Aye to use vaha dukha kA nAma thaa| A gayA dukha, aba ise svIkAra kara sahiSNutA se svIkAra krnaa| tapa kA artha hai: dukha Aye to use | lenaa| ise dhakke nahIM denA, inakAra duzmana kI taraha dutkAranA nahIM; use bhI mitra kI taraha svIkAra sAkSI-bhAva rakhanA hai| kara lenaa| sAdhAraNataH hama sukha ko to bulAte haiM, dukha ko darzana, jJAna, caritra aura tapa jineMdradeva ne mokSa ke mArga khe| dutkArate haiN| tapa kA artha hotA hai : sukha ko to bulAnA mata; A | zubha aura azubha bhAva mokSa ke mArga nahIM haiN...|' gaye dukha ko svIkAra kara lenaa| yaha bar3I krAMtikArI bAta hai : 'zubha aura azubha bhAva mokSa ke tapa hamase ThIka ulaTI vyavasthA hai| abhI hama kahate haiM, sukha | mArga nahIM haiN| ina bhAvoM se to niyamataH karma-baMdha hotA hai|' Aye, ciTThiyAM likhate haiM sukha ko ki Ao, nimaMtraNa bhejate | ___ acchA karUM, burA na karUM, puNya karUM, pApa na karUM-ye zubha haiN| aura dukha ko, binA bulAyA bhI A jAye-binA bulAyA hI | bhAva haiN| kisI ko dukha na daM, sukha dUM-ye zubha bhAva haiN| mujhase AtA hai, kyoMki kauna dukha ko bulAtA hai-use hama dhakkA dete hiMsA na ho, ahiMsA ho; lobha na ho, dAna ho; krodha na ho, dayA 462 Main Education International
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti | ho, karuNA ho-ye zubha bhAva haiN| lekina mahAvIra kahate haiM, | kSurasya dhArA nizitA durtyyaa| mujhase kucha ho, isameM hI baMdhana hai| bure kA to baMdhana hotA hI hai, chare kI tIkSNa dhArA kI bhAMti, jaise koI patale chare kI dhAra para bhale kA bhI baMdhana ho jAtA hai| lobhI to baMdhatA hI hai, dAnI bhI calatA ho, aisA mArga hai| zubha ko bhI eka tarapha chor3a denA, baMdha jAtA hai| aura pApI to baMdhatA hI hai, puNyAtmA bhI baMdha jAtA azubha ko bhI dUsarI tarapha chor3a denaa| saMyamI kA artha hai jo hai, yadyapi puNyAtmA kI jaMjIreM sone kI hotI haiN| | donoM ke madhya calane meM kuzala ho gayA; jo cunAva nahIM karatA, isalie mahAvIra kahate haiM, zubha aura azubha bhAva mokSa kA cvAyasalesa, vikalparahita, nirvikalpa calatA hai; jo madhya meM mArga nahIM haiN| donoM se mukta honA hai| azubha ko to chor3anA hI samhalakara calatA hai| hai, zubha ko bhI chor3anA hai| asAdhu ko to chor3anA hI hai, sAdhu ke hiMdU zAstra kahate haiM : madhyaM abhayam! jo madhya meM hai use koI bhI pAra jAnA hai| eka aisI dazA cAhie, jo sabhI dazAoM kA bhaya nhiiN| idhara-udhara hue ki bhaya zurU huaa| jarA bhI jhuke atikramaNa kara jAtI ho| eka aisI dazA, jisakA lagAva, bAyeM, jarA bhI jhuke dAyeM, to bhaya zurU huaa| na to vAmapaMthI aura Agraha kisI bhI bAta meM na ho| na dakSiNapaMthI, ThIka madhya meM, jo apane ko samhAla le| . 'ina bhAvoM se to niyamataH karma-baMdha hotA hai|' kaThina lagegA, kyoMki hameM AsAna lagatA hai: azubha chor3anA dostoM ke isa kadara sadame uThAe jAna para hai, koI harjA nahIM hai; zubha ko pakar3a leMge! krodha chor3anA hai, chor3a dila se duzmana kI zikAyata kA gilA jAtA rhaa| | deMge: karuNA ko pakar3a leNge| lekina kacha pakar3ane ko to hogaa| agara tuma gaura se dekho to mitroM ne itane kaSTa diye haiM ki aba pakar3ane kI hamArI purAnI Adata hai| duzmanoM