Jain Drushtie Bramhacharya Vichar

Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Jaindharma_no_Pran_002157.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249514/1

Page #1

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ય વિચાર જૈન દષ્ટિનું સ્પષ્ટીકરણ
માત્ર તત્વજ્ઞાન કે માત્ર આચારમાં જેની દૃષ્ટિ પૂર્ણ થતી નથી. એ તત્વજ્ઞાન અને આચાર ઉભયની મર્યાદા સ્વીકારે છે. કોઈ પણ વસ્તુનો (પછી તે જડ હોય કે ચેતન)-તેની બધી બાજુઓને–વાસ્તવિક સમન્વય કરે એ અનેકાંતવાદ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનને મૂળ પાયો છે; અને રાગદેષના નાનામોટા દરેક પ્રસંગેથી અલિપ્ત રહેવારૂપ નિવૃત્તિ એ સમગ્ર જૈન આચારને મૂળ પામે છે. અનેકાન્તવાદનું કેન્દ્ર મધ્યસ્થતામાં છે અને નિવૃત્તિ પણ મધ્યસ્થતામાંથી જ જન્મે છે, તેથી અનેકાન્તવાદ અને નિવૃત્તિ એ બંને એકબીજાના પૂરક અને પોષક છે. એ બને તવ જેટલે અંશે સમજાય અને જીવનમાં ઉતરે તેટલે અંશે જૈનધર્મનું જ્ઞાન અને પાલન થયું કહેવાય.
જૈનધર્મનું વહેણ નિવૃત્તિ તરફ છે. નિવૃત્તિ એટલે પ્રવૃત્તિની વિરોધી બીજી બાજુ. પ્રવૃત્તિને અર્થ રાગદેષના પ્રસંગમાં ઝંપલાવવું. જીવનમાં ગૃહસ્થાશ્રમ એ રાગદ્વેષના પ્રસંગોનાં વિધાનું કેન્દ્ર છે. તેથી જે ધર્મમાં ગૃહસ્થાશ્રમનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રવૃત્તિધર્મ, અને જે ધર્મમાં ગૃહસ્થાશ્રમનું નહિ પણ માત્ર ત્યાગનું વિધાન છે તે નિવૃત્તિધર્મ. જૈનધર્મ એ નિવૃત્તિપમ હોવા છતાં તેના પાલન કરનારાઓમાં જે ગૃહસ્થાશ્રમને વિભાગ દેખાય છે તે નિવૃત્તિની અપૂર્ણતાને

Page #2

هي هي هي هي هم می نمایشی میمی
مي عمي
જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
૧૪૭ લીધે. સશે નિવૃત્તિ મેળવવા અસમર્થ વ્યક્તિઓ જેટજેટલા અંશોમાં નિવૃત્તિ સેવે તેટકેટલા અંશેમાં તેઓ જૈન છે. જે અંશોમાં નિવૃત્તિ સેવી ન શકે તે અંશેમાં પિતાની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે વિવેકદષ્ટિથી તેઓ પ્રવૃત્તિ ગોઠવી લે; પણ એ પ્રવૃત્તિનું વિધાન જૈન શાસ્ત્ર નથી કરતું, તેનું વિધાન તો માત્ર નિવૃત્તિ છે. તેથી જૈનધર્મને વિધાનની દષ્ટિએ એકાશમાં કહી શકાય. તે એકાશ્રમ એટલે બ્રહ્મચર્ય અને સંન્યાસઆશ્રમના એકીકરણરૂપ ત્યાગને આશ્રમ.
આ જ કારણથી જૈનાચારના પ્રાણભૂત ગણાતાં અહિંસાદિ પાંચ મહાવતે પણ વિરમણ(નિવૃત્તિ)રૂપ છે. ગૃહસ્થનાં અણુવ્રતો પણ વિરમણરૂપ છે. ફેર એટલે કે એકમાં સર્વશે નિવૃત્તિ છે અને બીજામાં અલ્પાંશે નિવૃત્તિ છે. તે નિવૃત્તિનું મુખ્ય કેન્દ્ર અહિંસા છે. હિંસાથી સવશે નિવૃત્ત થવામાં બીજાં બધાં મહાવતે આવી જાય છે. હિંસાના પ્રાણઘાતરૂપ અર્થ કરતાં જૈન શાસ્ત્રમાં તેને અ બહુ જ સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક છે. બીજે કઈ જીવ દુભાય કે નહિ, પણ મલિન વૃત્તિમાત્રથી પિતાના આત્માની શુદ્ધતા હણાય તે તે પણ હિંસા. આવી હિંસામાં દરેક જાતની સૂક્ષ્મ કે સ્થૂલ પાપવૃત્તિ આવી જાય છે. અસત્યભાષણ, અદત્તાદાન (ચૌય), અબ્રહ્મ (મિથુન અથવા કામાચાર) કે પરિગ્રહ-એ બધાંની પાછળ કાં તો અજ્ઞાન અને કાં તે. લેભ, ક્રોધ, કુતૂહલ કે ભયાદિ મલિન વૃત્તિઓ પ્રેરક હોય છે જ. તેથી અસત્યાદિ બધી પ્રવૃત્તિઓ હિંસાત્મક જ છે. એવી હિંસાથી નિવૃત્ત થવું એ જ અહિંસાનું પાલન; અને તેવા પાલનમાં સહેજે બીજા બધા નિવૃત્તિગામી ધર્મો આવી જાય છે. જૈનધર્મ પ્રમાણે બાકીના બધા વિધિનિષેધે એ ઉક્ત અહિંસાના માત્ર પિષક અંગે જ છે.
ચેતના અને પુરુષાર્થ એ આત્માનાં મુખ્ય બળે છે. તે બળોને દુરુપયોગ અટકાવવામાં આવે તે જ તેમને સદુપયેગની દિશામાં વાળી શકાય. આ કારણથી જૈનધમ પ્રથમ તે દેષવિરમણ (નિષિદ્ધત્યાગ)

