Book Title: Jain Shramani Parampara Ek Sarvekshan
Author(s): Vijayshree Sadhvi
Publisher: Bharatiya Vidya Pratishthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004174/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa * DaoN. sAdhvI vijayazrI 'AryA ARE Jain Education Interna For Personal & Private Usat ICAvial paER HOM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA: eka sarvekSaNa - DaoN. sAdhvI vijayazrI 'AryA' For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka: jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa lekhikA: DaoN. sAdhvI vijayazrI 'AryA' AzIrvAda : paMjAba pravartinI zrI kesaradevI jI ma.sA. maMgala varSa : adhyAtma yoginI mahAzramaNI zrI kauzalyA devI jI ma. sA. kI 80 vIM janma jayaMtI varSa julAI 2007 prakAzaka: bhAratIya vidyA pratiSThAna, rohiNI, dillI ajIta jaina : 9311292123 mUlya: sadupayoga For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimotdhuNaM samaNarasa bhagavao mhaaviirssaa| ||jaya aatmaa| ||jy aanNd|| jaya jnyaan|| jaya devendr|| AcArya zivamuni maMgala saMdeza parama viduSI mahAsAdhvI zrI vijayazrI jI mahArAja ne jinazAsana meM mahAsatIvRMda kA yogadAna isa viSaya para zodha grantha likhaa| mahAsatIjI kA zodha-grantha bar3A hI prAmANika DhaMga se khojapUrNa evaM maulika hai| vartamAna yuga meM jaina dharma meM saMtoM ke viSaya para to aitihAsika jAnakAriyA~ atyadhika milatI hai kintu nArI zakti ke bAre meM bahuta hI kama jAnakArI prApta hotI hai| aise meM mahAsatIjI ne gahana zodha karake isa viSaya para apanA maulika cintana rakhA hai| inakA yaha zodha grantha jinazAsana kI prabhAvanA aura mahimA bar3hAne meM sahayogI bane, aisI hama maMgala kAmanA karate haiN| vItarAga-mArga meM cAroM tIrthoM kA samAna mahatva hai jisameM nArI zaktikA mahatvapUrNa yogadAna hai| samaya-samaya para jinazAsana meM aisI mahAn nAriyA~ huI hai jinake ullekha ke binA For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa adhUrA hai| isa kamI kI pratipUrti mahAsatIjI ke zodha grantha ne kI hai| yaha grantha sabhI ke jJAnArjana meM sahayogI bane aura vItarAga - mArga prazasta ho aisI maMgala kAmanA karate haiN| mahAsAdhvI zrI vijayazrI jI mahArAja kA jIvana adhyAtma se bharapUra guNagrAhaka hai aura cintana se paripUrNa haiM Apa vinaya kI pratimUrti haiN| adhyAtma ke kSetra meM Apa uttarottara abhivaddhi ko prApta kreN| yahI hArdika maMgala bhaavnaa| sahamaMgala maitrI AcArya zivamuni esa. esa. jaina sabhA jaina bAjAra jammU tavI - je.eNDa. ke. di. 5 akTUbara, 2006 For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk samAja vastutaH eka maMgala-svarUpa mahAratha hai, nara aura nArI isI ratha ke avicala cakra haiN| ye donoM hI cakra paraspara-saMpUraka haiM aura inameM avinAbhAva sambandha sarvadA sarvathArUpeNa saMnihita haiN| yaha vaha avasthA hai, jo ina donoM ke liye sukhada-saMyoga kIrvaNamayI pRSThabhUmi nirmita kara detI hai| isI sandarbha meM yaha pUrNataH pragaTa hai ki puruSa varga kI dambhapUrNa vRtti svayaM ko sarvazreSTha evaM sarvajyeSTha sadrUpa se udghoSita kiye binA nahIM raha pAtI hai| mAnava-vihita zAstrIya bandhana bhI nArI ke liye pratibandha saMprastuta karate haiN| yahI mukhya evaM mUla hetu hai ki use dInatva aura hInatva ke dRSTikoNa se svIkRta kiyA gyaa| ki bahunA, abalA ko dInatA-pradhAna vizeSaNa kA vizeSya banA diyaa| yaha kadAcit nArI kI sarvAtmanA-samarpaNA aura atizayasahiSNutA ke rUpa meM caritArtha rahA hai| puruSa kA ahaMbhAva agrima-svarUpa meM ghaTita huaa| usa kA sAmAjikaadhiSThAna bhI adhomukhI huA, vaha divya-devI se dInA evaM hInA banatI rahI, etadartha usa ke prati mAnava-mAnasa bhI svAbhAvika-saMvedanA se luptaprAyaH kiMvA zUnya prAyaH rhaa| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha eka satyapUrNa tathya hai ki sAmAjika saMracanA aura AdhyAtmika-abhyudaya meM bhI nArI kI bhUmikA garimA pradhAna rahI hai| yarthArtha artha meM mahilA bAlaka kI prathamazikSikA hotI hai aura vaha usa ke pavitra-caritra kA samIcIna saMgaThana kara pAtI hai| isa dRSTi se yaha ati spaSTa hai ki nArI na kevala samaya-samAja kI mAtA hai, apitu vaha rASTra-mAtA ke rUpa meM bhI samAdRtA hai, aisI utkRSTaavasthA meM nArI ko hInatva-starIya samajhanA na kevala sadoSa hai, apitu Atmika-hanana kA upakrama bhI hai, jo anucita hai| yathArthatA yaha hai ki nArI kisI bhI apekSA athavA AdhAra se puruSa kI dRSTi rUpa meM nimna rUpA nahIM hai, kintu kisI na kisI dRSTikoNa se zlAghanIyA hai| puruSa svayaM bhI isa kA punaH-punaH upakRta rahA hai| nArI mAnava ko mahAmAnava banAye rakhane kI asIma-kSamatA se sampannA hai| taba nArI puruSa kI karkazatA ko anupamaanurAga ke dravya meM ghola kara samApta kara detI hai| isI paripArzva meM yaha jJAtavya-viSaya hai ki nArI kA sarvocca-svarUpa"zramaNI" bhI hai, jisameM devatva ke lakSaNa saMnihita haiM aura vaha yaha virATa-vaibhava puruSa ko pradAna karane meM kArpaNya kA paricaya nahIM detI hai| usake prabhAvIprayAsakA sampUrNa-sAphalyapuruSakI mAnavocita satyapUrNapravRttiyoM ke rUpa meM AbhAsita hotA hai| anyathA mAnava hiMsApratihiMsA kA pratIka hokara AkRti-mAtra raha jAtA hai| nArI rUpa meM zramaNI kI vRttiyA~ vaha pArasa-saMsparza haiM jo nara For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loha ko svarNima-AbhA se bhAsamAna kara detA hai| zramaNI vastutaH zrAmaNya se vimukha nahIM hotI hai, kRtrimatA se samAkRSTa bhI nahIM ho pAtI hai, usane apanI garimA ko vismRti ke gahare garta se sadA dUra rakhA hai| vaha vAstava meM samAja ke liye abhizApa rUpa nahIM, apitu varadAna rUpa hotI hai| usake samakSa sarvocca Adarza kA parispaSTaparilakSya bhI hai| usakIgati adhomukhI nahIM, kintu Urdhva mukhI hai| usase rASTrIya-kalyANa bhI saMbhava hai, isI se usa kA maMgala nihita hai| vaha svayaM se paricita hai| tabhI yathArtha se Adarza kI AnandapUrNa maMgala yAtrA saMbhava ho pAtI isI pariprekSya meM satya aura zIla kI jyotizikhA sAdhvI zrI vijayazrI jI "AryA" dvArA Alikhita "jaina zramaNiyoM kAbRhad itihAsa" vastutaH eka zodhapUrNagrantha hai| yaha antha racanA dharmitA kA eka upamAna hai, pratimAna bhI hai| zodhArthinIsAdhvIzrIjIne viSaya-vastuko aSTavidha adhyAya meM vargIkRta bhI vaijJAnika dRSTikoNa se kiyA hai| jisasegrantha kA vyaktitva AbhApUrNarUpaserUpAyita hai| itanA hI nahIM isase yaha pUrNataH pragaTa hai ki zraddhAspadA sAdhvI zrI jI mAtA zAradA kI dattakA nahIM, apitu aMgajAtA AjJAnuvartinI suyogya nandinI hai| mujhe bhI atizaya-prasannatA hai ki pratibhA-padma zrI sAdhvI zrIjI ke upakrama aura parAkrama kA maNi-kAMcana saMyoga prastuta zodha pUrNa grantha ke pratyeka adhyAya aura For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka adhyAya ke pratyeka svarNa-pRSTha para paridRzyamAna hai| maMgala-prabhAtakI maMgala velA