kI kyA zikAyata karanI! mahAvIra kahate haiM, agara gaura mahAvIra kahate haiM, pakar3a hI saMsAra hai| aura sArI pakar3a kA se dekho to zubha AkAMkSAoM se hI paTA par3A hai narka kA maarg| chUTa jAnA, muTThI kA khula jAnA hI mokSa hai| azubha AkAMkSAoM kI to bAta hI chor3o; unakI to zikAyata | 'ajJAnavaza yadi jJAnI bhI aisA mAnane lage ki zuddha samprayoga kyA karanI! agara koI krodhI baMdhana meM par3A hai to yaha to arthAta, bhakti Adi zubha bhAva se dukha-mukti hotI hai to vaha bhI svAbhAvika hai; lekina ceSTA karake jo dayA kara rahA hai, vaha bhI rAga kA aMza hone se para-samayarata hotA hai|' baMdhana meM par3a jAtA hai| vahAM bhI ahaMkAra nirmita hotA hai mahAvIra bhakti ko bhI baMdhana kA kAraNa kaha rahe haiN| yaha bhI dostoM ke isa kadara sadame uThAe jAna para ajJAnavaza tathAkathita buddhimAna AdamI bhI aisA mAnane lage ki dila se duzmana kI zikAyata kA gilA jAtA rhaa| zuddha samprayoga, zuddha bhakti, to kyoM bAMdhegI, to vaha bhI galata zubha ne hI isa burI taraha satAyA hai, azubha kI to zikAyata hai| zubha bhakti se bhI rAga kA hI aMza nirmita hotA hai| kyA kreN| apanoM ne isa taraha satAyA hai ki parAyoM kI to bAta hI mahAvIra kA mArga saMkalpa kA mArga hai| vahAM bhakti ke lie bhI kyA kareM! unakI zikAyata karane jaisI bhI nahIM rhii| jagaha nahIM hai| tumane dekhA, tumhAre zubha bhAvoM ne hI tumheM kitanA satAyA hai| bhagavAna ke lie jagaha nahIM hai; bhakti ke lie to jagaha kaise prema ne kitanA satAyA hai, yaha to dekho| phira ghaNA kI socnaa| ho sakatI hai| tuma kisI ke lie acchA karanA cAhate the, usake kAraNa kitanI Rgveda meM RSi ne pUchA hai: jhaMjhaTa meM par3e ho| phira tuma kisI ke lie burA karanA cAhate the, kasmai devAya haviSA vidhem| usakI soco| kisa devatA ko hama apanI pUjA-arcanA car3hAyeM, kisa devatA mahAvIra kahate haiM, tuma acchA-burA donoM hI karanevAle nahIM ho, | kI upAsanA kareM? lekina mahAvIra kahate haiM, jahAM taka upAsanA aise sAkSI bana jaao| vahAM se mokSa kA dvAra khulatA hai| acchA hai vahAM taka to kisI dUsare se baMdhana ho jaayegaa| para-samayarata, aura burA to karma kA hI mArga hai| aura karma to bAMdhatA hai| na zubha | dUsare para nirbhara ho jaaoge| paramAtmA hogA to parataMtratA hogii| na azubha-donoM ke madhya meM saMtulita! aura parataMtratA hogI to baMdhana nirmita rhegaa| tuma svataMtra kaise ho 1463 .
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina sUtra bhAgaH 1 jAoge? tama paripUrNa mukta kaise ho sakoge? huA hai, vaha kisI paramAtmA ke khela kI bAta bana jAye to thor3I mahAvIra ke hisAba meM paramAtmA kA honA mokSa ke viparIta hai|| jyAdatI ho gii| janmoM-janmoM kI ceSTAoM ke bAda jise pAyA yA to mokSa ho sakatA hai yA paramAtmA ho sakatA hai| agara | jAtA hai, use pAkara agara jarA-sI usakI marjI ke badalane se paramAtmA hai to mokSa nahIM ho sakatA; kyoMki paramAtmA to | khonA par3e, to vaha upalabdhi upalabdhi ke yogya na rhii| phira niraMkuza hogaa| vaha to niyama ke Upara hogaa| mahAvIra kahate haiM, jagata eka pAgalapana hai| niyama ke Upara kisI kA bhI honA khataranAka hai, kyoMki phira | 'zuddha samprayoga arthAta