Book Title: Jain Dharm me Dev aur Purusharth
Author(s): Shitalprasad
Publisher: Mulchand Kisandas Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010351/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Beneroseneck saMghI motIlAla mAsTara RSA. RALIA comavAlA SD PALAIMESANTARVA jainadharmameM daiva aura puruSArthI LA revakazrI brahmacArI zItalaprasAdajI / SAMANANAIMAGEMAMALIHAMPIRHATRAP prakAzakamUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, mAlika digambarajainapustakAlaya-mUrata / "jainamitra ke 433 varSakA upahAragrantha / A TARAHARINDIANITAMARTUTINA vIra saM0 2368 mUlya-bAraha aane| ( Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] krama viSaya pRSTha / krama vipaya pRSTha 34-gotrakamake vadhake vizeSa 50-jIvoMke pAca prakArake bhAva bhAva . va bheda prabheTa 14 35-atarAyakarmake vadhake 51-pAraNAmika bhAva 141 vizepa bhAva ... 36-pApa puNya bheTa 67 - adhyAya paaNcvaaN| 37-lelyA / dharma puruSArtha / 38-ATha kamauke uttarabheda 69 | 52-dharma puspArthakI mukhyatA 142 39-puNya pApa prakRti 76 53-sAdhukA vyavAra dharma 142 40-cAra prakArakA bandha 78 | 55-gRhastha dharma .143 41-AvAdhAkAlakA niyama 81 55-bAraha vrata ...149 42-caudaha guNamthAna 84 56-gyAraha pratimAe~ .. 156 43-guNasthAnoMme prakRtibaMdha 88 adhyAya chtthaa| 44-guNasthAnoMma abandha, vadhavyunchitti . 91 artha purussaarth| 45-karmokA udaya 103 | 57-artha puruSArtha kaise kara 159 46-guNasthAnake udayamthAna 10958-udyamake cha. prakAra 159 47-karmokI sattA athavA adhyAya saatvaaN| unakA satya 121 48-AThoM karmokI uttara kAma purussaarth| prakRtiyoMkI sattA 123 / 59-pAco idriyoMke viSayoMkA adhyAya cauthaa| upayoga kisa prakAra ke 163 puruSArthakA svabhAva aura kaary| adhyAya aatthvaaN| 49-pumSArtha dvArA sacita karmame mokSa puruSArtha / parivartana 131 | 60-siddha avasthAkA svampa 167 zuddha karake par3haisa pustakama pR0 lAIna 21 me Lifeless Bodies or Dead Bodies kI jagaha para Living Bodies paDha / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgAya nmH| jainadharmameM daiva aura puruSArtha adhyAya phlaa| deva va puruSArthakI aavshyktaa| maMgalAcaraNa / vItarAga vijJAna maya, paramAnanda strabhAva / namahu~ siddha paramAtmA, tyAga mamatva vibhAva // 1 // parama dharma puruSArthasa. sAdha mokSa purussaarthe| avinAgI kRtakRtyako, vyAUM kara puruSArtha // 2 // karma daivakI sainyako. dharma khaDgase cUra / siddha kiyA nija kAryako, namahaM hoya agha dUra // 3 // jagatame deva aura puruSArtha donoM prasiddha hai| Thevako bhAgya, aSTa. karmakA phala, kismata, karaNI. takadIra, fate phaTa, Adi nAmose kahate haiN| aura puruSArthako udyoga, prayanna, tadabIra, parizrama, utsaha. koziza Adi nAmoMse pukArate hai| jaba koI kimI kAmako siddha kara letA hai taba puruSArthakI duhAI dI jAtI hai| jaba koI kAma bigaDa jAtA hai yA vighna A jAtA hai tatra devako yAda kiyA jAtA hai| donoM bAteM jagatame pracalita haiN| ina donoM bAtoMkI AvazyaktA taba hI hogI jaba donoM bAteM siddha ho| jo loga kevala jaDavAdI hai, jo jAnanevAle AtmAko bahase Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / gayA hai parantu jJAna usako bAlapana takakA hai| hama eka kAla eka hI indriyase jAnate haiM parantu hamako pAMcoM indriyoM ke dvArA prApta jAnakI dhAraNA banI rahatI hai| yadi kevala jaDase jAnanA hotA to jAnaneka pIche jAnakA sacaya nahIM rhtaa| kAraNa va kAryakA lambA vicAra jJAnI AtmA hI kara sakatA hai| eka bAlakako bhI anubhava hai ki maiM hAthase chUkara, javAnase cAkhakara, nAkasa sUMghakara. Akhase dekhakara. kAnase sunakara jAnatA hU, zarIrAdi dvAra hai ve nahIM jAnate hai. maiM hI koI jAnanevAlA hU jo Akha nAka Adise jAnatA hU / AtmA hagaekaka anubhavameM khUba A rahA hai| kisI bhI mudA yA jaDa padArthame anubhava yA vedanA feeling nahIM hotI, kitu sacatana paDhAthaima hAtI hai| kyoMki jAnanevAlA AtmA zarIraMma hai| AtmA kabhI maratA nahIM, zarIra badalatA hai| nae paidA hue vAlakako bahutamA paralA maskAra hotA hai| garbhase bAhara nikale hue bAlakako bhUgvakI vedanA hotI hai, vaha rotA he, dUdha milanepara saMtApI hojAtA hai / yadi usa koI satAve mAre to dukhI hotA hai, krodhame bharajAtA hai| usame lobha va krodha jhalakate hai vaha purAnA hI saMskAra hai| kisIne use sikhAyA nhiiN| garIrame Aneke pahale vaha kahIM aura garIrame avazya thaa| pUrva janmake saMskAravaga eka skUlameM par3hanevAle bAlaka va eka hI mAtAke uDharase nikale bAlaka koI tIvra buddhi rakhate haiM koI manda, koI thoDe kAlame bahuta yAda karalete hai koIko bahuta kAlameM bhI yAda nahIM hotA hai| mUrkha mAtA pitAoMkI saMtAna buddhimAna va vidvAna bana jAtI hai va vidvAna mAtA pitAkI saMtAna mUrkha dekhane meM AtI hai| yaha niyama nahIM hai ki mUrkha mAtA pitAkI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya phlaa| / 5 saMtAneM mUrkha hoM va vidvAna mAtA pitAkI saMtAne vidvAna hoN| kyoMki haraeka jIva apane 2 bhinna 2 saMskArako liye hue janmatA hai| pUrva janmake saMskAra vaza koI buddhimAna bAlaka eka daphe paDhakara yA dekhakara yAda kara lete hai, koI 2 bAlaka aise sune gae hai jo binA paDhAe saMskRta, pAlI bolne hai. va gaNita karate hai, jarAmA nimitta pAnepara zIghra hI bahutase bAlaka acche zikSita hojAte haiM jaise pravINa gavaiye, zilpakAra, citrakAra mAdi / isame kAraNa pUrva janmakA saMskAra hI hai| kavigaNa bahudhA saMskArita hI hote hai / AtmAkI sattA jaDase bhinna mAne vinA pUrvake saMskAra nahIM pAye jA sakta hai| kinhIM 2 vAlakoMko pUrva janmakI bAtoMkA mmaraNa bhI honA sunA jAtA hai / yaha bhI sunane meM AtA hai ki koI vyaMtara deva kisI mAnavako pragaTa hokara kahatA hai ki hama pahale janmama amuka mAnava the| baDI vAta vicAranekI yaha hai ki jaDa vastuoMmeM cetanazakti vilakula pragaTa nahIM hai| arcananatA bhaleprakAra siddha hai. taba unake dvArA aisI zakti paidA ho jAvaM jo unake mUla svarupama nahIM hai yaha vAta nyAyamArgase viparIta hai| haraka kArya apane mUla kAraNa yA upAdAna kAraNake anusAra hotA hai, jaise miTTIsa miTTIke vartana, sonese soneke gahane, lohese loheke vartana banate haiM. miTTIse cATIke vartana nahIM bana sakta tathA jaise guNa mUla padArthamaM rahate hai vaise hI guNa usake bane kAmame pragaTa hote hai| yadi jaDama AtmA banatA to jaDame cetanapanA pragaTa honA cAhiye thaa| mo kisI bhI taraha nahIM dikhatA hai| isaliye jo loga jaDase alaga kisI ajara amara cetanatAdhArI padArthako mAnate hai unakI bAta Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / bhAvArtha-prophesara viliyama maikaDoMgala apanI pustaka-" phIjiolajikala sakolojI" meM likhate hai-mako majabUra hokara mAnanA par3atA hai ki anta karaNake kArya kisI eka padArthaka kucha kAma haiN| yaha padArtha magajakA koI bhAga nahIM hai na yaha koI jaDa padArtha hai / kintu yaha saba jaDa padArthose judA hai| use hama eka amUka padArtha yA jIva mAna sakate hai| jahAMtaka buddhise vicAra kiyA jAnA he jaDase bhinna cetana zaktikA mAnanA jarUrI va ThIka jaMcatA hai| kevala hAeka AtmA jaDase cetana zaktikA kAma nahIM ho saktA hai| bhinnara hai| cetana zakti haraeka zarIradhArI prANImeM svataMtra va bhinna 2 hai yA eka kisI Izvara yA brahmakA aMza hai| isa vAtapara vicAra kiyA jAve to yahI samajhame AtA hai ki hAeka cetana zaktidhArI AtmAkI sattA bhinna 2 hai| kyoMki eka hI jAlameM jagatakI