Page #3

૧૪૮
જૈનધર્મને પ્રાણ
રૂપ શીલનું વિધાન કરે છે, પણ ચેતને અને પુરુષાર્થ એવો નથી કે તે માત્ર અમુક દિશામાં ન જવારૂપ નિવૃત્તિ માત્રથી નિષ્ક્રિય થઈ પડ્યાં રહે. તે તે પિતાના વિકાસની ભૂખ ભાંગવા ગતિની દિશા શેળા જ કરે છે. આ કારણથી જૈનધર્મે નિવૃત્તિની સાથે જ શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ (વિહિતઆચરણરૂપ ચારિત્ર)નાં વિધાન પણ ગોઠવ્યાં છે. તેણે કહ્યું છે કે મલિન વૃત્તિથી આત્માને ઘાત ન થવા દેવે અને તેના રક્ષણમાં જ (સ્વદયામાં જ) બુદ્ધિ અને પુરુષાર્થને ઉપયોગ કરે. પ્રવૃત્તિના એ વિધાનમાંથી જ સત્યભાષણ, બ્રહ્મચર્ય, સંતોષ આદિ વિધિમાર્ગો જન્મે છે. આટલા વિવેચન ઉપરથી એ જણાશે કે જૈન દષ્ટિ પ્રમાણે કામાચારથી નિવૃત્તિ મેળવવી એ અહિંસાનો માત્ર એક અંશ છે અને તે અંશનું પાલન થતાં જ તેમાંથી બ્રહ્મચર્યને વિધિમાર્ગ નીકળી આવે છે. કામાચારથી નિવૃત્તિ એ બીજ છે અને બ્રહ્મચર્ય એ તેનું પરિણામ છે.
ભગવાન મહાવીરને ઉદ્દેશ ઉપર કહેલા નિવૃત્તિધર્મનો પ્રચાર છે, તેથી તેમના ઉદ્દેશમાં જાતિનિમણ, સમાજ સંગઠન, આશ્રમવ્યવસ્થા આદિને સ્થાન નથી. લોકવ્યવહારની ચાલુ ભૂમિકામાંથી ગમે તે અધિકારી પિતાની શક્તિ પ્રમાણે નિવૃત્તિ લે અને કેળવે, તેમ જ તે દ્વારા મોક્ષ સાધે એ એક જ ઉદ્દેશથી ભગવાન મહાવીરના વિધિનિષેધ છે. તેથી તેમાં ગૃહસ્થાશ્રમને કે લગ્નસંસ્થાને વિધિ ન જ હોય એ સ્વાભાવિક છે. લગ્નસંસ્થાનું વિધાન ન હોવાથી તેને લગતી બાબતમાં વિધાને પણ જૈનાગમાં નથી. કેટલાક મુદ્દાઓ
જૈન સંસ્થા એ મુખ્યપણે ત્યાગીઓની સંસ્થા હોવાથી અને તેમાં ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં ત્યાગ લેનાર વ્યક્તિઓનું મુખ્ય સ્થાન હોવાથી બ્રહ્મચર્યને વગતી પુષ્કળ માહિતી મળી આવે છે. આ સ્થળે બ્રહ્મચર્યને લગતા કેટલાક મુદ્દાઓ તારવી તે ઉપર જૈન શાસ્ત્રોના આધારે કાંઈક

Page #4

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
૧૪૯ લખવા ધાર્યું છે. તે મુદ્દાઓ આ પ્રમાણે
(૧) બ્રહ્મચર્યની વ્યાખ્યા. (૨) બ્રહ્મચર્યનાં અધિકારી સ્ત્રીપુરુષો. (૩) બ્રહ્મચર્યના જુદાપણાનો ઇતિહાસ. (૪) બ્રહ્મચર્યનું ધ્યેય અને તેના ઉપાયો. (૪) બ્રહ્મચર્યના સ્વરૂપની વિવિધતા અને તેની વ્યાપ્તિ. (૬) બ્રહ્મચર્યના અતિચારે. (૭) બ્રહ્મચર્યની નિરપવાદતા. ૧. વ્યાખ્યા
જૈન શાસ્ત્રમાં બ્રહ્મચર્ય શબ્દની બે વ્યાખ્યાઓ મળે છે. પહેલી વ્યાખ્યા બહુ વિશાળ અને સંપૂર્ણ છે. એ વ્યાખ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચર્ય એટલે જીવનસ્પી સંપૂર્ણ સંયમ, આ સંયમમાં માત્ર પાપગ્રુત્તિઓ ઉપર અંકુશ મૂકવાનો જજૈન પરિભાષામાં કહીએ તો આસવનિધને જ–સમાવેશ નથી થતો, પણ તેવા સંપૂર્ણ સંયમમાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, સમાદિ સ્વાભાવિક સત્તિઓના વિકાસના સુધ્ધાં સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી પહેલી વ્યાખ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચર્ય એટલે કામક્રોધાદિ દરેક અસત્તિને જીવનમાં ઉદ્ભવતી અટકાવી શ્રદ્ધા, ચેતના, નિર્ભયતા આદિ સત્તિઓ--ઊર્ધ્વગામી ધર્મોને જીવનમાં પ્રગટાવી તેમાં તન્મય થવું તે.
સાધારણ લોકોમાં બ્રહ્મચર્ય શબ્દ જે અર્થ જાણીતું છે અને જે ઉપર વર્ણવેલ સંપૂર્ણ સંયમને માત્ર એક અંશ જ છે, તે અર્થ બ્રહ્મચર્ય શબ્દની બીજી વ્યાખ્યામાં જૈન શાસ્ત્રોએ પણ સ્વીકારેલ છે. તે વ્યાખ્યા પ્રમાણે બ્રહ્મચર્ય એટલે મૈથુનવિરમણ અર્થાત્ કામસંગને --કામાચાર–અબ્રહ્મનો ત્યાગ, આ બીજા અર્થમાં બ્રહ્મચર્ય શબ્દ એટલે બધે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયો છે કે બ્રહ્મચર્ય અને બ્રહ્મચારી કહેવાથી દરેક જણ તેનો અર્થ સામાન્ય રીતે એટલે જ સમજે છે કે મિથુન- ” સેવનથી દૂર રહેવું તે બ્રહ્મચર્ય અને જીવનના બીજા અંશમાં ગમે તે અસંયમ હોવા છતાં માત્ર કામસંગથી છૂટો રહેનાર હોય તે
1 t. સૂત્રકૃતાંગસુત્ર સુર ૨, અ ૫, ગાત્ર ૧. તન્નાથભાષ્ય અર ૯, સૂવ ૬.

