Jain_Satyaprakash 1943 08

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521592/1

Page #1

|HJI
IIITTEN
વર્ષ ૮
ક્રમાંક ૯૫
અંક ૧૧
- તંત્રી ચીમન લાલ ગોકળદાસ શાહ | | | | | E S S T
F.

Page #2

| કાર્દF I. अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र
श्री जैन सत्य प्रकाश
વર્ષ ૮ || વિક્રમ સં. ૧૯૯૯ : વીરનિ. સ. ૨૪૬૯ : ઈસવીસન ૧૯૪૩ | Rીમાં | બંધ ? ? | શ્રાવણ શુદિ ૧૫ : ૨ વિ વા ૨ : ઍ ગ સ્ટ ૧૫ ||
વિષય – દર્શન
૧ ઉ. શ્રી. જ્ઞાનસાગરજી ગણીકત તીર્થમાલા
સ્તવંન : પૂ. મુ. મ. શ્રી. જયંતવિજયજી : ૩૨ ૩ ૨ નિહનવવાદ
: પૂ. મુ. મ શ્રી. ધુર'ધરવિજયજી : ૩૩૦ ૩ સ્થા. સમાજનું નવું ૩૩ મું આગમ કે
સમુત્થાન-સૂત્ર : પૂ. મુ. મ. શ્રી. જયાનંદવિજયજી : ૩૩૭ ૪ રત્નાકર પચીસી'નું દિગબરીય રૂપાંતર (‘ગામનિવેનનું રહસ્ય અને પત્રવ્યવહાર): ૩૩૯ ५ उमास्वामि-श्रावकाचार
{ : પૂ. મુ. મ. બી. નવિનચની : ૩૪૬ ૬ અતિમ આરાધનાના પ્રકારે | : પૂ. મુ. મ. શ્રી. કનકવિજયજી : ૩૪૮ ૭ ગિરનારને જીર્ણોદ્ધાર (કથા ) : N.
:
૩૫ર
આભાર
:
૩૪૫
વિક્રમ-વિશેષાંકની યોજના
૩૫ર ની સામે,
સૂચના-આ માસિક અંગ્રેજી મહિનાની પંદરમી તારીખે પ્રગટ થાય છે. તેથી સરનામાના ફેરફારની ખબર બારમી તારીખે સમિતિના કાર્યાલયે પહોંચાડવી. લવાજમ વાર્ષિક એ રૂપિયા : છૂટક ચાલુ અક-ત્રણ આના
મુદ્રક : નરોત્તમ હ. પંડયા, પ્રકાશક : ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ; પ્રકાશનસ્થાન શ્રી જે-ધુમ સત્યપ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, શિ' ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
મુદ્રણસ્થાન : સુભાષ પ્રિન્ટરી. મીરજાપુર રોડ, અમદાવાદ,

Page #3

| વીરા નિત્ય નમઃ |
જન સત્ય પ્રકાશ
વર્ષ ૮ ]
8મીક ૯૫. S
[ અંક ૧૧
e
ઉપાધ્યાય શ્રી જ્ઞાનસાગરજી ગણિત
તીર્થમાલા - સ્તવન [ વિ. સં. ૧૮૨૧માં રચાયેલી એક મહત્વની કાવ્યકૃતિ ]. સંગ્રાહક તથા સંપાદક–પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી યંતવિજયજી
(ગતાંકથી ચાલુ)
ઢાળી ૩ (દહા) વટપદ્રનગર ઉદ્યાનમાં, સંઘ મિળ્યો સમુદાય; પાતસ્યા પુર સિનેરને, દ્રભાવતીને કહાય. આણંદજી મદન પારિખત, રહિયા જસવર ઉત્સરંગ; સંઘમાંહી આવી મળ્યા, ધરતા અધિક આનંદ. જબૂસર નેં પાદરા, દ્રાપરાને વળી સંઘ; કોરાલ આછોદ આમદ તણો, ચાંપાનેર સુચંગ. ૩
( સૂમરાની દેશી ) વડેદરેથી શ્રીસંઘ ઉપડશે, છાણ ગ્રામે જાય; દહેરો શાંતિનિણંદને, બીજાં ચાર કહાય. ધન ધન સંઘવી જનમને, કહે સહુ નરનારિ (આંકણી) ગેલતણી લહેણું કરે, સા હીરા કપૂર બીજી ગાંધી નથુ તણી, ભાર્યા લક્ષમી સનૂર
ધન૦ ૨ ગાંમ અડાસું આવીઆ, બીજે દિન ધૃતસાર, વધમાન સા લાલચંદ સોની, લહેંણી કરે સુવિચાર. ધન૭ તિહાંથી કરમસદે આવિઆ, બીજે દિન વસુસાર, જિનમંદિર શ્રી શાંતિને, ભેટો હર્ષ અપાર.
ધન ૪ સા પાનાચંદ કુર, તિમ મૂલચંદ સાહ
જણ મેં મિલી લહેણી કરે, વૃતની હર્ષ ઉત્સાહ. ઢાળ ૩ દૂહા [૧] વટપદ્રવડેદરા. પ્રભાવતી ડભોઈ.
ધન
૫

Page #4

૩૨૪] શ્રી જેને સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮ ખેટકપુરમાં આવીઆ, ભેટયા ભીડભંજન પાસ; ઋષભ જિણેસર ઉપ પૂરે, પૂજ્યા ધરીય ઉદલાસ. ધન. ૬ લહેણું વૃતતણ કરે, લાધા વોહરા પૂત; બીજી લતણ કરે, દેવબાઈ શુભ સૂત.
ધન- ૭ - મહેતા ગેડીદાસને, નાહલચંદ સમૂર, ત્રીજી લહેંણી વૃત તણી, કરે ભાવે પૂર.
ધન ૮ વહુઆ ગામે આવિઓ, લાલચંદ અખા સાર; સા ખુસાલ વર્ધમાનની, બહુ મલી લહેંણી ધાર. ધન, ૯ સરસપૂરામાં સંચર્યા, તિહાં દેહરો એક, તિહાં મુનિસુવ્રતસ્વામીનું, ભેટયું ધરીય સુવિવેક. ધન ૧૦ લહેંણી બેં તિહાંકિણે હૂઈ, સા ભાઈસાને નંદ, ભિખા ગલાલ તિંમ રૂડે, મનમેં અધિક આનંદ. ધન ૧૧ વદિ પડે તિહાં પોસની, રાજનગર મંડાણ; સાતમીઉ સંઘને કરે, ગજ રથ હય અસમાન. ઘન૧૨ સેઠ નથમલ ખુસાલ, દીપે અધિક સભાગ્ય જોઈતા જયચંદ તિંમ વળી, ધરી મનમાં ગૂણરાગ. ધન ૧૩ મહા મહોત્સવથી નગરમાં, પધરાવ્ય સંઘ લેક મળ્યા સહુ નિરખવા, ધન જિનશાસનારંગ. ધન. ૧૪ રાજનગરમાં આવીઆ, સંઘનેં હર્ષ અપારક કોઠારીની પળમાં, ષટ ચૈત્ય ચિત્ત ધાર.
ધન૧૫ સોદાગરની પિળમાં, દહેરું દીઠું એક લહેંરીયા પોળે એક વલી, વંદું ધરીય વિવેક ધન. ૧૬ નિશાલ પિોલેં વિણ વળી, શેખ પાડે ચાર; ઢીગવા પિલે શાંત્યજી, દહેરુ એક ઉદાર.
ધન ૧૭ પાંજરાપોળમાં પેસતાં, દેહરાં દીઠાં તિનક તલકસાની પિલમાં, દેવલ એક પ્રવીન.
ધન. ૧૮ વર્ધમાનસાનં મંદીરે, શીતલ સહજાનંદ; દેવસીસાની પિોલમાં, ચઉ ચૈત્ય અમંગ.
ધન. ૧૯ ઢાળ ૩ ઢાળ [૯] વહુઆગામ=અત્યારે અમદાવાદ નજીક જે વટવા ગામ છે તે. [૧૦] સરસપૂરા=અમદાવાદ શહેરનું એક પ, જે અત્યારે પણ એ જ સરસપુરના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. [૧૨] રાજનગર અમદાવાદ. [૧૫ થી ૩૦] આ સેળ કડીમાં સંઘે અમદાવાદમાં

Page #5

[ ૩રપ
-
-
અંક ૧૬]
તીથમાળા - સ્તવન એક નગીનાપલમાં, દેવસીપાડે ચઉ ઘાર; ફતાસાની પિલમાં, દહેરાં ત્રિણ ઉદાર.
ધન. ૨૦ હાજા પટેલની પિલમાં, દહેરાં કાર્યો સાત; ટીમલા ઘંજી પંચાલની, એક એક વિખ્યાત. ધન. ૨૧ રાજામહેતા કાલ સંઘવીતણું, ધનાસુતારની પોલ દેવલ દે દે નીરખીઇ, કુંણ કરેં તસ હેડ. ધન. ૨૨ ચંગ પિલ લીંબડાતણું, સારંગપુર જાણિ; દરવાજે સારંગપુરે, એકેક મન આણિ.
ધન. ૨૩ કામેસર વાઘેસરી, ખેત્રપાલ રૂપચંદ; પિલ એકેક વખાણુઈ, નેટતાં ગયા ભવફંદ. ધન૨૪ પાસ સામલે જગ જાગતે, દેહાં ત્રિણ ઓલ જલાલપુર દેય દેહરા, એક સ્ત્રાપુરની પિલ.
ધન. ૨૫ પાંડવ ચૈત્ય તિહાં ભલાં, માંડવી પોલ નિહાલ; અડસઠિ સર્વ મલી મોટિકો, કરે ભક્તિ વિસાલ. ધન. ૨૬ દેહરાં શ્રીનગરમાં, ત્રિશુ શત વડનૂર; ઉપર એક વલિ દેખીને, હીયર્ડ હર્ષ ભરપૂર. ધન. ૨૭ સાહ આનંદ લાલચંદન, નિજારને ઉપગાર; શ્રી સમેતતીર્થ તણે, પ્રતિરૂપ કરાવે સાર. ધન. ૨૮ ટુંક તેરણ ને કેરણી, કહેતાં નાર્વે પાર કૈલાસનગ સરીખ બન્ય, ધન એહને અવતાર. ધન૦ ૨૯ વીસે ટકે જિનતણું, દર્શન સુખકાર; સલ સંઘ તે ભેટીને, કીધે સફલ અવતાર. ધન ૩૦ રાજપુરામાં ભેટીઆ, શ્રી સોમલે પાસ હરીપુરે હર્ષ કરી, વાસુપૂજ્ય ઉલ્લાસ.
ધન. ૩૧ આવીને કઈ કઈ પિળનાં જિનમંદિરના દર્શન કર્યા તેને બહુ જ વિસ્તારથી ઉલ્લેખ કરેલ છે. અમદાવાદનો જેન ઈતિહાસ જાણવાની ઇચ્છાવાળા ભાઈને આ ઉલ્લેખો ઘણા ઉપયોગી થઈ પડે એમ છે એમાં શંકા નથી. વળી વિ. સં. ૧૮૨૧ માં એટલે આજથી લગભગ પોણુબસો ઉપરાંત વર્ષ પહેલાં પણ, અમદાવાદની પળો-ખાસ કરીને જેનોની વસતીવાળી પળો–આજે જે નામથી ઓળખાય છે લગભગ એ જ નામથી ઓળખાતી હતી એમ આ ઉલ્લેખ પુરવાર કરે છે. [૨૮] આ કડીમાં માંડવીની પિળમાં સમેતશિખરની પોળમાં જે સમેતશિખર ગિરિવરની રચના ઊભી કરવામાં આવી હતી તેને નિર્દેશ છે. [૩૧] રાજપુરા અને હરિપુરા અત્યારે પણ અમદાવાદની નજીકનાં ગામડાં છે અને અમુક અમુક દિવસે જેને ત્યાં દર્શને જાય છે, એવો તેને મહિમા છે.

Page #6

૩ર૬] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮ હાલ ૪ (દૂહા) સૂરતિ શહેરથી સુભ પરે, સા ભાઈચંદ હર્ષચંદ; રાજનગર આવી મેલ્ય, ધરતો હર્ષ અમંદ. દસ મુકામ રાજદ્રાંગમાં, કરી સંઘવી જસ લીધ; સરસપુરે ફરી આવીઆ, સંઘના મનોરથ સિદ્ધ. લહેંણી મેં તિહાં ગલની, વલભ મેહને તેમનું નાથા માણુકથજી તિમ વલી, સંઘભક્તિને પ્રેમ.
(કપૂર હોઈ અતિ ઉજલું રે–એ દેશી.), ત્રાંબાવતી નગરી થકી રે, વાછડા મંગલજી જાણ; સંઘ લેઈ નઈ આવીએ રે, ધરતે મન શુભ દયાન રે; ભવિજન સે તિરથ સાર, જિમ પામો ભવપાર. ભવિ. ૧ બોરસિદ્ધ પેટલાદને રે, સુધા કપડવંજ ગામ,
ઝંતર નડીઆદને રે, વૈરાટનગર સુઠાંમ રે. ભવિ૦ ૨ કટોસણ સાણંદ વળી રે, બહિઅલ કડિના લેક; સંઘમાં સહુ આવી મિલ્યા રે, નરનારિના થેક રે. ભવિ. ૩ શ્રી સુરતથી આવિઓ રે, સા કપૂરને પૂત; સા ભૂષણ તસ જોડલી રે, જેડી નિજ નિજ યુથ રે. ભવિ. ૪ ભૂષણદાસને ભાવથી રે, સંઘ અધિકારી કીધ; વોલાવા બહુ રાખીએ રે, યત્ન કરણ પ્રસિદ્ધ છે. ભવિ. પ અમદાવાદથી આગેલેં રે, નવલ નડું ગામ તિહાં ચિંતામણિ પાસજી રે, પદ્માવતી યુત ધામ રે. ભવિ. ૬ તે ભેટી આગલ જાતાં રે, આવ્યું વલાદ શુભ ગામ; તિહાં ભૂષણદાસે કરી રે, વૃતલહેણું અભિરામ રે. ભવિ. ૭ પ્રભાતે વલી પરવર્યા રે, પેથાપુર પ્રસિદ્ધ ચૈત્ય મુખ્ય શ્રીસુવિધિનું રે, બીજાં ચાર સમૃદ્ધ રે. ભવિ. ૮ વાંદિ તિહાં વાસો રહ્યા રે, લહેણું ગેલની શુદ્ધ
સા ગલાલ કપડવંજને રે, કરે નિજ ભાવ વિશુદ્ધ રે. ભવિઠ ૯ ઢાળ ૪ દૂહા-[૨] આમાં રાજકાગ એવું નામ આપ્યું છે પણ તે અશુદ્ધ જણાય છે. આગળ પાછળ સંબંધ મેળવતાં એ રાજનગર-અમદાવાદ જ હોવું જોઈએ. મતલબ એ છે કે સંઘે અમદાવાદમાં દસ દિવસનો મુકામ કર્યો હતો.
ઢાળ ૪–[૧] આમાં ત્રાંબાવતી નગરીનો ઉલ્લેખ છે કે વર્તમાનમાં કયું ગામ સમજવું તેને ખ્યાલ આવતો નથી. રિ] બેરસિદ્ધ =બોરસદ, મુધા=મહુધા હેવું જોઇએ. સોઝતરૂસોજિત્રા. વૈરાટનગર-ધોળકા. [૬] નરૂડું=નરેડાગામ.