AtmAoMmeM bhinna 2 bhAva yA kArya dekhe jAte haiN| ___koI zAMta hai to koI krodhI hai, koI ajJAnI hai to koI jhanI hai, koI bhakti karatA hai, koI vyApAra karatA hai, koI jAgatA hai koI sotA hai, koI vidyA pantA hai. koI vidyA pahAtA hai, koI janmatA hai, koI prANa tyAgatA hai, koI sukhI hai, koI dukhI hai. koI rotA hai, koI haMsatA hai| yadi eka hI Izvara yA brahmake aMga ho to saba ekarUpa rahane caahiye| yadi Izvara zuddha va nirvikAra hai to saba prANI zuddha va nirvikAra rahane caahiye| yadi Izvara azuddha hai va vikArI hai to saba azuddha va vikArI rahane cAhiye / yadi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya phlaa| Izvara zuddha hai parantu usakA aMga jaDase milakara azuddha va vikArI ho jAtA hai to I dharake azI vikAra honese Izvara avazya vikArI ho jAyagA va ume vikArakA phala bhoganA pddegaa| Izvara eka amUrtIka padArtha hai damameM umara vaNDa nahIM ho saktaM / khaNDa yA TukaDe jaDa munIka padArthaka hI ho makte meM jo paramANuoMke bandhase banate haiN| Izvara parama zuddha nirvikAra hI ho sakA hai. usameM svayaM koI icchA kimI kAga kAnakI va mimIko banAnakI va bigADanakI nahIM ho manI hai. na vara kisIpha mAtha gagadrepa karatA hai. vaha samadargI hai. vaha jaDameM apanA aMga bheja yA kalpanA nahIM ho maktI hai| svayaM zuddhase azuddha vanaM yA yAna saMbhava nahIM hai / isaliye yahI bAta ThIka hai ki haraeka zarIramaM bhinna 2 AlA hai| yaha loka jaDa aura canana padAdhIkA amiTa samudAya hai| sake bhItara mI hI padArtha mat hai, maDhA hI vane loka jar3a cetanakA rahane / / bhUrasa na banate haiM na bigaData hai / kevala magRha va anAdi haiN| avasthA hI daratI hai / imaliye yaha loka bhI mata hai. anAdi anata hai, mAtra avasthAoMke badalanakI apekSA kyA nahIM rahatA hai| AtmA haraeka zarIrameM bhinna 2 hai taubhI ekase nahIM vidita hote hai| unake aMtaraMga svabhAvameM vicitratA he unake deva kyA hai| bAharI saMyogavicitratA hai| krodha, mAna, mAyA, lobha ye vikArI yA azuddha bhAva yA doSa haiM, kyoMki inake honepara zAnabhAva nahIM rahatA hai tathA sAdhAraNatayA sarva jagata Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / hai| usameMse purAne kArmaNa skaMdha girate rahate haiM sUkSma kArmaNa va nae milate rahate haiM / jagatameM kArmaNa vargaNAeM ' shriir| bharI huI haiM / unako saMsAro AtmAeM apane mana, vacana, kAyake halanacalanase rAgadveSa moha azuddha bhAvoMke dvArA saMcaya karate rahate haiN| java acche bhAva hote hai taba puNya karmoMkA saMcaya hotA hai jaba bure bhAva hote hai tatra pApa karmoMkA saMcaya hotA hai / jaise cumbaka pApANa loheko ghasITa letA hai vaise AtmAke bhAva va halana calanase AtmA karma va skaMdhoMko ghasITa kara bAMdha letA hai| ve karma svayaM pakakara kucha kAla pIche jhaDane lagate haiM taba ve phala pragaTa kara sakate hai, usI phalako karmakA daiva svayaM phalatA hai| yA daivakA kArya kahate haiN| usI phalase AtmAmeM ___krodha, mAna, mAyA, lobha vikArI bhAva hote haiN| usI phalase bAharI avasthA acchI yA burI hotI hai yA dhana, saMtAna Adi zubha saMyoga yA ahitakArI bure saMyoga milate haiN| saMsArI AtmAeM apane hI azuddha bhAvoMse apane daivako banAte haiN| yaha vastukA svabhAva hai| jaise garmIkA kAraNa pAkara pAnI svayaM bhApha bana jAtA hai, vaise hamAre bhAvoMkA nimitta pAkara pApa yA puNyakarma svayaM saMcaya ho jAtA hai tathA yaha svayaM gira bhI jAtA hai| jaise sthUla zarIrame hama nirantara havA lete haiM, nikAlate haiM, sote jAgate, zvAsa calatA rahatA hai| hama pAnI pIte haiM, bhojana khAte haiM, havA, pAnI, bhojana zarIrameM jAkara svayaM pakate haiM va rasa, rudhira, mAMsa, hADa, vIrya Adi dhAtuoMko banAte Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amrited.nlm.indiaN...........mar.mamiwand adhyAya phlaa| / 130 haiM, unakI yaha kriyA hamAre vuddhipUrvaka prayatnake vinA hI hotI rahatI hai| vIrya inakA aMtima phala yA sAra hai / usa vIryakI badaulata yA vIryake phalase hamArA zarIra va hamAre zarIrake aMga upAMga kAma karate rahate haiN| jaise sthUla zarIrame svayaM phala hojAtA hai vaise sUkSma kArmaNa zarIrame svayaM phala hojAtA hai| kucha logoMkA yaha mata hai ki koI Izvara pApa yA puNyakarmakA __phala detA he karma svayaM phala nahIM desakte kyoMki Izvara palanAtA karma jaDa hai / isa vAtapara vicAra kiyA jAve to nhiiN| yaha vAta ThIka samajhame nahIM AtI hai / Izvara amUrtIka zarIra rahita hai, mana vacana kAya rahita hai, manake vinA yaha kisIka pApa puNyaka sanbandhameM vicAra nahIM kara saktA,. vacanake vinA dUsaroMko AjJA nahIM desaktA. kAyake vinA svayaM koI kAma nahIM kara sakatA hai| vaha satyaDhI he, rAgadveSase rahita hai / vaha yadi jagatake apUrva jAlama par3e to vaha svaya saMsArI hojAve, vikArI hojaave| kucha loga pApa puNya karmakA saMcaya bhI nahIM mAnate hai, unake matase Izvarako hI saba prANiyoMka bhale burekA hisAva rakhanA par3atA hai| amUrtIka va zarIra rahita Izvarase yaha kAma bilakula saMbhava nahIM hai| yaha sabakA daphtara kaise rakha sakatA hai, yaha bAta kucha bhI samajhame nahIM AtI hai / donoM hI bAteM ThIka nahIM hai ki pApa puNya karmakA saMcaya honepara vaha Izvara unakA phala bhugatAve yA saMcaya na honepara hI vaha Izvara sukha dukha paidA kare / IzvarameM dayAvAnapanA bhI va sarvazaktimAnapanA bhI mAnA jAtA hai, taba aisA Izvara jina jagatake prANiyoMkA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] jainadharma meM deva aura puruSArtha | CHA 131 * hai / jitanA 2 karmakA paradA haTatA jAtA hai, jJAna svabhAva pragaTa hotA jAtA hai| eka bAlaka jaba vidyA paDhane baiThatA hai taba bahuta kama jAnatA hai, paDhate 2 yA paDhane ke purupArthase ajJAnakA paradA haTatA jAtA hai jJAna baDhatA jAtA hai | AtmA vAstavame paramAtmArUpa zuddha hai, isake sAtha anAdikAla se hI pApa puNyakA sambandha hai / isI ke kAraNa yaha anAdikAlase azuddha horahA hai| isakA svabhAva bahutasA Dhaka rahA hai / jitanA karmakA paradA haTA hai utanA jJAna aura vIrya pragaTa hai / usI jJAna aura vIryase vRkSAdi prANI choTese lekara bar3e taka sarva hI jaMtu, pazu, pakSI, mAnava kAma karate rahate hai / lll .. zlz asara / kisI kAmakA puruSArtha karanepara jaba saphalatA hotI hai taba puNya karmarUpI daivakI madada hotI hai| jaba kAmame daivakA puruSArthapara saphalatA nahIM hotI hai taba pApakarmakA phala pragaTa hotA hai / pApakarmarUpI daivane antarAya yA vighna kara diyA / bahuta se AdamI eka hI prakArakA vyApAra dhanake liye karate hai / kinhIko adhika, kinhIM ko kama dhanakA lAbha hotA hai| kAraNa yahI hai ki jisakA puNya adhika usako adhika lAbha, jisakA puNya kama usako kama lAbha hotA hai / kinhIMko dhanake paidA karanekA upAya karanepara bhI dhanakI hAni uThAnI paDatI hai, kAraNa pApakA phala hai / kinhIMko nahIM / yaha saca puNya pApakA phala hai / lAbha honA puNyakA phala va hAni honA pApakA phala hai / haraeka AtmAke pAsa puruSArtha aura daiva donoM hai / donoMkI sattA vinA saMsArakA vyavahAra nahIM cala sakatA hai| yadi daiva yA pApa puNya nahIM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya phlaa| [17 hotA to sarva AtmAeM sarvadA hI zuddha dikhalAI par3atIM / sarva hI mukhI rahate, maraNa, roga, goka, viyoga Adi kaSTa nahIM hote| yadi puruSArtha nahIM hotA to koI bhI koI udyama nahIM karatA / donoMkA jagatama kAma hai| puruSArthako