bhakti Adi zubha bhAva se dukha mukti usakI marjI ! jaisA hiMdU kahate haiM, paramAtmA kI lIlA, icchA! hotI hai, aisA agara koI mAnatA ho to vaha galata mAnatA hai, usane saMsAra bnaayaa| yaha mahAvIra ko bardAzta ke bAhara hai| / kyoMki vaha bhI rAga kA aMza hai|' mahAvIra kahate haiM, isakA to artha huA ki jo loga mukta ho agara bhaktoM kI bAta suneM to lagatA bhI hai ki rAga kA aNsh| gaye, agara paramAtmA kI lIlA ho jAye, icchA ho jAye to unako | zuddha rAga hai, bar3A zreSTha rAga hai, jarA bhI dUSita nahIM hai saMsAra vApasa saMsAra meM bhejA jA sakatA hai| to aise mokSa kA to koI se-lekina phira bhI rAga to hai hI! mUlya na rhaa| agara paramAtmA kI marjI se saMsAra nirmita hotA hai | usake majakUra ke sivA 'bedAra' to mokSa lekara bhI hama kyA kareMge? usakI marjI jisa dina badala aura kucha bAta khuza nahIM aatii| jAye, AjJA de de ki calo mokSa khAlI karo, saMsAra vApasa bhakta kahatA hai, bhagavAna kI yAda ke sivAya aura kacha bAta meM lauTo! agara khela hI hai aura vaha niraMkuza hai aura vaha niyama ke majA nahIM aataa| lekina isakA artha to sApha huA ki majA Upara hai, to phira vyartha bAta ho gii| abhI apanA nahIM hai-usakI yAda! to kahIM nirbhara hai, para hai, mahAvIra pUchate haiM ki paramAtmA niyama ke Upara hai, yA niyama apane se bAhara hai| paramAtmA ke Upara hai? agara niyama paramAtmA ke Upara hai to zAma se A rahI hai yAda terI paramAtmA paramAtmA nhiiN| phira niyama hI paramAtmA hai| aura agara jAma chalakA rahI hai yAda terI paramAtmA niyama ke Upara hai to niyama saba bakavAsa hai| phira jhanajhanA-sA rahA hai sAje-khayAla niyama kA kyA artha? usakI niraMkuza icchA hai; jaba vaha jaisA gIta-se gA rahI hai yAda terii| cAhe kara de| . lekina bhakta vaise hI zabdoM kA upayoga karatA hai paramAtmA ke isalie mahAvIra kahate haiM, agara jagata meM vyavasthA lie jo vaha preyasI ke lie karatA hai yA premI ke lie karatA hai| cAhie...aba tuma cakita hooge ki dRSTiyAM kitanI maulika pharka nahIM mAlUma pdd'taa| aisA lagatA hai ki jo hamArA rAga rUpa se bhinna ho sakatI haiM! hiMdu kahate haiM, agara jagata meM manuSyoM ke prati thA, usI rAga ko hama paramAtmA kI tarapha Aropita vyavasthA cAhie to paramAtmA caahie| kyoMki binA paramAtmA ke kara dete haiN| kauna vyavasthA karegA? arAjakatA ho jaayegii| aura mahAvIra zAma se A rahI hai yAda terI kahate haiM, agara paramAtmA huA to arAjakatA ho jaayegii| jAma chalakA rahI hai yAda terI kyoMki phira vyavasthA kaise samhalegI? agara niyama ke Upara jhanajhanA-sA rahA hai sAje-khayAla koI baiThA hai jo niyama ko bhI tor3a-maror3a kara sakatA hai to gIta-se gA rahI hai yAda terii| avyavasthA ho jaayegii| mahAvIra paramAtmA ko usI kAraNa se | yaha hama preyasI ke lie bhI kaha sakate haiM aura paramAtmA ke lie inakAra karate haiM jisa kAraNa se hiMdU svIkAra karate haiN| bhI kaha sakate haiN| kA artha hI hai ki eka aisI citta kI dazA, eka aise isalie sUphiyoM ke vacana dohare artha kiye jA sakate haiN| yA to | caitanya kI dazA jisako phira vApasa na lauTAyA jA ske| tuma unakA artha kara lo sAMsArika, to preyasI ke lie kahe gaye anyathA itane zrama, itanI tapazcaryA, itanI ceSTA se jo upalabdha | haiM; yA artha kara lo AdhyAtmika, to paramAtmA ke lie kahe gaye 464