Page #7

અક ૧૧]
તીર્થં માળા – સ્તવન
રે.
ભવિ॰ ૧૦
...
વિ॰ ૧૧
ભવિ૦ ૧૨
ભિષે ૧૩
ભવિ ૧૪
ભવિ॰ ૧૫
ભવિ॰ ૧૬
માણસા ગામે આવિઆ રે, પારસ ચૈત્ય ઉત્ત’ગ; વાંઘુ ધૃતલહેણી કરે રે, કુકરવાડે' શાંત્યજી રે, આવી પ્રણમ્યા પાય; ગાંમ ફંડામાં ચૈત્ય ભલાં રે, યુગલ નમે સુખ થાય. સા બાઘલ લહેણી કરે રે, ધૃત અતિ અભિરામ; વળી પ્રભાતે ઉમટવા રે, વિસલનયર સુઢાંમ. ભાવનગર ધેાઘાતણાં, પાલીતાણાના જે; લીંબડી જૂનાઘઢ થકી રે, આવિ મન્યા સિવ તે રે. વીસલનચરના વાંણીયા રે, જૈનધમી ઢ રંગ; હ સહિત સ ંઘને કરે રે, સાહસી જીભ ઢગ રે. ખુશાલ ભંડારી તિહાં રે, હરખજી રહિયા તસ જોડિ; ઈંમ મહુ નરનારિ મલી રે, આવ્યા સનમુખ દ્રોડિ રે. હાથી ઘેાડા પાલખી રે, નિશાણાં નવરંગ; ગગને ગુડીએ ઉછલે રે, નૌતિ ખાજે ચગ રે. મહેાત્સવ ત પધરાવીઆ રે, સંઘવીને શુભ ડાંમ; સંઘવિ પણિ જિન ભેટવા રે, ગામમાં આવ્યા તાંમ . ભવિ૦ ૧૭ દેવલ એક શ્રીપાસનું રે, બીજા દેહરાં પાંચ; સાત દીવસ લગે ભેટીઆ રે, પૂજીઆ તજી ખલખચ રે. લહેણી એક તીડાં ગેાલની રે, ખાઇ સૂલી કરત; લહેણી ધૃત શ્રાવક કરે રે, તે તા ન સંભરે તત રે. સંઘ તીડાંથી ઉપડચો રે, આવ્યું ગુંજા ગાંમ; ચૈત્ય જૂહારી સંચર્યા રે, વડનગર વારુ ડાંમ રે. તીહાં શ્રી ઋષભજી લેટીઆ રે, દશ દહેરાસર ચંગ; વાંદી પૂછ પ્રહસમે રે, ચાલ્યા ચલચિત્ત ઉછરંગ રે. વિ૦ ૨૧ સીહપુર ગાંમ આવીયા રે, ચૈત્ય તિહાં છે દોય; જિનમુદ્રા અતિ સ્વચડી રે, વાંદી રહ્યા સહુ કાય રે. પ્રભાતે સંઘ ઉપડચો રે, શ્રી તારણગીર ક્ષણિ જાય; વીષમ તલટી ઉતર્યો રે, ગીરી દીઠે સુખ થાય રે. ઢાલ ૫ (ફ્ડા)
ભવિ૰૧૮
ભવિ ૧૯
વિ॰ ૨૦
વિ॰ ૨૨
ભવિ૦ ૨૩
....
શ્રી સિદ્ધાચલ નગપતિતણા, દુક એક શત આઠ; તે માંહિ પણિ એ છે, એહુવા બુધજન પાઠ. [૧૨] વિસલનયર=વિસલપુર [૨૩] તારણગીર=તારંગા તીર્થ,
[ a

Page #8

તા
.
તા
તા.
તા.
૫
તા.
તા
૩ર૮] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮ (રાજૂલ ઉભી માલીઈએ દેશી.) આગે અજિત જિણંદજી, વિચરતા ભૂપીઠ, તારણગીરી વંદો, ચોમાસું ઈણી ગિરિ રહ્યા, તિણે તસ તિર્થી વિસિષ્ઠ તા. સકળ તિરથ સિરદાર, ઉડા ગણમાં ઈદે સુરગણમાં ઈંદ. તા. ૧ તારણુદેવી બુઝવી, થાપ્યું તારણ તિર્થી; જિનઆણઈ સેવતાં, ન રહે દુકૃત સિઠ.
તા. સિદ્ધશિલા ઈહાં યડી, સિદ્ધા સાધુ અનેક;
તા. કેટિશિä કેડી ગમેં, મુગતિ ગયા ધરી ટેક. તા ૩ શાસન ઉન્નતિ ચિત્ત ધરી, કેઈ પામ્યા ભવપાર; સાહિબ શાંતિનિણંદને, ચકાયુધ ગણધાર. આગે જિનભક્તિ ભલે, ચકિ સગર સર;
તા. જગબંધુ જગપતિતણે, ચૈત્ય કરાવૈ ભૂરિ. Uણ ગિર સિદ્ધવધુ વરી, તિમ તસ બહુ પરિવાર, તા. ઈમ અસંખ્ય પરંપરા, કીધ ચૈત્ય ઉદ્ધાર. પાંચમેં આરે પરગડે, ચાવો ચૂકય વંશ; ગૂજર ખડે ગાજત, કૃમરનરિંદ અવતંસ.
તા. ૭ તિણે એ ચિત્ય કરાવીએ, ત્રીભુવનતિલકલિહાણ; તા. સંવત ઈગ્યાર નવાણુંછું, માંડેયે ચત્ય મંડાણ. ત્રીસે વરસેં નીપ, ચિત્ય તે મુખ્ય ઉદાર; બાકી સહુ ઉણું રહ્યું, ભાવિ નકો ઉપચાર
તા. ૯ રાજઋષિ રચના કરી, ખરચ્યા કેડી અઢાર; મંડપ શિખરને કરણી, જેતાં હર્ષ અપાર. તા. ૧૦ વાત પરંપર એકથી, અધિકે જાણે બુદ્ધ
તા. વિજયાનંદન વાંદતાં, એ સઘળું છે શુદ્ધ.
તા. ૧૧ ઢાળ પ-[૧] વિસિઠ વિશિષ્ઠ. ‘ઉડે ગણમાં ઈદ એ પ્રયોગ અશુદ્ધ લાગે છે. આ પ્રયોગ ઉપમાદર્શક છે અને તેથી તેને “ઉડુ ગણમાં ચંદ” એટલે કે ઉડુગણું એટલે તારાગણમાં ચંદ્ર સમાન–એ રીતે સુધારીએ તે અર્થ બરાબર બંદ બેસે છે. વળી ઈદ્રની ઉપમા આની પછી તરત જ આવે છે. [૨] સિઠ=શિષ્ટ-અવશિષ્ઠ–બાકી. [૭] ચૂલુક્ય વંશ ચૌલુક્ય વંશ. કમરનરિદ=મહારાજા કુમારપાળ. અવતં=શ્રેષ્ઠ. [૮] ત્રીભુવનતિલકબિહાણ=ત્રિભુવનતિલક નામનું. આમાં 'ત્રિભુવન' શબ્દમાં બે અર્થ રહ્યા છે. એક તો પ્રચલિત ત્રણલકવાચી અર્થ. અને બીજે મહારાજા કુમારપાળના પિતાનું નામ ત્રિભુવનપાળ હતું તેને. કુમારપાળે પિતાના પિતાને નામે ઘણાં જિનમંદિરે કરાવ્યાં હતાં. [૧૧] વિજયાનંદનવઅજિતનાથ પ્રભુ.
તા.
તા.

Page #9

તા. તા. ૧૨ તા
તા.
તા૦ ૧૪
તા.
તા.
અંક ૧૧]
તીર્થમાળા – સ્તવન સંઘ ચઢ ગિરિ ઉપરે, ભેટયા અજિત જિર્ણોદ; મુરતી મેહન વેલડી, મુખડું પુનમ ચંદ.. સંઘવી પૂજ્ય પ્રભુ, બહુ દ્રવ્યે શુભ ભાવ; આતમવીય ઉદલાસથી, એ છે ભવજલ નાવ. ભુવન વિશાલ છે અતિ ઘણું, તોપણિ સંઘ પડુર; જે પ્રભુજી પૂજી વલે, તે માને સુખ પૂર. દેહરા સાહમ દીપ, ચેમુખ પ્રતિમા ચ્યાર; પગલાં અજિત જિણુંદના, પૂજા કરી મને હાર. સિદ્ધસિલાઇ સુંદરું, કીધું ચિત્ય સ્વરૂપ; સિંઘવિૐ સુવિધિ કરી, થાણ્યા શ્રીજિનભૂપ. સૂરિ ચ્યારે સામટા, કરે પ્રતિષ્ઠા સાર; મૂલ પ્રાસાદે મલપતો, ધ્વજ થા વિસ્તાર.
ચ્ચાર દિવસ લગે ચિત્તથી, પૂજ્યા અરણ્ય ધ્યેય; ભેલી ટેળી સવિ મળી, ગાયા સુગુણ અમેય. મનહ મારથ સવિત, પૂગી બેલેં એમ; કેડિ દિવાળી જીવ, સંઘવી વધતે પ્રેમ. ધન ધન તાહરા બાપને, ધન કુલ માતનિ કુખિં, નેત્ર કરાવ્યાં પારણું, ભાગી ભવની ભૂખ. સંઘવીઇ સહુ દેખતાં, વાંદી જોડી હાથ; તાહરિ ભક્તિ ભવોભવેં, હોય જે મુજને નાથ. ઍમ વીનવી અરિહંતને, સંઘવી ઉતર્યા તામ; સં(ઘ) સહુકે ઉતર્યો, આવ્યા જિહાં મુકામ
તા
તા.
Re
તા.
તા.
તા.
તા.
તા. રર (ચાલુ)
કળા અને શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ સર્વાગ સુંદર ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું ત્રિરંગી ચિત્ર ૧૪”x૧૦” સાઈઝ ઃ આઈકાર્ડ ઉપર ત્રિરંગી છપાઈ : સોનેરી ઑર્ડર મૂલ્ય-ચાર આના (ટપાલ ખર્ચને દેઢ આને જુદો.)
- શ્રી જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ
જેસિંગભાઈની વાડી : ઘીકાંટા, અમદાવાદ.

Page #10

નિહનવવાદ લેખકઃ પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી ઘુરંધરવિજયજી
(ગતાંકથી ચાલુ) છઠ્ઠા નિર્નવ શ્રી રોહગુપ્ત રાશિક મતાગ્રહી વૈશેષિકમત પ્રવર્તક
(૯)
“આવ આવે, ઘણા દિવસે દેખાયા. તે દિવસ ચાર દિવસનું લખાણ વાંચ્યું હતું, લા આગળ હું જ વાંચું.”
લ્યો! વાંચે! આ અહિંથી પાંચમા દિવસનું લખાણ છે.” દિવસ પાંચમે
“જીવ નામને પદાર્થ આગમસિદ્ધ છે માટે માનવો જોઈએ. જો કે આગમમાં નાજીવ નામે એક જુદો પદાર્થ છે, એ પ્રમાણે કોઈ વચન મળતું નથી તે પણ તેની જેવા બીજા અનેક દૃષ્ટાન્ત મળી આવે છે. આગમમાં અજીવના (૧૪) ચૌદ ભેદ પ્રતિપાદન કર્યા છે. તે આ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્દગલાસ્તિકાય ને કાળ. તેમાં પ્રથમ ત્રણને સ્કધ, દેશ ને પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ છે એટલે નવ. પુદગલાસ્તિકાયના ઉપરોક્ત ત્રણ અને પરમાણુ સહિત ચાર ભેદ છે. એટલે નવ ને ચાર તેર ભેદ થયા ને કાળ એક જ એમ ચૌદ ભેદ થાય છે. તેમાં ધર્માસ્તિકાય વગેરે એક ને અખંડ પદાર્થ હોવા છતાં તેને જુદા પાડી તેના સ્કન્ધ દેશ પ્રદેશ આદિમાં ભેદ બતાવેલ છે. તે જ પ્રમાણે જીવના થોડા પ્રદેશોને “જીવ’ કહી તેને ભિન્ન માનવમાં કઈ પણ બાધક નથી, માટે નજીવને જુદો અંગીકાર કરવો જોઈએ.” એમ શ્રી હગુપ્ત મુનિએ પૂર્વપક્ષ કર્યો.
જે તમે આગમપ્રમાણુથી ચર્ચા કરવા માગતા હો તો તમારે એક ખ્યાલ રાખવો જોઈએ કે-જે આગમેને તમે પ્રમાણભૂત માને છે તેથી વિરુદ્ધ જઈ શકે નહીં. આગમમાં સ્થળે સ્થળે જીવ અને અજીવ એ બે જ રાશિ છે એવા પાઠ ઉપલબ્ધ થાય છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં બીજા સ્થાનકમાં બે રાશિઓ પ્રરૂપી છે તે આ પ્રમાણેઃ “બે રાશિ જણાવી છે. તે આ પ્રમાણે-છો અને અછો.” અનુગદ્વાર સૂત્રમાં શ્રી ગૌતમસ્વામી મહારાજ પ્રશ્ન પૂછે છે કે-“હે ભગવન! કેટલાં દ્રવ્યો પ્રરૂપ્યાં છે ?” તેના ઉત્તરમાં પ્રભુએ પ્રતિપાદન કરેલા છે કે-“ગૌતમ ! બે દ્રવ્ય પ્રરૂપ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે. જીવ દ્રવ્યો અને અજીવ દ્રવ્ય.” વળી શાસનાધિપતિ શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવતે પિતાના જ શ્રીમુખે દિવાળીના દિવસે અન્તિમ ઉપદેશ આપતાં, જે ઉત્તરાધ્યયસૂત્રના ૩૬ અધ્યયનો પ્રકાશ્યો તેમાં પણ “જી
1 "दुवे रासी पण्णत्ता तंजहा, जीवा चेव अजीवा चेव ।" २ कइविहाणं भन्ते! दव्वा पण्णत्ता ! गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा
जीवदव्वा य अजीवदव्वा य । ३ जीवा चेव अजीवा य, एसलोए वियाहिए' (अध्ययन-३६ गाथा २ पूर्वार्ध)

Page #11

અક ૧૧]
નિતવવાદ
[ ૩૩૧
અને અજીવે એ લાક જાણવા. ” એ પ્રમાણે ફરમાવ્યું છે. માટે રાશિ ત એ જ છે, ત્રીજી કાઇ રાશિ નથી ’એ પ્રમાણે ઉત્તરપક્ષ થયેા.
"
י
66
જો આપ એ રાશિ માટે આગ્રહ રાખતા હૈ। તે ધર્માસ્તિકાય વગેરેના જે ૧૪ ભેદે પ્રરૂપ્યા છે તેનું શું થશે ? માટે જે પ્રમાણે એ ભેદ મનાય છે તે પ્રમાણે તેજીવ માનવામાં શું ખાધા છે ? પુનઃ પૂર્વીપક્ષવાદીએ પ્રશ્ન કર્યો.
"c
ધર્માસ્તિકાય વગેરેના જે ભેદ્દે બતાવ્યા છે, તે તે તે તે દ્રવ્યાનું રવરૂપ સ્પષ્ટ સમજાય માટે બતાવ્યા છે. જેમ ઘટાકાશ પટાકાશ મહાકાશ વગેરે પ્રયોગા આકાશના ભેદા સમજાવવા માટે બતાવાય છે, પણ તેથી કંઇ આકાશથી ધટાકાશ વગેરે જુદા સ્વતંત્ર પદાર્થ તરીકે માની શકાતા નથી, એ જ રીતે ધર્માસ્તિકાયના સ્કન્ધ દેશ પ્રદેશ ભેદે વિવક્ષા માત્રથી સમજવાના છે, પણ સ્વતંત્ર પદાર્થ તરીકે માનવાના નથી. એ પ્રમાણે વિવક્ષા માત્રથી માનેલા પદાને સ્વતંત્ર પદાર્થ તરીકે માનવામાં આવે તે અનંત રાશિએ માનવી પડે. ત્રણ રાશિ માનવાથી તેનેાનિસ્તાર ન થઈ શકે, માટે આગમથી અવિરુદ્ધ એવી એ જ રાશિ માનવી તે આગમપ્રમાણ સમ્મત છે.” એ પ્રમાણે ઉત્તરપક્ષવાદીના ઉત્તર થયા. દિવસ છઠ્ઠો
‘સમભિરૂદ્ધ નયથી ‘તે જીવ'ની સિદ્ધિ થાય છે, સમભઢ નય જે શબ્દતા જે અ થતા હાય તે અર્થતે જ જણાવે છે. તે શબ્દને નિષેધ અર્થ થાય છે તે પ્રમાણે દેશઅમુક વિભાગ-એ પણુ અર્થ થાય છે, ઘટનેા એક ખંડ ‘નેાઘટ' કહેવાય છે તેમ જીવના ઘેાડા પ્રદેશા ‘નેાજીવ' કહેવાય ‘નીચે ય સે પસે ય તે વસે મોઝીવે ’(જીવ એવા જે પ્રદેશા તે પ્રદેશા ભાવ') એ અનુયાગદ્વાર સૂત્રનું કથન પણ સમભિનયતેમતે તાજીવ' માનવામાં આવે તે જ સંગત થાય. જો ‘તેજીવ’ ન માનીએ, તે અનુયે ગદ્દાર સૂત્ર અને સમભિરૂદ્ધ નયને વિરાધ આવે માટે ‘નેાજીવ' માનવા જોઇએ ’” પૂર્વ પક્ષ.
66
‘ સમભિરૂઢ નયથી તમે ‘નેાજીવ’ની જુદી સિદ્ધિ કરી છે તે યથા નથી. તેમાં શબ્દને અ` દેશ' થાય છે તે ખરેાબર છે. સભિરૂદ્ધ નય. શબ્દાર્થીમાત્રગ્રાહી છે તે પણ સત્ય છે. તેથી જીવના ઘેાડા પ્રદેશને સમભિરૂઢ નય ‘તાજીવ’ એ પ્રમાણે સ`ાધે, પશુ તે નય તાજીવ જીવ અને જીવથી એક જુદે સ્વતંત્ર પદાર્થ છે' એમ સિદ્ધ કરે નહીં. એક જ વ્યક્તને જુદા જુદા અર્થમાં શાલવાને દીપવાને કારણે ઇન્દ્ર કહે, પુરનું દારણ કરવાને કારણે પુરન્દર્ કહે, દેવ ઉપર આધિપત્યસ્વામિત્વ ભાગવવાને કારણે દેવાધિપતિ કહે, એમ જુદા જુદા શબ્દોથી સોધે પણ વ્યક્તિભેદ કરી શકે નહીં.
""
દિવસ સાતમો
ઉત્તરપક્ષ ચાલુ સભઢ નયની વધુ ચર્ચા“ વળી તમારા આગ્રહ હાય સમભિરૂઢ નય વ્યક્તિભેદ સ્વીકારે છે તે તે નયને મતે 'નાજીવ' જુદી ચીજ છે, તે તે જ નયતે અભિમત એવી ‘તેઅજીવ' નામની વસ્તુ પણ તમારે જુદી માનવી પડશે. તે તેથી ત્રણ રાશિ સિદ્ધ ન થતાં ચાર રાશિ સિદ્ધ થશે. વળી એક નયને જે અભીષ્ટ હોય તે કઇ સ નયુ સમ્મત ન થઈ શકે. અને જ્યાંસુધી નયેાના