hI jo kevala mAnate hai unake matase haraeka prANIkA ___ puruSArtha saphala hI honA cAhiye / usame koI puruSArtha va daiva vinavAdhAeM nahIM honI cAhiye / tathA vicitratA donoM hai| AtmAoMkI honA daiva yA pApa puNya vinA saMbhava __nahIM hai| yadi kevala devako mAnA jAve, puruSArtha na mAnA jAve to hagaeka prANIko vekAma baiThanA cAhiye / bhAgyameM hogA to bhojana pAna AdikA lAbha ho jAyagA / puruSArtha karanemeM jo acche yA bure bhAva hone hai una hI se daiva yA puNya pApa banatA hai / purugadha vinA daiva nahIM ho sktaa| yadi deva hI daiva mAnA jAve to koI AtmA kabhI pApa puNyake baMdhanase chUTakara mukta nahIM hosaktA hai| pusmArtha hI ke bala jana koI vivekI vairAgya aura samyagjJAnakI khaDga samhAlatA hai vaha pApa puNyakarmaka saMcayako kSaya karake va navIna karmako na bandha karake mukta hojAtA hai| puruSArtha aura deva vinA saMsArakI gADI nahIM cala sakatI hai| yaha bAta samajha lenI cAhiye ki deva do tarahakA hotA hai-eka to vaha jo AtmAke bhAvoMmeM vikAra paidA karatA hai, dUsarA vaha jo bAharI saMyoga-viyogaka honama lAbha yA hAni karatA hai| jitanA jJAna, va vIrya AtmAma pragaTa hai vaha puruSArtha antaraGgakA hai, vahIM antaraGgameM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ez z n z z z z z z z z z z z zH z y'yl y 'Hz kHt 20] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / 'hI usako dho bhI sakte haiM / jaise hama apane bAharI dIkhanevAle sthUla 'zarIrako bhojana pAnI havA dekara puSTa rakhate hai, roga honepara davAI * lekara rogako dUra karate haiM, hama hI viSa khAkara usa sthUla zarIrase chUTa bhI sakte hai, isI taraha daiva yA pApa puNyake vane sUkSma zarIrako hama hI banAte haiM, hama hI use sabala yA nirbala kara sakta hai, hama hI usase viyoga bhI pAsakta hai / hame haraeka kAryame pumpArthako mulya rakhanA cAhiye, kyoMki hamArI buddhigocara yahI raha sattA hai| dUsarI zatAbdIke prasiddha jainAcArya zrI samantabhadrasvAmI apane prasiddha grantha AptamImAMsAmeM likhate hai-- daivAdevArthasiddhizvedevaM porupataH kayam / daivatazvedanirmokSaH paurupaM lipphalaM bhavet // 88 / / . bhAvArtha-yadi daivase yA pApa puNyakarma se hI kAryakI siddhi hojAyA kare, duHkha sukha hojAyA kare, jJAnAdi hojAyA kare, to daivake liye puruSArthakI kyA jarUrata rahe ? mana, vacana, kAyakI zubha yA azubha kriyAse pApa yA puNyakarma yA daiva banatA hai, yaha vAta vilakula siddha nahIM ho / yadi daivase hI vana jAyA kare to devakI saMtAna sadA calanese koI pApa puNya karmarUpI devase chUTakara mukta nahIM ho saktA hai| taba dAna, zIla, japa, tapa, dhyAna AdikA sarva dharma-puruSArtha niSphala hojAve, mithyA hojAve / / pauruSAdeva siddhizcet paurupaM daivataH katham / pauruSAcedamoghaM syAta sarvaprANiSu paurupam / / 89 // bhAvArtha, yadi sarvathA. puruSArthase hI haraeka kAmakI siddhi Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhyAya pahalA / ' . [21 mAnI jAve to puNyarUpI devake nimittase puruSArtha saphala huA yA phapake phalase asaphala huA, yaha bAta nahIM kahI jAsaktI / kyoMki ekasA kAma karanevAle koI saphala hote hai, koI saphala nahIM hote haiN| yadi sarvathA puruSArthase hI kAryasiddhi hojAyA kare to sarva prANiyoMke mItA puruSArtha binA cUka saphala hojAyA kre| pApI jIva bhI sukhI hI rahe, kabhI koI vina bAdhAeM hI nahIM AvaM, sabakA manoratha siddha ho| abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTa svadevataH / * buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM strapauvAt // 91 // bhAvArtha-svAmI donoMkI jarUrata batAkara yaha kahate haiM ki jisa bAtakA buddhipUrvaka vicAra nahIM kiyA gayA ho kiMtu sukha dukha vighna Adi hojAveM umameM mukhyatA devakI yA pUrvame vAdhe hue apane hI puNya pApakarmake pharakI lenI cAhiye / jo kAma buddhise vicArapUrvaka kiyA jAnA hai usame dRSTa va aniSTakA honA apane hI puruSArthakI mulyanAse hai| yadyapi gauNatAse iSTake lAbhameM puNyakarmakI va aniSTake honameM pApakarmakI bhI AvazyaktA hai| donoMko paraspara apekSAsa lenA caahiye| kyoMki karmakA bhAvI udaya kyA hogA yaha hamako vidita nahIM hai imaliye hameM to haraeka kAmako vicArapUrvaka karanA caahiye| ___ dazavIM zatAlIke prasiddha AcArya zrI amRtacandra puruSArthasiddhayupAya graMthameM kahate hai, asti purupazcidAtmA vivarjitaH sparzagandharasavarNaiH / guNaparyayasamavetaH samAhitaH samudayavyayadhrauvyaiH // 9 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM deva aura puruSArtha / gyg, kAraNa paDatA hai| jJAna aura vIryake valase yaha bhAvoM ko ThIka kara maktA 24 ] 1 hai / tau bhI jitane aMga bhAvamaM azuddhatA gagadveSa mohakI hotI hai utane aMga nayA karmabandha ho jAtA hai, isataraha isa AtmAke azuddha puruSArthase daiva banatA hai| daivake phala se azuddha bhAva hote hai / yaha kAma anAdi se hotA calA A rahA hai| jana kabhI yaha AtmA jJAnI hokara mithyA zraddhAnako dUra karake yaha jAna jAtA hai ki maMga svabhAva parama zuddha hai, rAgadveSa moha rahita jJAnAnandamaya hai, rAgadveSa mohakA jhalkAva mohakarma ke udayase hotA hai va isa jJAnakA vizvAsa kara letA hai. taba AtmAke vItarAga bhAvame jamanekA abhyAsa karatA hai, taba nae daivakA saMcaya roka detA hai va purAne daivako jalA karake zuddha yA mukta ho jAtA hai, mokSa puruSArtha siddha ho jAtA hai / jJAnI jIva daivapara vijaya pA letA hai / isa kAraNa puruSArtha hI daivase bar3A hai / saMsAra meM apanI AsaktirUpI bhRlase Dhaiva banatA hai taba saMsArakI Asakti choDa denese daivakA cananA banda ho jAtA hai| jJAna va vairAmyake dhyAnase pichalA daiva jala jAtA hai| jJAna aura vIryarUpI puruSArthake dvArA sAvadhAna rahanese hI daivapara vijaya milatI jAtI hai / jaise bIjako eka Taphe 'pakA lenepara yA jalA denepara phira vaha bIja nahIM ugatA hai, vaise hI yaha AtmA natra karmoMke bIjako jalAkara mukta yA zuddha hojAtA hai. taba phira nae karmoMkA baMdha na honepara saMsAra dazA meM nahIM AtA hai / - dazavIM zatAbdIke, zrInemicandra siddhAnta cakravartI gommaTasAra karmakAMDameM likhate haiM-. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ' adhyAya phlaa| . [25 am . . . . . . . . . -..-...71 -*m payaDI sIla sahAvo jIvaMgANaM annaaisNbNdho| kaNayocalaM malaM vA tANatthitaM saMyaM siddhaM // 2 // bhAvArtha-jIvakA aura karma prakRtirUpa kArmaNa garIrakA yA devakA donoMkA pravAharUpase anAdise saMbaMdha hai| jaise khAnase nikale hue kanaka pApANama suvarNa aura malakA saMbaMdha hai| yaha bAta svayaM middha hai ki jIva bhI hai aura daiva bhI hai| isa taraha isa adhyAymaM yaha bAta saMkSepameM batAI gaI hai ki jIvakA apanA jJAna va vIryakA jo kucha prayatna hai vaha puruSArtha hai| aura jo pApa tathA puNyakarma hai vaha deva hai / daivako jIva batAyA hai, jIva hI usakA phala bhogatA hai / jIva hI usameM tabadIlI kara saktA hai va jIva hI apane yathArtha dharmapulpArthase daivakA kSya karake siddha va zuddha va mukta ho saktA hai, daivako jIta saktA hai| puruSArthakA hI mahAnapanA hai| Ageke adhyAyoMme imI adhyAyake kathanakA vistAra kiyA jaaygaa| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] jainadharmameM deva aura puruSArtha / p- s nm- - 14 -g-b- hai / isase kaDA, kaMThI, aMgUThI, vAlI, bhujavandha, hAra Adi aneka gahane bana sakte haiM / eka gahanA eka samayameM banegA dUsarA banAne ke liye pahaleko toDanA hogaa| jisa samaya