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ PEEALLL jina-zAsana arthAta AdhyAtmika jyAmiti haiN| lekina zabda vahI ke vahI haiN| umara khaiyAma kI rubAiyAM isI -he dharmaguru! mujhe prArthanA ke samaya zarAba pIne se mata roka! taraha bhraSTa huiiN| jisa vyakti ne pahalI daphA anuvAda kiyA ki sijade ke lie dila meM jarA-sA sidka lAnA hai| phiTaz2arAlDa ne, aMgrejI meM, usane samajhA ki ye madhu-gIta haiM, -thor3I-sI sacAI to honI cAhie, nahIM to prArthanA jhUThI ho zarAba kI prazaMsA meM gAye gae gIta haiN| lekina umara khaiyAma zarAba jaayegii| kahatA hai paramAtmA kI yAda ko, usakI smRti ko, jikra ko| aba yA to hama samajha leM ki yaha bAhara kI zarAba hai yA hama aura jina sAkiyoM kI vaha bAta karatA hai, vaha vahI paramAtmA hai| samajha leM ki kisI bhItara kI zarAba hai| lekina mahAvIra kahate aura jisa madhu ke DhAlane kI bAta kara rahA hai, vaha jIvana-rasa hai| haiM, zarAba zarAba hai| tuma ise kitanA hI UMcA uThAo, aura lekina isase kyA pharka par3atA hai? phiTaz2arAlDa ne anuvAda kitane hI zuddha aMgUroM se nicor3o, zarAba zarAba hai| aura nazA diyaa| usane samajhA ki yaha saba preyasI, sAkI, madhuzAlA-ye nazA hai| yaha kisI kI suMdara sUrata ko dekhakara chA jAye yA yaha saba saMsAra kI hI cIjeM haiN| | paramAtmA ke phUla aura pakSiyoM ke gIta sunakara A jAye, isase donoM ke lie upayoga ho sakate haiN| kyA pharka par3atA hai? lekina tumhArA rAga abhI bhI bAhara hai| calo chiyA-chI ho aMtara meM suMdara strI bAhara hai, suMdara puruSa bAhara hai, suMdara phUla bhI bAhara tuma caMdA haiM aura suMdara paramAtmA kA AkAza aura cAMda tAre bhI bAhara maiM rAta suhAgana camaka-camaka uDhe AMgana meM 'rAga kA aMza hone se bhakti bhI para-samayarata hai|' calo chiyA-chI ho aMtara meM vaha dUsare meM lgii| dUsare meM utsuka hai| apanI tarapha nahIM lauTa bhakta jo bhASA bolate haiM--mIrA kI bhASA, caitanya kI bhASA rahI hai| dUsare kI tarapha baha rahI hai| aura dUsarA baMdhana hai| yA kabIra kI-usameM kaThinAI mAlUma hogii| | isalie mahAvIra bhakti ko bhI jagaha na deNge| aura agara hama kabIra kahate haiM, maiM rAma kI dulahana ho gayA! Akhira bhASA to bhaktoM kI bAteM suneM to mahAvIra kI bAta meM sacAI bhI mAlUma isI jagata ke rAgAtmaka zabdoM kA upayoga kara rahI hai| mIrA par3atI hai, nizcita sacAI mAlUma par3atI hai| kyoMki bhakta kahatI hai, 'seja ko taiyAra kiyA hai. tama kaba Aoge?' 'seja | bhagavAna se aisI bAteM karatA hai| jaise premI eka-dUsare se bAteM ko taiyAra kiyA hai'-yaha to suhAgarAta kI hI bAta ho gii| karate haiN| mAna-manauvala bhI calatI hai| rUThanA-manAnA bhI to mahAvIra ke kahane meM sArthakatA bhI hai ki kitanA hI zuddha rAga calatA hai| zikavA-zikAyata bhI calatI haiN| ho jAye, kitanA hI zuddha samprayoga, kitanI hI zuddha bhakti ho, mujhako isa tarje-tagAphula pe khaphA honA thA lekina usameM svara to saMsAra kA hI hogaa| ulTe tuma mujha pe khaphA ho yaha tamAzA kyA hai? sahara ke vakta maya pIne se mujhako roka mata nAseha bhakta bhagavAna se kahatA