meM merIyahI maMgala kAmanA hai ki yaha zodha pUrNa mahIyasI saMracanA jana-mAnasa meM durAcAra ke pradUSaNa ko sudUra karatI rahe, sadAcAraNa ke paryAvaraNa ko parivyApta kare, jisase mAnava-jAti uttamAMga gaurava-garimA se unnata evaM udAtta ho skegii| upAdhyAya rameza muni vallabha vihAra, dillI 9-5-2007 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata sAdhvI zrI vijayazrI jI ne aneka kaThinAiyoM ko pAra karate hue lagabhaga 10000 zramaNiyoM ke avadAna ke viSaya meM sUcanAe~ ekatrita kI hai / mAtra nAmollekha kI dRSTi se to yaha saMkhyA usase bhI adhika hogii| unakA yaha kArya atyanta parizramapUrNa rahA hai| nizcaya hI zramaNI saMgha ke itihAsa kI dRSTi se unakA yaha zrama sArthaka huA hai aura bhAvI zodhakartAoM ke lie AdhArabhUta aura preraNAspada bnegaa| isa mahatvapUrNa kArya ke lie maiM apanI ora se aura samasta jaina saMgha kI ora se unheM badhAI denA cAhU~gA aura yaha apekSA rakhU~gA ki ve bhaviSya meM isI prakAra se jaina bhAratI kA bhaNDAra bharatI rheN| DaoN. sAgaramala jaina nidezaka prAcya vidyApITha zAjApura (ma. pra. ) kArtika pUrNimA, vi.saM. 2063 For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka zreSTha zrI vimala prakAza jaina zrAvaka zreSTha zrI vimala prakAza jI jaina esa. esa. jaina sabhA jAlandhara ke lokapriya pradhAna haiN| Apake pitA zrI munnIlAla jI jaina syAlakoTa se vibhAjana ke pazcAt jAlandhara Ae aura apanI karmaThatA se yazasvI samAjasevI evaM udyogapati baneM 56 varSIya zrI vimala prakAza jaina bho eka udyogapati evaM samAjasevI haiN| ApakA pratiSThAna Atma eNDa phaibI vAlvasa prA. li. jAlandhara zahara kA eka nAmI girAmI udyoga hai| jise paMjAba sarakAra ke garvanara janarala zrI malhotrA jI ne eksaporTa evArDa se sammAnita kiyA hai| Apa ambikA bilDarsa jAlandhara meM bhI mainejiMga pArTanara hai| ApakI sAmAjika gatividhiyoM kA vistAra dezavyApI hai| gatavarSa Apako a. bhA. zve. sthA. jaina kAnphreMsa ne "jJAna prakAza yojanA" kA rASTrIya adhyakSa niyukta karake ApakI svAdhyAya premI rUci ko pratiSThA pradAna kI thii| Apake parivAra meM Apake yogya putra zrI amita jaina evaM putravadhu zrImatI pramilA jaina pautra zrI bhAvika evaM taniSa jaina se samAja ko bar3I AzAe~ haiM / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva meM aneka dharma haiM, una dharmoM kA sAmAjika laukika, sAhityika aura sAMskRtika unnati meM kyA avadAna rahA, ise jAnane ke lie usa dharma ke itihAsa ko jAnanA Avazyaka hai| jaina dharma eka zuddha cirantana aura sArvajanIna dharma hai, usake caturvidha tIrtha zramaNazramaNI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa saMgha meM zramaNI saMgha eka mahattvapUrNa ikAI hai / yadyapi jaina zramaNI saMgha kA itihAsa pralamba atIta se adyaparyanta gaMgA kI nirmala dhArA ke samAna anavarata calatA calA A rahA hai, kintu itihAsa ke sImita sAdhana, zramaNI saMgha kA zatazAkhI vistAra aura zramaNI paramparA kI prAmANika vikAsa kathA kA abhAva - ina saba kAraNoM se zramaNI saMgha kI kar3I se kar3I ko jor3anA aura unake sampUrNa yogadAnoM ko saMgrahita karanA eka duHsAdhya kArya hai| tathApi bhagavatI sUtra, antakRddazAMga, jJAtasUtra, nirayAvalikA Adi Agama sAhitya niryuktiyA~ bhASya, cUrNi Adi vyAkhyA - sAhitya, prabhAvaka caritra, triSaSTizalAkA puruSa caritra, paumacariyaM Adi caritragraMtha, purANa - sAhitya, kathA-sAhitya, vividha gacchoM se sambandhita paTTAvaliyoM, For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa prazasti graMthoM, hastalikhita graMthoM, jaina zilAlekha evaM anya aitihAsika graMthoM meM yatra-tatra bikhare zramaNiyoM ke itihAsa ko saMgrahita kara kAlakramAnusAra vyavasthita karane ke isa prayAsa meM saiMkar3oM hI nahIM, hajAroM zramaNiyoM kI jAnakArI prApta hotI hai| kalA va sthApatya meM zramaNI-darzana : sarvaprathama kalA aura sthApatya ko hI leM to IsA kI prathama zatAbdI se bIsavIM zatAbdI taka vibhinna sthaloM se sambandhita aneka durlabha citra zramaNiyoM ke prApta hote haiM inameM pratimA citra vizeSataH mathurA, devagar3ha (uttarapradeza), pATaNa, sUrata, mAtara evaM bhadrezvara tIrtha se upalabdha hue haiN| kucha citra sArAbhAI maNilAla navAba ahamadAbAda se prakAzita 'jaina citra kalpalatA' meM bhI aMkita haiN| suzrAvaka gulAbacaMda jI lor3hA cIrAkhAnA dillI ke saMgraha meM vijJapti patroM meM bhI zramaNiyoM ke kucha citra haiN| dillI jaina zvetAmbara mandira kI dIvAroM va chatoM para ukerita muslima kAla ke bhI kucha citra zramaNiyoM ke haiN| cittaur3a kile para AcArya haribhadrasUri ke samAdhi mandira kI mUrti ke mastaka bhAga para mahattarA sAdhvI yAkinI kA citra For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa vizeSa rUpa se dhyAna dene yogya hai, yaha pratimA yadyapi ikkIsavIM sadI kI hai, kintu eka jainAcArya ke hRdaya meM apanI gurUmAtA sAdhvI ke lie kitanA Adara va sammAna kA sthAna thA, yaha usa pratimA se prakaTa hotA hai / bhadrezvara tIrtha meM jo hAla meM hI sAdhvI pratimA utkhanana se prApta huI aura usakA citra AcArya zIlacandrasUri jI ne 'anusaMdhAna' patrikA ke mukhapRSTha para aMkita kiyA hai, yaha caudahavIM zatAbdI kI durlabha bhavya pratimA hai kA citra hameM upAdhyAya bhuvanacandra jI mahArAja se prApta huA hai| zahajAdarAya risarca insTITyUTa oNpha iNDolojI bar3auta meM saMgrahita hastalikhita pratiyoM se bhI kucha prAcIna citra hameM mile haiN| prAgaitihAsika kAla : prAgetihAsika kAla meM bhagavAna RSabhadeva kI suputriyA~ bhagavatI brAhmI aura sundarI ne zramaNI saMgha kI nIMva DAlI, unakI urvara medhA se Aja vizva kI sampUrNa varNa rUpa aura aMka rUpa vidyAe~ pallavita aura puSpita huI haiN| ina yugala zramaNiyoM ke yogadAna se mAtra jaina saMskRti hI nahIM vizva saMskRti bhI ciraRNI rhegii| tIrthaMkara ajitanAtha ke samaya sulakSaNA ne zuddha 3 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa samyaktva kI preraNA dekara apane pati zuddhabhaTTa ke sAtha saMyama aMgIkAra kiyaa| tIrthaMkara mallinAtha ne zramaNI paryAya meM tIrthaMkara pada para ArUr3ha hokara zAzvata satya ko 'acherA' banA diyA thaa| sAdhvI rAjImatI ne apane devara rathanemi ko karttavya bodha kA sundara pATha par3hAkara Atma sAdhanA meM sthira kiyA thaa| sAdhvI madanarekhA ne yuddha sthala para pahu~ca kara prema evaM maitrI kA nirnAda kiyA, poTilA ne athaka prayatna karake apane pati ko dharma ke sanmukha kiyaa| rAnI kamalAvatI ne bhogoM kA aisA dArUNa citra apane pati ISukAra ke samakSa citrita kiyA ki rAjA bhogoM se uparata hokara dIkSita ho gyaa| isI prakAra kathA sAhitya meM ArAmazobhA, kanakamAlA kuberadattA, kalAvatI, guNasundarI, bhuvanasundarI, mainAsundarI, RSidattA, rohiNI, vijayA, sutArA, zrImatI, surasundarI Adi saiMkar3oM zIlavatI sannAriyoM ke varNana hai, jinhoMne apane apratima zaurya evaM anupama buddhi cAturya kA