Page #12

મ
૩૩ર 1 શ્રી જેને સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : વિધિ રહે ત્યાં સુધી તે વસ્તુ સિદ્ધાન્ત તરીકે સ્વીકારી શકાય નહીં. માટે જ ઋજુસૂત્ર નયને માન્ય સવર્થી ક્ષણિકત્વ બીજા ન સ્વીકારતા ન હોવાને કારણે અપસિદ્ધાન્ત છે-મિથ્યાત્વ છે. એ જ પ્રમાણે જીવ ભલે સમભિરૂઢ નય સ્વીકારે તોપણ અન્ય નયને વિરોધ હોવાથી સિદ્ધાન્ત તરીકે માની શકાય નહીં. સિદ્ધાન્ત તો અન્ય નાના અવિરેાધે જ મનાય. માટે જીવ અને અજીવ એમ બે જ રાશિ છે, પણ ત્રણ રાશિ નથી.
અનુગદ્વારસૂત્રમાં પણ સમભિરૂઢ નયને અનુલક્ષીને કહેલ છે. “નજીવને જુદી રાશિ માનવાનું ત્યાં કથન નથી, માટે તેને પણ વિરોધ સંભવ નથી.” ઉત્તરપક્ષ સંપૂર્ણ
(૧૦) મંત્રીજી! આ બન્ને મુનિમહારાજાઓ મહિનાઓ થયા વાદ-શાસ્ત્રાર્થ કરે છે, પણ હજુ સુધી કંઈ નિર્ણય ઉપર આવતા નથી તો હવે આપણે પૂછવું જોઈએ કે તમારે આ શાસ્ત્રાર્થ કેટલા દિવસ ચાલશે.”
“જી. આપનું કહેવું સત્ય છે. પ્રજામાં પણ હવે ચર્ચા ચાલે છે કે રાજા સાહેબ છછ મહિનાઓ થયા પ્રજાની કઈ પણ ફરિયાદ સાંભળતા નથી અને બે મહારાજના વાદમાં સમય વીતાવી દે છે. માટે કાં તો પ્રજાના ન્યાયને માટે જુદી વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ, નહીં તે મહારાજેને આ વાદને જલદી નિકાલ લાવવા સૂચવવું જોઈએ.”
“સારું, હું આચાર્ય મહારાજને સૂચવું છું. આવા મહાન વિદ્વાને આપણે રાજ્યમાં છે એ ગૌરવ લેવા જેવું છે, છતાં એ ગૌરવથી કંઈ પણ રાજ્યની હાનિ તો ન જ થવી જોઈએ
- “ભગવન! આપ ઘણું દિવસથી આ ગંભીર વિષયમાં જે શાસ્ત્રાર્થ ચલાવો છે તેનું કંઈ ફળ કે કંઈ નિર્ણય તાત્કાલિક આવે તેમ જણાય છે કે નહિ ?” રાજાએ આચાર્ય મહારાજને પ્રશ્ન પૂછ્યો.
“રાજન ! આ ગુપ્ત જિનેશ્વરકથિત સિદ્ધાન્તની વિરુદ્ધ પ્રરૂપણ કરે છે. એ વિદ્વાન છે, સમજે તો સારું એમ સમજી અમે તેને સમજાવવા પ્રયાસ કર્યો, પણ એ સમજે તેમ જણાતું નથી. પણ આથી એટલું જરૂર છે કે હવે તે વિશેષ અનર્થ નહીં કરી શકે.” આચાર્ય મહારાજે જવાબ આપે.. : - “તે આ૫ તાત્કાલિક કંઈ આ પ્રસંગનો પાર આવે એવું કરે તો સારું. મારે પ્રજાના કેટલાંએક નિવેદન સાંભળવાને રોકાવું પડશે. જે આપને શાસ્ત્રાર્થ ચિરસમય ચાલે તેમ હેય તે આપને માટે જુદી વ્યવસ્થા કરાવું.”
નહીં નહીં, જુદી વ્યવસ્થા કરવાની કંઈ જરૂર નથી. આ તો તમે શ્રવણ કરતા હતા અને તમને કંઈપણ અડચણ નહીં હોય એમ જાણી આટલા દિવસ સુધી લાંબું વિવેચન ચાલ્યું. પ્રથમથી જે સૂચના કરી હોત તો ક્યારને નિવેડે આવી ગયું હતું. સારું, આવતી કાલે આ પ્રસંગને પાર આવી જશે.”
“હા! “જીવ' છે કે નહીં એ સમ્બન્ધમાં વિચાર કરતાં, વાદ ચલાવતાં, આપણુ વચ્ચે છ માસ વીત્યા, તે પણ તમારાથી “ને જીવ’ સિદ્ધ થયો નથી. તેમ

Page #13

અંક ૧૧] નહનવવાદ
( ૩૩૩ અનેક યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓથી સમજાવ્યા છતાં નજીવ' નથી એ મારું કથન તમે સ્વીકારી શક્યા નથી. રાજા સાહેબે પોતાની સભાનાં કાર્યો મુલતવી રાખી આપણી આ ચર્ચા આજ સુધી શ્રવણુ કરી અને જે આ પ્રમાણે આપણે શાસ્ત્રાર્થ ચાલુ રહે તો તેને વર્ષો સુધી પણ પાર આવે તેમ જણાતું નથી. માટે જીવ' છે કે નહીં તેને નિકાલ લાવવા માટે એક ઉપાય છે, તે જે તમને કબૂલ હોય ને તમે માન્ય રાખતા હે તો તાત્કાલિક નિર્ણય થઈ જાય.” - “એ ઉપાય આપે ફરમાવે. ઉપાય ઉચિત ને યથાર્થ હશે તે મને માનવામાં કંઈ પણ વિરોધ નથી.”
“રાજન ! આ શાસ્ત્રાર્થને નિકાલ લાવવા માટે એક ઉપાય છે, જેમાં આપને થોડી જહેમત ઉઠાવવાની છે. તે જે આપ માન્ય કરતા હો તો એ ઉપાય જણાવું.”
આપ બન્નેને તે ઉપાય અનુકૂલ ને સ્વીકૃત હોય તો થોડી જહેમત વધારે કરવામાં મને કંઈ અડચણ નથી. આપ ઉપાય ફરમાવે.” ' “આપે સાંભળ્યું હશે કે જગતમાં જે કોઈ વસ્તુ વિદ્યમાન છે તે દરેક વસ્તુ આ ભૂલેકમાં મળી શકે છે. જે આપણા દુકાન)માં તે વેચાય છે તેને “કુત્રિકાપણું” કહેવામાં આવે છે. ભૃગુકચ્છ (ભરૂચ), ઉજજયિની વગેરે નગરમાં એવી આપણે હાલ પણ છે. આપણે અહીં નજીકમાં એવી જે આ પણ હોય ત્યાં જઈને “ને જીવ’ની મંગણું કરીએ. જે વેપારીની તે આપણું હોય છે, તે વેપારી દેવની આરાધના કરી પોતાની આપણું તેથી અધિબિત કરે છે. દુનિયાના કોઈપણ વિભાગમાં રહેલી વસ્તુ ઉચિત મૂલ્ય આપી ત્યાં માંગવામાં આવે તો તે વેપારી દેવ પાસે તે વસ્તુ મંગાવીને આપે છે ને મૂલ્ય ગ્રહણું કરે છે. જો જગતમાં કોઈપણ સ્થળે “નો જીવ’ નામની વસ્તુ હશે તો ઉચિત મૂકય લઈ આપણને તે વેપારી દેવ પાસે તે વસ્તુ મંગાવી આપશે. અને નહીં હોય તે નહીં આપે.” - “ મહારાજશ્રી ! આપનું કથન યથાર્થ છે. શ્રી હિગુપ્ત મુનિ ! આ “કુત્રિકાપણમાં સર્વ વસ્તુને વિક્રય થાય છે, ને આપણે ત્યાં જઈ “જીવ’ની માંગણી કરીએ, એ વાત આપને સમ્મત છે ને ?” .
હા. કુત્રિકાપણુ” શબ્દનો અર્થ જ એ થાય છે કે-સ્વર્ગ મૃત્યુ ને પાતાળ એ ત્રણે લોકમાં જે વસ્તુ થાય તેને વિક્રય કરનારી આપણુ. શાસ્ત્રમાં સ્થળે સ્થળે તેનું વર્ણન આવે છે. મોટા મોટા મહીપતિઓ શ્રીમતિ વગેરે ચારિત્ર ગ્રહણ કરતી વખતે ત્યાં જઈ સવાલક્ષ સોનૈયા દઈ રજોહરણ (ઓ) આદિ ઉપકરણ ખરીદે છે. આપણે ત્યાં જઈ નોજીવ’ની માંગણી કરીએ. જેથી આ તકરારને તુરત નિકાલ આવી જાય. મને પણ એ અભિમત છે.”
૧ “કુત્રિકાપણીને “કુત્રિજા પણ કેટલાક કહે છે. ને તેનો અર્થ એવો કરે છે કે, ત્રિજ એટલે ધાતુથી જીવથી અને મૂલથી એમ ત્રણથી જે બને. અર્થાત દુનિયામાં વસ્તુમાત્ર આ ત્રણથી બનેલી છે. એ ત્રિજ વસ્તુઓને કુ એટલે પૃથ્વીમાં-ભૂલોકમાં વિતરણ કરે તે કુત્રિજા પણ કહેવાય.
2 વ્યક્તર દેવ જ વિશિષ્ટ વિશિષ્ટ સ્થળે આવી દુકાનો ખેલે છે ને પોતે જ માંગેલી વસ્તુને વિક્સ કરીને ઉચિત મૂલ્ય ગ્રહણ કરે છે, તેમાં કઈ માનવ વેપારી હેતા નથી, એવું પણ કેટલાકનું કથન છે.”

Page #14

ઉ૩૪ ]. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮ “સારું, આપ તૈયાર થઈ પધારે હું જવાની સર્વ વ્યવસ્થા–જના કરાવું, ને પછી આપણે અહીંથી ત્યાં જઈએ.”
એક જણે પૂછેલા પ્રશ્નને બીજાએ નીચે મુજબ ખુલાસો આપ્યો :
“હું કઈ કઈ દિવસ સાંભળવા માટે જતો હતો ત્યારે ત્યાં “નો જીવ ને બદલે તેને લગતા અનેક વિષયોની ચર્ચા ચાલતી. કોઈ વખત જુદા જુદા નો વિચાર તો કોઈ વખત દ્રવ્યોને વિચાર ચાલતો. એમ ને એમ છ માસ સુધી ચર્ચા ચાલી. છેવટે એક વખત રાજા સાહેબે આચાર્ય મહારાજશ્રીને બોલાવીને આ ચર્ચાને જલદી અન્ત લાવવા સૂચવ્યું. એટલે આચાર્ય મહારાજે બીજે દિવસે નિકાલ લાવવાનું કહ્યું.”
પછી બીજે દિવસે શું થયું?”
બીજે દિવસે શાસ્ત્રાર્થ તો ન ચાલ્યો, પણ આચાર્ય મહારાજશ્રીએ એક ઉપાય કર્યો ને તેમાં શ્રી રેહગુપ્ત મુનિ ન ફાવ્યા.”
શું મહારાજશ્રીએ મંત્રપ્રયોગ કરી તેમને હરાવ્યા કે કઈ બીજો ઉપાય છે. શું બન્યું ?”
ના, આચાર્ય મહારાજશ્રીએ મંત્રપ્રયોગ તો કર્યો ન હતો, પરંતુ બહુ જ યોગ્ય ને સર્વમાન્ય ઉપાય બતાવ્યો જે ઉપાય શ્રી રેહગુપ્ત મુનિએ પણ કબૂલ રાખે.”
એવો કયો ઉપાય હતે ?”
તમારા ખ્યાલમાં હશે કે કેટલેક સ્થળે “કુત્રિકાપણ” નામે આપણું હોય છે, ને ત્યાં આપણે જે વસ્તુ માંગીએ તે મળી શકે છે.”
“હા. કેટલેક સ્થળે એવી દુકાને છે. એ જાણવામાં છે.”
“પછી આચાર્ય મહારાજશ્રી રાજાસાહેબ શ્રી રેહગુપ્તમુનિજી મંત્રીવર નગરશેઠ તથા બીજા લેકે વગેરે સર્વે કુત્રિકાપણે ગયા. ત્યાં જઈને “નોજીવ’ની માંગણી કરી, પણ. દેવે “નોજીવ.” આપો નહીં. “ જીવ આપો” એમ કહ્યું ત્યારે મેના, પોપટ, સારસ, હસ, કોકિલ, કબૂતર વગેરે આપ્યાં. “અજીવ આપો' કહ્યું ત્યારે પત્થર, માટી, કાષ્ઠ આદિ આપ્યાં. વળી ‘નેવ”ની માંગણી કરી ત્યારે પત્થર આદિ જ આપ્યા. કારણ કે જીવની સાથે પડેલા ને શબ્દનો અર્થ સર્વથા અભાવ એવો થાય છે. દેશથી અભાવ અર્થ લઈને નવને અર્થ જીવન ખંડ એવો કરે તે તેની લેવડદેવડ થઈ શકતી નથી. તે તે ફક્ત સમજવા પૂરતું જ હોય છે. એટલે અજીવથી જુદો “નજીવ’ દેવે આપે નહીં. વળી નોઅછવ” આપવા કહ્યું ત્યારે પણ મેના પોપટ વગેરે જ આપ્યાં. ત્યાં પણ સર્વનિષેધ અર્થ પ્રધાન રાખ્યો. એથી સિદ્ધ થયું કે, “નોછવ” નામનો કઈ જુદે પદાર્થ આ લેકમાં છે જ નહીં.”
“પછી શું થયું? બધા પાછા આવ્યા ?”
“ના. ત્યાં આચાર્ય મહારાજે જુદી જુદી ૧૪૪ વસ્તુની માંગણી કરી. તેમાંથી અમુક મળી, અમુકના ખંડ મળ્યા ને જેના ખંડ થઈ શકે એવું ન હતું તે ન મળી. પણ તેને બદલે તેની વિરોધી વસ્તુ મળી.”

Page #15

અંક ૧૧] નિહુનવવાદ
( ૩૩૫ “એ એકસો ચુમ્માલીસ વરતુના પ્રશ્નો કયા છે? પ્રથમ તે તેમણે “પુથ્વી ઘો” એમ કહ્યું, ત્યારે માટીનું ઢેકું આપ્યું.”
માટીનું ઢેકું પૃથ્વી તરીકે કેમ આપ્યું ? તે કંઈ સંપૂર્ણ પૃથ્વી નથી. તે તે પૃથ્વીને એક ખંડ છે. આખી પૃથ્વી તે આપી શકાય નહીં.”
માટીના ઢેફામાં પૃથ્વીને ઉપચાર કર્યો, વ્યવહારમાં પણ એવા ઉપાચારથી જ કામ ચાલે છે. જેમ કોઈ કહે કે-મેં બધી જમીન ખરીદી લીધી તો શું દુનિયાની સર્વ જમીન કંઈ તેણે થેડી ખરીદી છે? અમુક વિવક્ષિત જમીનને તે બધી જમીન કહે છે. બધા પંડિતે પધારી ગયા, બધા શિષ્યો આવી ગયા, ત્યાં પણ વિવક્ષિતને જ બધા કહેવાય છે. તે પ્રમાણે માટીના ઢેફાને પૃથ્વી શબ્દથી સંબંધી શકાય, દેશમાં સર્વને ઉપચાર કરી શકાય છે.”
“પછી શું માંગ્યું ?”
પછી “અપૃથ્વી” માંગી, ત્યારે પાણી આપ્યું. પછી “પૃથ્વી” માંગી ત્યારે ઢેફાને ભાંગી તેને એક ટૂકડો આપ્યો. પછી. “નોઅપૃથ્વી” માંગી ત્યારે, મારે જવું નથી એમ નથી, મારે ખાવું નથી એમ નથી, મારામાં તાકાત નથી એમ નથી વગેરેમાં બે વખત નથી નથી એ પ્રમાણે નિષેધ કરેલ હોવાથી નિશ્ચય પૂર્વક ખબર પડે છે કે મારે જવું જ છે, મારે ખાવું જ છે, મારામાં બળ છે જ, એ પ્રમાણે નઅપૃથ્વીથી પૃથ્વી આપી શકાય, પણ દેવે ચળુ પાણી આપ્યું. કારણ કે અપૃથ્વીથી પાણી આપ્યું હતું. નેપૃથ્વીથી ઢેફાને ખંડ આપ્યો હતો. માટે નો અપૃથ્વીથી થોડું પાણી આપ્યું. એ પ્રમાણે વ્યવહારથી દેશ વગેરે કપી ઉપર પ્રમાણે આપતા. પણ નિશ્ચયથી દેશ દેશી ભેદ છે જ નહીં એટલે ચારે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં યચિત બે જ વસ્તુ મળતી. છવ વગેરે નિરવયવ એટલે જેના ખંડ નથી પડતા એવી વસ્તુમાં તો ચારે વખતે પરસ્પર વિરુદ્ધ બે જ વસ્તુ આવતી.”
“આ તે તમે ચાર પ્રશ્નો બતાવ્યા. ૧૪૪ પ્રશ્નો કેવી રીતે થાય?”
નવ દ્રવ્ય, સત્તર ગુણો, પાંચકર્મ, ત્રણ જાતિ, એક વિશેષ અને એક સમવાય, એમ કુલ મળી ૩૬ થયા, તે દરેકને ચાર ચાર પ્રશ્નો પૂછ્યા એટલે ૩૬૮૪=૧૪૪ પ્રશ્નો થયા.”
“જ્યારે ત્યાંથી જીવ ન મળે એટલે સિદ્ધ થયું હશે કે “જીવ' છે જ નહીં. પછી શ્રી રાહગુપ્તનું શું થયું?”
“જીવ નથી એવું નક્કી થયું એટલે રાજાસાહેબ શ્રી ગુપ્તસૂરિજી મહારાજને ખૂબ સન્માન આપ્યું ને તેમને વાદમાં વિજય થયો એવું જાહેર કર્યું. રોહિગુપ્તને ગુરુની સામે થયા તે કારણે બધા લોકોએ ખૂબ ધિક્કાર્યા, રાજાસાહેબે પણ તે પરાજિત થયેલ એવું કહી રાજસભાથી દૂર કર્યા ને આખા શહેરમાં “શ્રી વર્ધમાન સ્વામી જિન જયવંતા વર્તે છે,” એવો પડહ દેવરા-ઢોલ વગડાવ્યો.
શ્રી ગુપ્તસૂરિ મહારાજે હગુપ્તને કંઈ કર્યું કે નહીં?” હા, આચાર્ય મહારાજે પણ વાસક્ષેપને બદલે કુંડીમાંથી રાખ લઈ તેમના માથા