hai: ki sijade ke lie dila meM jarA-sA sidaka lAnA hai| mujhako isa tarje-tagAphula pe khaphA honA thA-tumhAre sUphI kahate haiM ki hameM prArthanA ke vakta pIne se mata roko, upekSA-bhAva para mujhe nArAja honA cAhie: cillAtA rahatA hU~, kyoMki prArthanA ke lie thor3I sacAI lAnI hai| aura binA pIe tumhArA koI uttara bhI nahIM pAtA... kahIM sacAI huI? binA pIe to AdamI jhUTha aura dhokhe diye / mujhako isa tarje-tagAphula pe khaphA honA thA calA jAtA hai| isalie to zarAbI kI bAteM suno, vaha jyAdA ulTe tuma mujha pe khaphA ho yaha tamAzA kyA hai? ImAnadArI kI hotI hai| vaha saca bolane lagatA hai| phikra hI na bhakta to bAta karatA hai, prArthanA karatA hai, bolatA hai, rotA hai rahI jhUTha bolane kii| jhUTha yAda kauna rakhe! phAyadA, hAni, kabhI, kabhI bhagavAna para nArAja bhI ho jAtA hai| khaphA bhI ho | lAbha-kucha bhI na rhaa| jAtA hai, do-cAra dina prArthanA bhI nahIM karatA, baMda kara detA hai sahara ke vakta maya pIne se mujhako roka mata nAseha! dvAra-daravAje ki par3e rho| phira manA bhI letA hai| 1465
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina sUtra bhAgaH lekina mahAvIra kaheMge, yaha sArA khela to kalpanA kA hai| yaha | samarpaNa aura saMkalpa meM samanvaya sthApita kara leM? vahI to tamane to rAga kA hI hai| isameM to dUsarA abhI bhI maujUda hai| mAnA ki | kiyA hai| ho sakatA hai, yaha savAla hI nahIM hai--vahI huA hai| zuddha huA, zubha huA, kisI ko hAni nahIM ho rahI hai isase, | lekina samanvaya ho nahIM sktaa| sirpha samajhautA ho jAtA hai| to lAbha hI ho rahA hai lekina phira bhI, jahAM taka lAbha ho rahA hai | tuma donoM bAtoM kA tAlamela biThA lete ho| lekina usa tAlamela vahAM taka hAni bhI jur3I hai| isake bhI pAra jAnA hai| biThAlane meM donoM mArga bhraSTa ho jAte haiN| mahAvIra ke lie bhAva bhI baMdhana hai| isalie mahAvIra kA mArga | aisA hI samajho, bailagAr3I se koI yAtrA karatA hai, koI kAra se zuddha nirbhAva kA mArga hai| jaina bhI jaina maMdiroM meM jo kara rahe haiM, | yAtrA karatA hai, koI relagAr3I se, koI havAI jahAja se saba mahAvIra lauTeM to nArAja hoNge| kaheMge, 'tuma yaha kyA kara rahe | pahuMca jAte haiN| sabake mArga alaga haiN| relagAr3I rela kI paTariyoM ho? yahI saba to maiMne manA kiyA thaa|' mahAvIra kI hI mUrti ke para daur3atI hai| bailagAr3I ko paTariyoM para daur3ane kI koI jarUrata sAmane baiThe haiM sAja-zRMgAra lagAkara, ki he prabhu! mahAvIra se hI | nahIM hai, Ubar3a-khAbar3a jaMgalI patha se bhI gujara jAtI hai| kAra bAteM cala rahI haiN| mahAvIra se bAta calAne kA upAya nahIM hai| vahAM se na gujara skegii| aba ye saba rAste aura ye saba vAhana agara mahAvIra kI mAnate ho, agara mahAvIra ke mArga ko zuddha | ThIka haiN| lekina tumane agara kahA, samanvaya sthApita kara leM ki rakhanA hai. to mahAvIra se bAteM calAne kA upAya nahIM hai| saca to calo bailoM ko lekara kAra meM jota deM, ki kAra kA iMjina bailagAr3I jA bhI jaina dharma meM saMbhava nahIM ho sakatI prArthanA kI koI meM rakha deM, ki rela ke cakke bailagAr3I meM Thoka deM aura bailagAr3I ke guMjAiza nahIM hai; bhakti kA koI mArga nahIM hai| lekina maMdira cakke rela meM