paricaya dekara anta meM saMyama sAdhanA kara jaina zAsana kI mahatI prabhAvanA kI thii| aisI Agama va Agamika vyAkhyA-sAhitya tathA purANa evaM kathA-sAhitya se kula 360 zramaNiyoM kA viziSTa paricaya upalabdha huA hai| . For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa mahAvIra aura mahAvIrottarakAla : mahAvIra yuga meM vartamAna zramaNI paramparA kI sUtradhAra AryA caMdanabAlAjI eka bRhat zramaNI saMgha kI saMcAlikA thii| dharma kI dhurA kA saMvahana karane meM usane gautama Adi 11 gaNadharoM ke samAna hI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI thii| isI prakAra zAnti kI sUtradhAra mRgAvatI, tattvazodhikA jayaMti, anurAga se virAga kA dIpa jalAne vAlI devAnandA, acala zraddhA kI pratIka sulasA, tapasyA ke prAJjala koSa kI svAminI kAlI Adi rAniyoM kI yazogAthAe~ bhI isameM varNita haiN| mahAvIrottarakAla meM jambUkumAra ke sAtha apane avicala prema kA nirvahana karane vAlI samudrazrI Adi ATha zreSThI kanyAe~ bhoga yogya yuvAvasthA meM sukha suvidhAoM ko ThukarAkara advitIya anupama Adarza upasthita karatI haiN| tapa-saMyama kI utkRSTa ArAdhanA kara bhagavad pada ko prApta karane vAlI puSpacUlA apane hI bodha pradAtA gurU AcArya annikAputra kI mArgadRSTA banatI hai| advitIya pratibhA kI dhanI, zrutasampannA yakSA yakSadattA Adi sAta sAdhvI bhaginiyA~ Arya mahAgiri. aura Arya suhasti jaisI mahAna hastiyoM ko apane jJAna nirjhara se siMcita kara jinazAsana ko arpita karatI haiN| AryA - 5 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa poiNI zrutarakSA evaM saMghahita hetu apane vizAla sAdhvI samudAya ke sAtha kumAragiri para Ayojita zramaNa sammelana meM upasthiti pradAna karatI hai| rUdrasomA apane putra AryarakSita ko pUrvo kA adhyayana karane ke bahAne saMyama patha para ArUr3ha karavAtI hai| IzvarI saMkaTakAla se preraNA lekara sampUrNa parivAra meM virakti kI bhAvanAe~ jAgRta karatI hai| yAkinI mahattarA jaina dharma ke kaTTara vidveSI vidvAn haribhadra ko apanI vyavahAra kuzalatA aura adbhuta prajJA se jainadharma meM jor3atI hai| pAhinI gurU ke vacanoM ko zravaNa kara pA~ca varSa ke nanheM putra ko gurU caraNoM meM samarpita kara detI hai, vahI rAjA kumArapAla kA pratibodhaka evaM kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ke nAma se khyAti ko prApta huaa| isake atirikta gaNa, kula zAkhA se anubaddha vIra nirvANa 527 se 927 taka kI una zramaNiyoM ke bhI ullekha prApta hote hai jo vizeSataH mathurA ke maMdiroM, vahA~ kI mUrtiyoM kI preraNAdAtrI rahI haiN| digaMbara-paramparA : jainadharma meM digambara-zvetAmbara paramparA kA bheda spaSTa rUpa se vI.ni. 609 ke lagabhaga pragaTa huA mAnA For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa jAtA hai| sarvaprathama isa paramparA meM saMvat 757 se pandrahavIM sadI taka karnATaka prAnta meM huI, una amaratva kI pUjya pratimAoM kI jAnakArI milatI hai, jinhoMne zravaNabelagolA ke candragiri parvata para mahAna saMlekhanA vrata aMgIkAra kara apane Atmika utkarSa kA paricaya diyA thA, tathA AThavIM se gyArahavIM sadI taka huI una kurattigala bhaTTArikAoM kA bhI itihAsa prApta huA hai, jinhoMne svatantra rUpa se apane saMgha kA netRttva kiyA thaa| ina zramaNiyoM ne bar3e bar3e vizvavidyAlayoM kA nirmANa karavAkara vahA~ uccakoTi ke jaina dharma va darzana ke vidvAn paMDita taiyAra kiye, jo deza ke vibhinna bhAgoM meM jAkara dharma kA pracAra karate the| ___ isI prakAra vikramI saMvat gyArahavIM sadI se aThArahavIM sadI taka aneka zramaNiyA~ huI jinake sakriya dhArmika sahayoga evaM preraNA se devagar3ha (uttarapradeza) kI mUrtiyA~ evaM mandira nirmita hue| vahA~ ke eka mAnastambha para to AryikA kA upadeza bhI do paMktiyoM meM aMkita hai| vikrama kI unnIsavIM aura bIsavIM sadI meM digambara paramparA kI zramaNiyoM ke koI ullekha prApta nahIM hote| ikkIsavIM sadI ke pUrvArdha meM punaH isa paramparA kI For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa AryikA zrI candramatI jI kA nAma sarvaprathama jAnane ko milatA hai, ve 101 varSa kI Ayu pUrNa kara dillI meM svargavAsinI huii| inake pazcAt ghora tapasvinI zrI dharmamatI mAtAjI, sampUrNa rasoM kI AjIvana pratyAkhyAnI zrI vIramatI jI, anekoM muni AryikA ailaka kSullaka va brahmacAriyoM kI nirmAtR viduSI zrI indumatI jI huii| vartamAna meM digambara saMgha kI sarvaprathama bAlabrahmacAriNI AryikA gaNinI zrI jJAnamatI jI haiM, inhoMne bar3e-bar3e AcAryoM kI Takkara ke gUDha dArzanika graMthoM kA praNayana kiyA, aise 150 se bhI adhika graMthoM kI racanA kara ye sAhityakI ke rUpa meM pratiSThita huii| AryikA supArzvamatI jI jinakI jJAna-nirjarita lekhanI se bIsiyoM graMtha prasphuTita hue| pratyeka kSetra meM vidvattA ko prApta ye dharma va zAsana ko cAra cA~da lagAne vAlI huiiN| gaNinI vijayamatI jI ikkIsavIM zatAbdI kI sarvaprathama gaNinI, bahubhASAvid, aneka dharma saMsthAoM kI prerikA evaM vipula sAhityakI viziSTa saMyamI sAdhvI haiN| isI prakAra darzanazAstra kI prakANDa paMDitA zrI jinamatI jI, durgama granthoM kI TIkAkartI, jJAna kI anupama nidhi zrI vizuddhamatI jI, ikkIsavIM sadI kI prathama bAla brahmacAriNI gaNinI evaM sarvAdhika dIkSA For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa pradAtR zrI vizuddhamatI jI, kaThora sAdhikA AryikA zrI anantamatI jI, kSullikA zrI ajitamatI jI, kavayitrI lekhikA tapasvinI kSullikA zrI candramatI jI, jinamatI jI Adi jyotirpaJja mahAna AryikAe~ digambara-paramparA meM huI haiN| zvetAmbara paramparA : jainadharma kI zvetAmbara paramparA apane astittvakAla se hI ati vistRta samRddha aura pariSkRta paramparA rahI hai| isa paramparA meM kharataragaccha kA itihAsa vikramI saMvat 1080 se prArambha hokara adyatana gatimAna hai| vartamAna meM isa gaccha kI zramaNiyoM kI saMkhyA 240 hai| tapAgaccha kA udayakAla vikrama kI terahavIM sadI hai, vahA~ se prArambha hokara vi. saM. 1791 taka yaha paramparA prApta hotI hai, usake pazcAt Der3ha sau-dosau varSoM kI avadhi ke bAda saMvat 1926 se punaH isa gaccha kI zramaNiyoM kA itihAsa vartamAna taka aneka samudAyoM meM vibhakta AcAryoM ke netRttva meM barasAtI nadI ke samAna vizuddha rUpa se pravahamAna hai| vizeSa rUpa se AcArya AnandasAgarasUrIzvara, vijaya premarAmacaMdrasUrIzvara, vijaya prema bhuvana bhAnusUrIzvara, vijaya jitendrasUrIzvara, vijaya . 