Page #5

જૈનધમ ને પ્રાણ
૧૫૦
બ્રહ્મરી. આ ખીને અર્થ જ વ્રત નિયમા સ્વીકારવામાં ખાસ લેવાય છે અને તેથી જ્યારે ાઈ ગૃહત્યાગ કરી ભિક્ષુ થાય. અગર ઘરમાં રહી મર્યાદિત ત્યાગ સ્વીકારે, ત્યારે બ્રહ્મચર્યંના નિયમ અહિંસાના નિયમથી જુદો પાડીને જ લેવામાં આવે છે.
૨. અધિકારી અને વિશિષ્ટ સ્ત્રીપુરુષો
૧. સ્ત્રી કે પુરુષ જાતિને જરાયે ભેદ રાખ્યા સિવાય . બન્નેને એકસરખી રીતે ખ્રહ્મચર્ય માટે અધિકારી માનવામાં આવ્યાં છે. તે માટે ઉમર, દેશ, કાલ વગેરેના કશા જ પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યે નથી. આ માટે સ્મૃતિઓમાં જુદા જ મત બતાવેલા છે. તેમાં આ જાતના સમાન અધિકારને અસ્વીકાર કરેલા છે. બ્રહ્મચર્ય માટે જોઈતુ આત્મબલ સ્ત્રી અને પુરુષ બન્ને એકસરખી રીતે પ્રગટ કરી શકે છે, એ બાબતમાં જૈન શાસ્ત્ર અને બૌદ્ધ શાસ્ત્રને મત એક છે. આ જ કારણથી વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યને પાલન કરનારી અનેક સ્ત્રીઓમાંથી સળ સ્ત્રીઓ મહાસતી તરીકે એકેએક જૈન ઘરમાં જાણીતી છે અને પ્રાતઃકાળમાં આબાલવૃદ્ધ દરેક જૈન કેટલાક વિશિષ્ટ સત્પુરુષોનાં નામાની સાથે એ મહાસીઓનાં નામેાને પણ પા કરે છે, અને તેઓના સ્મરણને પરમમગળ માને છે.
આ.કેટલાંક બ્રહ્મચારીએ અને બ્રહ્મચારિણી બ્રહ્મચર્યજીવનમાં શિથિલ થયાના દાખલા છે; તેમ તેથીયે વધારે આકર્ષક દાખલાએ બ્રહ્મચર્યંમાં અદ્ભુત સ્થિરતા બતાવનાર સ્ત્રીપુરુષોના છે. એવામાં માત્ર ત્યાગી વ્યક્તિ જ નહિ, પશુ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેલી વ્યક્તિ પણ આવે છે. બિમ્બિસાર શ્રેણિક રાજાના પુત્ર ભિક્ષુ નન્દિષેણ માત્ર કામરાને વશ થઈ બ્રહ્મચર્યથી વ્યુત થઈ ખાર વય કરી ભાગજીવન સ્વીકારે છે. આષાઢભૂતિ નામક મુનિએ પણ ૧. અહિંસા તથા બ્રહ્મચર્યના પાલનની પ્રતિજ્ઞા માટે નુ પાક્ષિકસૂત્ર
પૃ૦ ૮ તથા ૨૩.