Thoka deM to samanvaya sthApita nahIM hogA sirpha banate haiM, pUjA hotI hai, pratimA khar3I hotI hai| itanA hI hogA ki koI bhI vAhana calAne meM, pahuMcAne meM samartha na bAta asala aisI hai ki jinheM bhakta honA cAhie thA, vaha agara raha jaayegaa| yaha samanvaya nahIM huaa| yaha tumane rAste hI kharAba jaina gharoM meM paidA ho jAte haiM to vaha kyA kreN| khuda to bhakta hone kara lie, vAhana hI naSTa kara die| kA upAya nahIM hai, mahAvIra ko hI bhraSTa kara lete haiN| pratyeka mArga para sunizcita cihna haiM aura pratyeka mArga kI apanI duniyA ke sabhI dharma bhraSTa ho gaye haiM, saMkara ho gaye haiM; kyoMki sunizcita dizA hai| to jaba maiM mahAvIra ke mArga para bola rahA hUM loga janmoM ke kAraNa dharmoM meM haiN| aura yaha bar3I khataranAka bAta to tuma khayAla rakhanA : maiM cAhatA hUM ki zuddha mahAvIra kI bAta hai| maiM to cAhUMgA, mahAvIra kA dharma zuddha ho| kyoMki zuddha ho to tumhArI samajha meM A jAye; phira jisako vaha yAtrA sugama mAlUma kacha thor3e-se loga jo saMkalpa se pahuMca sakate haiM, unakA rAstA par3e vaha cala ske| vahAM bhakti ko bhUla hI jaanaa| vahAM sUphiyoM sIdhA-sApha ho| lekina vaha zuddha tabhI ho sakatA hai, jaba loga se kucha lenA-denA nhiiN| vahAM to tuma zuddha nirbhAva hone kI ceSTA use svayaM cuneM, janma ke kAraNa dharma Aropita na ho| to kRSNa ke karanA, kyoMki vahI nirbhAva hI vahAM gAr3I kA cAka hai| mArga para aise loga mila jAyeMge jinako mahAvIra ke mArga para honA lekina akasara loga aisA karate haiM : mahAvIra ke mArga para bhAva cAhie thaa| ve vahAM saba kharAba kara rahe haiN| ve prArthanA bhI karate le AyeMge aura jaba nArada ko par3heMge taba unakI buddhi meM nirbhAva haiM, lekina unako AMsU nahIM bhte| ve kahate haiM, 'kaise prArthanA uThane lgegaa| ye tarakIbeM haiM na pahuMcane kii| ye bahAne haiM tAki tuma kareM, hRdaya meM koI rasadhAra AtI hI nahIM!' idhara mahAvIra ke mArga pahuMca na paao| aise ulajhAva khar3e karate ho| para aise loga haiM jo kRSNa ke mArga para hote to sugamatA se pahuMca aMtataH samanvaya hai, lekina vaha hai gaMtavya para phuNckr| jahAM se jaate| unakI AMkheM labAlaba bharI haiN| unakI pyAlI chalakI jA maiM khar3e hokara dekha rahA hUM, ve sabhI rAste yahIM A jAte haiN| lekina rahI hai| lekina mahAvIra ke vacana haiM ki rAga kA aMza hai bhakti, hara rAste kI vyavasthA alaga hai| koI pahAr3a se gujaratA hai, koI to roke hue haiN| AMsuoM ko sukhAne kI koziza kara rahe haiN| registAnoM se gujaratA hai, koI hariyAlI se bhare upavana se gujaratA ar3acana paidA hotI hai agara tuma apane se viparIta cale gye| hai| kisI rAste para koyala kI kuha-kaha hai aura kisI rAste para kisI ne pIche pUchA thA ki kyA aisA nahIM ho sakatA ki hama | bilakula sannATA hai, pakSI haiM hI nhiiN| 466