9 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa kalApUrNasUrIzvara, vijaya nemIsUrIzvara, vijaya nItisUrIzvara vijaya siddhisUrIzvara ( bApajI), vijaya vallabhasUrIzvara, vijaya mohanasUrIzvara, vijaya rAmasUrIzvara (DahelAvAlA), vijaya buddhisAgara sUrIzvara, vijaya himAcalasUrIzvara, vijaya zAMticandrasUrIzvara vijaya amRtasUrIzvara, AcArya mohanalAla jI mahArAja vimalagaccha, saudharma bRhattapAgacchIya tristutika samudAya kI zramaNiyoM se yaha gaccha zobhAyamAna ho rahA hai| IsvI san 2005 kI gaNanAnusAra ina zramaNiyoM kI kula saMkhyA 5784 hai| " aMcalagaccha kA abhyudayaM kAla vikramI saMvat 1146-1778 evaM usake pazcAt saMvat 1955 se adyatana cala rahA hai| upakezagaccha kI zramaNiyA~ vikrama kI terahavIM se solahavIM sadI taka ke kAla kI hI prApta hotI hai| usake pazcAt yaha paramparA anya gacchoM meM vilIna ho gaI, Aja isa gaccha kA pratinidhitva karane vAlI eka bhI zramaNI yA zramaNa nahIM hai| isI prakAra Agamika gaccha kA sitArA bhI terahavIM se satrahavIM sadI taka hI camakatA dikhAI detA hai / tapAgaccha kI hI eka zAkhA pArzvacandragaccha hai, isakA udaya savaMt 1564 meM mAnA jAtA hai, kintu isa zAkhA ke 10 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa sAdhu-sAdhvI Aja bhI acchI saMkhyA meM vidyamAna hai| san 2005 meM ina zramaNiyoM kI saMkhyA 58 thii| kula milAkara sabhI zvetAmbara mUrtipUjaka paramparA kI zramaNiyA~ vartamAna meM 6322 hai| zvetAmbara-paramparA meM gaNinI pravartinI mahattarA Adi padoM ko prApta huI aneka viduSI zramaNiyA~ haiN| saMvat 1477 meM guNasamRddhimahattarA ne 'aMjaNAsuMdarIcariyaM' 503 padyoM meM racakara apane vaiduSya kA paricaya diyA thA, ye prAkRtabhASA kI ekamAtra lekhikA hai| vikrama kI terahavIM sadI meM mahattarA padmasiri alaukika vyaktittva kI dhanI sAdhvI huI, gUDha se gUDha tattvajJAna ko subodha sumadhura zailI meM vyAkhyAyita karane kI usakI kalA evaM vairAgya raMga se raMjita sadupadezoM se AkRSTa hokara alpa samaya meM 700 nAriyA~ dIkSita huii| mAtara tIrtha meM pratiSThita unakI pratimA kA citra adhyAya eka meM diyA gayA hai| isI prakAra pandrahavIM sadI meM dharmalakSmI mahattarA ko jJAnasAgarasUri ne vimalacAritra meM 'svarNalakSajananI' aura 'sarasvatI' kahakara stuti kI hai| bIsavIM sadI meM kharataragacchIya zrI udyotazrI jI ne vizuddha zramaNAcAra kA pAlana karane ke lie zrI sukhasAgara jI mahArAja ke sAtha kriyoddhAra meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI 11 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa thii| pravartinI puNyazrI jI ke vairAgya rasa se otaprota upadezoM se 116 mumukSu AtmAe~ dIkSita huiiN| pravartinI zivazrI jI, premazrI jI, jJAnazrI jI, vallabhazrI jI ne saMghameM viziSTa sthAna prApta kiyA thaa| jaina kokilA parama samAdhivaMta pravartinI vicakSaNazrI jI, mahanIya guNoM se suzobhita zrI manoharazrI jI bahuAyAmI pratibhA kI dhanI zrI sajjanazrI jI, jaina dravyAnuyoga kI viziSTa adhyetrI, aneka saMsthAoM kI prerikA maNiprabhAzrI jI Adi kharataragaccha kI viziSTa sAdhviyA~ haiN| tapAgaccha meM pravartinI zivazrI jI, tilakazrI jI, tIrthazrI jI, puSpAzrI jI, revatIzrI jI, rAjendrazrI jI, mRgendra zrI jI, niraMjanAzrI jI, malayAzrI jI Adi vizAla zramaNI saMgha kI saMvAhikA mahAzramaNiyA~ huiiN| viziSTa tapArAdhanA ke sAtha vardhamAna tapa kI 100 olI pUrNa karane vAlI zramaNiyoM meM zrI tIrthazrI jI, zrI dharmodayAzrI jI, zrI suzIlAzrI jI, zrI arUjAzrI jI, zrI nirUpamAzrI jI, zrI revatIzrI jI, zrI rohitAzrI jI, zrI kalpabodhazrI jI, zrI priyadharmAzrI jI, zrI dharmavidyAzrI jI, zrI dharmayazAzrI jI, zrI indriyadamA zrI jI, zrI harSitavadanAzrI jI, zrI jitendra zrI jI, zrI mahAyazAzrI jI Adi saMkhyAbaddha zramaNiyA~ haiN| zrI 12 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa mokSajJAzrI jI, zrI cidvarSAzrI jI Adi kucha sAdhviyA~ to tapa kI jItI jAgatI pratimA hI najara AtI haiN| zrI raMjanAzrI jI mahAna zAsana prabhAvikA sAdhvI haiM, inhoMne sammedazikhara jaise vizAla tIrtha kA jIrNoddhAra kara apanA nAma amara kara diyA, tIrtha sthAna para inakI pratimA bhI sthApita kI gaI haiN| sAhityika kSetra meM apanA prazaMsanIya yogadAna dene vAlI sUrya zizu zrI mayaNAzrI jI evaM inakI tIna ziSyAe~ vizuddha prajJA sampanna zatAvadhAnI zramaNiyA~ haiM / isI prakAra mAsakSamaNa ArAdhikA 27 ziSyAoM kI gurUmAtA zrI trilocanA zrI jI, Azu kavayitrI pravartinI zrI lakSmIzrI jI, prakRSTa tapasvinI zrI devendra zrI jI, saMskRta prAkRta kAvya nyAya vyAkaraNa Adi kI jJAtA viduSI niraMjanAzrI jI sAhasa va saMkalpa kI dhanI pravartinI rohiNA zrI jI, mahAna dharma prabhAvikA pravartinI zrI basantaprabhAzrI jI, zrI saubhAgyazrI jI, prakharabuddhi sampannA zatAvadhAnI DaoN. zrI nirmalA zrI jI Adi tapAgaccha kI mahAna viduSI zramaNiyA~ haiN| tapAgaccha kI hI pravartinI devazrI jI paMjAba kI dharatI para dIkSita hone vAlI sarvaprathama zramaNI evaM vizAla gaccha kI adhinAyikA thiiN| pAkistAna se bhArata Ane vAlI jaina samAja para inakA upakAra 13 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa cirasmaraNIya hai / mahattarA zrI mRgAvatI zrI jI apanI vicakSaNatA vidagdhatA, tejasvitA, navayuga nirmANa kI kSamatA aura udAra dRSTikoNa se bhArata bhara meM vikhyAta huiiN| kA~gar3A tIrtha kA uddhAra inake hI prayatnoM kA suphala hai| zrI jasavantazrI jI, padmalatAzrI jI Adi mahAsAdhviyoM ne paMjAba meM ghUma-ghUma kara dharma kA khUba pracAra-prasAra kiyaa| tapAgaccha kI zramaNiyoM meM pravartinI zrI kalyANazrI jI kA jaina samAja ko saMskArita karane meM mahAna anudAna rahA hai| inake sadupadezoM se prerita hokara akele 'DabhoI' grAma meM 60-65 mumukSu AtmAe~ dIkSita huii| zrI damayaMtIzrI jI ne tapasAdhikA ke rUpa meM apanI viziSTa pahacAna banAI hai, inake tapomaya jIvana ke A~kar3e Azcaryacakita karane vAle haiN| AcArya vijayarAmasUri jI DahelAvAlA ke samudAya meM zrI darzana zrI jI, zrI jayaMti zrI jI, zrI kanakaprabhAzrI jI, zrI candrakalAzrI jI Adi tapopUta mahAna zramaNiyA~ haiN| AcArya vijayalabdhisUri jI ke samudAya kI zrI ratnacUlAzrI jI apane vizAla zramaNI saMgha meM 'sarasvatI sutA' ke nAma se prakhyAta sAdhvI ratna haiN| inhIM kI bhaginI vAcaMyamAzrI jI prakhara buddhisampanna, kuzala saMgha saMcAlikA hai| 14 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa zrI bhaktisUrIzvara jI ke samudAya meM zrI jayazrI jI dharmaprabhAvikA sAdhvI thI, ye 88 ziSyA praziSyAoM kI saMyamadAtrI rhiiN| isI samudAya kI zrI harSalatAzrI jI ne apane hI parivAra ke 45 svajanoM ko saMyama patha para ArUr3ha karake jaina saMgha ko bar3A bhArI anudAna diyaa| zrI vijayakesarasUri jI ke samudAya meM pravartinI zrI saubhAgyazrI jI, pravartinI zrI nemazrI jI, zrI vinayazrI jI, zrI trilocanAzrI jI gahana jJAna kI dhAraka evaM vizAla zramaNI parivAra kA netRttva karane meM kuzala thii| pravartinI zrI manoharazrI jI kaThora saMyamI thiiN| zrI vibodhazrI jI zAsana kI vividha prakAra se unnati karane meM agraNI gaNanIya sAdhvI haiN| tapAgaccha ke vijaya himAcalasUri jI, vijaya zAMticandrasUri jI, vijaya amRtasUrijI, AcArya mohanalAlajI mahArAja evaM vimalagaccha Adi ke samudAya meM bhI aneka viziSTa sAdhviyAM maujUda hai| tristutika-sAdhvI samudAya meM vidyAzrI jI prathama mahattarA sAdhvI ke rUpameM pratiSThita huI haiN| inakI ziSyAe~ DaoN. priyadarzanAzrI jI aura DaoN. sudarzanAzrI jI viduSI sAdhviyA~ haiN| inake atirikta vartamAna meM isa samudAya meM 178 zramaNiyA~ haiN| pArzvacandragaccha meM pravartinI 15 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa zrI khAMti zrI jI vizAla sAdhvI samudAya kI sRjanakatrI aura anekoM kI uddhArakartrI thii| zrI sunandAzrI jI ne jainadharma kI garimA meM abhivRddhi karane vAle aneka kArya kiye| zrI basantaprabhA jI acchI kavayitrI viduSI sAdhvI thIM, sumaMgalAzrI jI paMDita mahArAja ke nAma se prasiddha thii| vikramI saMvat 1564 se pravahamAna isa gaccha kI 85 zramaNiyoM kA paricaya hameM upalabdha huaa| candrakula se niSpanna aMcalagaccha meM somAI nAmaka sAdhvI ne eka karor3a mUlya ke svarNAbhUSaNoM kA parityAga kara saMvat 1146 meM dIkSA aMgIkAra kI thI, inake pazcAt chaMda va sAhitya kI jJAtA pravartinI merulakSmI huI, vartamAna meM zrI jagata zrI jI kA vizAla ziSyA parivAra hai / isa gaccha kI sAdhvI guNodayA zrI jI adbhuta samatAbhAvI va karUNA kI devI haiN| zrI arUNodayA zrI jI, zrI vinayazrI jI dRr3ha manobalI tapomUrti zramaNiyA~ haiN| aisI hajAroM zramaNiyA~ isa gaccha meM huii| vartamAna meM bhI 239 zramaNiyA~ haiN| hameM kevala 203 zramaNiyoM kA sAmAnya paricaya upalabdha huA hai| upakezagaccha meM yadyapi zramaNiyoM kA svatantra ullekha itihAsa graMthoM meM upalabdha nahIM hotA, kintu aneka zAsana prabhAvaka AcAryoM ke itivRtta meM unakI mAtA, 16 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa patnI, bhaMginI Adi ke rUpa meM kucha nAma upalabdha hue hai / Agamika gaccha jo vikrama kI terahavIM sadI se satrahavIM zatAbdI taka rahA, usakI mAtra 4 zramaNiyoM kI hI jAnakArI prApta huI haiN| inake atirikta zvetAmbara paramparA kI saiMkar3oM aisI zramaNiyA~ haiM, jinhoMne tAr3apatra, bhojapatra athavA kAgaja para prAcIna graMthoM ko likhane kA kArya kiyA / yA vidvAnoM se likhavAkara yogya zramaNa zramaNiyoM ko svAdhyAya hetu arpita kiyA, unase sambandhita aneka ullekha prazasti-graMthoM aura pAMDulipiyoM meM prApta hote haiM, aisI saMvat 1175 se 1928 taka ke kAla kI zramaNiyoM kA varNana upalabdha hotA hai| sthAnakavAsI paramparA kI zramaNiyA~ zvetAmbara sthAnakavAsI paramparA kA prArambha vikrama kI solahavIM zatAbdI se mAnA jAtA hai| usa kAla meM luMkAgaccha kI katipaya zramaNiyoM ke nAma saMvat 1615 se 1880 taka kI hastalikhita pratiyoM meM prApta hote haiN| sthAnakavAsI paramparA loMkAgacchIya yati paramparA se nikalakara kriyoddhAra karane vAle chaH mahAna AcAryo kI paramparA kA sammilita rUpa hai| ve cha: AcArya haiMAcArya jIvarAja jI, AcArya lavajIRSi jI, AcArya haridAsa jI, AcArya dharmasiMha jI, AcArya dharmadAsa jI 17 For Personal & Private Use Only : Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa aura AcArya harajI svaamii| ukta sabhI AcAyoM kA kAla vikrama kI satrahavIM sadI se aThArahavIM sadI kA hai, kintu inakI zramaNI-paraMparA kA kAla prAyaH aThArahavIM-unnIsavIM sadI se hI upalabdha hotA hai| AcArya zrI jIvarAja jI kI paramparA ke AcArya amarasiMha jI mahArAja kI paramparA meM adyatana 1200 ke lagabhaga zramaNiyoM ke dIkSita hone kI sUcanA prApta hotI hai, inakI AdyA sAdhvI zrI bhAgAMjI, saddAMjI thIM, inakA samaya saMvat 1810 kA hai| ye mahAna viduSI zAstrajJA evaM tapasvinI thiiN| pravartinI zrI sohanakaMvara jI AgamajJAna kI gahana jJAtA, tapasvinI, sevAmUrti va caMdanabAlA zramaNI saMgha kI prathama pravartinI thii| zrI zIlavatI jI zrI kusumavatIjI aneka dharmika saMsthAoM kI prerikA, kaThora saMyamI mahAsatI thii| zrI puSpavatIjI bahumukhI pratibhA kI dhanI, sAhityakI sAdhvI tathA aneka zramaNa-zramaNiyoM kI udbodhikA haiN| zrI jIvarAjajI mahArAja kI nAnaka rAma jI ma. kI paramparA meM DaoN. jJAnalatA jI, DaoN. darzanalatA jI, DaoN. cAritralatA jI, DaoN. kamalaprabhA jI Adi jaina jainettara darzana kI uccakoTi kI vidvAna sAdhviyA~ haiN| jIvarAja jI kI zrI zItaladAsa jI mahArAja kI 18 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa paramparA meM pravartinI zrI yazakaMvara jI mevAr3asiMhanI ke nAma se prakhyAta haiN| jogaNiyA mAtA para hone vAlI baliprathA ko baMda karavAne kA abhUtapUrva kArya Apane hI kiyA thaa| kriyoddhAraka zrI lavajI RSi jI kI mahArASTra paramparA meM saMvat 1810 meM vidyamAna zAMta svabhAvI rAdhA jI ke nAma kA ullekha hai| inake ziSyA parivAra meM pravartinI zrI kuzalakaMvarajI ne aneka sthAnoM ke narezoM ko vyasana mukta karavAyA thaa| zrI sirekaMvarajI AtmArthinI sAdhvI thI, gurUjanoM ke prati avinayasUcaka zabdoM kA uccAraNa ho jAne para tatkAla do upavAsa kA pratyAkhyAna kara letI thii| zrI bar3e sundarajI ko AcArya AnandaRSi jI mahArAja apanI zikSA pradAtA gurUNI kahakara Adara dete the| pravartinI ratanakaMvara jI ne rAjA catarasenajI dvArA dazahare ke dina hone vAlI bhaiMse kI bali ko baMda karavAyA thA tathA aneka grAmoM ke narezoM ko mA~sa madirA kA tyAga karavAyA thaa| zrI AnandakaMvara jI ne sarpa ke viSa ko mahAmaMtra ke prabhAva se dUra kara logoM ko jaina dharma ke prati AsthAvAna banAyA thaa| pravartinI zrI ujjvalakumArI jI se carcA vArtA kara mahAtmA gA~dhIjI asIma zAMti va Ananda kA .19 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa anubhava karate the, inakI vidvattA aura viSaya nirUpaNa zailI advitIya thii| zrI sumatikaMvara jI ne mahilA samAja kI jAgRti va unnati ke aneka prazaMsanIya kArya kiye| pravartinI zrI pramodasudhA jI samayajJA aura yogya salAhakAra viduSI sAdhvI thIM, unheM bhAratamAtA kI padavI se vibhUSita kiyA gayA thaa| AcAryA caMdanA jI rAjagRhI vIrAyatana meM rahakara aneka lokamaMgalakArI evaM mAnava sevA ke kArya kara rahI haiM, ye eka svatantra saMgha kI saMcAlikA hai| DaoN. dharmazIlA jI sampUrNa jaina samAja kI sarvaprathama pI. eca. DI. DigrI prApta dharmaprabhAvikA sAdhvI haiN| DaoN. muktiprabhA jI DaoN. divyaprabhA jI jainadharma va darzana ke gUr3ha rahasyoM kI anusaMdhAtR evaM dravyAnuyoga, caraNAnuyoga kI vyAkhyAtA hai| vANIbhUSaNa zrI prItisudhAjI apanI sadhI huI sumadhura vANI se hajAroM kI saMkhyA meM jana samAja ko vyasanamukta karAne aura kasAiyoM ke hAthoM se pazuoM ko chur3avAkara gorakSaNa saMsthAe~ sthApita karAne kI sArthaka bhUmikA nibhA rahI haiN| isI prakAra DaoN. jJAnaprabhA jI, zrI suzIla - kaMvara jI, zrI kuzalakaMvara jI, zrI kiraNaprabhA jI, zrI AdarzajyotijI, zrI nUtanaprabhA jI, zrI trizalAkaMvarajI Adi RSi sampradAya kI saiMkar3oM viduSI zramaNiyA~ haiM, jinameM paricaya prApta 210 gUr3ha 20 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa zramaNiyA~ hamAre zodha prabandha meM nibaddha huI haiN| RSi pampradAya kI eka zAkhA gujarAta meM 'khambhAta sampradAya' ke nAma se cala rahI hai isameM zrI zAradAbAI vinaya, viveka kI pratimUrti, AgamajJA, sarala gambhIra niDara vaktA evaM khambhAta sampradAya meM