Page #16

૩૩૬ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮
=
=
=
=
ઉપર નાખી નિહ્નવ જાણી સંઘ બહાર કર્યા. સંભળાય છે કે રેહગુપ્ત આગ્રહ અને અભિમાનને અધીન થઈ પિતાને સ્વતંત્ર મત ચલાવશે.”
શ્રી રોહિગુપ્ત સંઘ બહાર થયા પછી સ્વમતિક૫ના પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરવા લાગ્યા. તેમનાથી વૈશેષિક દર્શનનો આરંભ–ઉદય થયો. દ્રવ્ય ગુણ કર્મ સામાન્ય વિશેષ અને સમવાય એમ છ પદાર્થો છે. પૃથ્વી પાણી પાવક (અગ્નિ), પવન ગગન ચેતન કાલ દિશા. ને મન એમ નવ દ્રવ્યો છે. રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથકત્વ, સંગ, વિભાગ, પરત્વ, અપરત્વ, બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ ઈચ્છા, દ્વેષ ને પ્રયત્ન એ સત્તર ગુણ છે. ઊંચે જવું, નીચે જવું, ફેલાવું, ખેંચાવું (સંકેચાવું) ને ચાલવું, એ પાંચ કર્મ છે. સામાન્યના ત્રણ ભેદ છે. સત્તા સામાન્ય અને સામાન્ય વિશેષ એ પ્રમાણે. તેમાં દ્રવ્ય ગુણને કર્મમાં સત્તા રહે છે. દ્રવ્યત્વ-ગુણત્વ વગેરે સામાન્ય છે. તે પૃથિવીત્વ જલત્વ ઘટત્વ પટત્વ વગેરે સામાન્ય વિશેષ છે. વિશેષ એકે છે ને સમવાય પણ એક છે. એ પ્રમાણે પ્રરૂપણ કરવા લાગ્યા. બુદ્ધિપ્રતિભા ને પ્રવચનશક્તિને કારણે તેમના અનુયાયી પણ નીકળ્યા. જેનદર્શનથી બહાર થયેલ હોવાથી ને બીજા કઈ દર્શનમાં ભળ્યા સિવાય સ્વતંત્ર વિચારણા ફેલાવી હોવાથી ક્રિયાકાંડની વ્યવસ્થાથી તેમનો પંથ ન ચાલે. પણ વિચારણના પ્રવાહે આજ સુધી એ વૈશેષિક દર્શનનો મત ચાલે છે. ઉલૂક ગોત્રીય હોવાને કારણે અને છપદાર્થનું નિરૂપણ કરેલ છે માટે તેમના દર્શનનું બીજું નામ પડ્ડલૂક પણ કહેવાય છે. ગુરુત્વ, દ્રવત્વ, સ્નેહ, સંસ્કાર, પુણ્ય, પાપ, અને શબ્દ, એ સાત ગુણ પછીથી ટીકાકારોએ ઉમેર્યા છે. એમ વૈશેષિક દર્શનમાં હાલ રં૪ ગુણે ગણાવાય છે. શ્રી રોહગુપ્ત જૈનદર્શનમાંથી બહાર થયેલ હોવાથી ચિરસમયના આ દર્શનના સંસ્કાર હોવાને કારણે તેમણે આ ઉપરોક્ત સાતને ગુણ તરીકે ગણાવ્યાં નહીં. જેનદર્શનમાં ગુરુત્વને સ્પર્શમાં સમાવેશ થાય છે, દ્રવત્વ સંગ વિશેષ છે, નેહ સ્પર્શવૃત્તિ છે, સંસ્કાર ધારણું નામે મતિજ્ઞાનને ભેદ છે, પુણ્ય પાપ કર્મ વિશેષ છે, અને શબ્દ પુદ્ગલ છે. પાછળના ટીકાકારે ઇતર દશનમાંથી આ દર્શનના અનુયાયી થયા હેવાને કારણે તેમણે આ સાત ગુણો વધાર્યો. છે એ રીતે, શ્રી રેહગુપ્ત નિહનવ છેવટ સુધો સમજ્યા વગર મિથ્યાત્વમાં રહી, મિથ્યાત્વદર્શન શરૂ કરી ભવભ્રમણના ભાગી થઈ કાળના પ્રવાહમાં તણાઈ ગયા. આ પ્રસંગ પ્રભુ વીરના નિર્વાણ બાદ ૫૪૪ વર્ષે બન્યું. આ વાત ટૂંકમાં નિર્યુક્તિકારે જણાવી છે, તે આ પ્રમાણે पंच सया चोयाला, तइआ सिद्धिं गयस्ल वीरस्स। .
पुरिमंतरंजियाए, तेरासियदिहि उप्पन्ना। पुरिमंतरंजि भूयगिह, बलसिरी, लिरिगुत्तेय ।
. परिवायपोट्टसाले, घोसणपडिसेहणा वाए । - શેષ વિસ્તાર ભાષ્યકારે કરેલ છે.
( ચાલુ) . સ્વીકાર દિવ્યદર્શન–ખંડ ૧-૨. લેખક અને સંગ્રાહક-શ્રી જિણુભિખૂ, પ્રકાશકશ્રી જૈન સ્વાધ્યાથ મંદિર, સાવરકુંડલા (કાઠિયાવાડ), પૃષ્ઠસંખ્યા પર + ૨૮૪. અમૂલ્ય

Page #17

સ્થાનક્વાસી સમાજનું નવું ૩૩મું આગમ
સમુસ્થાન-સૂત્ર
લેખકઃ–પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી જયાનંદવિજયજી
[ પૂ. પં. શ્રી. ધર્મવિજયજીગણિશિષ્ય. ] સ્થાનકવાસી સમાજ મૂળ ૩૨ આગમો માને છે તે જગજાહેર વાત છે. તે સંપ્રદાયે ૩૨ આગમમાં સ્પષ્ટતયા મૂર્તિપૂજાનું વિધાન હોવા છતાં તેને વિરોધ કરેલ છે. સ્થા. સંપ્રદાય એક બાજુ જોરશોરથી ડિડિમનાદે જાહેર કરે છે કે મૂલ ડેર સિવાય કંઈ પણ આગમ વિદ્યમાન નથી, કારણ કે મૂલ ૩૨ આગમ સિવાયના બીજા બધા આગમો વિચ્છેદ ગયા છે. ત્યાં બીજી જ બાજુ તે સંપ્રદાયવાળાઓ નવું ૩૩ મું આગમ “સમુત્થાન-સૂત્ર' હયાતીમાં લાવ્યા છે. આ સમુOાનસૂત્ર” પ્રસિદ્ધિમાં ક્યાંથી આવ્યું તેનું કારણ જાણવું જોઈએ.
આજે સ્થા. સમાજને કેવળ ૩૨ આગમ, ટીકાઓને છોડીને, કેવળ મૂળમાત્ર માનવાથી ચાલે તેવું નથી. કેટલાય ક્રિયાકાંડે અને બીજી ઘણી પ્રચલિત વસ્તુઓ ૩૨ આગમમાં નહિ હોવા છતાં તેમને સ્વીકારવી પડી છે.
સ્થા. સમાજને મૂર્તિપૂજાના વિષયમાં તથા મુખે મુહપત્તિ બાંધવી વગેરે સાંપ્રદાયિક વિષયની ચર્ચામાં અવસરે પ્રમાણન અભાવે મૌન સ્વીકારવું પડયું છે. અને તે જ મૌનના પ્રતાપે ઘણું લોકેની તે મત ઉપરની શ્રદ્ધા ઊડી ગઈ છે. અને અનેક પાપભીરુ આત્માઓ તે સંપ્રદાયના દીર્ઘકાળના દીક્ષિત હોવા છતાં, અવસરે સત્ય જણાતાં તે મને છોડી ગયા છે. અને અનેક આત્માઓ બધિ-બીજની પ્રાપ્તિના કારણભૂત એવા જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમાના પૂજન-દર્શનના અનુરાગી આજે બની રહેલા જોઈ શકાય છે.
. સાચી પરિસ્થિતિ આવી હોવાથી તે દિવસે સ્થા, સમાજ નામશેષ ન થઈ જાય તેવી દાઝને ધારણ કરનાર બોટાદ સંપ્રદાયના સ્થા. સાધુ માણેકચંદ્રજીના શિષ્ય મુનિ શ્રી શિવલાલજીએ પોતાની જે જે માન્યતાઓ ૩૨ આગમમાં શોધી જડતી નહતી અને પોતે જે વસ્તુ માનતા હતા તેની સિદ્ધિ માટે નક્કર (2) પુરાવા તરીકે તેમણે આ “સમુત્થાનસૂત્ર'નું સંપાદન કર્યું છે. સંપાદક મહાશય પિતાની પ્રસ્તાવનામાં લખે છે કે –
“એક યતિના ભંડારમાં ઘણી થિીઓ હતી. તે દરેક પિથીમાં છૂટો છૂટાં પાનાં હતા, અને સમુદ્રમાંથી જેમ મેતી મેળવે તેની માફક મહામહેનતે કરી દરેક પાનાં ભેગાં કર્યા, કે જેના યોગે “સમુત્થાન–સૂત્ર”ની હયાતી થઈ” વગેરે વગેરે. - પ્રશ્ન અહીં એ જ થાય છે કે તેમને આ પ્રત કયા યતિછના ભંડારમાંથી મળી? આ સૂત્રની પ્રત ક્યારે અને કયાં લખાઈ? પ્રતના પ્રાતે પ્રશસ્તિ હતી કે નહિ? પ્રશસ્તિ આદિ હતું તે પ્રસિદ્ધ કરવામાં શું વાંધો આવ્યો ? વગેરે શંકાઓનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.
- વિચક્ષણ પુરુષો સમજી શકે છે કે દરેક પ્રતોમાંથી પાનાં મેળવવામાં તે કઈ જાતની મહેનત કહેવાય? ખરેખર, અજ્ઞ લેકને આંખે પાટા બાંધવા માટે જ મુનિશ્રીએ મહેનત લીધી લાગે છે. અને પિતાના સંપ્રદાયનું કઈ રીતે અસ્તિત્વ રહે તે જ જાતની તમન્ના સેવનાર મુનિશ્રીએ આ પરિશ્રમ કર્યો લાગે છે. તે મુનિશ્રીએ કેવી કુનેહભરી રીતે એ સંપાદનકાર્ય કર્યું છે તે સૂત્ર વાંચતાં જ જણાઈ આવે તેવું છે. અસ્તુ..

Page #18

૩૩૮ } શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ
( [ વર્ષ ૮ સમુથાન-સૂત્ર” મૂળ અર્ધમાગધી ભાષામાં છે, તે મૂળ ભાષા આધુનિક લાગે છે. તે અભ્યાસના જાણકારોએ વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ ખાસ વિચારણીય છે. મૂળ સૂત્રોનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર મુનિશ્રીએ કર્યું છે. એ ગુજરાતી ભાષા પણ વ્યાકરણશુદ્ધ હશે કે કેમ તે શંકાસ્પદ છે. - તેમણે સંપાદિત કરેલ આ “સમુસ્થાન-સૂત્ર” એક અધ્યયન રૂપે છે, અને તેના આઠ ઉદ્દેશાઓ છે. શ્રી ગૌતમસ્વામીજી પૂછે અને ભગવાન મહાવીરસ્વામીજી જવાબ આપે એ રીતે પ્રશ્નોતરી રૂપે તેમાં ગોઠવણી કરી છે. તેમાં નીચેના વિષયે મુખ્યત્વે છે– ૧ લા ઉદેશામાં
આચાર્ય મહારાજ કેટલા પ્રકારના વગેરે દીક્ષા ક્યા યુગમાં આપવી વગેરે દીક્ષા-વિધિ, ઉપકરણો વગેરે સાધુ-સામાચારી છ આવશ્યકની વિધિ એકથી ૩૬ બોલ
કાલભાવને દેખાડનાર ૮ મા
અનશન-વિધિ આ પ્રમાણે ૮ ઉદ્દેશાઓ છે તેમાં મુખ્યતયા નીચે પ્રમાણે ચર્ચાસ્પદ વસ્તુઓ આવે છે
મુહપત્તિ મુખે બાંધવી. મુહપત્તિ મુખ ઉપર બાંધે નહિ તેને અતિચાર. (૨) જિન-કપીને દેરા સહિત મુહપત્તિ મુખ ઉપર બાંધવાનું વિધાન.
જિન-પ્રતિમા કરાવે તેને તથા પ્રતિષ્ઠા કરાવનારને શું લાભ? શ્રી ગૌતમસ્વામીજીના આ પ્રશ્નમાં ખુદ ભગવાન જવાબ આપે છે કે કર્મબંધ, અને અજીવમાં જીવ માન્યો અને ષકાયની વિરાધના આદિના ગે મહામિથ્યાત્વ લાગે. ભસ્મરાશિને ગ્રહ જ્યાં સુધી પૂરે ન થયો તે દરમિયાન થયેલા મહાન કાભાવિક
શાસન ધુરંધર આચાર્યદેવાદિ ઉપર કાર ઘા કરી યાતÁા લખ્યું છે. (૫) દીક્ષાવિધિમાં મુખ ઉપર મુહપત્તિ દેરા સહિત બાંધવાનું વિધાન. (૬) ખુદ તીર્થકર ભગવાન મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરતા જિનને વંદના કરે છે તેવું બાલીશ
કથન.
આવા આવા ચર્ચાસ્પદ કોલ–કલ્પિત મુદ્દાઓનું સંપ્રદાયવ્યામોહના કારણે જ, તેમાં પ્રતિપાદન કર્યું છે. અને આ રીતે એક કલ્પિત આગમને ઉદ્દભવ થયો છે.
આના માટે પૂ. વિદ્વાન આચાર્ય મહારાજ આદિ જે ગ્ય-ઘટતું કરવું લાગશે તે કરશે જ તેમ આશા રાખું છું. - કાઈપણ વિદ્વાન વિચારક આત્મા મધ્યસ્થ દષ્ટિએ “સમુત્થાન-સૂત્ર'નું જે નિરીક્ષણ કરશે તો તેને આ સૂત્ર કપિલ-કલ્પિત, બનાવટી અને ઘડી કાઢેલું લાગ્યા સિવાય રહેશે નહિ.
આ સૂત્ર જેને મંગાવવાની ઈચ્છા હોય તેને નીચેના ઠેકાણે મળી શકે છે તેમ સત્રમાં જાહેરાત કરી છે શા. સેમચંદ કરશી, જ્ઞાનવર્ધક પુસ્તકાલય, ઠે. વારીયાનો ડેલે, જામનગર-કાઠીયાવાડ.
છે