Page #6

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
૧૫૧
તેમ જ કરેલું. આદ્રકુમાર નામને રાજપુત્ર બ્રહ્મચર્યજીવનથી શિથિલ થઈ વીસ વર્ષ સુધી ફરી ગૃહસ્થાશ્રમ તરફ વળે છે અને છેવટે એકવાર ચલિત થયેલા આ ત્રણે મુનિઓ પાછા બેવડા બળથી બ્રહ્મચર્યમાં સ્થિર થાય છે. આથી ઊલટું, ભગવાન મહાવીરના પટ્ટધર શિવ શ્રી સુધ ગુરુ પાસેથી વર્તમાન જૈનાગને ઝીલનાર તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ શ્રી જંબૂ નામક વૈશ્યકુમાર પરણવાને દિવસે જ પિતાની આઠ સ્ત્રીઓને, તેઓનું અત્યંત આકર્ષણ છતાં, છોડીને તારુણ્યમાં જ સર્વથા બ્રહ્મચર્ય સ્વીકારે છે, અને એ અદ્ભુત અને અખંડ પ્રતિજ્ઞા વડે આઠે નવપરિત બાળાઓને પિતાને માર્ગે આવવા પ્રેરે છે. કેશા નામક વેશ્યાના પ્રભક હાવભાવ અને રસપૂર્ણ ભોજન છતાં, તેમ જ તેને જ ઘેર એકાન્તવાસ છતાં, નન્દમસ્ત્રી સકડાળના પુત્ર સ્થૂલભલે પિતાના બ્રહ્મચર્યને જરાયે આંચ આવવા દીધી નહિ અને તેને પ્રભાવે એ કશાને પાકી બ્રહ્મચારિણી બનાવી.
જૈનના પરમપૂજ્ય તીર્થકરોમાં સ્થાન પામેલ મલ્લિ એ જાતે સ્ત્રી હતાં. તેઓએ કૌમાર અવસ્થામાં પિતાની ઉપર આસક્ત થઈ પરણવા આવેલા છે રાજકુમારોને માર્મિક ઉપદેશ આપી વિરત બનાવ્યા અને છેવટે બ્રહ્મચર્ય લેવરાવી પિતાના અનુયાયી બનાવી ગુરુપદ માટે સ્ત્રી જાતિની યોગ્યતા સાબિત કર્યાની વાત જૈનમાં ખૂબ જાણીતી છે.
બાવીસમા તીર્થંકર નેમિનાથે ચોરીમાં ફેરા ફર્યા પહેલાં જ ત્યાગેલી અને પછી સાવી થયેલી રાજકુમારી રોજીમતીએ ગિરનારની ગુફાના એકાન્તમાં પિતાના સૌન્દર્યને જોઈ બ્રહ્મચર્યથી ચલિત થતા સાધુ અને પૂર્વાશ્રમના દિયર રથનેમિને બ્રહ્મચર્યમાં સ્થિર થવા જે મામિક ઉપદેશ આપે છે અને તે વડે રથનેમિને પાછા સ્થિર કરી હમેશને માટે સ્ત્રી જાતિ ઉપર મુકાતા ચંચળતા અને અબલાત્વના આરોપને દૂર કરી ધીર સાધકોમાં જે વિશિષ્ટ નામના મેળવી છે તે

Page #7

૧૫૨
જૈનધર્મને પ્રાણુ સાંભળતાં અને વાંચતાં આજે પણ બ્રહ્મચર્યના ઉમેદવારોને અદ્ભુત ધય અપે છે.
બ્રહ્મચારિણું શ્રાવિકા થયા પછી કેશા વેશ્યાએ પોતાને ત્યાં આવેલા અને ચંચળ મનના થયેલા શ્રી સ્થૂલભદ્રના એક ગુરભાઈ ને જે શિખામણ આપી સ્થિર ક્યની વાત નોંધાઈ છે, તે પડતા પુરુષને એક ભારે કામ આપે તેવી અને સ્ત્રી જાતિનું ગૌરવ વધારે તેવી છે.
પણ આ બધાઓમાં સૌથી ચડે તે દાખલે વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણીને છે. એ બન્ને દમ્પતી પરણ્યાં ત્યારથી જ એકશયનથી છતાં પિતાપિતાની, શુકલ અને કૃષ્ણ પક્ષમાં બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રથમ લીધેલ જુદી જુદી પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે એમાં પ્રસન્નતાપૂર્વક આખી જિંદગી અડગ રહ્યાં અને હંમેશને માટે સ્મરણીય બની ગયાં. એ દંપતીની દઢતા, પ્રથમ દંપતી અને પાછળથી ભિક્ષુકજીવનમાં આવેલ બંદ્ધ ભિક્ષુ મહાકાશ્યપ અને ભિક્ષુણી ભદ્રાકપિલાની અલૌકિક દઢતાને યાદ કરાવે છે. આવાં અનેક આખ્યાને જૈન સાહિત્યમાં નોંધાચેલાં છે. એમાં બ્રહ્મચર્યથી ચલિત થતા પુરુષને સ્ત્રી દ્વારા સ્થિર કરાયાના જેવા ઓજસ્વી દાખલાઓ છે તેવા ઓજસ્વી દાખલાઓ ચલિત થતી સ્ત્રીને પુરુષ દ્વારા સ્થિર કરાયાના નથી, અથવા તદ્દન વિરલ છે. ૩. બ્રહ્મચર્યના જુદાપણાને ઇતિહાસ
જૈન પરંપરામાં ચાર અને પાંચ યાના (મહાત્રાના) અનેક ઉલ્લેખ મળે છે. સૂત્રોમાં આવેલાં વર્ણને ઉપરથી સમજાય છે કે ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરંપરામાં ચાર યામે (મહાવ્રત) નો પ્રચાર હતા, અને શ્રી મહાવીર ભગવાને તેમાં એક યામ (મહાવ્રત) વધારી પંચયામિક
૧. જુઓ બદ્ધ સંઘનો પરિચય પૃ૦ ૧૯૦ તથા ર૭૪. ૨. સ્થાનાંગસૂત્ર પૂ૦ ૨૦૧૦