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sana arthAta AdhyAtmika jyAmiti rAstoM kI alaga-alaga vyavasthA hai| aura pratyeka ne ceSTA karIba-karIba Aoge, vaise pAoge tuma rUpAMtarita hue, badale, kI hai ki usakA rAstA zuddha rhe| naye hue, nayA janma huaa| to mahAvIra sApha kiye de rahe haiM : eka-eka kadama para janma hai| eka-eka pala naye kA AvirbhAva aNNANAdo NANI jadi maNNAdi suddha saMpaogAdo hai| usa AvirbhAva se hI pramANa milatA hai ki maiM jo cala rahA hUM havadi tti dukkhamokkhaM, parasamayarado havadi jiivo|| to ThIka cala rahA huuN| lekina jo baiThe haiM unake pAsa koI upAya bhakti bhI dukha-mukti kI tarapha nahIM le jaayegii| | nahIM hai ki jAneM kauna ThIka hai| tarka juTAyeMge, ciMtana kareMge, dhyAna rakhanA, jaba mahAvIra kahate haiM, bhakti dukha-mukti kI zAstroM kA mela-tAla bitthaayeNge| tarapha nahIM le jAyegI, to yaha sArthaka hai vacana mahAvIra ke mArga aura tarka vezyA jaisA hai| usakA koI mUlya nahIM hai| tuma jaisA pr| yaha vacana AtyaMtika nahIM hai| isa vacana se nArada galata | usakA upayoga karanA cAho vaisA kara le sakate ho| aba mahAvIra nahIM hote| isa vacana se sirpha itanA hI sApha hotA hai ki mahAvIra kahate haiM, vyavasthA ke kAraNa paramAtmA ko svIkAra nahIM kiyA jA ke mArga para bhakti kI koyala kI kuhU kuhU nahIM hai| aura agara sktaa| hiMdU kahate haiM, vyavasthA ke lie paramAtmA kI jarUrata mahAvIra ke mArga para bhakti kI koyala kI kuhU-kuhU sunAI par3e, hai, anyathA vyavasthA kauna karegA? viparIta tarka, lekina donoM to tuma bhaTaka gaye ho, tuma mArga para ho nhiiN| vahAM bhAva baMdhana hai; ThIka mAlUma hote haiM apanI-apanI jgh| tuma soca-socakara kyoMki vahAM dUsare kI maujUdagI parataMtratA hai| baiTha-baiThakara, vicAra kara-karake kabhI na pahuMca paaoge| uTho dhigastu prvshytaam| aura calo! -dhikkAra hai paravazatA ko, parataMtratA ko| mahAvIra kA mArga zuddhatama mArgoM meM se eka hai| lekina use zuddha vahAM paramAtmA prItikara nahIM hai| usakI maujUdagI hI apanI rkhnaa| mahAvIra ke mArga para pUjA ko mata le AnA, prArthanA ko gulAmI kA sabUta hai| mata le aanaa| mahAvIra apane mArga kI bAta kara rahe haiN| aba yaha tumheM bar3A agara pUjA-prArthanA meM hI rasa hai to pUjA-prArthanA ke mArga haiN| kaThina lagatA hai| tumheM lagatA hai, agara mahAvIra sahI haiM to nArada bajAya isake ki tuma mArga ko kharAba karo, tumhIM utarakara dUsare galata hone caahie| vahAM tuma bhUla kara rahe ho| tumheM lagatA hai, mArga para cale jaanaa| agara nArada sahI haiM to mahAvIra galata hone caahie| tuma bar3I duniyA bar3I dhArmika ho jAyegI usa dina, jisa dina loga jaldI kara rahe ho| tuma jIvana kI virATatA ko nahIM dekha paate| sulabhatA se eka mArga se dUsare mArga para jA sakeMge; na unheM koI jIvana itanA virATa hai ki saba virodhI mArgoM ko apane meM samAe rokegA, na koI bAdhA DAlegA, na unheM koI jabardastI apane mArga hue hai| yahAM mahAvIra bhI sahI haiM aura nArada bhI sahI haiN| aura | para khIMcegA, na koI kanvarTa karane ko utsuka hogA aura na koI nArada ke mArga para calakara bhI loga pahuMca gaye haiM aura mahAvIra ke roka lene ko utsuka hogaa| agara kisI ke mana meM umaMga uThI hai mArga para bhI calakara loga pahaMca gaye haiN| | AnaMda kI, rasa kI, bhAva kI, to vaha mArga khoja legA bhAva kaa| lekina eka bAta taya hai : jo bhI cale haiM ve pahuMce haiN| kucha loga | koI bAdhA nahIM DAlegA, na koI use prabhAvita karegA ki isa mArga haiM jo mArgoM ke kinAre baiThakara vicAra kara rahe