kaMThIko toDakara kaDA banAyA jAyagA | kaMThIkA nAza jaba hogA taba hI kaDekI utpatti hogI. sonApanA rahegA / isaliye sonA guNa paryAyavAna va utpAda vyaya zrauvyarUpa hai / cATI meM saphedI cikanaI Adi guNa haiN| cADhIkI thAlI, gilAsa, kaTorI, camacI, Adi paryAyeM vana saktI hai / eka prakArakI cAMdI kI eka vastu hI eka samaya meM bnegii| dUsarI vastu banAneke liye pahalIko toDanA paDegA / cAdIkA kabhI nAga nahIM hogA isaliye cADhI guNa paryAyavAna va utpAda vyaya dhauvyarUpa siddha ho jAtI hai / gehUM meM gehUMke guNa hai / serabhara gehUM ko pIsakara ATA banAna hai. ATeko pAnIse bhigokara loI banAte hai, loIko geTIkI zakala meM velate haiM, roTIko pakAte haiM, gehUkI kaI paryAyeM badalIM, gehUMpanA canA hI rahA / isaliye gehUM guNa paryAyavAna va utpAda vyaya dhauvyarUpa hai / lakaDIme lakaDIke guNa hai| usase kurasI. palaMga, tipAI, meja, pATA, takhata Adi aneka cIjeM banA sakte hai / eka lakaDIse eka cIja eka samayame taiyAra hogI use toDakara dUsarI cIja banAnI hogI, lakaDI banI rahegI, isaliye lakaDI guNa paryAyavAna va utpAda vyaya dhauvyarUpa hai / kapAsame kapAsake saphedI Adi guNa haiN| thoDIsI kapAsa hamAre 'pAsa hai, isako tAgeme badala sakate hai, tAgoMse kapaDekA dhAna vuna sakate haiM, usa thAnase kuratA, TopI, aMgarakhA, pAyajAmA, ghotI Adi Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya duusraa| [29 banA sakate haiM / eka dazA bigar3egI taba dUsarI banegI / kapAsapanA kabhI nAza nahIM hogA / isaliye kapAsa guNa paryAyavAna hai va utpAda vyaya novyarUpa hai| hajAroM lAkhoM dRSTAntoMse yahI siddha hogA ki mUla vastu sadA banI rahatI hai| kevala usakI paryAya yA avasthAeM hI banatI tathA vigaDatI hai| AtmAkI tarapha vicAra kareM to hama dekheMge ki koI AtmA siI samaya krodhI horahA hai, vahIM kucha dera pIche gAta hojAtA hai| yahAM krodhakA nAga va gAtikA janma huA tathApi AtmA vahI hai / jaba eka mAnava marakara pazu paDhA hotA hai taba mAnavapanakA nAga, pazupanakA janma huA parantu AtmA vahI hai| isa jagatame jitane mUla padArtha jIva tathA ajIba hai ve mava bane rahate hai, kevala unameM avasthA baDharA karatI hai| Root substances always exist, only the conditions are chunging isa jagatako jo parivartanagIla va kSaNika va nAzavaMta kahA jAtA hai vaha saba avasthAoMke baharanekI apekSAse hI kahA jAtA hai| vahIM nagara ujADa hogayA, vahIM nagara bama gayA / pAnIse bhApha banatI hai, megha banate hai / meghase phira pAnI banatA hai| nadI sUkha jAtI hai phira bhara jAtI hai| kahIM makAna TUTa jAtA hai kahIM bana jAtA hai| sarva hI dravya apanI 2 avasthAmeM hamako dikhalAI par3ate haiN| vai avasthAeM vaDhalatI haiM, isIse jagatake padArtha mithyA va nAgavaMta kahAte hai, parantu hama kisI bhI * vastukA sarvathA lopa nahIM kara sakte haiN| kapaDeko jalAeMge, rAkha bana .jAyagI |.n koI cIna vinA kisI cIjake bigaDe bana saktI hai na Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Keer Sareerna .... .. . .. 32] jainadharma daiva aura puruSArtha / 3-dravyatva-jisa zaktike nimittase dravyameM paryAya yA avasthAeM sadA hotI raheM / dravya pariNamanagIla ho, vaDhalanakI zakti rakhatA ho, kUTastha nitya na ho, usI zaktise jagatame bhinna 2 avasthAeM dekhanameM AtI haiM / pAnIse varpha vanatI hai, bhApha banatI hai, gahUMse roTI banatI hai, miTTIse ghaDA banatA hai, zarIra bAlakase yuvA, yuvAse vRddha ho jAtA hai| janmake vAda maraNa, maraNake vADha janma ho jAtA hai, dinase rAta rAtase dina hotA hai| -prameyatva-jisa zaktike nimittase dravya kisIke jJAnakA viSaya ho, koI usako jAna sake / yadi dravyoMkA jJAna na ho to unakA honA bhI kaise kahA jAve ? isase siddha hai ki sarvana kevalI bhagavAna paramAtmA saba dravyoMko jAnate hai, ve hI arahaMta padameM yA jIvanamukta padameM apanI divya vANIse prakAza karate hai| alpaja pUrNa nahIM jAna sakte hai| jitanA jitanA jJAna baDhatA hai dravyoM kA jJAna adhika hotA hai| zuddha va nirAvaraNa jJAna satrako pUrNa jAnatA hai| dravyoMmeM vaha zakti hai ki ve jAne jA skeN| 5-agurulaghatva-jisa zaktike nimittase dravya apanI maryAdAko ulaMgha,kara kama yA adhika na ho| jitane guNa jisa dravyameM hoM ve sadA bane rheN| unameMse koI guNa kama na ho na koI guNa milakara adhika dravya apane guNasamUhako liye hue, sadA hI banA rhe| isI zaktike kAraNa jIva kabhI ajIva nahIM hosaktA, na ajIva kabhI jIva hosaktA hai| . 6-pradezavatva-jisa zaktike nimitse dravyakA kucha AkAra (Size) avazya ho| haraeka dravya jo jagatameM, hai vaha AkAzake Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / unako dekhanekI do dRSTiyA yA apekSAeM yA naya standpoints hai eka nizcaya naya yA asalI yA saccI dRSTi real point of view dUsarI vyavahAra naya yA laukika dRSTi yA asatya yA azuddha, dRSTi practical point of view hajAra raMgIna pAnIke vanomeM nizcayanayase kevala pAnI hI pAnI dIkhatA hai| zuddha asalI pAnI dikhatA hai, vyavahAranayase raMga dikhatA hai usI taraha samArI AtmAeM karma mailase vicitra prakArase milI huI haiM, nizcayanayase dekhA jAve to saba zuddha apane svabhAvame dIkhatI hai, vyavahAranayasa nAnA prakAra azuddha dIkhatI haiM va kahalAtI hai / koI krodhI, koI mAnI, koI mAyAvI. koI lobhI, koI gokI, koI harSita, koI vizeSa jAnI, koI kama jAnI, koI anAnI / zarIrakI apakSa koI pazu, koI pakSI, koI sI, koI puruSa Adi / donoM dRSTiyoMse AtmAko jAnanA cAhiye, pahale hama nizcayanayase AtmAkA svabhAva yA saccA svarUpa vicArate hai| AtmA svabhAvase parama zuddha hai, jaise nirmala jala svabhAvase nimitta hai| zuddha pAnI nirmala, mIThA, zItala AtmAkA svabhAva hotA hai, vaise yaha AtmA svabhAvase nirmala jJAtA dRSTA nirvikAra vItarAga Anandamaya paramAtmArUpa hai| isake cha. vizeSa svabhAvoMkA vicAra yahA karate hai / 1-jJAna, 2darzana, 3-samyakta, 4-cAritra, 5-vIrya, 6-sukha / jJAnadarzana-jo saba jAnaneyogyako jAna sake vaha jJAna hai, jo saba dekhaneyogyako dekha sake vaha darzana hai| sAmAnya cetanabhAvako darzana, vizeSa cetanabhAvako jJAna kahate haiN| haraeka padArtha sAmAnya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya dusraa| [37 vizeSarUpa hai, zuddha jJAnaDhargana sabako ekasAtha jAnate va dekhate hai| saMsArI AtmAeM mailI haiM unake jJAnadarzana svabhAvapara paradA hai| jitanA paradA jisakA dUra huA hai utanA hI vaha jAnatA dekhatA hai| eka bAlaka bahuta kama jAnatA he, vidyA pahanase va anubhavase jAnI ho jAtA hai| usake bhItara jJAnakI vRddhi kaise huI ? jJAnake honameM bAharI kAraNa adhyApakagaNa va pudgalame hai, bhItarI kAraNa anAnakA paradA haTatA hai| jJAna aisA guNa hai jo bhItarase hI vikAsa pAtA hai, koI bAharase de nahIM saktA / dena lena jJAnama nahIM hotA hai| jahA dena lena hotA hai vahA eka jagaha ghaTatI hotI hai tana dUsarI jagaha bahatI hotI hai| jaise-dhanake dena lenameM hotA hai| kimIke pAsa hajAra rupaye haiM, yadi vaha 100) sau detA hai usake pAsa 900) nausau raha jAte hai taba pAnevAleko sau milate hai| jAname aisA nahIM hotA hai| yadi aisA denalena hoto paDhAnevAle jJAnameM ghaMTe taba paDhanevAle jJAname baDhe / jJAnake sambandhame denevAle va pAnavAla dono hI jJAnako vahAte hai / paDhAnevAloMkA jJAna bhI sApha hotA haiM, kama nahIM hotA haiN| pahanevAlokA jJAna to vaha hI jAtA hai| dono tarapha bahatI honekA kAraNa dono tarapha bhItarase anAnakA nAza hai| jJAnake Uparase