zramaNoM kI vicchinna kar3I ko jor3ane vAlI sAdhvI thIM, inake nAma se pravacanoM kI kaI pustakeM prakAzita haiN| kriyoddhAraka pUjya haridAsa jI mahArAja ke paMjAbI samudAya meM zramaNI saMgha kA Arambha upalabdha pramANoM ke AdhAra para vikramI saMvat 1730 ke lagabhaga mahAsatI zrI khetAMjI se hotA hai| inakI paramparA meM zrI vagatAMjI nirmala matijJAna dhAriNI thI / AhAra kI zuddhatA, azuddhatA kA jJAna ve dekhate hI kara letI thiiN| sItAMjI dvArA 5000 logoM ne mA~sa madirA kA tyAga kiyA thA, zrI khemAMjI ne 250 jor3oM ko AjIvana brahmacaryavrata pradAna karAyA thaa| zrI jJAnAMjI ne vicchinna sAdhu - paramparA kI kar3I ko jor3ane kA adbhuta kArya kiyaa| AcArya amarasiMha jI mahArAja aura AcArya sohanalAla jI mahArAja jaisI mahAna hastiyA~ jaina samAja ko mahAsatI zrI zerAMjI se prApta huI thiiN| zrI gaMgIdevI jI bIsavIM sadI ke prArambha kI atyanta dhairyavAna cAritravAna zramaNI thii| 21 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa . paMjAba zramaNI saMgha kI prathama pravartinI zrI pArvatI jI mahArAja hindI sAhitya kI prathama jaina sAdhvI lekhikA huI haiN| aneka anya matAnuyAyI paMDita unase zAstrArtha kara dharma ke satya siddhAntoM para AsthAvAna bane the| zrI caMdAjI mahArAja, zrI draupadAMjI mahArAja, zrI mathurAdevI jI mahArAja, zrI mohanadevI jI mahArAja prabhAvazAlI pravacanakartI thIM, unhoMne samAja kI aneka kurItiyA~ baMda karavAkara sthAna-sthAna para dhArmika satsaMga prArambha karavAye the| pravartinI zrI rAjamatI jI, zrI pannAdevI jI (TuhAnA vAle) hamArI guruNIjI mahAzramaNI zrI kauzalyAdevI jI Adi parama sahiSNu, samatA kI sAkSAt mUrti, AtmaniSTha zramaNiyA~ thiiN| zrI mohanamAlA jI, zrI zubha jI, zrI hemakaMvara jI ne kramazaH 311, 265 aura 251 dina sarvathA nirAhAra rahakara vizva meM jaina zramaNa saMskRti kA gaurava ninAda kiyaa| inake atirikta kaMTha kokilA zrI sItA jI, parama zucimanA zrI pannAdevI jI, vAtsalyanidhi zrI kauzalyA jI 'zramaNI', dRr3ha saMyamI zrI maganazrI jI, sarvadA Urjasvita vyaktittva kRtitva saMpannA zrI svarNakAntA jI, gadya-padya meM samAna kalama kI dhanI zrI hukmadevI jI, adhyAtmaniSTha zrI sundarI jI, prabala smRti dhAriNI, sudUra vihAriNI 22 For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa pravartinI zrI kesaradevI jI, prabhAva-sampannA zrI kailAzavatI jI, vyavahAra kuzala zrI pavanakumArI jI, zAsana prabhAvikA zrI zazikAntA jI Adi paMjAba kI ina viziSTa sAdhviyoM ne samAja va deza ke utthAna meM jo sakriya kArya kiye ve svarNAkSaroM meM aMkita karane yogya haiN| ina sabakA vaiduSya se bharapUra ziSyA parivAra bhI inhIM ke lakSya kadamoM para cala rahA hai| AcArya dharmasiMha jI mahArAja ke kriyoddhAra kA samaya vikramI saMvat 1685 hai| inakI samUcI paramparA ATha koTi dariyApurI sampradAya ke nAma se prasiddha hai| yadyapi yaha paramparA eka kSINatoyA nadI kI dhArA ke samAna gujarAta meM hI pravAhita hai kintu isa saMgha kI ullekhanIya vizeSatA hai ki Aja 386 varSoM kI sudIrgha avadhi ke pazcAt bhI eka AcArya ke netRtva meM gatizIla hai| isa sampradAya kI sAdhviyoM ke ullekha saMvat 1961 se prApta hote haiN| saMvat 1961 meM nAthIbAI AgamajJAtA mAraNAntika upasargoM meM bhI samatAbhAva rakhane vAlI sAdhvI huI thii| inhoMne samAja meM dharma ke nAma para cala rahe aneka ADambaroM ko dUra krvaayaa| sUryamaMDala kI agraNI zrI kesarabAI bhadra prakRti kI samatAvAra nirmala hRdayA sAdhvI thii| zrI tArAbAI sarala, 23 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa saumya, vANI vartana meM ekarUpa aura avirata svAdhyAyazIlA thii| zrI hIrAbAI madhurakaMThI tapasvinI prabhAvakA pravacanakI thii| zrI vasumatI bAI pratibhAvaMta sAdhvI thii| inake talasparzI, vicAra sabhara gambhIra Azaya vAle pravacanoM kI kaI pustakeM prakAzita haiN| bambaI meM eka bAra 51 jor3oM ne inase brahmacaryavrata grahaNa kiyA thaa| dariyApurI sampradAya kI vartamAna 112 sAdhviyA~ haiN| apane zodha-graMtha meM hamane saMvat 1961 se saMvat 2060 taka kI 163 zramaNiyoM ke paricaya aura yogadAna kA ullekha kiyA hai| ___kriyoddhAraka zrI dharmadAsa jI mahArAja kI paramparA gujarAta, mAlavA, mAravAr3a, mevAr3a Adi bhArata ke prAyaH sabhI dezoM meM vistAra ko prApta huI haiN| gujarAtaparamparA kI zramaNiyoM kA itivRtta saMvat 1718 se upalabdha hotA hai| yaha paramparA gujarAta, saurASTra, kaccha meM aneka zAkhAoM meM vibhakta huii| liMbaDI ajarAmara sampradAya meM bahuzrutA evaM zata ziSyAoM kI pramukhA zrI velabAI svAmI zrI ujjvala kumArI jI Adi huii| liMbar3I gopAla sampradAya meM saurASTra siMhanI zrI lIlAvatI bAI 145 sAdhviyoM kI kuzala saMcAlikA thI, inake pravacanoM kI 'tetalIputra' Adi kaI pustakeM haiN| inakI 24 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa kaI mAsopavAsI ugra tapasvinI AgamajJAtA sAdhviyoM meM zrI nirUpamAjI haiM, jo battIsa zAstroM ko kaMThastha kara mahAvIra yuga kI pratyakSa jhalaka dikhA rahI hai| goMDala sampradAya meM zrI mIThIbAI ghora tapasvinI mahAzramaNI thI / vartamAna meM prANakuMvarabAI, muktAbAI, tarUlatAbAI, lIlamabAI, prabhAbAI, hIrAbAI vizAla zramaNI saMgha kI saMvAhikA AgamajJA sAdhviyA~ haiM / baravAlA sampradAya meM javerIbAI ugra tapasvinI sAdhvI thii| boTAda sampradAya meM campAbAI, maMjulAbAI, kaccha ATha koTi moTA saMgha meM zrI mIThIbAI, zrI jetabAI, kaccha nAnIpakSa meM devakuMvarabAI Adi dRr3ha saMyama niSTha AtmArthinI zramaNiyA~ huii| vartamAna meM dharmadAsa jI mahArAja kI gujarAta paramparA meM 726 ke lagabhaga zramaNiyA~ vidyamAna haiN| mAlava paramparA meM bhI saMvat 1718 se sAdhviyoM kA itihAsa upalabdha hotA hai, jinake nAma zrI lADUjI DAyAjI Adi haiN| saMvat 1940 meM zrI menakaMvara jI parama vairAgyavAna prakhara pratibhA sampanna sAdhvI huI thIM, unhoMne bhArata ke vAyasarAya evaM sailAnA nareza Adi rAjAoM ko apane pravacanoM se prabhAvita kara rAjya meM amAri kI ghoSaNA karavAI thii| zrI hIrAjI, daulAjI, pravartinI zrI mANakakaMvara jI pravartinI zrI mahatAbakaMvara jI, 25 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa pravartinI zrI gulAbakaMvara jI, pravartinI zrI sajjanakaMvara jI Adi loka hRdaya meM pratiSThita vidvAn sAdhviyA~ zramaNI saMgha kI nidhi haiN| jJAnagaccha meM zrI nandakaMvara jI evaM unakA zramaNI samudAya jo Aja lagabhaga 450 kI saMkhyA meM vicaraNa kara rahA hai, vaha apane utkRSTa saMyama evaM Agama jJAna ke lie zramaNI saMgha meM eka advitIya misAla hai| ____ mAravAr3a paramparA meM zrI raghunAtha jI, zrI jayamala jI, zrI kuzalo jI kA zramaNI samudAya pramukha hai| ina zramaNiyoM kA ullekha saMvat 1810 se AryA kezara jI zrI catarUjI zrI amarU jI se prApta hotA hai| saMvat 1851 meM isa paramparA kI sAdhvI zrI phatehakaMvara jI ne vizAla Agama-sAhitya kI do bAra pratilipi kI thii| zrI cauMthAjI ne kaI sAdhu sAdhviyoM ko