Page #19

વિક્રમની ચાક્રમી શતાબ્દિમાં રચાયેલ સુપ્રસિદ્ધ શ્વેતાંબરીય જૈનકૃતિ “ રત્નાકરપચ્ચીસી ”નું દિગંમરીય રૂપાંતર
""
[ દિ. ૫. કે. ભુજમલી શાસ્રીકૃત ‘ આસ્મનિવેનમ્'નું રહસ્ય અને પત્રવ્યવહાર [ લખનૌથી અગ્રેજી ભાષામાં પ્રગટ થતા જૈન ગેઝેટ '' નામના દિગમ્બર માસિક પત્રના ગયા માર્ચ મહિનાના અંકમાં આરાવાળા દિગમ્બર પંડિત કે. ભુજગલી શાસ્ત્રીએ રચેલ “ આત્મનિવેનમ્ ” નામક સંસ્કૃત કાવ્ય તેના અંગ્રેજી અનુવાદ સાથે પ્રગટ થયું છે. આ કાવ્ય તરફ અમારું ધ્યાન જતાં તેમાંના અડધા ઉપરાંતના ક્ષ્ાા શ્વેતાંબરીય જૈન કાવ્ય રત્નારપદ્મીની 'માંના શ્લેાકાના કેવળ શબ્દાન્તરરૂપ જ લાગ્યા. रत्नाकरપૃથ્વીછી 'માં કુલ ૨૫ શ્લોકા છે, જેમાંના ૨૪ શ્લકા ઉપજાતિ છંદમાં અને પચીસમે શ્લોક શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદમાં છે, ‘ આત્મનિવેદ્નમ્ ”માં કુલ ૨૬ શ્લોકા છે, જેમાંના ૨૫ શ્લોકા ઉપતિ છંદમાં અને છત્રીસમે ક્ષેાક માલિની છંદમાં છે.
<
'
આ કાવ્ય જોયા પછી અમને લાગ્યું કે તેના કર્તા અને પ્રકાશકનું ધ્યાન એ તરફ દારવું જોઈ એ. અને તેથી અમે ‘ જૈન ગેઝેટ'ના તંત્રીની સાથે તેમજ પડિત કે. ભુજખલી શાસ્ત્રીની સાથે પત્રવ્યવહાર કર્યાં. જનતાનીજાણુ માટે એ સમગ્ર પત્રવ્યવહાર અને અને કાવ્યેાના મળતા આવતા શ્લોકા અહીં રજુ કરીએ છીએ.
પંડિત કે. ભુજખલીશાસ્ત્રીએ જે જાતને જવાબ આપ્યા છે તે, એક પડિત ગણાતી વ્યક્તિ પાસેથી આશા ન રાખી શકાય તેએ વિચિત્ર છે. પણ એક દિગબર વિદ્વાને આવે જવાબ આપ્યા હૈાવાથી એમાં અમને જરાય આશ્રય ૐ અફ્સાસ નથી થતા. અમને તે ૫. ભુજખલી શાસ્ત્રીને આ પત્ર, છેલ્લાં કેટલાંય વર્ષોથી દિગંબરે। શ્વેતાંબરા પ્રત્યે કેવું માનસ ધરાવે છે અને કેવા વર્તાવ રાખે છે તેના નમૂનારૂપ લાગે છે. જ્યાંસુધી પેાતાનું કામ સરતું હોય ત્યાંસુધી ઠંડે કલેજે સંપ અને સમન્વયની વાતેા કરવી અને જરાક પેાતાને સ્વાર્થ ઘવાય કે પોતાની વાત ઉઘાડી પડવાને વખત આવે કે તરત દિગમ્બર ભાઇએ છેડાઈ જાય છે અને શ્વેતાંબરાનાં શાસ્ત્રો કે પૂર્વાચાર્યાં ઉપર આક્ષેપ કરવામાં શ્વેતાંબરાનાં તીર્થં ઉપર આક્રમણ કરવામાં જરાય પાછી પાની કરતા નથી. ૫. કે. ભુજબલી શાસ્ત્રીના પત્રમાં આ જ વસ્તુ વાચકેા જોઈ શકશે. પત્રને આગળનેા ભાગ વાંચ્યા પછી, એ જ પત્રમાં પડિતજીએ લખેલ પેાતાની કવિતાની પ્રશ'સાના શબ્દો અને અંતમાં લખેલી એકતાની વાત પડિતજીના મુખમાં કેવી શાભે છે !!! —તંત્રી]
પત્રવ્યવહાર
* જૈન ગેઝેટ 'ના તત્રીને લખેલ પત્ર.
श्रीमाम् बाबू अजीतप्रसादजी
અમદ્દાવાદ, તા. ૨૨-૪-૪
સમાજ “ નૈન નગર ” (અંત્રેની) ની સેવામ, હવનૌ
महाशयजी,
'जैन गजट' के पुस्तक ४० अंक ३ मार्च १९४३ के अंक में पंडित के. भुजबली शास्त्रीकृत ' आत्मनिवेदनम् ' नामक एक संस्कृत कविता छपी है ।

Page #20

३४०] શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ
[१८ यह 'आत्मनिवेदनम् ' पं. के. भुजबली शास्त्रीकी स्वतंत्र रचना नहीं है, किन्तु एक प्राचीन श्वेताम्बरीय काव्यका अनुकरण मात्र ही है, जिसका नाम 'रत्नाकरपंचविंशति' है और जिसे १४ वीं शताब्दिमें श्रीमान् रत्नाकरसूरिजीने बनाया है।
आपकी जानकारीके लिये उसकी एक प्रति बुकपोस्टसे भेजी जाती है। इससे आप देख सकेंगे कि 'आत्मनिवेदनम् ' का 'रत्नाकरपंचविंशति' के साथ छंद, शब्द, भाषा, और संकलनामें कितना साम्य है ।
इस प्रकार अन्य ग्रन्थकारका ऋण न स्वीकार करके ऐसी रचना अपने नाम चडा लेनेसे धर्म या साहित्यकी सच्ची सेवा नहीं हो सकती । इससे तो-श्वेतांबर ग्रंथोंको सामने रखकर कई दिगंबर ग्रन्थकी रचना की गई है-इस दोषारोपणका समर्थन मात्र ही होता है।
आशा है इस विषयमें आप अपना अभिप्राय आपके पत्रके आगामी अंकमें अवश्य प्रकाशित करेंगे । और साथका पत्र पं. भुजबलीजीको भेजदेगें। (डाकव्ययके लिये ०-१-६ के टीकट भेजे हैं) हमारे योग्य सेवा लिखें । पत्रोत्तर अवश्य दें।
भवदीय
रतिलाल दीपचंद देसाई, व्यवस्थापक ५. 3. मुwwal ने मे ५३.
अमदावाद, ता. १२-४-४३ श्रीमान् पंडित के. भुजबली शास्त्रीकी सेवामें, आरा महाशयजी,
'जैन गजट' (अंग्रेजी ) मासिकके पुस्तक ४०, अंक ३, मार्च १९४३ के अंकमें आपकी 'आत्मनिवेदनम् ' शीर्षक एक कविता प्रकट हुइ है ।
यह कविता आपकी स्वतंत्र रचना नहीं है, किन्तु चौदहवीं शताब्दिमें पूज्य आचार्य रत्नाकरसूरिजीरचित 'रत्नाकरपंचविंशति' नामक श्वेतांबरीय काव्यकी अनुकृति मात्र ही है यह आप जानते हैं।
इस प्रकार परायी कृतिमें अल्प-अधिक हेरफेर करके उसे अपने नाम चडालेना उचित नहीं है । जिस कृतिको देखकर आपको नयी कृति बनानेकी प्रेरणा मिली उस कृतिका ऋण-स्वीकार करनेमें आपको कोई हानि न होती।

Page #21

म ११] “રત્નાકરપચ્ચીસી”નું દિગંબરીય રૂપાંતર [૩૪૨ ___ आशा है अब भी आप, जनताके समक्ष सत्य परिस्थिति रखनेके लिये, 'जैन गजट' के आगामी अंकमें इस संबंधमें अपना अभिप्राय प्रकट करेंगे और इस भूलको सुधार लेंगे। विशेष कया ? हमारे योग्य कार्य लिखें । पत्रोतर अवश्य दें।
__भवदीय रतिलाल दीपचंद देसाई, व्यवस्थापक नजटना तीनो ran+
___Ajitashram, Lucknow. 22-4-43 Dear Sir,
Your letter of 12-4-43. We have forwarded your letter to Pandit K. Bhruja Bali Shastri at Arrah for such action as he may consider necessary and proper. We are noticing the fact in our May issue.
Sincerely Yours
asada 'aniजेट' तीन तल मा ५३.
अमदावाद, ता. ११-५-४३ श्रीमान् बाबू अजितप्रसादजीकी सेवामें,
आपका तारीख २२-४-४३ का पत्र मिला था । उस पत्रमें आपके लिखे अनुसार 'जैन गजट' के मइ ( May ) माहके अंकमें 'आत्मनिवेदनम् ' के संबंधमें कुछ निवेदन पढने की आशा थी, किन्तु अंक देखने पर वह सफल न हुई । जब आपने निवेदक करनेको लिखा था फिर ऐसा कयों हुआ ? समझमें नहीं आता।
कृपया पत्रोत्तर दें । सेवा लिखे ।
भवदीय
रतिलाल दीपचंद देसाई, व्यवस्थापक.
* આ અંગ્રેજી પત્રને આશય આ પ્રમાણે છે–
તમારે તા. ૧૨ ૪–૪૩નો પત્ર મળ્યો. તમારે પત્ર અમે પં. કે. ભુજબલી શાસ્ત્રીને આરા મોકલી આપ્યો છે, જેથી તેમને એગ્ય અને જરૂરી લાગશે તેવું પગલું તેઓ લઈ શકે. અમે આ હકીકતની અમારા મે મહીનાના અંકમાં નેંધ લઈશું.

Page #22

४२) શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮ આ પત્ર લખ્યા પછી પણ જેન ગેઝેટ'ના તંત્રી તરફથી અમને કશો જવાબ નથી મળ્યો, તેમજ તેમણે એ સંબંધી કશી નોંધ “ જેન ગેઝેટ'માં નથી લીધી એ દિલગીર થવા જેવું છે. પંડિત કે. ભુજબલી શાસ્ત્રીને પત્ર.
आरा, १४-५-१९४३ मान्यवर,
सप्रेम जयजिनेन्द्र ।
आपका ता. १२-४-४३ का पत्र देश से लौटने पर मुझे मिला । आपने 'जैनगजट' (अंग्रेजी ) भाग ४०, अं. ३ में ( अंग्रेजी अनुवाद के साथ ) प्रकाशित मेरी 'आत्मनिवेदनम् ' शीर्षक कविता पर आक्षेप किया है । महाशयजी, मैं श्रीरत्नाकरसूरिजी का ही नहीं; श्री अमितगति आदि अन्य कतिपय आचार्य एवं आचार्यतुल्य भूधरदासजी आदि मान्य कवियों का भी चिर ऋणी हूं । क्योंकि अपनी उक्त कविता के लिये मैंने उनकी कृतियों से भी अवश्य सहायता ली है । इसके लिये आप खासकर मेरी कविता का अन्तिम अंश बारीकी से फिर एकबार पढनेका कष्ट उठावें । देसाईजो, विशाल जैन साहित्य में ऐसी-ऐसी एक-दों नहीं; सैंकडों कृतियां मौजूद हैं जो कि एक-दूसरेकी भावानुवाद वा छायानुवादमात्र हैं । क्या आप उन मान्य ग्रन्थयर्ताओं को चोर कहने को तैयार हैं ? यदि ऐसी बात है तो, हेमचन्द्रजी जैसे कलिकालसर्वज्ञ भी इस अपवाद से मुक्त नहीं हो सकते हैं। इसी प्रकार 'प्रमाणनयतत्त्वालोकालंकार ', ' कर्मप्रकृति ' आदि श्वेताम्बर ग्रन्थ पूर्ववर्ती दिगम्बराचार्यों की कृतियों की अनुकृतियां सिद्ध नहीं होगी ? रतिलालजी, इसी प्रकार एक-दूसरे से समानता रखनेवालि कृतियां जैन-साहित्य में पर्याप्त संख्या में उपलब्ध हैं। आपको ज्ञात होना चाहिये कि उन मान्य ग्रन्थकर्ताओंका एक मात्र लक्ष्य धर्म एवं लोकसेवा हो रहा है। मेरी यह कविता भी केवल धर्म एवं लोकसेवा के लक्ष्य से ही लिखी गई है। इसमें मेरा काई स्वार्थ नहीं है। बल्कि मैं आपसे निःसंकोच कह सकता हूं कि रत्नाकरजी की कविता की अपेक्षा मेरी कविता में विशिष्टता है । साथ ही साथ साहित्यशास्त्र की दृष्टि से अधिक उपादेय भी है ( हां, जैनगजट' में अशुद्ध अवश्य छप गई है) आशा है कि मेरे इस पत्र से आपको सन्तोष होगा और आप अपने हृदय से अपने पूर्वभाव को निस्संकोच हटा देंगे। योग्य कार्य लिखिये। 'जैन-सिद्धान्तभास्करे' के परिवर्तन में अपना पत्र भेजकर एकता को बढाइये। इस समय इसीकी मांग है।
आपका के. भुजबली

Page #23

અંક ૧૧]
“રત્નાકરપચ્ચીસીનું દિગંબરીય રૂપાંતર
[४७
वे २१३२५च्याशी' मने मामनिवेदनम' न भगत सोये.
'रत्नाकरपच्चीशी'नो श्लोक 'आत्मनिवेदनम्' नो श्लोक श्रेयःश्रियां मङ्गलकेलिसद्म !
सर्वज्ञ सर्वेश्वर दोषमुक्त नरेन्द्रदेवेन्द्रनतांघ्रिपद्म ।
नरेन्द्रनागेन्द्रसुवन्धपाद । सर्वज्ञ ! सर्वातिशयप्रधान !
नष्टाष्टकर्मातिशयप्रपन्न चिरं जय ज्ञानकलानिधान ! ॥ १ ॥ चिरं जय क्रूरकषायहीन ॥ १ ॥ जगत्रयाधार ! कृपावतार !
सुदर्शनज्ञानबलादियुक्त दुरिसंसारविकारवैद्य ! ।।
समस्तसंसारविकारमुक्त । श्रीवीतराग ! त्वयि मुग्धभावा
सद्ध्यानगम्यैकसुखस्वभाव द्विज्ञ ! प्रभो ! विज्ञपयामि किंचित् ॥ २॥ त्वयि प्रभो विज्ञपयामि किंचित् ॥ २ ॥ किं बाललीलाकलितो न बालः
यथा स्वचापल्ययुतोऽतिबालः पित्रोः पुरो जल्पति निर्विकल्पः ? । पितुः पुरो जल्पति निर्विकारः । तथा यथार्थ कथयामि नाथ !
तथैव तथ्यं कथयामि स्वामिन् निजाशयं सानुशयस्तवाग्रे ॥ ३ ॥ हृदि स्थितं सानुनयस्तवाग्रे ॥ ३ ॥ दत्तं न दानं परिशीलितं च
दानं न दत्तं न तपोऽपि तप्तं न शालि शीलं न तपोऽभितप्तम् । न शास्त्रस्वाध्यायरतोऽभवञ्च । शुभो न भावोऽप्यभवद् भवेऽस्मिन् न पूज्यपूजापि कृता सदैव विभो मया भ्रान्तमहो मुधैव ॥ ४ ॥ नीतं विभो जन्म मया वृथैव ॥ ७॥ दग्धोऽग्निना क्रोधमयेन, दष्टो
क्रोधाग्निना क्रूरतरेण दग्धो दुष्टेन लोभाख्यमहोरगेण ।
दष्टोऽस्मि लोभेन महोरगेण । प्रस्तोऽभिमानाजगरेण, माया
प्रस्तोऽस्मि मानाह्वयदुर्ग्रहेण जालेन बद्धोऽस्मि कथं भजे त्वाम् ? ॥ ५ ॥ बद्धोऽस्मि पाशेन छलाभिधेन ॥ ४ ॥ कृतं मयाऽमुत्र हितं न चेह
कृतं मयाऽमुत्र शुभं न किञ्चित् लोकेऽपि लोकेश ! सुखं न मेऽभूत् । ततोऽत्र लोकेऽपि सुखं न लब्धम् । अस्मादृशां केवलमेव जन्म
निरिन्द्रियज्ञान सुखैकधामन् जिनेश ! जज्ञे भवपूरणाय ॥ ६ ॥
धृतं मया निष्फलमेव जन्म ॥ ६॥