Page #8

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
૧૫૩ ધર્મને ઉપદેશ કર્યો. આચારાંગસૂત્રમાં ધર્મનાં ત્રણ યામ પણે કહેલા છે. એની વ્યાખ્યા જોતાં એમ લાગે છે કે ત્રણ યામની પરંપરા પણ જૈનસંમત હાય. આનો અર્થ એમ થયું કે કોઈ જમાનામાં જૈન પરંપરામાં (૧) હિંસાનો ત્યાગ, (૨) અસત્યને ત્યાગ અને (૩). પરિગ્રહને ત્યાગ એમ ત્રણ જ યા હતા. પછી એમાં ચૌર્ય ત્યાગ ઉમેરાઈ ત્રણના ચાર યામ થયા; અને છેલ્લે કામાચારના ત્યાગને યામ વધારી ભગવાન મહાવીરે ચારના પાંચ કામ કર્યા. આ રીતે ભગવાન મહાવીરના સમયથી અને એમના જ શ્રીમુખે ઉપદેશાયેલું બ્રહ્મચર્યનું જુદાપણું જૈન પરંપરામાં જાણીતું છે. જે સમયે ત્રણ કે ચાર યામે હતા તે સમયે પણ પાલન તો પાંચનું થતું હતું. ફકત એ સમયના વિચક્ષણ અને સરળ મુમુક્ષુઓ ચોર્ય અને સામાચારને પરિગ્રહરૂપ સમજી લેતા, અને પરિગ્રહ ત્યાગ કરતાં જ તે બન્નેને પણ ત્યાગ આપોઆપ થઈ જ. પાશ્વનાથની પરંપરા સુધી તે કામાચારને ત્યાગ પરિગ્રહના ત્યાગમાં જ આવી જતો અને એથી એનું જુદુ વિધાન નહિ થયેલું, પણ આમ કામાચારના ત્યાગને જુદા વિધાનને અભાવે શ્રમણ સંપ્રદાયમાં બ્રહ્મચર્યનું શિથિલ્ય આવ્યું અને કેટલાક તો એવા અનિષ્ટ વાતાવરણમાં પડવા પણ લાગ્યા. એથી જ ભગવાન મહાવીરે પરિગ્રહત્યાગમાં સમાસ પામતા કામાચારત્યાગને પણ એક ખાસ મહાવ્રત તરીકે જુદો ઉપદેયો. ૪. બ્રહ્મચર્યનું શ્રેય અને તેના ઉપાય
જૈનધર્મમાં અન્ય તમામ નિયમોની પેઠે બ્રહ્મચર્યનું સાધ્ય પણ માત્ર મોક્ષ છે. જગતની દષ્ટિએ મહત્ત્વની ગણાતી ગમે તે બાબત બ્રહ્મચર્યથી સિદ્ધ થઈ શકતી હોય, પણ જો તેનાથી મોક્ષ સાધવામાં ન આવે તો જેન દૃષ્ટિ પ્રમાણે એ બ્રહ્મચર્ય લેકેર (આધ્યાત્મિક) નથી. જેન દષ્ટિ પ્રમાણે મેક્ષમાં ઉપયોગી થતી વસ્તુ જ સાચું મહત્વ
1. આચારાંગ મૂ૦ ૧, અ૦ ૮, ઉ૦ ૧.

Page #9

જૈનધમ ના પ્રાણ
૧૫૪
ધરાવે છે. શરીરસ્વાસ્થ્ય, સમાજજ્બળ આદિ ઉદ્દેશા ખરા મેક્ષસાધક આદશ અાચય માંથી સ્વતઃ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
બ્રહ્મચય ને સ ંપૂર્ણ પણે સિદ્ધ કરવા એ માર્ગો નક્કી કરવામાં આવ્યા છે : પહેલે ક્રિયામાગ અને ખીજો જ્ઞાનભાગ ક્રિયામાગ, વિરાધી કામસંસ્કારને ઉત્તેજિત થતા અટકાવી તેના સ્થૂલ વિકારવિશ્વને બ્રહ્મચર્યું - જીવનમાં પ્રવેશવા નથી દેતા; અર્થાત તેની નિષેધબાજુ સિદ્ધ કરે છે; પણ તેનાથી કામસ’સ્કાર નિર્મૂળ થતા નથી. જ્ઞાનમાર્ગ એ કામસંસ્કારને નિર્મૂળ કરી બ્રહ્મચર્ય ને સર્વથા અને સદા સ્વાભાવિક જેવું કરી મૂકે છે; અર્થાત્ તેની વિધિબાજુ સિદ્ધ કરે છે, જૈન પરિભાષામાં કહીએ તે ક્રયામાગધી બ્રહ્મચર્ય ઔપામિકભાવે સિદ્ધ થાય છે, અને જ્ઞાનમા થી સાયિકભાવે સિદ્ધ થાય છે, ક્રિયામાર્ગનુ કા જ્ઞાનમાર્ગની મહત્ત્વની ભૂમિકા તૈયાર કરવાનું હેાવાથી તે માર્ગ વસ્તુતઃ અપૂર્ણ છતાં પણ બહુ ઉપયોગી મનાયો છે, અને દરેક સાધક માટે પ્રથમ આવશ્યક હોવાથી તેના ઉપર જૈન શાસ્ત્રમાં બહુ જ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. એ ક્રિયામા માં ખાદ્ય નિયમાને સમાવેશ થાય છે. એ નિયમેનુ નામ ગુપ્તિ છે. ગુપ્તિ એટલે રક્ષાનું સાધન, અર્થાત વાડ. એવી ગુપ્તિએ નવ ગણાવવામાં આવી છે. એક વધુ નિયમ એ ગુપ્તિએમાં ઉમેરી એમને જ બ્રહ્મચર્યનાં દશ સમાધિસ્થાનક તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યાં છે.
ક્રિયામામાં આવતાં દેશ સમાધિસ્થાનાનું વર્ણન ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના સાળમાં અધ્યયનમાં બહુ માર્મિક રીતે કરવામાં આવ્યું છે. તેને સાર આ પ્રમાણે છે :
(૧) દિવ્ય કે માનુષી સ્ત્રીના, બકરી, ઘેટી વગેરે પશુના અને નપુંસકના સ ́સવાળાં શયન, આસન અને રહેઠાણુ વગેરેના ઉપયેગ ન કરવા.
(૨) એકલા એકલી સ્ત્રીઓની સાથે સંભાષણ ન કરવું. માત્ર સ્ત્રીઓને કથાવાર્તા વગેરે ન કહેવાં અને સ્ત્રીકથા ન કરવી, એટલે કે