mailakA dUra honA hai / isase siddha hai ki pUrNa jAnakI zakti haraeka AtmAme hai| jisakA jitanA ajJAna haTatA hai utanA vaha jAnatA hai| paramAtmAko marvadargI va sarvajJa isIliye kahate haiM ki usakA jAnadarzana zuddha haiM, unapara koI raja yA mala nahIM haiN| paramAtmA vizvake sarva padArthoM ko jAnate haiN| unakI bhUta, bhAvI, vartamAna, tInoM kAloMkI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . ....... ... my 40] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / / mer.rand mAyA-kaSAya bhI jJAnako mairA kara detA hai, kuTila banA detA hai| mAyAcArI acchI zikSA grahaNa nahIM karatA hai| jJAnakA burA upayoga karatA hai| parako ThagatA hai / mAyAcArIke pariNAmoMme sadA AkultA va bhaya banA rahatA hai / isa kAraNa jAnakI nirmalatA nahIM rahatI hai| saralatAsa jo jJAnakA vikAsa hotA hai vaha mAyA kapAyake kAraNa baMda ho jAtA hai, mAyA bhAvake kAraNa kiyA gayA gAla paThana, japa, tapa, dharmAcaraNa saba apane phalako nahIM dete hai, unase bhAvoMkI svacchatA nahIM hotI hai| lobha-kapAya sarva vikAroMkA mUla hai / lobhase prANI andhA hokara dharmopadezako bhUla jAtA hai| anyAya va asatyakA dopa usake mana, vacana, kAyake vartaname ho jAtA hai| lobha kapAya AtmAko pAcoM indriyoMke bhogame prerita karatA hai taba nyAya anyAyakA vicAra jAtA rahatA hai, bhoga sAmagrIko cAhe jisa taraha prApta karatA hai, bhogAsakta hokara tRpNAkA roga vaDhA letA hai / cAhakI dAme jalA karatA hai| iSTa viSayoMke na pAnepara Akulita hotA hai, iSTa viSayoMke viyogapara goka karatA hai, maryAdAkA dhyAna nahIM rahatA hai| jitanA 2 dhanAdikA saMgraha hotA jAtA hai aura adhika cAhako baDhA letA hai| santoSase jo sukha milatA hai vaha lomake vikArase nAza ho jAtA hai| isa taraha cAroM hI kaSAyabhAva AtmAke bhItara maila paidA karate haiM, AtmAkA cAritra guNakA zAMtabhAva bigaDa jAtA hai| jJAna guNako vikArI banA dete hai| isaliye yaha bAta nizcaya karanA cAhiye ki AtmAkA svabhAva parama zAMtabhAva yA vItarAgabhAva hai yA cAritra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya dUsarA / hai| zAMta bhAva rahate hue jJAnakA vikAsa hotA hai| zAMta bhAva meM tatvoMkA manana hotA hai / zAMtabhAva bhAvako nirAkula va nirmala rakhatA hai / [ 41 ma vIrya - vIrya bhI AtmAkA svabhAva hai| AtmAmeM anaMta cala hai, jisase isake sarva hI guNa puSTa rahate haiM / yaha apane vIrya se sadA hI svabhAvake bhogamaM tRpta rahatA hai / saMsArI AtmAoM meM vIryakI jitanI prakaTatA hotI hai utanA hI adhika utsAha banA rahatA hai / haraeka kAma meM sAhasakI jarUrata hai| yahI AtmavIrya hai / AtmAke balase hI zarIra ke aMga upaMga kAma karate haiN| AtmAke nikala jAne se zarIra bekAma muradA hojAtA hai | zarIrameM bahuta bala honepara bhI yadi Atmabala na ho to yuddhameM sipAhI kAma nahIM kara saktA hai / vyApArI vyApAra nahIM kara * saktA hai | bar3e bar3e kAma sAhasase hI hote haiM / jJAnakA kAma jAnanekA hai. / vIryakA kAma jJAnake pramANa kriyA karanekA hai / yadi AtmAmeM maila na ho to yaha vIrya guNa pUrNa prakAza rahe / paramAtmA meM koI maila nahIM hai / isIse usameM anaMta bala sadAkAla rahatA hai | Atma * vIryako bhI AtmAkA svabhAva nizcaya karanA cAhiye / sukha-yA paramAnaMda bhI AtmAkA mukhya guNa hai| jahAM jJAna'meM zAMti rahatI hai vahAM sukha guNakA prakAza rahatA hai / paramAtmAmeM - koI vikAra yA azAMti nahIM hai, isase yahAM anaMta sukha sar3hA banA * rahatA hai| yaha sukha svAdhIna hai| kisIke parAdhIna nahIM hai / jaise jJAna, cAritra, AtmAkA guNa hai vaise hI sukha AtmAkA - khAsa guNa hai / saMsArI jIvoMko jo indriyoMke bhoga se sukha bhAsatA hai vaha usI mukha guNakA azuddha jhalakAva hai / indriya sukhase kabhI tRpti Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM deva aura puruSArtha / 44 ] avadhi taka jJAna hotA hai / mana:paryaya jJAna - yaha bhI divyajJAna hai jisase eka yogI mahAtmA sAdhu dUravartI mAnavoke manakI sUkSma rUpI vAtoko jAna letA hai / sAdhAraNamaM sasArI sarva hI prANiyoMki pahale do jJAna mati va zruta pAe jAte hai / jitanA jJAna pragaTa rahatA hai vaha AtmAke hI jJAna guNakA aMga hai, daivakA phala nahIM hai, kintu daivakA andhakAra dUra honepara prakAzakI jhalaka hai| 841 isI pragaTa jJAnako puruSArtha kahate hai / isa prakAza haruka AtmA svataMtratA se jAnane kA kAma kara saktA hai / jitanI jJAnakI zakti DhakI hai utanA hI ajJAna rahatA hai| darzanAvaraNa karmakA jitanA kSayopagama rahatA hai arthAt jitanA usakA udaya nahIM rahatA hai utanA darzana guNakA prakAza hotA hai| vaha vibhAvadarzana tIna prakArakA hotA hai / cakSudarzana - Akhake dvArA sAmAnya avalokana | acakSudarzana - Akhako chor3akara anya cAra indriya tathA maname sAmAnya avalokana | avadhidarzana - yaha divya darzana hai jo AtmAhI ke dvArA avadhijJAnakI taraha hotA hai / jitanA darzanaguNa pragaTa rahatA hai utanA puruSArtha hai | svabhAvarUpa jJAnako kevalajJAna, svabhAvarUpa darzanako kevaladarzana kahate haiM / isa taraha sarva jJAna pAca prakAra va darzana cAra prakAra hai| mohanIya karmake Dho bheTa hai- darzana mohanIya aura cAritra mohanIya | darzana mohanIya samyakta guNako ghAta karatA hai| jabataka yathArtha pratIti AtmA aura anya padArthoMke satya svarUpakI na ho tabataka samyakta - guNakA viparIta bhAva mithyAsa pragaTa rahatA hai / jana isa mithyAtva Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ adhyAya duusraa| [45 bhAvakA bahuta jora hotA hai taba isa prANIko dharmakI tarapha, satya AtmakalyANakI tarapha ruci nahIM hotI hai| yaha sasArake viSayabhogoMkA hI premI banA rahatA hai| vairAgya bhAva va zuddha AtmAkA zraddhAna nahIM jAtA hai / gaha banAnI hokara apane satya mvabhAvako bhRle rahatA hai| deva va karmakA udaya sadA ekamA nahIM rahatA hai / jaba kabhI darzanamohanIya karmakA udaya maMda paDatA hai taba kucha 2 lakSya dharmakI tarapha jAtA hai| jJAnake sAdhaka matya Agamave. abhyAsase va satya dharmApadegaka guruka upadeza naba kucha samajha bahatI hai aura yaha abhyAsI tatvoMkA vArabAra manana karatA hai, apane jJAna va vIryake puruSArthako kAmama letA hai taba miyAnya bhAva palTa kara samyakta guNa prakAza ho jAtA hai| samyakta guNakA prakAza honA eka aura paramavAlyANakArI puruSArthakA lAbha ho jAnA hai / jaya taka samyakta guNa pragaTa nahIM hotA hai tabataka mithyAtva bhAva vibhAva banA rahatA hai| isa mithyAtva bhAvake kAraNa saMmArI AtmA apanako mRle rahatA hai, moha mamatAme phaMsA rahatA hai| cAgtri mohanIya-karma cAritrako yA gAta bhAvako ghAta karatA hai taba isa karmaka udayame krodha, mAna, mAyA, lobha cAra kapAyoMmese koI kapAya bhAvako mailA banAya rahatI hai| ye cAroM hI kapAya AtmAkI vairI hai| inakA bhI udaya madA ekamA nahIM rahatA hai| ina kapAyoMke udayakA asara cAra tarahakA hotA hai-tIvratara, tIvra, maMda, maMdatara / darzana mohanIya va cAritra mohanIya donoMkA udaya AtmAke bhAvoMko vikArI va matavAlA banA detA hai| bhItarI daiva yahI bAdhaka hai / jJAna, darzana, vIrya, guNa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] ....jainadharmameM daiva aura puruSArtha / .. jaba pUrNa zuddha jJAna darzana pragaTa hotA hai taba pratyakSa AtmAkA sAkSAt jJAna va darzana hotA hai taba atIndriya AtmAmeM thiratA anaMtavIryake guNa dvArA hotI hai / mohake kSayase samyakta cAritra guNa zuddha pragaTa hotA hai taba hI anaMta