Page #24

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१८ त्वत्तः सुदुष्प्राप्यमिदं मयाप्तं
प्राप्तं मया भूरिभवभ्रमेण रत्नत्रयं भूरिभवभ्रमेण
रत्नत्रयं दुर्लभरत्नमत्र। प्रमादनिद्रावशतो गतं तत्
नष्टं यदा नाथ मम प्रमादाकस्याग्रतो नायक ! पूत्करोमि ॥ ८ ॥ ल्लब्धुं स्वरत्नं कथयामि कन्नु ॥ १९ ॥ परापवादेन मुखं सदोष
वक्त्रं सदोषं परदूषणेन नेत्रं परस्त्रीजनवीक्षणेन
नेत्रं परस्त्रीमुखवीक्षणेन । चेतः परापायविचिन्तनेन
चित्तं परानिष्टविचिन्तनेन कृतं भविष्यामि कथं विभोऽहम् ? ॥ १०॥ कथं भविष्यामि विभो विदोषः ॥ ८ ॥ विमुच्य दृग्लक्ष्यगतं भवन्तं
त्यक्त्वा भवन्तं भवरोगवैद्य ध्याता मया मुढधिया हृदन्तः ।
ध्याता मया मोहधिया सदैव । कटाक्षवक्षोजगभीरनाभि
उरोजगुह्यांगमुखप्रदेशाः कटीतटीयाः सुदृशां विलासाः ॥ १३ ॥ विलासिनीनां सुदृशांगनानाम् ॥ १२ ॥ लोलेक्षणावक्त्रनिरीक्षणेन
सीमन्तिनी वक्त्रविलोकने हि यो मानसे रागलवो विलग्नः ।
यथा मनो मे विपुलं विलग्नम् । न शुद्धसिद्धान्तपयोधिमध्ये
तथैव स्वामिस्तव दर्शनेऽत्र धौतोऽप्यगात्तारक ! कारणं किम् ॥ १४ ॥ न लानमद्यापि प्रभो जिनेश ॥ १३ ॥ अंगं न चंग न गणो गुणानां
न यौवनं न प्रभुता च कापि न निर्मलः कोऽपि कलाविलासः ॥
न कांचनं दिव्यकलेवरो वा । स्फुरत्प्रभा न प्रभुता च काऽपि
न निर्मलज्ञानबलप्रतिष्ठातथाऽप्यहंकार कदर्थितोऽहम् ॥ १५ ॥ स्तथाप्यहंकारवशीकृतोऽहम् ॥ १४॥ सद्भोग लीला न च रोगकीलाः
भोगाय यत्नस्सततं कृतोऽपि धनागमो नो निधनागमश्च
योगाय यत्नो न कृतः कदापि । दारा न कारा नरकस्य चित्ते
धनाय यत्नः सततं कृतोऽपि व्यचिन्ति नित्यं मयकाऽधमेन ॥ २० ॥ धर्माय यत्नो न कृतस्सदैव ॥ १५ ॥ स्थितं न साधो दि साधुवृत्तात्
धृतं मया नाथ न साधुवृत्तं परोपकारान यशोऽर्जितं च ।
कृतं मया नेह हितं जनस्य । कृतं न तीर्थोद्धरणादिकृत्यं
पीतं न धर्मामृतमत्र नित्यं मया मुधा हारितमेव जन्म ॥२१॥ कृतं न तीर्थोद्धरणादिकार्यम् ॥१६॥

Page #25

અંક ૧૧] “રત્નાકરપીસીનું દિગંબરીય રૂપાંતર [૩૪૫ वैगग्यरंगो न गुरूदितेषु
गुरूपदेशेषु मनो न दत्तं न दुर्जनानां वचनेषु शान्तिः ।
विरक्तिभावोऽप्युदितो न चित्ते। नाध्यात्मलेशो मम कोऽपि देव !
पंचाक्षलिप्सा जरठा न जाता तार्यः कथंकार मया भवाब्धिः? ॥ २२ ॥ तार्यः कथं घोरभवाब्धिरेषः ॥ १७॥ पूर्वे भवेऽकारि मया न पुण्य
उपार्जितं पूर्वभवे न पुण्यं मागामिजन्मन्यपि नो करिष्ये
अस्मिन् भवे हा न चिनोमि किंचित् । यदीदृशोऽहं मम तेन नष्टा
एतादृशी कलेशमयी दशा मे भूतोद्भवद्भाविभवत्रयीश ! ॥ २३ ॥ कृपापरो मे भव देवदेव ॥ १८ ॥ किं वा मुधाऽहं बहुधा सुधाभूक
वृथा स्वकीयं चरितं त्वदग्रे पूज्य ! त्वदने चरितं स्वकीयम् ।
जल्मामि सर्वज्ञ विमोहितोऽहम् । जल्मामि ? यस्मात्रिगत्स्वरूप
त्वदीयबोधे चरितं मदीयं निरूपकस्त्वं कियेदेतदत्र ॥ २४ ॥ स्पष्टं विभाति प्रशमैकनाथ ॥ २० ॥
આ લોકોની સરખામણી ઉપરથી જોઈ શકાશે કે આ બને કૃતિઓના શ્લેકાના ભાવોમાં અને શબ્દોમાં કેટલું બધું સામ્ય છે. “રત્નાકરપચીશી'ને ૧૧ મા શ્લેક અને આત્મનિવેદનને ૧૦મા શ્લોકના ભાવમાં અલ્પ સામ્ય હોવાથી ઉપર એ છે કે આપ્યા નથી.
પં. ભુજબલી શાસ્ત્રીએ અમને આપેલ જવાબ કેટલે ગેરવાજબી અને સરળતાથી વંચિત છે તે આ ઉપરથી જોઈ શકાશે.
LUDUILLDOOOOOOOOOOOONOnmano000000000000000000000OOL
HDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDD.
આભાર પરમ પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી દર્શનવિજયજી મહારાજ આદિના સદુપદેશથી અમદાવાદની સી. કે. હારાની કંપનીના માસિક સ્વ. શેઠ શ્રી નેમચંદભાઈ પોપટલાલ હેરાના સ્મરણાર્થે તેમના સુપુત્ર શ્રીયુત જગતચંદ્રભાઈ (બાબુભાઈ)એ સમિતિના પેટ્રન તરીકે સમિતિને રૂા. ૫૦૧) ની સહાયતા વિક્રમ–વિશેષાંકમાં ખર્ચ કરવા માટે આપી છે.
આ માટે અમે પૂજ્ય મહારાજશ્રીને તથા શ્રી જગતચંદ્રB ભાઈને આભાર માનીએ છીએ.
GOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
OC00000000000000OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOD

Page #26

उमास्वामि-श्रावकाचार
लेखक:-पूज्य मुनिमहाराज श्री दर्शनविजयजी, अमदावाद. गुर्जरेश्वर परमाहत महाराजा कुमारपालके गुरु कलिकालसर्वज्ञ आ० श्रीहेमचन्द्रसूरि समर्थ ज्ञानी हुए हैं। आपने सांगोपांग व्याकरण, काव्य, न्याय, चरित्र एवं योग इत्यादि विभिन्न विषयके अनेक ग्रंथ बनाये हैं। आपका स्वर्गगमन वि. सं. १२२९ में हुआ है । आपने " सटीक योगशास्त्र में श्रावकधर्मका विशद निरूपण किया है। आपके बाद विक्रमको तेरहवीं शताब्दीके आ० जिनदत्तसूरिने गृहस्थव्यवहारके निरूपणवाला “ विवेक विलास" रचा है।
श्रावकोंके आचार बतानेवाले दिगम्बर शास्त्रोंमें “ उमास्वामि-श्रावकाचार" भी एक है । उसमें ४७४ संस्कृत पद्य हैं, उसकी हिन्दी टीका वि. सं. १९३९ के पश्चात् चंद्रवालकुल गोत्रके पं. हलायुधजीने की है । इस श्रावकाचारमें-विक्रमकी दशौं शताब्दीके आ० अमृतचन्द्रसूरिके पुरुषार्थसिद्धिउपाय, ११ वीं शताब्दीके आ० सोमदेवसूरिके यशस्तिलक. चम्पू , ११ वीं शताब्दीके आ० अमितगतिके उपासकाचार और धर्मपरीक्षा, क० स० आ० श्री हेमचंद्रसूरिके योगशास्त्र, आ० जिनदत्तसूरिजीके विवेकविलास, और वि. सं. १५४१ के पं. मेधावीके धर्मसंग्रहश्रावकाचार इत्यादि कई ग्रन्थोके श्लोक दर्ज हैं।
इनमें आ० अमृतचन्द्रसूरि, आ. सोमदेवसूरि, आ० अमितगति और पं. मेधावी ये दिगम्बर विद्वान् हैं अतः यह। उनके लिये तो कुछ कहना नहीं है। क० स० आ० हेमचंद्रसूरिजी और आ० जिनदत्तसूरि ये श्वेताम्बर आचार्य हैं, प्रस्तुत श्रावकाचारके विधाताने इनसे जो कुछ ऋण लिया है, सिर्फ उसे ही यहां बताना है।
उमास्वामि-श्रावकाचार, जो तत्वार्थोधिगम अर्हतप्रवचनके निर्माता वा० श्री उमास्वातिजीके नामसे जाहिर है, उसमें कतिपय श्लोक ऐसे हैं जो कि योगशास्त्र और विवेकविलाससे ज्योंकेत्यों लिये गये हैं और कतिपय श्लोक कुछ परिवर्तनके साथ लिये गये हैं।
ज्योंकेत्यों लिए हुए पाठ योगशास्त्र उ. श्रावकाचार विवेकविलास
उ. श्रावकाचार प्र. श्लोक श्लोक उ० श्लोक
श्लोक २-१४ १९ १-१४४
१०३+१०४ २-२९ ३३९ १-१४५
१०४+१ळ५
१०७ ३-६७ ३२६
१०८ ३-[२५]
२६४ १. आ० सोमदेवसूरिजी ऐसे प्रन्थकारोंको काव्यचोर एवं पातकीकी उपाधियाँ देते हैं ।
कृत्वा कृतीः पूर्व कृता पुरस्तात् प्रत्यादरं ताः पुनरीक्षमाणः । तथैव जल्येदथ योऽन्यथा वा, स काव्यचोरोस्तु स पातकी च ॥ -यशस्तिलकचम्पू ॥ अन्यकाव्यसुशब्दार्थछायां नो रचयेत् कविः स काव्ये सोऽन्यथा लोके, पश्यतोहरतामटेत् ॥९५॥-आ० भजितसेनकृत अलंकारचिन्तामणिः ॥
३-२६
२६५ १-१७८

Page #27

म
११]
ઉમાસ્વામિ-શ્રાવકચાર
[ ३४७
-
-
-
परिवर्तित पद्यपाठ योगशास्त्र उ० श्रावकाचार योगशास्त्र
उ० श्रावकाचार प्र० श्लोक श्लोक प्र० श्लोक
श्लोक ३-२० २६३ ३-१०१
४०४ २-८२ ३७१ ३-१०८
४०६ २-७९ ३६८ ३-१११
४११ ३-७०
३२७ ३-११२ नमुनेके तौरसे कुछ श्लोक बताए जाते हैंहिंसा विघ्नाय जायते विघ्नशांति कृतापि हि । कुलाचारधियाप्येषा कृता कुलविनाशिनी ॥
-योगशास्त्र, २-२९, उ० श्रावकाचार ३३९ हन्ता पलस्य विक्रेता संस्कर्ता भक्षकस्तथा । क्रेताऽनुमन्ता दाता च घातका एव यन्मनुः
॥ यो० ३-२०॥ हन्ता दाता च संस्कर्ताऽनुमन्ता भक्षकस्तथा । क्रेता पलस्य विक्रेता, यः स दुर्गतिभाजनं
॥ श्रा० २६३ ॥ स्त्रीसम्भोगेन यः काम-ज्वरं प्रतिचिकीर्षति । स हुताशं घृताहुत्या विध्यापयितुमिच्छति
। यो० २-८२॥ मैथुनेन स्मराग्नि यो विध्यापयितुमिच्छति । सर्पिषा स ज्वरं मूढः प्रौढं प्रतिचिकीर्षति
॥ श्रा० ३७१ ॥ नवनीत–वसा-क्षौद्र-मद्यप्रभृतिविक्रयः
॥ यो० ॥ नवनीत-वसा-मद्य-मध्वादीनां च विक्रयः
॥ श्रा० ॥ द्विपाच्चतुष्पादविक्रयो
॥ यो० ३-१०८ श्रा० ४०६ ॥ प्रतिमा काष्ठलेपाश्मस्वर्णरूप्या (दन्तचित्रा)ऽयसां गृहे । मानाधिकपरिवाररहिता नैव पूजयेत् ॥
-विवेकविलास १-१४५, उ० श्रावकाचार १०४+१०५ फल स्वरूप इतना लिखना पर्याप्त है कि-विद्वान् ग्रंथकर्ताने श्रावकाचारमें योगशास्त्र एवं विवेकविलासका अवतरण बड़ी सफाईसे किया है।

Page #28

અન્તિમ આરાધનાના પ્રકારો
[અને તેને અંગેનું આપણું કેટલુંક સાહિત્ય ]
લેખક:-- પૂજ્ય મુનિમહારાજ શ્રી કનકવિજયજી, મહેસાણા
શ્રી જૈનશાસનમાં સમાધિભાવે મરણને પ્રાપ્ત કરવું એ અતિદુર્લભ માન્યું છે. જીવન પર્યન્તની શુભ આરાધનાઓનું પરિણામ, મરણુકાલની આસપાસની આરાધનાએ। પર અવલખે છે. આ કારણે સમાધિમરણનું મૂલ્ય અમાપ છે. અજ્ઞાન આત્માએ એની મહત્તાને સમજી શકવાને અસમર્થ હાય છે. કારણ સ્પષ્ટ છે ; . જૈનશાઓમાં વિહિત કરેલાં અન્તિમ આરાધના માટેનાં વિધિવિધાન સાચે તત્ત્વજ્ઞાનના પાયા પર નિર્ભર છે, અને સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી ગ્રાહ્ય છે. એને સમજવા માટે વસ્તુસ્વરૂપના પારમાર્થિંક દષ્ટા તેમ જ જ્ઞાતા બનવાની જરૂર રહે છે. જ્યાંસુધી દેહ અને આત્માના-જડ-ચેતનના સંયેાગેાની એકાન્ત દુખરૂપતા, ક્ષણિકતા, આત્માને અજરામર સ્વભાવ, જન્મમરણની પરંપરામાં રહેલી ભયંકર દુ: ખદતા વગેરેના સાચા ખ્યાલ ન આવે ત્યાંસુધી અન્તિમ કાલની આરાધનાવિધિની ઉપયેાગિતાનેા ભાગ્યે જ વિચાર આવી શકે.
તત્ત્વદશા-વેત્તા [ Philosopher] પુરુષ, કે જે દેહ અને આત્માના સંબન્ધ અને રવરૂપને સદાકાળ આત્મજાગૃતિ પૂર્વક વિચાર કરી રહ્યા હાય છે, તે પોતાના અન્તિમ સમયની ઘડીએને સુધારવાને ખૂબ જ તૈયાર હોય છે. કારણકે જન્માન્તરતી ગતિને આધાર મરણની છેલ્લી ઘડીએ પણ પડેલા અયુષ્યના અન્ય ઉપર છે. એ વેળાયે જો જાગૃતદશા ન રહી, તેા કુગિત કે દુર્ગાંતિનું આયુષ્ય બંધાઈ જાય છે. અને આના ચેગે ભવાન્તરમાં શ્રીજિનકથિત ધર્માંની આરાધનાની શુભ સામગ્રી મળવી મુશ્કેલ બને છે, કદાચ વિપરીત સામગ્રીએ મેળવવાને સંભવ છે. આથી પૂર્ણાંક લની સુંદર આરાધનાએ નિષ્ફળપ્રાયઃ બને છે, વિપરીત સામગ્રીના યોગે પૂર્વપર્જિત શુભ ક કે કર્માનિર્જરા કરમાઇ જાય છે, અને નવું અશુભ કમ બંધાય છે. આ કારણે અન્તિમ કાલની ધડીએ, સંપૂણુ સાવધ દશામાં શ્રીજિનકથિત આરાધાનાએનાં વ્યતીત થવી જોઇએ. ચતુ:શરણાદિની આરાધના
સમાધિમરણને સારુ અતિઆવશ્યક ગણાતી અન્તિમ કાલની આરાધનાના અનેક પ્રકારા શ્રીજૈનશાસનમાં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. સામાન્ય રીતિએ “ શ્રી અરિતાદિ ચાર શરણાઓ, દુષ્કૃતાની ગર્હ અને સુકૃતાનું અનુમેાદન ' આ મુજબના ત્રણ પ્રકારે પંડિતમરણને પ્રાપ્ત કરવાની વૃત્તિવાળા આત્માએ માટે આવયક ગણાય છે. શ્રીજિનપ્રણીત સુવિશુદ્ધ આરાધનાનું મૂળ કારણ પણ આ જ વસ્તુ છે. ભગવાન શ્રી પંચત્રકાર આ પ્રમાણે સ્પષ્ટ ફરમાવે છે કેઃ
इह खलु अणाइ जीवे, अणाइ जीवस्स भवे अणाइकम्मसंजोग निव्वत्तिए, दुक्खरूवे दुक्खफले दुक्खाणुबंधे; एअस्स णं वुच्छित्ती सुध्धधम्माओ सुध्धम्म - संपत्ती पावकम्मविगमाओ; पावकम्मविगमो तहा भव्वत्ताइभावओ.