Page #10

જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
૧પપ સ્ત્રીનાં જાતિ, કુળ, રૂપ અને વેશ વગેરેનું વર્ણન કે વિવેચન ન કરવું.
(૩) સ્ત્રીઓની સાથે એક આસને ન બેસવું. જે આસને સ્ત્રી બેઠેલી હોય ત્યાં તેના ઊડ્યા પછી પણ બે ઘડી સુધી ન બેસવું..
(૪) સ્ત્રીઓનાં મનોહર નયન, નાસિકા વગેરે ઇન્દ્રિાનું વા તેઓનાં અંગોપાંગનું અવલોકન ન કરવું અને તે વિશેનું ચિંતનસ્મરણ પણુ વર્જવું.
(૫) સ્ત્રીઓના રતિપ્રસંગના અવ્યક્ત શબ્દો, રતિકલહના શબ્દો, ગીતના ધ્વનિઓ, હાસ્યના કિલકિલાટ, કીડાના શબ્દો અને વિરહ સમયે રુદનના શબ્દો પડદા પાછળ રહીને કે ભીંતની આડમાં રહીને પણ ને સાંભળવા.
(૬) પૂર્વે અનુભવેલી, આચરેલી કે સાંભળેલી રતિક્રીડા, કામકીડા વગેરે ન સંભારવાં.
(૭) ધાતુને વધારનારાં પષ્ટિક ખાનપાન ન લેવાં. (૮) સાદુ ખાનપાન પણ પ્રમાણથી અધિક ન લેવું.
(૯) શણગાર ન સજ; એટલે કે કામરાગને ઉદ્દેશીને સ્નાન, વિલેપન, ધૂપ, માલ્ય, વિભૂષણ કે વેશ વગેરેની રચના ન કરવી.
(૧૦) જે શબ્દો, રૂપ, રસ, ગધે અને સ્પર્શી કામગુણને જ પિવનારાં હોય તેઓને વજેવાં.
આ ઉપરાંત કામદીપક હાસ્ય ન કરવું, સ્ત્રીનાં ચિત્રો ના રાખવાં, ન જેવાં, અબ્રહ્મચારીને સંગ ન કરવો વગેરે બ્રહ્મચારીએ ન કરવા જેવી બીજી અનેક જાતની ક્રિયાઓ આ દશ સ્થાનમાં સમાઈ જાય છે.
સૂત્રકાર કહે છે કે પૂર્વોક્ત નિષિદ્ધ પ્રવૃત્તિમાંની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરનાર બ્રહ્મચારી પિતાનું બ્રહ્મચર્ય તે ખાશે જ, તદુપરાંત એને કામજન્ય માનસિક કે શારીરિક રોગો પણ થવાનો સંભવ છે.

Page #11

૧૫૬
જૈનધર્મને પ્રાણ પ. બ્રહ્મચર્યના સ્વરૂપની વિવિધતા અને તેની વ્યાપ્તિ
ઉપર આપેલી બીજી વ્યાખ્યા પ્રમાણે કામસંગના ત્યાગરૂપે બ્રહ્મચર્યના જે ભાવ સાધારણું લોકે સમજે છે તે કરતાં ઘણો સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક ભાવ જૈન શાસ્ત્રોમાં લેવાય છે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ જૈનધર્મની મુનિદીક્ષા લે છે ત્યારે તે વ્યક્તિ વડે લેવાતી પાંચ પ્રતિજ્ઞાઓમાં ચોથી પ્રતિજ્ઞારૂપે એવા ભાવના બ્રહ્મચર્યનો સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. એ પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે છે : હે પૂજ્ય ગુરે ! સવ મૈથુનને પરિત્યાગ કરું છું; અર્થાત દેવી, માનુષી કે તૈયચી (પશુપક્ષી સંબંધી) કોઈ પણ જાતના મિથુનને હું મન, વાણીથી અને શરીરથી, જીવનપર્યત નહિ એવું, તેમ જ મનથી વચનથી અને શરીરથી ત્રણ પ્રકારે બીજા પાસે જીવનપર્યત સેવરાવીશ નહિ અને બીજો કોઈ મૈથુન સેવત હશે તો તેમાં હું એ જ ત્રણ પ્રકારે જીવનપર્યત અનુમતિ પણ નહિ આપું.
જોકે મુનિદીક્ષામાં સ્થાન પામેલ ઉપર વર્ણવેલું નવ પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય જ બીજી વ્યાખ્યા પ્રમાણેના બ્રહ્મચર્યનું અંતિમ અને સંપૂર્ણ સ્વરૂપ છે, છતાં તેવા એક જ પ્રકારના બ્રહ્મચર્યને દરેક પાસે પળાવવાને દુરાગ્રહ કે મિથ્યા આશા જેન આચાર્યોએ નથી રાખ્યાં. પૂર્ણ શક્તિ ધરાવનાર વ્યક્તિ હોય તે બ્રહ્મચર્યને સંપૂર્ણ આદર્શ સચવાય અને અલ્પશકિત અને અશકિતવાળી હોય તે પૂર્ણ આદર્શને નામે દંભ ચાલવા ન પામે એવા સ્પષ્ટ ઉદેશથી, શક્તિ અને ભાવનાની ઓછીવત્તી યોગ્યતા ધ્યાનમાં રાખી, જૈન આચાર્યોએ અસંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પણ ઉપદેશ્ય છે. જેમ સંપૂર્ણતામાં ભેદને અવકાશ નથી તેમ અસંપૂર્ણતામાં અભેદનો સંભવ જ નથી. તેથી અપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યના અનેક પ્રકારો થઈ જાય અને તેને લીધે તેના વ્રતનિયમેની પ્રતિજ્ઞાઓ પણ જુદી જુદી હોય તે સ્વાભાવિક છે. આવા અસંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યના ઓગણપચાસ પ્રકારે જૈન શાસ્ત્રોમાં કલ્પાયેલા છે, અને અધિકારી