zuddha sukha guNakA prakAza hotA hai / jabataka inakA udaya hotA hai va tIna karma jJAnAvaraNa darzanAvaraNa va aMtarAyakA kSayopazama yA jitanA uDhaya nahIM hotA hai utanA azuddha yA apUrNa sukha guNa pragaTa rahatA hai| jahAtaka pUrNa zuddha anaMta sukha guNa na jhalke vahAtaka svabhAva na hokara vibhAva rahatA hai / usa vibhAvarUpa sukhake tIna bheda sAsArika azuddha dazAma pragaTa hote hai-(1) indriyajaniMta sukha / rAgI jIva rAgame indriyake bhogoMko jAnakara usa bhogame apane vIryase tanmaya ho jAte hai taba rati karanese atRptikArI sukha vedana hotA hai yA kabhI manase iSTa padArthoMkA cintavana karake bhI sarAga sadoSa sukhakA anubhava hotA hai| (2) dukhakA anubhava java iSTa padArthakA viyoga hotA hai va aniSTa padArthokA saMyoga hotA hai taba indriya yA mana dvArA unakA jJAna hote hue vIrya dvArA usa kaSTako bhogA jAtA hai| isame arati bhAvake dvArA sukha guNakI malIna dveSa rUpa avasthA pragaTa hotI hai isIko duHkha, kleza, kaSTa yA zoka kahate hai| (3) samyaktake cAritra guNake kucha aMza zuddha honepara jaba AtmajJAnI indriyoMse va manase upayogako haTAkara apane hI zuddha AtmAke svarUpame joDatA hai aura AtmAnubhava jhalakAtA hai taba AtmIka sukhakA vedana hotA hai| yaha sukha saccA hai to bhI zuddha va pUrNa na honese vibhAva hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..mricanasshare adhyAya duusraa| , . [49. . isa taraha deva yA karmakA pravAharUpase anAdikAlIna saMyoga isa saMmArI AlAke sAtha horahA hai| isIliye svAbhAvika guNa zuddha tathA pUrNa pragaTa nahIM haiM. apUrNa va azuddha jJAna, darzana, samyakta, cAritra, vIrya va mukha guNa prATa hai isIliye inako 'vibhAva kahate haiN| mohanIya karmakA phala madirAke samAna moha yA pramAda yA aMsAvadhAnI yA kaSAya bhAvoMko paidA kara denA hai| una mohamaI vibhAvoMke kAraNa sAdhAraNa rUpase jAke prANI apanI AtmAke mUla zuddha svabhAvako bhUle hue hai va saMmAraka bhItara phaMse hue ahaMkAra mamakAra kara rahe haiN| karmaka palase jo AmAke vibhAva DhagA hotI hai vahI meM haiM, yaI ahaMkAra hai / jaise-meM krodhI, maiM mAnI, maiM mAyAvI, maiM lobhI, maiM sukhI, maiM dukho| jo vasnu apanI nahIM hai para hai usako apanI mAnanA mamakAra hai| jaise-mega zarIra hai, merA ghara hai, merA parivAra hai, merA putra hai, merA grAma hai, mega deza hai, merI saMpatti hai, isa 'ahaMkAra mamakArameM phaimA huA rAta dina kApanakA bhAva kiyA karatA hai| yadyapi nizcayase yA mvabhAvase yaha AtmA para bhAvakA yo para patArthakoM karanevAlA nahIM hai taubhI moTI annAnI jIva aisA mAnA karatA hai-maiMne zubha yo azubha bhAva kiye, maiMne prANiyoMko dukha va mukha pahuMcAyA, maine malA kiyA mana burA kiyA, maiMne ghaTapaTa makAna gahanA vartana Adi banAyA, ni tapa kiyA, maina japa kiyA, maiMne dAna kiyA, maiMne pUjA kI, maine paropakAra kiyA; isa taraha apane AtmAko para yA azuddha bhAvIkA kA mAnA karatA hai| tathA vyavahArameM aisA hI.kahA jAtA hai va 10. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .92] . - jainadharma daiva aura puruSArtha / ... paTaNA nahIM kara sakate haiN| jagatake prANiyoMkA vibhAga prANoMkI apekSA nIce prakAra hai. prANa daza hote hai-pAca indriya prANa, kAya bala, vacana bala, mana vala, prANa, Ayu, ucchvAsa / jinase koI jIva sthUla zarIra meM jAkara kucha kAma kara sake una zaktiyoM ( Vitalhtaes ) ko prANA kahate haiN| ekendriya prANI jaise pRthvIkAyadhArI, jalakAyaghArI. agnikAvadhArI, vAyukAyadhArI, vanaspatikAyaghArI, Vogtables ina pAMca prakArake sthAvara kAyavAloM ke eka sparzanaindriya hotI hai, jisase chU karake hI jAnate hai / inake cAra prANa pAe jAte hai-1 sparzanaindriya, 2 kAyabala, 3 Ayu, 4 ucchvaas| dvIndriya prANI-jaise laTa, kecuA, kaur3I, saMkha, sIpa / inake sparzana va rasanA do indriyAM hotI haiM, ye chUkara va khAkara jAnate haiN| inake prANa chaH hote hai / ekendriyake cAra prANoM meM resanA indriya va vacanabala bar3ha jAte hai| : tendriya prANI-jaise cITI, khaTamala, jUM, inake sparzana, rasanA, nAka tIna indriya hotI hai| ye chUkara, khAkara va sUMghakara jAna sakte haiM inake prANa sAta hote haiM eka nAka indriya bar3ha jAtI hai| .. caundriya prANI-jaise makkhI, bhauMrA, pataMga, mir3a inake sparzana, raMsanA, nAka, AMkha cAra indriyeM hotI haiN| ye chUkara, khAkara, sUMghakara va dekhakara jAna sakte hai| inake prANa ATha hote hai| eka AMkha baDha jAtI hai| pendriya prANI asainI-jaise pAnImeM rahanevAle koI 2 . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 jainadharmameM deva aura puruSArtha / 2-taijasa vargaNAeM" inase taijasa zarIra (vijalIkA zarIra) Eelectrical body banatA hai| yaha zarIra kArmaNa zarIrake sAtha-sAtha rahatA hai| 3-manovergaNAeM-inase dravya mana mind organ hRdayake sthAnameM ATha pattoMke kamalake AkArakA banatA hai| isase tarka zaktimeM madada milatI hai| bhASA vargaNAeM-inase ganda yA bolI yA AvAja mAnatI hai| 5-AhAraka vargaNAeM-inase tIna garIra banate haiN| audArika-manuSya va tiryacoMkA sthUla zarIra, kriyika-deva tathA nArakiyoMkA sthUla zarIra, AhAraka-sAdhukA divya zarIra jo vizeSa tapase banatA hai| daza prANadhArI mAnava janmase lekara maraNa taka ina pAMcoM prakArako vargaNAoMko hara samaya grahaNa karatA rahatA hai| AtmAme eka yogazakti hai yahI khIMcanevAlI zakti hai| isake dvArA apane Apase vargaNAeM khiMcakara AtI hai| loka saba jagaha ina pAcoM prakArakI vargaNAoMse pUrNa bharA hai| jaise garma lohA pAnIko khIMca letA hai yA cumbaka pASANa-loheko khIMca letA hai vaise yogazakti inako khIMca letI hai| - yogazaktikI tIvratA yA prabalatAse adhika vargaNAeM khiMcatI haiM, usakI maMdatAse yA nirvalatAse thor3I vargaNAeM khiMcatI hai| yogAbhyAsI tapasvIke bahuta vargaNAeM khiMcakara AtI haiM / ekendriya sthAvarake bahuta kama AtI haiM, kyoMki usakI yogazakti nirvala hai| ina pAMcoMmeM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neveenraarim m er.marewewwreservmwwwin adhyAya tiisraa| [57 sabase sUkSma va sabase adhika zaktidhArI karmiNa vargaNAeM haiN| . taijasa vargaNAmeM jitane- paramANuoMkA baMdha hai usase anaMtaguNe paramANuoMkA baMdha kArmaNa vargaNAmeM hai / jaina siddhAntameM saMkhyAkA alpabahuta mAtra batAneke liye saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta aise tIna meda kiye haiN| manuSyakI buddhimeM Ane yogya gaNanA saMkhyAta taka hai, zeSa do adhika adhika haiN| taijasa vargaNAko bijalI yA electric kA skaMdha samajhanA caahiye| . vijalIkI zakti se kaise 2 apUrva kAma ho rahe haiM yaha vAta Ajakalake vijJAnane pratyakSa banA dI hai| hajAroM kosa dUrakA zabda suna ghar3atA hai, havAI vimAna calate haiM, betArakI khabareM jAtI haiM, taba kArmaNa vargaNAmeM AzcaryakArI zakti honI hI cAhiye taba hI pApa puNya karmamaya kArmaNa zarIrase ,saMsArI prANiyoMkI vicitra avasthAeM hotI haiN| kArmaNa zarIrake bananekA upAdAna yA mUla kAraNa kArmaNa vargaNAeM haiN| nimitta kAraNa AtmAkI yogazakti va moha bhAva yA krodhAdi kaSAya bhAva yA rAga dveSa moha haiN| mana vacana yA kAyake halana calanase AtmAke pradezoM meM yA AkArameM kaMpanI hotI hai, lahareM pragaTa hotI haiM, isa Atma parispaMdako dravyayoga kahate hai| usI kAla yogazakti vargaNAoMko khIMcatI haiN| isa zaktiko bhAvayoga kahate haiN| ye khiMcakara Ae hue karma pahalese sthita kArmaNa zarIrake sAtha baMdha jAte haiN| unake baMdhanemeM tIvra, tIvratara, maMda, maMdatara kaSAya bhAva nimitta kAraNa hote haiN| kaSAya sahita yogase jo karma Ate haiM usako sAMparAyika Asrava kahate haiM, kyoMki ve Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM deva aura puruSArtha 42 katha 3 - bedanIya, 4 - mohanIya, 5 - Ayu, 6 - nAma, 7-gotra, 8-aMtarAya / ke nimitta kAraNa saMsArI prANImeM honevAle yoga va kaSAya hai / vizeSa jAnaneke liye haraeka karmake baMdhake kAraNa ina ATha karmo M 71 141 nIce likhe bhAva hai : 1 60 """ * '1 - pradoSa bhAva - tatvajJAnakI va mokSamArgakI upakArI bAteM 1 jJAnAvaraNa tathA sunakara yA jAnakara bhAvoM meM prasanna hokara dveSabhAva darzanAvaraNa ke kAraNa yA dRSTabhAva yA malInabhAva yA paizUnyamAva, IrSA - " 1 11 , *vizeSa bhAva | mAva rakhanA / . ! 