haiM kauna sahI hai! para aao| kyoMki kabhI-kabhI prabhAva meM tuma galata mArga para jA jIvana aise hI bItA calA jAtA hai socane meM, kauna sahI hai! sahI sakate ho| kabhI-kabhI rokane kI vajaha se galata mArga para ruka kA bhI kaise patA calegA jaba taka caloge nahIM? calane se hI | sakate ho| patA calegA kauna sahI hai| kyoMki jaba karIba Ane lagoge | jIvana eka mukta halana-calana, rUpAMtaraNa, badalAhaTa kI | jalasrota ke, to ThaMDI havAeM chUne lgeNgii| jaba karIba Ane suvidhA honI caahie| lagoge maMjila ke to jIvana meM Aloka Ane lgegaa| jaba karIba mahAvIra kA mArga apane-Apa meM pUrNa sahI hai| para usase koI Ane lagoge to darzana jJAna banegA, jJAna caritra bnegaa| jaise-jaise aura galata nahIM hotaa| usase viparIta dikhAI par3anevAle bhI 9 467
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ R SDIWANDERL jina sUtra bhAgaH 11 ST galata nahIM hote| itanA tumheM smaraNa rahe to tumhAre bhItara saMpradAya | tarapha dekha rahA hai; aMtarmukhI hoM to aMdara kI tarapha dekha rahA hai| kA bhAva paidA nahIM hogaa| | bahirmukha, aMtarmukha, donoM se mukta hoM to paramAtmA sthita huA, saMpradAya kA bhAva isa taraha paidA hotA hai| ina sUtroM ko jo svastha huA, apane meM lauTa aayaa| isa avasthA ko mahAvIra pddh'egaa...| jaina par3hate rahe haiN| to jaba ve dekhate haiM kisI ko maMdira | mokSa kahate haiN| kI tarapha jAte kRSNa ke, taba unako lagatA hai, becArA bhaTakA! unako yAda AtA hai mahAvIra kA sUtra ki rAga kA aMza hai bhakti! Aja itanA hii| aura yaha AdamI rAga meM par3A hai| nahIM, yaha tuma socanA hI mt| tumane apane lie soca liyA, kAphI hai| tumheM dUsare kI aMtarvyavasthA kA kucha bhI patA nahIM hai| tuma basa apane lie nirNaya kara lo, utanA bhut| aura vaha nirNaya bhI calane ke lie ho, baiThe-baiThe socane ke lie nhiiN| mahAvIra tumheM vahAM le jAnA cAhate haiM jahAM na koI vicAra raha jAtA, na koI bhAva raha jAtA, na koI cAha raha jAtI, na koI paramAtmA raha jAtA-jahAM basa tuma ekAMta akele apanI paripUrNatA zuddhatA meM baca rahate ho! nidhUma jalatI hai tumhArI cetanA! hara maMjara-e-bulaMda bhI aba pasta ho cukA ai arza kisa phajA meM ur3A jA rahA hUM maiN| UMcAiyAM bhI jahAM nIce chUTa jAtI haiN| hara maMjara-e-bulaMda bhI aba pasta ho cukA UMcAiyAM bhI pIche chUTa giiN| UMcAiyAM bhI! nIcAiyAM to chUTa hI gaIM, UMcAiyAM bhI chUTa giiN| azubha to chUTa hI gayA, zubha bhI chUTa gyaa| pApa to chUTA, puNya bhI chuuttaa| hara maMjara-e-bulaMda bhI aba pasta ho cukA ai arza kisa phajA meM ur3A jA rahA haM maiN| -aura maiM kisa AkAza meM ur3a rahA hUM! mahAvIra usa AkAza ko AtmA kahate haiN| aMta kAza! parama AnaMda hai vahAM! parama zAMti! mahAvIra usa parama dazA ko hI paramAtma-dazA kahate haiN| paramAtmA eka nahIM hai mahAvIra ke lie, varana pratyeka vyakti kI niyati hai| hara vyakti paramAtmA hone ke mArga para hai| hara vyakti paramAtmA ho rahA hai; dera-abera hotA calA jA rahA hai| paramAtmA sRSTi ke prathama kSaNa meM nahIM hai-paramAtmA pratyeka vyakti kI aMtima upalabdhi meM hai| utane hI paramAtmA haiM jitanI AtmAeM haiN| phira ye AtmAeM bahirmakhI hoM to paramAtmA bAhara kI 4681