Page #12

૪૪૪૪૪૪ •••••••••
જૈન દષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ય વિચાર
" ૧પ૭ તેમાંથી પોતાની શક્તિ પ્રમાણે નિયમ સ્વીકારે છે. મુનિદીક્ષાના સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લેવા અસમર્થ અને છતાં તેવી પ્રતિજ્ઞાના આદર્શને પસંદ કરી તે દિશામાં પ્રગતિ કરવા ઇચ્છનાર ઉમેદવાર ગૃહસ્થ પોતપોતાની શક્તિ અને રુચિ પ્રમાણે એ ઓગણપચાસ પ્રકારમાંથી કોઈ ને કોઈ જાતના બ્રહ્મચર્યને નિયમ લઈ શકે તેવી વિવિધ પ્રતિજ્ઞાઓ જૈન શાસ્ત્રો પૂરી પાડે છે. આ રીતે વાસ્તવિક અને આદર્શ બ્રહ્મચર્યમાં ભેદ ન હોવા છતાં વ્યાવહારિક જીવનની દૃષ્ટિએ તેના સ્વરૂપની વિવિધતા જૈન શાસ્ત્રોમાં બહુ વિસ્તારપૂર્વક વર્ણવવામાં આવી છે.
સર્વબ્રહ્મચર્ય તે નવે પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય અને દેશ બ્રહ્મચર્ય તે આંશિક બ્રહ્મચર્ય. તેનું વધારે સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે: મન, વચન અને શરીર એ પ્રત્યેક દ્વારા સેવવું, સેવરાવવું અને સેવનની અનુમતિ આપવી એ નવે કેટીથી સર્વબ્રહ્મચારીને કામાચારનો ત્યાગ હોય છે. સાધુ કે સાધ્વી તે સંસારનો ત્યાગ કરતાં જ એ નવે કોટીના પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યને નિયમ લે છે અને ગૃહસ્થ પણ તેને અધિકારી થઈ શકે છે. પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યની એ નવે કેટી ઉપરાંત એ પ્રત્યેક કેટીને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની મર્યાદા પણ છે. એ દરેક મર્યાદા કમશઃ આ પ્રમાણે છે: કોઈ પણ સજીવ કે નિર્જીવ આકૃતિઓ સાથે ન કાટીથી કામાચારને નિષેધ એ દ્રવ્યમર્યાદા. ઉપરનો લેક, નીચેને લેક અને તિર છે લેક એ ત્રણેમાં નવે કાટીએ કામાચારને ત્યાગ એ ક્ષેત્રમર્યાદા દિવસે, રાત્રીએ કે એ સમયના કોઈ ભાગમાં એ જ નવે કોટીથી કામાચારને નિષેધ એ કાળમર્યાદા. અને રાગ કે દ્વેષથી એટલે માયા, લેભ, ધ કે અહંકારના ભાવથી કામાચારનો નવે કેટીથી ત્યાગ એ ભાવમર્યાદા. આંશિક બ્રહ્મચર્યન અધિકારી ગૃહસ્થ જ હોય છે. એને પિતાના કુટુંબ ઉપરાંત સામાજિક જવાબદારી હોય છે, અને પશુપક્ષીના પાલનની પણ ચિંતા હોય છે. એટલે એને વિવાહ કરવા-કરાવવાના પ્રસંગો અને પશુ-પક્ષીને ગર્ભાધાન કરાવવાના પ્રસંગે આવ્યા જ કરે છે. આ કારણથી ગૃહસ્થ

Page #13

૧૫૮
જૈનધર્મનો પ્રાણ
એ નવે કાટીનું બ્રહ્મચર્ય બહુ વિરલ રીતે પાળી શકે છે. આગળ જે નવ કેટીઓ બતાવી છે તેમાંની મન, વચન અને શરીરથી અનુમતિ આપવાની ત્રણ કેટીઓ એને નથી હોતી; અર્થાત્ એનું ઉત્તમ બ્રહ્મચર્ય બાકીની થે કેટીએ લીધેલું હોય છે. આંશિક બ્રહ્મચર્ય લેવાની આ છે પદ્ધતિઓ છે :
(૧) દિવિ ત્રિવિધે, (૨) દિવિધે દિવિધે, (૩) દ્વિવિધ એકવિધે, તથા (૪) એકવિધે ત્રિવિધે, (૫) એકવિધે દિવિધે, (૬) એકવિધે એકવિધે. આમાંના કોઈ એક પ્રકારને ગૃહસ્થ પિતાની શક્તિ પ્રમાણે બ્રહ્મચર્ય માટે સ્વીકારે છે. દ્રિવિધે એટલે કરવું અને કરાવવું એ અપેક્ષાએ અને ત્રિવિધે એટલે મન, વચન અને શરીરથી અર્થાત મનથી કરવા-કરાવવાનો ત્યાગ, વચનથી કરવા-કરાવવાને ત્યાગ અને શરીરથી કરવા-કરાવવને ત્યાગ. એ પ્રથમ પદ્ધતિ છે. આ જ રીતે બધી પદ્ધતિઓ લેવાની છે. ૬. બ્રહ્મચર્યના અતિચારે
કોઈ પણ પ્રતિજ્ઞાને લગતાં ચાર દૂષણે હૈય છે. તેમાં લૌકિક દૃષ્ટિથી દૂષિતપણાનું તારતમ્ય માનવામાં આવે છે. એ ચારે પ્રતિજ્ઞાના ઘાતક તે છે જ, પણ વ્યવહાર તે પ્રતિજ્ઞાના દૃશ્ય ધાતને જ ઘાત માને છે. એ ચારનાં નામ અને સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે:
(૧) પ્રતિજ્ઞાને અતિક્રમ કરવો એટલે પ્રતિજ્ઞાના ભંગને માનસિક સંક૯પ કરો.
(૨) પ્રતિજ્ઞા વ્યતિક્રમ કરે એટલે એ સંકલ્પની સહાયક સામગ્રીના સંયોગની ચેજના કરવી. આ બન્ને દૂષણરૂપ હોવા છતાં વ્યવહાર એ બન્નેને ક્ષમ્ય ગણે છે, અર્થાત્ મનુષ્યની અપૂર્ણ ભૂમિકા અને તેની આસપાસનું વાતાવરણ જોતાં એ બન્ને દોષે ચલાવી લેવાય ખરા.