Page #29

એક ૧૧] અતિમ આરાધનાનો પ્રકારે
[ ૩૯ तस्स पुण विवागसाहणाणि, चउसरणगमणं, दुक्कडगरिहा, सुकडाण सेवणं, अओ कायव्वमिणं होउकामेणं सया सुप्पणिहाणं भुज्जो भुज्जो संकिलेसे तिकालमसंकिलेसे.'
આ લોકમાં આત્મા અનાદિથી છે. આત્માને આદિકાલ નથી. આત્માનો સંસાર અનાદિકાલીન છે. તે સંસારનું મૂળ કારણ કમને અનાદિ સંગ છે. સંસાર દુઃખરૂપ છે, દુઃખોના ફળવાળો છે, અને દુઃખોને અનુબંધવાળો છે. આ કારણે, આ સંસારનો પાર પામવો ઈષ્ટ છે. આવા પ્રકારના દુઃખમૂલક સંસારનો નાશ સધર્મના મેગે જ છે. સધર્મની પ્રાપ્તિ, પૂર્વોપાર્જિત પાપકર્મોના નાશપર અવલંબે છે. પાપકર્મોના નાશનું કારણ, ભવ્યત્યાદિ શુભ ભાવો છે. અને ભવ્યત્યાદિના વિપાકસાધનો આ મુજબ છે ?'
ચતુઃ શરણ સ્વીકાર, દુકૃતગર્તા, સુકતાનું અનુમોદન, આથી મોક્ષસુખના અર્થો ભવ્ય જીવોએ, સંલેશની વેળાયે સમાધિપૂર્વક સદા કાલ વારંવાર આ ત્રણ વસ્તુઓનું આરાધન કરવું જોઈએ. જયારે અસં કલેશના–તીવ્ર રાગાદિની પરિણતિ યા કષાયાદિ ભાવોની વૃદ્ધિના પ્રસંગે-ન હેય ત્યારે અવશ્ય ત્રિકાલ આનું સેવન કરવું જોઈએ.'
સૂત્રકાર ભગવાન શ્રી ચિન્તનાચાર્ય, આ પ્રકારે ત્રણ વસ્તુઓની આરાધના ભવ્ય જીવો સમક્ષ પરંપરાએ દુ:ખમૂલક સંસારના વ્યુચ્છેદને માટે જણાવે છે. આ કારણે આ વસ્તુઓનું મહત્વે, જેનશાસનમાં ફરમાવેલી ઈતર આરાધના કરતાંયે સવિશેષ છે.
અન્તિમ કાલને સુધારી લેવાને માટે સૌ કોઈ આરાધકનું પરમ આલંબન પણ આ વસ્તુઓ છે, એ નિાશક અને નિર્વિવાદ છે.
અન્તિમ આરાધનાના પ્રકારો- અન્તિમકાલીન આરાધનાને અંગે, જેનશાસનમાં ઉપરોક્ત ચતુ શરણાદિ સ્વીકાર વગેરે અનેક પ્રકારો સૂચવવામાં આવ્યા છે. કારણ સ્પષ્ટ છેઃ અતિમ આરાધનાને વિષય જ એ વ્યાપક, મહત્ત્વનો અને ગંભીર છે. આથી જ અંગો , ઉપાંગા અને પ્રકીર્ણસૂત્રોમાં આ વસ્તુને માટે ઘણું ઘણું ઉલ્લેખો મળી રહે છે. - વર્તમાનકાલમાં ૪૫ આગમની ગણનામાં, આગમસૂત્રો તરીકે ગણાતા ચઉસરણપયના આદિ દશ પન્નામાંના અમુક પન્ના સૂત્રોમાં ખાસ આ અંતિમ આરાધનાના વિષયને જ અનુલક્ષીને કહેવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ચઉસરણ, આઉરપચ્ચક્ખાણુ, મહાપચ્ચક્ખાણ, ભત્તપરિણય, સંથારગ, મરણ સમાધિ, આ પન્નાગ્રન્થોમાં ખાસ અન્ત સમયની આરાધનાના જ અધિકારોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જીવનનો અન્તિમ ભાગ સુધારવા અને આગામી કાલની સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ માટે આમાં સુંદર રીતે જણાવાયું છે.
અતિમ કાલની આરાધનાના જે કે અનેક અધિકારી, ભેદો છે, છતાંયે પંચસૂત્રકાર ભગવાન જે ત્રણ વસ્તુઓની આરાધના પર ભાર મૂકે છે, તે ત્રણેય શ્રી અરિહંતાદિ ચાર શરણુઓનું સેવન વગેરે, પ્રત્યેક શ્રીજિનકથિત અન્તિમ આરાધનાઓમાં મુખ્ય રીતિએ દૂધમાં રહેલ માખણ કે ઘીની જેમ સંકળાઈને રહે છે. આથી શ્રુતસ્થવિર શ્રી વીરભદ્ર મહામુનિ “શ્રી ચઉસરણપના ના અભિધેય વિષયને નિર્દેશ કરતાં કહે છે કે

Page #30

૩૫૦ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
चउसरणगमण-दुक्कडगरिहा - सुकडाणुमोअणा चेव ।
एस गणो अणवरथं कायव्वो कुसलहेउत्ति ॥' - चउसरण, गा. १० વિધિપૂર્વક શ્રો અરિહંત પરમાત્મા આદિ ચાર શરણાઓના સ્વીકાર, પૂર્વધૃત દુષ્કર્મની શયરહિતપણે નિન્દા અને સ્વ તથા પરના સુકૃતની શુભ ભાવપૂર્વક અનુમેદના, આ ત્રણેય અધિકારે કુશલનાં કાણુરૂપ છે. માટે જ સદાકાલ તે કરવાયાગ્ય છે. ’
કલિકાલસર્વાંન આચાર્યં ભગવાન શ્રીહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા, અન્તિમ કાલની આરાધનાને છ અધિકારાથી પ્રતિપાદિત કરે છે. ચરમ તીર્થંકર શ્રમણભગવાન શ્રીમહાવીર પરમાત્મા, શ્રી નનરાજષિના ભવમાં જ્યારે માસક્ષપણના પારણે માસક્ષપણની ઉત્કૃષ્ટ તપશ્ચર્યાપૂર્વક શ્રી તીર્થંકરનામકર્મીની નિકાચના કરે છે તે અવસરે અન્તિમ કાલની આરાધના જે રીતે કરે છે તેના ઉલ્લેખ, શ્રોત્રિષષ્ઠિના દશમા પમાં આ મુજબ કરે છે—
.
'दुष्कर्मगर्हणां जन्तुक्षामणां भावनामपि चतुःशरणं च नमस्कारं चानशनं तथा ' ૧ પાપકર્મોની નિન્દા-ગોં, ૨ સર્વાં જીવને ક્ષમાપના, ૩ સંસારની અનિત્યતા વગે રેતી ચિન્તવનારૂપ શુભ ભાવનાનુ પરિશીલન, ૪ પરમશરણસભાન શ્રી અરિહંત પરમાત્મા આદિના શરણાઓના સ્વીકાર, ૫ શ્રીનમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ અને ચારેય પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરવાપૂર્ણાંક અનશનને સ્વીકાર, આ પ્રકારે શ્રી નન્દનમહામુનિએ અન્તિમ કાલની આરાધનાને સમાધિપૂર્વક કરી. ’
વળી વર્તમાનમાં અન્તિમ આરાધના માટે વિશેષ પ્રચારને પામેલ શ્રી પુણ્યપ્રકાશનું સ્તવન, કે જે ઉપાધ્યાયજી શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજે ગૂર્જરભાષામાં રચ્યું છે તે અન્તિમ કાલની આરાધના કરવાના મનારથા રાખનાર સા કાઈ પુણ્યવાન આત્માને સદા જાગૃતિ આપવા સમર્થ છે. અન્તિમ આરાધનાના નામથી એળખ આપી શકાય તેવી આ કૃતિમાં પૂજનીય શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજે, અન્તિમ આરાધનાને દશ અધિકારીથી પ્રતિપાદિત કરી છે. એ દશ અધિકારી તેઓશ્રીના શબ્દોમાં આ મુજબ છેઃ-~
૧ અતિચાર આલેાઈએ, ૨ વ્રતધરીએ ગુરૂસાખ;
૩ છત્ર ખમા સયલ જે, યાનિ ચેારાશી લાખ. ૧
૪ વિધિ વળી વૈસિરાવીએ, પાપસ્થાન અઢાર:
૫ ચાર શરણ નિત્ય અનુસરા, નિ ંદો દુરિત આચાર. ૨
છ શુભ કરણી અનુમેાદીએ ૮ ભાવ ભલેા મન આણ;
૯ અણુસણ અવસર આદરી, ૧૦ નવપદ જો સુજાણુ. ૩ શુભતિ આરાધનતણા, એ છે દશ અધિકાર;
[વર્ષ :
ચિત્ત આણીને આદર, જેમ પામેા ભવપાર. ૪
એકદર એમ કહી શકાય કે ‘ જ્યાં જ્યાં પ્રસંગને પામીને અન્તિમકાલીન આરાધનાનાં વર્ણન, ઉલ્લેખા આવે છે ત્યાં જે કે ત્રણ, છ કે દૃશ અધિકારોથી અન્તિમ આરાધનાનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. છતાંયે મુખ્યતયા ચસરણુપયન વગેરેમાં પ્રતિપાદિત ત્રણ આરાધનાએ સ્પષ્ટ રીતિએ સકળાયેલી જોઈ શકાય છે.
કેટલીક પ્રચલિત–અપ્રચલિત પણ મારા જોવા-જાણવામાં આવેલ અન્તિમ આરાધનાના ઉલ્લેખાવાળી કૃતિઓની નોંધ આ પ્રકારે છે—

Page #31

કર્તા
અંક ૧૧] અન્તિમ આરાધનાના પ્રકારે
[ ૩૫ કર્તા ૧ શ્રી ચઉસરણયના શ્રી વીરભદ્ર મહામુનિ ૧૧ શ્રાવક આરાધના ૨ શ્રી આઉરપચ્ચખાણ
૧૨ પંચસૂત્ર શ્રી ચિન્તનાચાર્ય ૩ શ્રી ભત્તપરિણય
૧૩ પુંડરીકમહર્ષિઆરાધના શ્રી સિદ્ધર્ષિગણિ * શ્રી સંથારગપયન્ના
૧૪ યુગબાહુઆરાધના શ્રી ભાવદેવસૂરિ ૫ મહાપખાણ
૧૫ મહાબલઆરાધના શ્રી વિનયચન્દ્રસૂરિ ૬ મરણસમાહી ,
૧૬ પુણ્યપ્રકાશનું રતવન ઉ. શ્રી વિનયવિજયજી ૭ આરાધનાપ્રકરણ શ્રી સમસૂરિ ૧૭ અમૃતવેલની સજઝાય ઉ. શ્રી યશોવિજયજી ૮ ચતુર્ગતિછવક્ષમાપણકાનિ
૧૮ મરણસમાધિવિચાર કર્તાનું નામ ૮ શ્રી ન-દનમુનિ આરાધના શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી
ઉપલબ્ધ નથી ૧૦ લધુ સાધુ આરાધના
૧૯ આરાધનાપતા વીરભદ્ર મુનિ આ રીતે પ્રકરણ, સ્થા, પ્રબન્ધ વગેરે કૃતિઓમાં અતિમકાલીન આરાધનાને અંગે સુન્દર, સરલ અને ઉપકારક ઉલ્લેખો-વર્ણને મળી રહે છે, ને તેના અર્થી આત્માઓને માટે અવશ્ય આરાધનામાર્ગમાં પરમ આલંબનભૂત છે. શ્રી ચરણપયના આદિ
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે, પીસ્તાલીસ આગમગ્રન્થની ગણનામાં દશ પન્ના પણ આવે છે. “શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના હરતદીક્ષિત શ્રતસ્થવિર શિષ્ય પ્રકીર્ણક (પન્ના ) સૂત્રોની રચના કરે છેઆ રીતને પ્રોષ છે. પ્રકીર્ણકસૂત્રોની રચનાને અંગે આ અને આને મળતાં આ પ્રમાણેના ઉલ્લેખો મળી રહે છે કે “શ્રી તીર્થંકર ભગવોના કહેલા શ્રતને અનુસરીને તેઓશ્રીના હસ્તદીક્ષિત શિષ્ય જે રચના કરે છે અથવા “ શ્રી જિનકથિત મુતને અનુસરવા પૂર્વક, શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના હસ્તદીક્ષિત શિષ્યો કે પ્રત્યેકબુધ્ધ શ્રમણો જે કાંઈ પ્રખ્યપદ્ધતિરૂપ ઉપદેશ કરે તે અંગે અને અંગબાહ્ય સૂત્રોથી ભિન્ન હોય તેપયા-પ્રકીર્ણક સૂત્ર તરીકે ઓળખાય છે.’
યુગાદિનાથ શ્રી ઋષભદેવ પરમાત્માના શાસનમાં ૮૪ હજાર પન્ના સૂત્રો હતાં, કારણ કે તેઓશ્રીના હરતદીક્ષિત શિષ્ય તેટલા પ્રમાણમાં હતા. જયારે ચરમતીર્થપતિ દેવાધિદેવ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્માના ચૌદ હજાર શિષ્ય હવાને અંગે, વર્તમાન શાસનમાં ચૌદ હજાર પન્નાસૂત્રની રચના થઈ હતી. વર્તમાનકાલે આમાંના વીશ પન્ના હાલ ઉપલબ્ધ થાય છે. એક જાતિનાં અધિકારો અંગે એ વીશમાંથી દશ પન્ના ૪૫ આગમગ્રન્થોમાં ગણાય છે.
શ્રી ચઉસરણુપયના આદિ ચાર પન્ના સૂત્રો, આ દશ યત્નારૂપ આગમગ્રન્થોમાં ગણાય છે. અન્ય સમયની આરાધનાના વ્યાપક ત્રણ અધિકારોનું વર્ણન આમાંથી મળી હે છે. આ ચારેય પયના સૂત્રો, ભવને છેવટને કાલ સુધારવા અને આગામી કાલની સદ્દગતિ મેળવવા માટે અતિશય ઉપકારક આલંબનભર્યું સાહિત્ય પ્રાકૃત ભાષામાં પીરસે છે.
સાધુ સાધ્વી શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘ આ ચારે સુત્રોને, વિધિ મુજબ ત્રણ ત્રણ આયંબીલની તપશ્ચર્યા પૂર્વક વાંચવા-ભણવાને અધિકારી છે. પ્રાકૃત ભાષાને અભ્યાસી વર્ગ, આ સૂત્રોના મૂળ પાઠનું તેમ જ ઉપરોક્ત અન્ય આરાધના સૂત્રોના પરિશીલન અભ્યાસ કરતાં કરતાં ખૂબ આત્મજાગૃતિને મેળવી શકે તેમ છે.

Page #32

ગિરનારનો જીર્ણોદ્ધાર
= ગિરનાર ઉપરનાં જિનમંદિરનો જીર્ણોદ્ધારની કથા ] -
[ 1 ]
ધર્મપ્રેમી શેઠ આજે દિવાળીના શુભ દિવસને ભગવાન મહાવીરદેવના નિર્વાણુકલ્યાણકના પવિત્ર દિવસ તરીક મોતીચંદ શેઠે ખૂબ યાદ રાખ્યો હતો. આવા પવિત્ર દિવસે તેમને ઉપવાસ હતો. ગામમાં તે ખાવું પીવું નવાં કપડાં અને ઘરેણાં પહેરી ફરવું એમ તરફ મઝા ઊડી રહી હતી. પણ મેતીચંદ શેઠ ઉદાસ હતા, એમના દિલમાં શાંતિ ન હતી. આ વર્ષે વરસાદ ન વરસવાથી ખેડૂતોને ધીરેલું ધન-ધાન્ય કશુંય મળે તેમ ન હતું. છેલ્લાં પાંચસાત વર્ષ આશામાં ને આશામાં ગયેલાં અને ઉદારદિલના શેઠ ખેડૂતોને નાણું ધીરતા જ ગયા. આખા ગામમાં શેઠજીની શાખ હતી. તેઓ કદીયે જૂઠું ન બોલતા અને વધારે વ્યાજ પણ ન લેતા. ખેડૂતે પણ બહુ જ સાવધ રહી શેઠનું નાણું પાછું આપવા પ્રયત્ન કરતા હતા. કેઈ ખેડૂત આવીને કરગરે તે શેઠ તરત જ મણ-બે મણ દાણો મફત આપી દેતા. ગામમાં કાઈ માંદુ હોય તો શેઠ દવા મફત આપે. દિન અને દુખીના બેલી જેવા શેઠ બહુ જ ડાહ્યા ધીર અને ગંભીર ગણતા. આખું ગામ તેમની સલાહ લેતું. તેમની સલાહ કદી કાચી નહેાતી નીકળતી. લેકે તેમને મહેતાજી, ન્યાયાધીશ કે નગરશેઠ કહી માન આપતા. એકવાર તે મહેતાજીએ દુકાળ વખતે ખેડૂતોને પક્ષ લઈને રાજ્યના પટેલને પણ ધમકાવેલા. મહેતાજીએ એ પટેલને સંભળાવેલું કે તમારાથી થાય તે કરી લ્યો, ખેડૂતે કહ્યું આપી શકે એમ નથી. તમારે લૂંટવું હોય તે લૂંટી લ્યો. પણ યાદ રાખજો કે રાજ્ય મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહદેવનું છે, તે આ અન્યાય નહીં સાંખી શકે. આખરે અધિકારીઓ નમ્યા, પતાવટ કરી અને એ વર્ષનું મહેસુલ માફ કયું બસ, આ પ્રસંગ પછી તે મોતીચંદ શેઠ રાજય અને પ્રજા બન્નેના સલાહકાર અને માનનીય થયા.
શેઠ જેમ દયાલુ અને ઉદાર હતા તેમજ પૂરા ધર્મનિષ્ઠ અને ધર્મની ટેકવાળા હતા. આ વ્રતધારી શેઠની ધર્મપ્રિયતા અને ન્યાયપરાયણતાની આખા ગામમાં સુંદર છાપ હતી. તેઓ જિંદગીમાં કદી જૂઠું નથી બોલ્યા, વધારે લઈ કોઈને ઓછું નથી આપ્યું, માલમાં કદીએ સેળભેળ નથી કરી કે નથી કદીયે વધારે ન ખાવાની ઈચ્છા કરી-એવી એમની શાખ હતી. તે ન્યાય નીતિ અને મહેનતથી પુરુષાર્થ કરી ધન કમાતા. ગરીબને એ સહાય કરતા અને અવસરે ગુપ્ત મદદ પણ પહોંચાડતા. એમની આ દાનવીરતાથી ઘરમાંની તીજોરી બહુ તર ન રહેતી, પણ શેઠ કહેતા–બહુ જમા કરીને કરવું છે શું ? લક્ષ્મી ચપલ છે. જેની સાથે ગઈ છે? કોની સાથે જવાની છે ? પિતાના પુત્રોને પણ રોજ એ જ
* આ કથાના પહેલા અને બીજા પ્રકરણની વ્યકિતઓનાં નામ કલ્પિત છે. પણ સજજન દંડનાયકને અણીની પળે દ્રવ્યની ઉદાર ભેટ આપવાની તૈયારી બતાવનાર શ્રેષ્ઠીનું પાત્ર એતિહાસિક હોવાથી એ કલ્પિત પાત્રની પાર્થભૂમિ સાચી-ઐતિહાસિક છે.