AgamoM meM niSNAta banAyA thaa| zrI saradArakuMvara jI ke dvArA kaI hastiyA~ saMyama mArga para ArUr3ha hokara jinadharma kI patAkA ko phaharAne vAlI bnii| zrI jar3AvAMjI zrI bhUrasundarI jI kI utkRSTa kAvya kalA kI vidvAnoM ne bhUri bhUri prazaMsA kI hai| zrI pannAdevI jI ne 'kAguMjI bhairUM nAkA' para hone vAle bhISaNa pazu saMhAra ko baMda karavAyA thaa| marudharA sAdhvI pramukhA pravartinI zrI umarAvakaMvarajI 26 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa uccakoTi kI yogasAdhikA, madhura upadeSTA evaM cintanazIlA sAdhvI haiN| ratnavaMza kI pramukhA sAdhvI zrI saradArakuMvara jI, zrI mainAsundarI jI apanI ojasvI pravacanazailI aura spaSTa vicAradhArA ke liye prasiddha thiiN| zrI ummedakaMvara jI utkRSTa, tyAgI tapasvinI Adarza zramaNI haiN| isI paramparA kI aura bhI kaI sAdhviyA~ viduSI DaoNkTareTa va zAsana prabhAvikA haiN| ___ mevAr3a paramparA meM zrI nagInAjI zAstracarcA meM nipuNa mahAsAdhvI huiiN| inakI candUjI, indrAjI, kastUrAM jI, zrI varadUjI Adi kaI ziSyAe~ mahAtapasvinI aura ugra abhigrahadhArI thii| zrI zrRMgArakuMvara jI nirbhIka spaSTavaktA aura samayajJA sAdhvI thiiN| AcArya zrI ekaliMgadAsa jI mahArAja ke pazcAt mevAr3a kI vizrRMkhalita kar3iyoM ko inhoMne hI TUTane se bcaayaa| zrI premavatI jI rAjasthAna siMhanI ke nAma se vikhyAta sAdhvI thIM, ahiMsA ke kSetra meM inakA yogadAna sarAhanIya thaa| kriyoddhAraka zrI harajI RSi jI kI paramparA meM mukhya rUpa se tIna zAkhAe~ vidyamAna haiM, unheM koTA sampradAya, sAdhumArgI sampradAya aura divAkara sampradAya ke nAma se jAnA jAtA hai| yadyapi zrI harajIRSi jI ke kriyoddhAra kA kAla saMvat 1686 ke AsapAsa kA hai, - 27 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa kintu inake sAdhvI sampradAya kA kramabaddha itihAsa saMvat 1910 ke lagabhaga huI pravartinI zrI khetAMjI kA milatA hai| koTA sampradAya meM zrI bar3AkaMvara jI kA 52 dina kA saMthArA prasiddha hai| janazruti haiM ki saMthAre meM 52 dina hI nAga unake darzana karane AtA rhaa| pravartinI zrI mAnakaMvara jI vidarbhasiMhanI thIM, ye 45 ziSyA praziSyAoM kI saMyamadAtrI thiiN| upapravartinI zrI sajjanakuMvara jI ne DUMgalA grAma ke bAhara navarAtri para hone vAlI ghora pazubali ko apanI ojasvI vANI se baMda karavAyA thaa| pravartinI prabhAkaMvara jI aneka zramaNa zramaNiyoM kI saMyama prerikA AgramajJA sAdhvI haiN| AcArya hukmIcandra jI mahArAja kI sampradAya meM zrI raMgUjI viziSTa vyaktittva kI dhanI sAdhvI thiiN| pravartinI zrI ratnakaMvara jI Adarza tyAginI thiiN| zrI nAnUkaMvarajI cAturmAsa ke 120 dina meM 5-7 dina hI AhAra grahaNa karatI thIM, unhoMne dIkSA ke pUrva kuSTha roga se mRtyu prApta apane pati kI svayaM antyeSTI kriyA kI thii| pravartinI zrI AnandakaMvara jI itanI karUNAmUrti thI, ki apanI jAna kI paravAha kiye binA jIvadayA ke aneka kArya kiye| ghora tapasvinI zrI barajUjI ne 82 dina ke upavAsa kaThora kAyakleza karate hue kiye the| 28 For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa zrI motA jI bRhad zramaNI saMgha kI jIvana nirmAtR thiiN| zrI nAnUkaMvara jI bahubhASAvid va Agama jJAna meM niSNAta thiiN| divAkara sampradAya meM zrI sAkarakaMvara jI, zrI kamalAvatI jI atyanta viduSI zAstra marmajJA evaM ojasvI vaktA thI / kRzakAyA meM atula Atmabala kI dhanI zrI pAnakaMvara jI ne 49 dina ke saMthAre meM jisa prakAra dehAdhyAsa kA tyAga kiyA vaha adbhuta thA / vartamAna meM DaoN. suzIla jI, DaoN. candanA jI, DaoN. madhubAlA jI, zrI satyasAdhanA jI, zrI arcanA jI Adi dharma kI apUrva prabhAvanA meM saMlagna haiN| lagabhaga 400-500 varSoM se anavarata pravahamAna ukta chaH kriyoddhArakoM kI paramparA meM Aja taka haz2AroM zramaNiyA~ ho cukI haiM, kintu prAmANikatA pUrvaka unakI nizcit gaNanA nahIM ho pAI / san 2005 ke gaNanIya A~kar3oM meM inakI saMkhyA 2953 AMkI gaI haiM, kintu kaiyoM ke nAma prakAzita sUcI meM nahIM A pAye haiN| lagabhaga tIna hajAra zramaNI - vaibhava se sampanna yaha sampradAya Aja adhikAMza zramaNa saMgha meM vilIna hai| inameM gujarAtI bRhad saMgha, ratnavaMza, jJAnagaccha, sAdhumArgI, nAnakagaccha aura jayamala sampradAya kI katipaya zramaNiyoM ke atirikta sabhI sampradAyoM kI lagabhaga 29 For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa eka sahastra zramaNiyA~ AcArya zivamuni jI aura AcArya umezamuni jI kI AjJAnuvartinI zramaNa saMghIya zramaNiyoM ke rUpa meM pahacAnI jAtI haiN| hamane apane zodha prabandha meM kula 2348 zramaNiyoM ke vyaktittva kRtittva viSayaka yogadAnoM kA ullekha kiyA hai| isameM saMvat 1555 se 1993 taka kI ve 219 zramaNiyA~ bhI haiM, jinake ullekha hastalikhita pratiyoM se prApta hue| gaccha yA sampradAya kA nAmollekha na hone se sambhava hai, inameM kucha lukAgacchIya athavA kucha zvetAmbara mUrtipUjaka kI zramaNiyA~ bhI sammilita hoN| terApaMtha-paramparA kI zramaNiyA~: . terApaMtha dharmasaMgha ke zramaNI saMgha kA itihAsa vikramI saMvat 1821 se prArambha huaa| taba se lekara adyatana paryanta 1700 se adhika zramaNiyA~ saMyama patha para ArUr3ha hokara apane tapa-tyAga ke dvArA jina zAsana kI cahumukhI unnati meM sarvAtmanA samarpita haiN| AcArya bhikSu jI ke samaya zrI hIrAjI 'hIre kI kaNI' ke samAna aneka guNoM se alaMkRta pramukhA sAdhvI thiiN| zrI varajUjI, dIpAM jI madhuravaktrI, AtmabalI, netRttva nipuNA pramukhA sAdhvI thii| zrI malUkAMjI ne Acha ke AdhAra 30 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa se chamAsI, cAramAsI Adi ugra tapa evaM sAta mAsakhamaNa Adi kiye| sAdhvI pramukhA saradArAMjI kaThora tapArAdhikA thiiN| saMgha saMgaThana va zAsanonnati meM inakA yogadAna apUrva thaa| zrI hastUjI, zrI rambhA jI, zrI jetAMjI, zrI jhUmA jI, zrI jeThAM jI Adi kI tapasyAe~ isa bhautika yuga meM cauMkAne vAlI haiN| sAdhvI pramukhA gulAbAMjI kI smaraNa zakti aura lipikalA bejor3a thii| zrI mukhAM jI adbhuta kSamatA yukta, AgamajJA sAdhvI thiiN| zrI dhannAjI dIrghatapasvinI thIM, inhoMne anya tapArAdhanA ke sAtha laghusiMhaniSkrIr3ita tapa kI cAroM paripATI pUrNa kara saMgha meM tapa ke kSetra meM eka adbhuta kIrtimAna kAyama kiyaa| zrI lADAMjI uccakoTi kI taposAdhikA thI, inake varcasvI vyaktittva se prabhAvita hokara akele DUMgaragar3ha se 36 bahanoM va 5 bhAiyoM ne saMyama aMgIkAra kiyaa| zrI maulA jI, zrI sonAMjI, zrI kaMkUjI, zrI bhUrAM jI, zrI cAMdA jI, zrI aNacAMjI, zrI pyArA jI, zrI bhUrAM jI, zrI nojAMjI, zrI tanasukhA jI, zrI mukkhA jI, zrI jar3AbAMjI, zrI pannA jI, zrI bhatU jI Adi ne vividha tapo anuSThAna kara apanI Atmazakti kA paricaya diyaa| zrI saMtokA jI bahumukhI pratibhA sampanna sAdhvI thIM, ye zalya cikitsA lipikalA, citrakalA 31 For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa Adi meM bhI nipuNa thiiN| zrI mohanAM jI ne dUra-dUra ke prAntoM meM vicaraNa kara dharma kI mahatI prabhAvanA kI / AcArya zrI tulasI jI kA zAsana terApaMtha ke itihAsa meM svarNakAla kahA jA sakatA hai| isa kAla kI sAdhviyoM ne pratyeka kSetra meM eka misAla kAyama kI hai| samaNa zreNI dvArA jo dharma prabhAvanA kA vyApaka rUpa dRSTigocara hotA hai, vaha bhI isa yuga kI naI dena hai| isa yuga meM zrI goMrAjI saMkalpamanA sAdhvI thIM, unhoMne pAkistAna (lAhaura) se nepAla taka aura nAgAlaiMDa taka jainadharma kA pracAra-prasAra kiyA, sAtha hI kaI dharmopakaraNoM kA kalAtmaka nirmANa aura saiMkar3oM udbodhaka citra bhI banAye / mAtuzrI vadanAM jI ne AcArya tulasI sahita tIna saMtAnoM ko to saMyama mArga pradAna kara jaina zAsana ko abhUtapUrva yoga pradAna kiyA hI, sAtha hI svayaM bhI dIkSita hokara tapomayI jIvana banAyA / zrI campA jI ne 77 dina kA saMthArA kara saMgha ko gauravAnvita kiyaa| zrI mAlU jI ne 20 varSa aura zrI sohanAMjI ne 54 varSa eka cAdara grahaNa kara parama titikSA bhAva kA paricaya diyaa| zrI sUrajakaMvara jI aura zrI lichamAM jI sUkSmAkSara va lipikalA meM dakSa thIM, to zrI kaMcanakuMvara jI zalya cikitsA meM nipuNa 32 For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa thii| zrI pramodazrI jI, zrI sumanakumArI jI dvArA bhI kaI kalAtmaka kRtiyA~ nirmita huii| zrI saMghamitrA jI, zrI rAjimatI jI, zrI jatanakaMvara jI, zrI kanakazrI jI, zrI yazodharA jI, zrI svayaMprabhA jI Adi kaI zramaNiyoM ne ciMtanapradhAna uttama koTi kA sAhitya jana jIvana ko pradAna kiyaa| mahAzramaNI evaM saMgha mahAnidezikA sAdhvI pramukhA zrI kanakaprabhA jI kI ajasra jJAna gaMgA se lagabhaga 115 pustakoM kA lekhana va sampAdana huA hai, jo apane Apa meM anUThA kArya hai| jayazrI jI Adi kaI zramaNiyoM kI utkRSTa kAvya kalA kI vidvadjanoM ne mukta kaMTha se prazaMsA kI hai, amitaprabhA jI Adi kaI sAdhviyA~ zatAvadhAnI haiN| zrI lAvaNyaprabhA jI ujjvalaprabhA jI, saralayazA jI, saubhAgyayazA jI Adi kaI zramaNiyoM ne zikSA ke atyucca zikhara ko chuA hai| samaNI sAdhikAoM meM bhI zrI sthitaprajJA jI, kusumaprajJA jI, ujjvalaprajJA jI, akSayaprajJA jI Adi viduSI cintanazIla samaNiyA~ haiM, jo ucca koTi kA sAhitya sRjana kara samAja ko naI dizA pradAna kara rahI haiM tathA sudUra deza videzoM meM jAkara dhyAna, yoga, jIvana vijJAna Adi kA prazikSaNa de rahI haiN| . . 33 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa upasaMhAra : vastutaH jaina dharma meM zramaNiyoM ke yogadAnoM kI eka lambI sUcI hai, jinhoMne samAja ko nayA vicAra, nayA cintana aura naI vANI dI evaM prasupta samAja ko prabuddha bnaayaa| jaina zramaNiyA~ divya sAdhanA kI mu~ha bolatI tasvIreM haiM, ye pratyeka kAla, pratyeka kSetra aura pratyeka sampradAya meM vyApaka rUpa se dRSTigocara hotI haiN| zodha kI maryAdA aura sImA hone se hama unakI vistRta carcA nahIM kara paaye| inameM kitanI hI zramaNiyoM ne ahiMsaka aura vyasanamukta samAja kI saMracanA meM sahayoga diyA to kitanI hI zramaNiyoM ne dhArmika va AdhyAtmika utkRSTa tapomaya jIvana ke sAtha Agama svAdhyAya, dhyAna sAdhanA, tapa-japa saMlekhanA Adi karate hue Atmonnati kA mArga prazasta kiyaa| kitanI hI mahAviduSI zramaNiyoM ne cintana pradhAna, uccastarIya graMthoM kI racanA kI, kaiyoM ne kAvya kSetra meM sundara AdhyAtmika gIta prastuta kiye, jinameM kAvya jagata kI sabhI zailiyoM aura pravRttiyoM ko khojA jA sakatA hai| kaiyoM ne skUla, kaoNleja, dhArmika pAThazAlAe~, dharma sthAna va prAcIna mandiroM ke 34 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa jIrNoddhAra Adi meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI, kaiyoM ne jana kalyANa aura mAnava sevA jaise racanAtmaka kArya karake dharma va samAja ko gatizIla bnaayaa| kaiyoM ne Agama vANI va prAcIna graMthoM kI surakSA hetu pratilipikaraNa kA kArya kiyaa| vItarAga saMskRti ko akSuNNa rakhane ke lie aneka zramaNiyoM ne mithyAtva poSaka paramparAoM evaM zithilAcAra ke virUddha kriyoddhAra kara svastha paramparA kA nirmANa kiyaa| ye sabhI ve mahattvapUrNa pahalU haiM, jina para pRthak-pRthak rUpa se zodha kI AvazyakatA hai| zramaNiyoM kA yogadAna pratyeka kSetra meM anUThA hai; anupama hai, viziSTa hai| unameM aitihAsika zodha kI paryApta sAmagrI hai| zramaNiyA~ eka prajvalita jyoti haiM, unameM prajJA kA prakAza bhI hai aura AcAra kI uSmA bhI hai| unakA jIvana jJAna aura kriyA, buddhi aura viveka, prajJA aura prakriyA kA samanvita rUpa hai| indradhanuSa se bhI adhika ve jinazAsana rUpI gagana meM zobhA ko prApta huI haiM, unakA vyaktittva alaukika AbhA se maMDita rahA hai| itanA hone para bhI Aja ke yuga meM zramaNiyoM ko lekara samAja ke samakSa kucha aise prazna haiM, jo anuttarita haiM .. 35 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa aura aba samAdhAna cAhate haiM ki yogya, guNI aura jJAnavAna ciradIkSitA sAdhvI bhI eka sAmAnya navadIkSita sAdhu se nimna sthAnIya kyoM mAnI jAtI haiM? caturvidha saMgha use saMghanAyikA kI garimA kyoM nahIM pradAna karatA? loka vyavahAra meM jaba vaha mAtA, jyeSTha bhaginI Adi ke rUpa meM pUjyanIya bana sakatI hai, to dIkSA ke pazcAt laghu sAdhuoM dvArA vaMdanIya aura pUjyanIya kyoM nahIM rahatI? Aja kA zramaNa varga jaba prAcIna mahAsatiyoM kA guNAnuvAda aura stuti, vaMdana ityAdi kara sakatA haiM to apane se pUrva dIkSitA sAdhvI mAtA, sAdhvI gurUNI yA sthavirA sAdhvI ko namana kyoM nahIM kara sakatA, kyoM use baiThane, bolane yA AvAsa-nivAsa, vicAra-goSThI Adi meM ucca athavA samAna darjA nahIM diyA jAtA? vastutaH ina vaidika yA bauddha saMskRti ke prabhAva se grasta paramparAoM ke punarmUlyAMkana kI Aja AvazyakatA hai| zramaNa varga ko cAhiye ki ve apane ahaM kA visarjana kara mahAvIra ke samatAvAdI siddhAntoM kI punarsthApanA karane kA sAhasika kadama utthaaye| yathArtha kI dahalIja para khar3e hokara zramaNiyoM ke sAtha samatA aura sahAnubhUtipUrNa vyavahAra kareM, unakI pratibhA aura 36 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zramaNI paramparA : eka sarvekSaNa kSamatA ke anusAra unake adhikAroM ko dene kA sAhasa kreN| sabhI jaina paramparAoM ke caturvidha saMgha isa dharma viparIta, loka viparIta AcaraNa para pratibandha lagAkara jaina dharma kI sAtvikatA aura garimA ko banAye rakhane meM apanA sahayoga deN| isa zodha prabandha kA eka mahattvapUrNa uddezya yaha bhI hai aura zramaNiyoM kA garimApUrNa itihAsa isa krAntikArI parivartana kI apekSA bhI rakhatA hai| 37 For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha zramaNI itihAsa atIta ko jAnane kA darpaNa hai to vartamAna zramaNa jIvana kI nApane kA tharmAmITara hai naa jaahii jaahaaj sstt lisstthii jaacche jaahehen4/ bhaajii haal jdd'iiiche| pAyIya bhI hai| zramaNI saMgha ke isa virATa strIta ke pratyakSA darzana kara hama hajAroM varSoM kI zramaNiyoM ke sAtha eka sUtra meM Abaddha hI jAte haiN| ajIta jaina # 9317292123 For Personal & Private Use