Page #14

૧૫૯
જૈન દૃષ્ટિએ બ્રહ્મચર્યવિચાર
(૩) પણ જે પ્રવૃત્તિને લીધે વ્યવહારમાં પણ લીધેલી પ્રતિજ્ઞાને આંશિક ભંગ મનાય, અર્થાત્ જે પ્રવૃત્તિ વડે મનુષ્યનું વર્તન વ્યવહારમાં દૂષિત મનાય તે પ્રવૃત્તિને ત્યાજ્ય માનવામાં આવી છે. એવી પ્રવૃત્તિનું જ નામ અતિચાર વા દેશ છે, અને એ ત્રીજે દોષ ગણાય છે.
(૪) અનાચાર એટલે પ્રતિજ્ઞા સર્વથા નાશ. એ મહાદેવ છે.
શાસ્ત્રકાર કહે છે કે ગૃહસ્થના શીલના પાંચ અતિચાર છે ઃ (૧) ઈવર પરિગ્રહીતાગમન, (૨) અપરિગૃહીતાગમન, (૩) અનંગક્રીડા, (૪) પરવિવાહકરણ, (૫) કામોમાં તીવ્ર અભિલાય.
આ પાંચ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ સ્વદારસંતિષી ગૃહસ્થના શીલને દૂષણરૂપ છે. કોઈ પણ ગૃહસ્થ સ્વદારસતિષને પૂરેપૂરે વફાદાર રહે તો એ પાંચમાંની એક પણ પ્રવૃત્તિને કદી પણ નહિ આચરે. ૭. બ્રહ્મચર્યની નિરપવાદતા
અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય વગેરે મહાવ્રતો સાપવાદ છે, પરંતુ માત્ર એક બ્રહ્મચર્ય જ નિરપવાદ છે. અહિંસા વ્રત સાપવાદ છે એટલે સર્વ પ્રકારે અહિંસાનો પાલક કોઈ ખાસ વિશિષ્ટ લાભના ઉદ્દેશથી હિંસાની પ્રવૃત્તિમાં ઊતરે છતાં તેના વ્રતને ભંગ નથી મનાતો. કેટલાક તે પ્રસંગે જ એવા છે કે જેને લઈને એ અહિંસક હિંસા ન જ કરે યા હિંસામાં પ્રવૃત્ત ન જ થાય છે તેને વિરાધક પણ માને છે. વિરાધક એટલે જૈન આજ્ઞાને લેપક. આવી જ સ્થિતિ સત્યવ્રત અને અસ્તેયાદિ વ્રતમાં પણ ઘટાવવાની છે. પણ બ્રહ્મચર્યમાં તો આ એક પણ અપવાદ નથી. જેણે જે જાતનું બ્રહ્મચર્ય સ્વીકાર્યું હોય તેણે વિના અપવાદે તેવું ને તેવું જ આચરવાનું છે.
બીજાના આધ્યાત્મિક હિતની દષ્ટિ લક્ષ્યમાં રાખીને અહિંસાદિને અપવાદ કરનારે તટસ્થ યા વીતરાગ રહી શકે છે. બ્રહ્મચર્યના અપ
૧. તિલકાચાર્ય કૃત બતક૯૫વૃત્તિ પર ૩૫-૩૬.

Page #15
જૈનધર્મને પ્રાણ વાદમાં એ સંભવ જ નથી; એ પ્રસંગ તે રાગ, મેહ કે દેશને જ આધીન છે. વળી, એ કામાચાર પ્રસંગ કેઈના આધ્યાત્મિક હિતને માટે પણ સંભવી નથી શકતો. આવા જ કારણથી બ્રહ્મચર્યના પાલનનું નિરપવાદ વિધાન કરવામાં આવ્યું છે અને એ માટે દરેક જાતના ઉપાયો પણ બતાવવામાં આવ્યા છે. બ્રહ્મચર્યનો ભંગ કરનારાને પ્રાયશ્ચિત્ત તે આકરાં છે જ, તેમાં પણ જે જેટલે ઊંચે દરજેથી બ્રહ્મચર્યની વિરાધના કરે છે તેને તેના દરજજા પ્રમાણે તીવ્ર, તીવ્રતર, તીવ્રતમ પ્રાયશ્ચિત્ત કહેલાં છે. જેમકે, કેઈ સાધારણ ક્ષુલ્લક સાધુ અજ્ઞાન અને મેહને વશ થઈ બ્રહ્મચર્યની વિરાધના કરે તે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત એને ફુલ્લક અધિકાર પ્રમાણે જેલું છે. અને ગીતાર્થ (સિદ્ધાંતને પારગામી અને સર્વમાન્ય) આચાર્ય આવી ભૂલ કરે તે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત પેલા ક્ષુલ્લક સાધુ કરતાં અનેકગણું વધારે કહેલું છે. તેમાં પણ આ જ ન્યાય પ્રચલિત છે. કાઈ તદ્દન સામાન્ય માણસ આવી ભૂલ કરે તે સમાજ એ વિષે લગભગ બેદરકાર જે રહે છે, પણ કોઈ કુલીન અને આદર્શ કાઢીને માણસ આ પ્રસંગને અંગે સાધારણ પણ ભૂલ કરે તે સમાજ તેને કદાપિ સાંખી લેતું નથી. [ અચિં' ભા. 1, પૃ. ૫૦૭-પાપ, પt૭-૫૨૧, 524127, 533, 534] 1. આ લેખના સહલેખક શ્રી બેચરદાસજી દેશી પણ છે.