Page #33

અંક ૧૧ ] ગિરનારને જીર્ણોદ્ધાર
૩૫૩ શિખામણ આપતા તેમના મોટા પુત્રનું નામ સકચંદ હતું, પણ લાડમાં બધા તેને સાકરીઓ કહેતા. તેનાં નામ જેવી જ એની વાણીમાં સાકર જેવી મીઠાશ હતી. તેનું ચારિત્ર, તેની ધીરતા અને દાનવીરતા જોઈ લો કે તેની પ્રશંસા કરતા. મેતીચંદ શેઠ પોતાની પાછળ લીલી વાડી મૂકી આખરે સ્વર્ગે સિધાવ્યા.
[૨]
શેઠના સુપુત્ર સાકરચંદને શેઠાઈ મળી. પણ એ તો ભોળા દિલના માણસ હતા. તેને શેઠાઈ મળતાં જ લક્ષ્મીદેવી પ્રસન્ન થયાં અને તેના પૂર્વજોનું પુણ્ય ફળતું હોય તેમ ખેડુતોએ સારાં વર્ષોમાં તેના પિતાના સમયનું દેવું વ્યાજ સહિત ભરી આપ્યું. શેઠનાં ખેતરોમાં જાણે કાચું સેનું પાકયું.
શેઠના બીજા બે ભાઈઓને પરદેશમાં વ્યાપાર કરવા જવાનું મન ગયું. મંગળાપુરી (હાલનું માંગરોળ) ના બંદરેથી વહાણમાં તે પરદેશ ઉપડ્યા. સકરચંદ શેઠને પણ થયું–પરદેશ સિવાય લક્ષ્મી મળવી સહજ નથી. ખૂબ કરીયાણું અનાજ અને મેવો તેમજ બીજે સામાન બાર વહાણમાં ભરી ત્રણે ભાઈઓ પરદેશ ઉપડ્યા. અને એ ત્રિપુટીએ ભેગા મળી ન્યાય અને નીતિથી ખૂબ વ્યાપાર ખેડછે. પૂર્વ પુણ્યના પ્રતાપે ખૂબ લક્ષ્મી કમાઈ ત્રણે ભાઈઓ ઘેર આવ્યા. હવે તેમને ગામડું હતું ગમતું. એ છોડી જીર્ણદુર્ગ-સૌરાષ્ટ્રની રાજધાની જીર્ણદુર્ગ (જૂનાગઢ)માં કિલ્લા ઉપર વિશાળ મકાન બાંધી ત્યાં રહી ઝવેરાતને વ્યાપાર કરવા લાગ્યા.
એકવાર ગુજરાતનો નાથ સધરા જેસંગ (મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહદેવ) ત્યાં આવ્યો. જીર્ણદુર્ગ જીત્યા પછી આ તેને બીજી વારના પ્રવેશ હતો. પ્રજાએ ખૂબ પ્રેમથી તેનું સ્વાગત કર્યું. સાકરચંદ શેઠે પણ રાજાને સાચા મોતીથી વધાવ્યા અને પિતાનું ઝવેરાત રાજાને બતાવ્યું. રાજાજી આ કીંમતી માલ જોઈ ઘણાં ખુશી થયા. સકરચંદ શેઠની સાદાઈ ન્યાયપ્રિયતા અને ધર્મપ્રિયતા વધતાં જ જતાં હતાં. આંબાની માફક શેઠ સંપત્તિના વધવા સાથે વિનમ્ર અને સોજન્યની મૂર્તિ બનતા જતા હતા. કોઈનેયે ખબર ન્હોતી પડતી કે શેઠ પાસે શું છે ? કઈ કહેતા બહારને ડેાળ છે, કઈ કહેતા ગુપ્ત ધનભંડાર છે, કઈ કહેતા દેવ પ્રસન્ન છે. પણ આ બધાં અનુમાન જ હતાં. શેઠાણુ માણેક બહેન પણ લક્ષમી અને સરસ્વતીના યુગલરૂપ દેખાતાં. તે રોજ યથાશક્તિ દાન આપતી અને સ્વધર્મભક્તિ અને સંધસેવાને પિતાને ધર્મ માનતી. ગામમાં તેમની દયાળુતા અને આતિથ્ય વખણાતાં.
[૩]
સેરઠને દંડનાયક સિરાષ્ટ્રનો દંડનાયક કોણ બને ? મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહે મહામાત્ય ઉદાયન, વણસ્થલીના ત્રિભુવનપાલ અને કાક–એ ત્રિપુટી અને ગુર્જર સેનાના પરિબલથી સૌરાષ્ટ્ર

Page #34

૩૫૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૮ જીત્યું; રા'ખેંગારને હરાવ્યો અને સૌરાષ્ટ્ર ને ગુજરાત બને એક થયાં ત્યારપછી સોરઠના દંડનાયક માટે આ પ્રશ્ન મહારાજાના મનમાં ઘોળાયા કરતું હતું. સોરઠ પરાસ્ત થયા છતાંયે ત્યાંની શૂરવીર પ્રજા વિદેશીઓને ગણકારે એવી ન હતી. સૌરાષ્ટ્રની ઉપજ બહુ જ ઓછી આવતી અને સદાયે બળવાની—કાન્તીની ભીતી રહ્યા જ કરતી. સોરઠી પ્રજાને કહ્યું વશ કરે ? પ્રેમથી કોણ જીતે ? આખરે મહારાજાએ સજજન શેઠને સૌરાષ્ટ્રના દંડનાયક નિમવાને વિચાર કર્યો.
સૌરાષ્ટ્રમાં કાકનું કામ હતું. ત્રિભુવનપાલ ત્યાં જવા તૈયાર હતા અને આમ્રભટની તે હમેશાં પિતાની પાસે જરૂર હતી. સજજન મહેતા બહુ જ વ્યવહારકુશલ, દક્ષ, ન્યાયપ્રિય, શાંત સ્વભાવના અને ઠંડે કલેજે કામ લઈ શકે તેવા હતા. સાથે જ દુષ્ટસ્ય દંડે પણ તેમને આવડતું. તેમની આવી શક્તિ જોઈ મહારાજા સિદ્ધરાજ જ નહીં પણ મુંજાલ અને કાક પણ સ્તબ્ધ થઈ જતા. આખરે સૌરાષ્ટ્રના દંડનાયક તરીકે સજજન મહેતાની નીમણુંક થઈસજજન મહેતા કર્ણદુર્ગ (જૂનાગઢ) આવ્યા. સૌરાષ્ટ્રની પ્રજાને એક ઢંઢેરે પાઠવ્યો. શાંતિ, ન્યાય, અને પ્રજા રક્ષણની ખાત્રી અપાઈ. છેડા વખતમાં જ સજજન મહેતાએ મહારાજા સિદ્ધરાજના રાજ્યમાં સોરઠની શૂરવીર પ્રજાને રામરાજ્યની પ્રતીતી કરાવી. અને સૌરાષ્ટ્રની પ્રજા સમજવા લાગી કે પિતાના સુખદુઃખને ભાગીદાર આ કેઈ દેવદૂત આવ્યું છે.
સજજન મહેતાએ ટૂંક સમયમાં જ પ્રજાનું દિલ જીતી લીધું. એણે ડાકુઓને અને લુંટારાને જેર કર્યા. અન્યાયી અધિકારીઓને પદભ્રષ્ટ કર્યા. મહેસુલ ઓછું કર્યું. દેવાં માફ કર્યા, કર ઘટાડયા અને પ્રજાને ખૂબ જ રાહત આપવા માંડી. ગરીબને મફત દવા મલે તે માટે ઔષધાલયે કાઢયાં, નિશાળો ઉઘાડી, ન્યાયાલય સ્થાપ્યાં. અધિકારીઓને તાકીદ આપી કે-પ્રજાને પુત્રવત પાલ અને તેની ધા-ફરિયાદ સાંભળજે. ટૂંક સમયમાં જ આ સિરાષ્ટ્ર ખીલી નીકળ્યા. અને સરોવરમાં સહસ્ત્રદલ કમલું વિકાસે તેમ પ્રજાનો વિકાસ થયો અને થોડા જ સમયમાં રાજ્યની તીજોરી ભરાઈ અને મહારાજ પાસે ગાડીએની ગાડીઓ ભરી સેનામહોર પહોંચવા લાગી. રાજા અને મંત્રીઓ સજજન મહેતાની આ કામગીરીથી પ્રસન્ન થયા.
સજજન મહેતા જેમ વ્યવહારદક્ષ અને રાજ્યનીતિનિપુણ હતા તેવા જ દયાળુ અને ધર્મપ્રેમી હતા. પ્રજાને દુ:ખી દેખી એ કદીયે શાંતિથી બેસી ન રહેતા. કદીએ કોઈને અન્યાય ન થવા દેતા. અને એમણે પ્રજાને ધમ, ન્યાય, દયા, સદાચારના પાઠ પઢાવ્યા. સાથે જ શૂરતા, વીરતા અને ધીરતાના ગુણોને પણ વિકાસ થાય તેવા પ્રયાસો કર્યા. સૌરાષ્ટ્રની પ્રજાને એમ ન લાગે કે અમે પરાધીન છીએ, અમારે માથે વિદેશી શાસન છે, એ માટે સજજન મહેતાએ જાણે સોરઠને પિતાની જન્મભૂમી બનાવી.
આમ વર્ષો ઉપર વર્ષો જવાં માંડ્યાં અને મહારાજા સિદ્ધરાજ સજ્જન મહેતાને જ સોરઠના દંડનાયક તરીકે નીમતા ગયા. સજજન મહેતાનું દંડનાયકપણું જાણે સફળ થયું !
(ચાલુ) N.

Page #35

ICICIOCOCCO
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ ” ના ચોથા વિશેષાંક ૧ ૦ ૦ મો ક્રમાંક વિક્રમ વિશેષાંક તરીકે
પ્રગટ કરવાની યોજના આવતા વર્ષે સમ્રાટ વિક્રમના સંવત્સરને બે હજાર વર્ષ થશે. આ પ્રસંગે સમ્રાટું વિક્રમ સંખધી સ્થળે સ્થળે ઉત્સવ યોજવામાં આવનાર છે. ખાસ કરીને ગ્વાલિયર રાજ્યમાં ઉજજયિન નગરીમાં આ પ્રસંગ માટા પાયે ઉજવવામાં આવનાર છે.
જૈનોના સમ્રાટ વિકેમ અને ઉજજયિની સાથે બહુ જ ઘનિષ્ટ સંબંધ હોવા છતાં, તે સંબંધીના જૈન ઇતિહાસ બિલકુલ અંધારામાં જ છે. આ પ્રસંગે પણ જે સમ્રાટ વિકમ સંબધી જૈન માન્યતાને રજુ કરે તેવું સાહિત્ય પ્રગટ કરવામાં નહિ આવે તો જનતામાં એ સંબધી ગેરસમજુતી ફેલાયલી જ રહેશે. ને આથી સમિતિના ત્રણ પૃ -પૂ. આ. ભ. શ્રી. વિજયલાવણ્યસૂરિજી, પૂ. મ. સ. શ્રી. વિદ્યાવિજયજી અને પૂ. મુ. મ. શ્રી. દશ નવિજયજી ચતુર્માસ પહેલાં અમદાવાદમાં ભેગા થયા તે વખતે ‘શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ” ના નવમા વર્ષના ચોથા અંક જે ક્રમાંક પ્રમાણે ૧૦૦ મો અંક થાય છે તે વિક્રમવિશેષાંક તરીકે પ્રગટ કરવો એ નિર્ણય કર્યો હતો.
અત્યારના સંચાગ પ્રમાણે આવા વિશેષાંકમાં ૧૪૦૦–૧૫૦૦ રૂપિયાનું ખર્ચ થવા સંભવ છે. અને તે માટે અમારે જૈનસ ઘને વિનંતી કરવાની છે કે આટલા ખર્ચ ની જોગવાઈ અવશ્ય કરી આપે. અમને જણાવતાં હર્ષ થાય છે કે પૂ. મું. મ. શ્રી. દર્શનવિજયજી આદિના સદુપદેશથી સ્વ. શેઠ શ્રી, નેમચંદભાઈ પોપટલાલ લહારાના સુપુત્ર શ્રીયુત જગતચંદ્રભાઈ (બાબુભાઈ) એ પોતાના પિતાના સમરણાર્થે આ સંસ્થાના સંરક્ષક બનીને આ અંક માટે ૫૦૧) ની મદદ આપી છે. આશા છે-જેમ બીજા વિશેષાંક માટે જામનગરનિવાસી નગરશેઠ પોપટલાલ ધારશીભાઈ તરફથી અને ત્રીજા વિશેષાંક માટે અમદાવાદના શેઠ શ્રી. જમનાભાઈ ભગુભાઈનાં ધર્મપત્ની શ્રીમતી શેઠાણી માણેકબહેન તરફથી મદદ મળી હતી તેમ-આ અંક માટે પણ ખૂટતી રકમ જૈનસંઘમાંથી મળી રહેશે.
- આ વિક્રમ-વિશેષાંક માટે જૈન ઇતિહાસ ઉપર પ્રકાશ પાડે તેવા એતિહાસિક દષ્ટિવાળા લેખો લખી મોકલવાની અને સર્વ પૂજ્ય મુનિ મહારાજે અને જૈન તેમજ જૈનેતર વિદ્વાનોને સાગ્રહ વિનંતી કરીએ છીએ. વિદ્વાનોના સહકાર જેટલા વધુ મળશે તેટલે અંશે અક વધુ સમૃદ્ધ અને ઉપયોગી બની શકશે.
- 6યવસ્થાપક

Page #36
Shri Jaina Satya Prakasha Regd. No. B. 3801. # #ના# મા શ કામા કે વસાવવા યોગ્ય શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના ત્રણ વિરોષાંકો (1) શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક ભગવાન મહાવીર સ્વામીના જીવન સંબંધી અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય છ આના (ટપાલ ખર્ચના એક આતા વધુ). (2) શ્રી પર્યુષણ પર્વ વિશેષાંક ભગવાન મહાવીસ્વામી પછીનાં 10 ઇ0 વર્ષના જૈન ઇતિ કાસને લગતા લેખોથી સમૃદ્ધ અ'ક : મૂહયુ એક રૂપિયે. ( ) દીપોત્સવી અંક લાગવાન મહાવીરસ્વામી પછીનાં 10 0 0 વર્ષ પછીનાં સાતમે વર્ષના જૈન ઇતિહાસને લગતા લેખેથી સમૃદ્ધ e સચિત્ર અંક : મૂ૯ય સવા રૂપિયો, શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના બે વિશિષ્ટ અકા [1] ક્રમાંક 43 જૈનદર્શનમાં માંસાહાર હોવાના આક્ષે પાના જવાબરૂપ લેખાથી સમૃદ્ધ એ કે : મૂલ્ય ચાર આના. [2] ક્રમાંક ૪૫-ક. સ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના જીવન સંબંધી અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અ ક : મૂલ્ય ત્રણ આના. - કાચી તથા પાણી. ફાઇલ ‘શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશની ત્રીજા, ચોથા, પાંચમા, છઠ્ઠા, સાતમા વર્ષની કાચી તથા પાકી ફાઇલ તૈયાર છે. મૂલ્ય દરેકનું કામીના બે રૂપીયા, પાકીના અઢી રૂપીયા (ટપાલ ખર્ચ સાથે) - - શ્રી જેનધમ સત્યપ્રકાશક સમિતિ જશિગન્નાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાદ. કામ- ઇ ત્રીજાના ઇરાદા મારા રુઝ - For Private And Personal Use Only