2 - nihnana -- Apa jAnate hue bhI kahanA ki hama nahIM jAnate haiM, apane jJAnako chipAnA / jJAnake chipAne meM dUsarA koI usa jJAnakA lAbha nahIM le sakegA, yaha doSa hogA / 34 * 111 mAtsarya -- IrSAbhAvase jJAnadAna nahIM karanA / dUsarA mI jAnakara mere barAbara ho jAyagA, merI pratiSThA ghaTa jAyegI yA merA svArtha sAdhana nahIM hogA / h ; F 1: 56 " 8 - antarAya -- jJAnadarzana ke kAraNoMko bigAr3anA, jJAnake . , prakAzameM vighna karanA, jJAnakI vRddhi na hone denA, zAstroMko na dikhAnA, byes K pracAra meM tana mana dhanakA lagAnA / " a [ 11 5- AsAdana - dUsarA koI jJAnakA prakAza karanA cAhatA hai 15. usako manA karanA, na kahane denA, jJAnIkA vinaya na karanA, guNa 8 1 1 13.7 prakAza na hone denA / , 1 6 - upaghAta -- yathArtha jJAnakA kuyuktiyoMse khaNDana karanA, - 11 3. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tiimraa| ...... ........khani.tammana . satyako asanya rahaganA / jJAnadarzanake prakAzama sarva hI doSa ina kauke paMcaka kAraNa haiM / . . . . duHsaphaladAyaka ' asAtAvedanIya' karmake bandhake vizeSa bhAva / (1) duHkha-mdayaM duHkhI honA, dUsaroMko duHkhI karanA yA aise kAma karanA va aisI bAteM karanA jisase Apa bhI dukhI ho va damageko bhI dukha ho| (2) zoka-hitakArI vastukaM na honepara va viyoga hojAne ra goka svayaM karanA yA dUmareko zokita karanA yA isa taraha vartanA, jisase Apa va dRmare donoM zokti hoN| (3) tApa-apayaza Adi buga phala honeke kAraNa antaraMgoM tIva stApa vidita karanA yA dusareko saMtApita kara denA, yA aisA vyavahAra karanA jimse Apa bhI pazcAtApa kareM va dumare bhI pazcAttApa ke. yahA bhAvoM meM somapana rahatA hai| (1) Amandana-bhItarI kaSTako rokara, AMsU bahAkara pragaTa karanA yA dUsareko rulA denA, yA aisA vartana karanA jisase Apa bhI vilApa kare va dUsare bhI roveN| (5) vadha---svayaM apane indriyAdi prANoMkA ghAta karanA. yA damaroMke prANa lenA yA aisA vartAva karanA jisase Apa bhI mare va dasara bhI mAre jaaveN| . . . . . . (6) paridevana-aisA rudana karanA yA rulA denA yA Apa va dUsare TonoMko rulyanA jisase sunanevAloMke bhAvameM dayA hojAve va Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / / ARMANIRAM antar vyavahAra karanA, tathA saMsArako baDhAnekA zraddhAna rakhanA, nAstika bhAva rkhnaa| cAritraguNaghAtaka 'cAritramohanIya', karmavandhake vizeSabhAva / : (1) krodha, mAna, mAyA, lobhakI tIvratA rakhanI / . ., (2) apane va dUsaroMme tIvra kaSAya bhAva paidA kara denA / / (3) tapasI sAdhuoMke vratoMmeM dUSaNa lagAnA / (4) sakleza bhAvase tapa yA vrata karanA / (5)satyadharma AdikA hAsya karanA, bahuta haMsI va bakavAda krnaa| (6) dharmase aruci rakhakara khela kUdameM magana rahenau / / (7) dUsaroMme pApameM rati va dharmase arati utpanna kara denA / (8) apane va dUsaroM meM zoka bhAva paidA kara denaa|| (eM) svayaM bhayabhIta rahekara dUsaroMmeM bhaya paidA kara denA / / (10) zubha kAmoMse glAni karanA / (11) kAmavikArakI tIvratA rakhanI / narakagatimeM roka rakhanevAle 'narkaAyuke' baMdhake bhAva / (1)prANIpIDAkArI anyAyapUrvaka bahuta vyApArarvaArambha krnaa| (2) dharmase vimukha hokara saMsArameM bahuta mamatA va murchA rkhnii| (3) hiMsA, jhUTha, corI, ratrI ramaNa va viSayabhogake prati gRddhabhAva rakhanA / . (4) duSTa raudra hiMsAkArI dhyAna rakhanA / tiryaMcagatimeM rokarakhanevAle 'tiryaMca Ayu'karmakeM baMdhakai vishessbhaav| __ (1) mAyAcAra karanA, kuTila pariNAma rakhanA, parako ThaganA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ver-ra. . . . . . . . . . .ran 68] jainadharmameM deva aura puruSArtha / nIca gotra, asAtA vedanIya karmakA baMdha hogaa| jaba zubha bhAva hogA sama zubha Ayu, zubha nAma, ucca gotra va sAtAvedanIya karmakA bandha hogA kiMtu cAra ghAtIya karmakA baMdha haraeka zubha yA azubha bhAva AtmAke svAbhAvika zuddha bhAvakA ghAtaka hai / isataraha haraeka prANI haraeka dazAmeM kabhI sAta prakAra kabhI ATha prakAra karmAkA baMdha kiyA karatA hai| apane hI azuddha bhAvoMse daivakA svayaM saMcaya hojAyA karatA hai| ina hI azuma va zubha bhAvoMko vata neke liye jaina siddhAMtameM lezyA gaLa kAmameM lAyA gayA hai jisakA artha hai leyaa| "karmaskandhai. AtmAnaM limpati iti lezyA ", athavA "lipyate prANI karmaNA yayA sA lezyA" jisake dvArA AtmA kA~se lipe yA baMdhe yA saMsarga pAye vaha leNyA hai| mana, vacana, yA kAyakI pravRttiko jo kapAyase raMgI ho yA na raMgI ho lezyA kahate hai| kaSAyake udayake cha bheda hai-tInatama, tIvratara, tIva, manda, mandatara, madatama / isaliye lejhyAke bhI cha bheda hai-kRSNa, vIla, kApota, pIta, padma, zukla / kAlA, nIlA, bhUrA (kApota), ye tIna raMga azubha bhAvoMke dRSTAta hai| azubhatama kRSNa, azubhatara gIla va azubha kApota lezyA hai| pIta padma (lAla), zulla ye tIna zubha bhAvoMke dRSTAta haiN| mandakapAyarUpa zubha bhAva pIta hai| maMdatara kakSAya zuma bhAva padma hai, mandatama kapAyabhAva yA kapAya rahita yoga zukla lezyA hai / ina lezyAoMke bhAvoMko samajhaneke liye eka dRSTAMta prasiddha hai| chaH lezyAke mAvoMko rakhanevAle cha. AdamI eka vanameM yAmake vRkSako dekhate hai taba kRSNa lezyAvAlA jaDamUlase vRkSako kATa Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAYANE.ME.... adhyAya tiisg| ....... kara Ama lenA cAhatA hai| nIla lejhyAvAlA jar3a chor3akara dhar3ase kATakara Ama lenA cAhatA hai| kApota lezyAvAlA bar3I 2 zAkhAeM tor3akara Ama lenA cAhatA hai| pIta lezyAvAlA Amake gucche tor3anA cAhatA hai| padma lezyAvAlA pakka Ama hI tor3anA cAhatA hai| zukla lezyAvAlA nIce gire hue AmoMko hI khAnA cAhatA hai| haraeka buddhimAna prANI apane bhItarake bhAvoMse apanI lejhyAkA yA azubha tathA zubha bhAvoMkA patA lagA saktA hai| ATha karmAka uttara bhAvoMka honameM bAharI nimitta prabala kAraNa par3ate haiM, bhed| isaliye uttama saMgatikA vicAra sadA karate rahanA . caahiye| ATha kamaki uttara bheda 148 haiN| unakA jAnanA bhI jarUrI hai| jJAnAvaraNa karmake 5, darzanAvaraNa karmake 9, : vedanIyake 2, mohanIyake 28, Ayu karmaka 4, nAma karmake 93, gotra karmake 2, aMtarAyake 5 kula 148 haiN| 5-jJAnAvaraNakI uttrprkRti|| (1) matijJAnAvaraNa-jisake udayase matijJAna (pAMca iMdriya tathA manase honevAlA sIdhA jJAna) na hoske| 5 (2) zrutajJAnAvaraNa--jisake udayase zrutajJAna (matijJAnase jAne hue padArthase anya padArthakA jJAna) na hoske| (3) avavijJAnAvaraNa-jisake udayase avadhijJAna (eka divyajJAna) na hoske| (4) manAparyaya jJAnAvaraNa-jisake udayase manaHparyaya jJAna. (eka divyajJAna ) na hoske| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / / 9 nokaSAya-kucha kapAya jo kapAyake uThyake sAtha kAma kre| 1-hAsya-jisake udayase hAsya pragaTa ho| 2-rati - jisake uDhayase indriyoM ke viSayoMme rAga ho| 3-ati-jisake udayase viSayoMmeM aruci ho-dveSa ho / 4-krodha-jisake udayase krodhabhAva ho|| 5-bhaya-jisake udayase udvega yA bhaya ho| 6-jugupsA-jimake udayase dUsarese rAni yA ghRNA ho| 7-strIveda-jisake udayase strI saMbandhI kAmabhAva ho| 8-puveda-jisake udayase puruSa sambandhI kAmabhAva ho| 9. napuMpakaveda-jimake udayase strI purupake mizra kAmabhAva ho| 4-Ayu karma-nAraka, tiryaca, manuSya, deva ina cAra gatiyoMmeM rokanevAle cAra Ayukarma hai| ekedriyase paceMdriya pazu taka tiryaca gatime haiN| 93-nAmakarma 4-ti-jisake udayase nAraka, tiryaca, manuSya, devagatimeM jAve va vahAMkI avasthA prApta kre| 5-jAti-jisake udayase ekasamAna dazA ho / ve pAMca haiMekeMdriya, dvendriya, tendriya, caundriya, paMceMdriya / 5-zarIra-jisake udayase zarIrakI racanA ho| pAMca zarIroke yogya vargaNA grahaNa ho| audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kaarmnn| manuSya, tiryoMkA sthUla zarIra audArika hotA hai / devanArakyioMkA sthUla zarIra vaikriyika hotA hai / AhAraka divya zarIra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - va adhyAya tIsarA / 73 yogiyoMka banatA hai / taijasa kArmaNa do sUkSma zarIra saba saMsArI prANiyoM ke hote haiN| 3-ahApAMga-ovArika, baiMkriyika, AhAraka zarIroMmeM jisake udayase aGga va upAGga bneN| 1-nirmAga-jisake udayasa aGga upAGgoMka sthAna va pramANa bne| 5-baMdhana-jisake udayasa pAMcoM zarIrAka yudala paraspara bNdhe| 5-bAta-jisake udayase pAMcoM zarIki pudgala chidrarahita 'mila jaaveN| 6-samyAna-jisake udayase zarIroMkA AkAra bane / ve thAkAra chaH prakAra haiM samantunna saMsthAna-zarIra suDaula sAMcaM DhalA jaisA ho| nyagrodhArimaMDala saM0-zarIra vaTavRkSaka samAna Upara bar3A nIce choTA ho| svAti saM0-zarIra sapaika vilake samAna Upara choTA nIca bar3A ho| kunjaka saM0-zarIra kubar3A ho, pITha uThI ho / vAmana saM0-zarIra vonA va choTA ho| huMDaka, saM0-zarIra vaDIla va kharAva ho| 6-saMhanana-jinake udayase dvandriyAdi trasa tiryaca va mAna. bA~ke zarIrake bhItara haDDIkI vizeSatA ho / ve cha prakAra haiM vanapamanArAca saMhanana-vana (hIroMke samAna na midanavAle nayoMke nAla kIleM va hAi hoN| ' hA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EMAN 76] jainadharmameM deva aura puruSArtha / 1-Adeya-jisake udayasa prabhAvAna garIra ho| 1-anAdeya-~-jisake udayase prabhAhita zarIra ho| 1 yazaskIrti-jisake udayase uttama guNoMkA yaza phaile| 1-ayaszakIrti--jisake udayasaM subaga na ho| 2-tIrthakara - jisake udayase tIrthakara kevalI ho| jor3a 93--prakRti / 2-gotrakarma ! 1 ucca gotra-jimake udayasa lokapRjita bulama janma ho| 1 nIca gotra-jisake udayase lokanindya kulameM janma ho| 5-aMtarAya karma / 1 dAnAtagaya-jisake udayame dAna denA cAhe parantu de na ske| 1 lAbhAtarAya-jisake udayase lAbha honA cAhe parantu lAga na kara ske| 1-bhogAMtarAya-jisake udayase bhAganA cAhe parantu bhoga na kara ske| 1-upabhogAtarAya-jisake uDhayase upabhoga karanA cAhe parantu 'kara na ske| 1 vIryAtagaya-jisake udayase utsAha karanA cAhe parantu utsAha na kara ske| sarva 148 uttara prakRtiyA hai| inamese 68 puNya va 100 pApa prakRtiyA haiM / varNAdi 20ko puNya pApaprakRti / puNya va pApa donoMmeM ginate haiN| - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tiisraa| [77 pugya prakRtiyoMke naam| 1 sAtAvaMdanIya. : Ayu-tiryaca. manuSya, deva, 1 ucca gotr| 63 nAmakarmakI-manupyati manuSya, gatyAnupUrvI, devagati, devagatyAnurAga gadriyajAti. pAcazerIra, pAMca baMdhanaM, pAMca saMghAta, tIna agogA 20 zubha mpIrasa~gandhavarga, samacatuharmasthAna. vajravRSabhanArAca saMhananeM, aguru ghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa udyota, prazasta vihIyogati, varga bAda, paryaMta. pratyeka zarIra. sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yara kIrti. nirmANa, tIrthaka 68 / / 20 vAMdika myAnapara 4 ginanase va 5 bandhana 5 saMghAtako 5 gIrameM garmita karanese 68-26-12 puNya prakRtiyeM hotI hai| pApa prakRtima 47 ghAtIya (5 jA0+050+28 mo0+5 aMtarAya, narakayu, asAtAvaMdanIya, nIca gotra. 5 nAmakarmakI-naraka gati, narakAtyAnurvI, tiyacagati ticeMgatyAnupUrvI, ekendriya Adi cAra jAti, nyagrodha parimaMDalAdi pAMca saMmthAna. vardhanArAcAdi pAMca sahanana, 20 azubhavaNAdi. upaghAta. agantavihAyogati, sthAvA, sUma, arpayAmi, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, dumbara, anAdeya, ayNgrkiirti-100| 20 varNAdika sthAnabara lenese 100-16884rheNgii| 17 ghAtIyamaMsa mitha mohanIya, samyakta mohanIya do ghaTa jaaeNgii| kyoMki inakAya nahIM hotA hai| bandha mithyAtva darzana mohanIyakA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] jainadharmameM deva aura puruSArtha / hI hotA hai / samyakta honepara mithyAtvakaM tIna vibhAga hota haiN| taka 84-242 pApa prakRti raha jaaygii| cAra prakArakA caMdha____ mUla bandhake nimitta kAraNa azuddha AtmAke yoga va kapAyamAka haiN| inahIse cAra prakArakA vaMgha hotA he--prakRti, pradeza, sthiti, anubhaag| ina cAroMkA vandha eka sAtha hotA hai| karmavargaNAeM karmabaMdhakI upAdAna kAraNa haiM, unameM jJAnAvaraNAdi svabhAva paDanA prakRtibandha hai, haraeka prakRtiko kitanI vANAeM bandhI saMkhyA paDanA pradezavandha hai| ve bandhe karma kabataka AtmAko vilakula na choDeMge unakI maryAdA paDanA sthitibandha hai / unakA phala tIva yA maMda paDanA anumAgavandha hai| jaba kAya, yA vacana yA mana tInoMmese koI vartana karatA hai taba AtmAke pradeza sakaMpa hote haiN| isa sakampako dravyayoga kahate haiM taba hI AtmAke bhItara AkarSaga zakti karma va nokarmavargaNAoMko khIMca letI hai, yaha zakti bhAvayoga hai| yogazakti prabala honase bahuta adhika karma va nokavargaNAeM khiNcegii| yogazakti nirbala hotase thoDI nokarmavargaNAeM khiNceNgii| sainI paJcandriya naise mAnava AhAraka. taijasa, kArmaNa, bhApA, mana pAMca prakAra vaLaNAoMko hara samaya grahaNa karatA hai / kArmaNavargaNAko karma zeSa cArako nokarbha kahate haiM, yogoMkI vizeSatAse hI prakRti va pradezabandha hote haiN| kaSAyoMkI vizeSatAse sthiti, anubhAgabandha hote haiN| sthitibandhakA niyama-tirthaca, manuSya, deva Ayu ina tIna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n merranear . . . . .. . ..... . .. . 80] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / palya asaMkhyAta varSoMkA hotA hai usase bahuta adhika sAgarake varSa haiN| 48 miniTase eka samaya kama utkRSTa va 1 AvalI, 1 samayakA jaghanya annamuhUrta hotA hai| Akha palaka laganake samayase kama samayakA AvalI kahate hai / sainI paMceMdriya balavAna jIva tIvratama kaSAyase Ayu sivAya sAta karmAkI utkRSTa sthiti bAdhatA I, jabaki vahI jIva ati mandanama kapAyase unakI jaghanya sthiti sAdhatA hai| ekeMdriyAdi jIvoMkI apekSA sthiti bandhakA niyama yaha hai ki jaba sainI paMceMdriya jIva 70 koDAkoDI sthiti vAdhegA taba usI darzana mohanIya karmakI asainI paMceMdriya 1000 sAgara, caundriya jIva 100 sAgara, tendriya jIva 50 sAgara, dvendriya jIva 25 sAgara, ekeMdriya jIva-1 eka sAgara sthiti bAdhegA, isI taraha sarva karmokI sthitikA niyama hai| jaise jJAnAvaraNa karmakI utkRSTa sthiti sainI jIva 30 koDAkoDI sAgara baadhegaa| tatra asainI paceMdriya 1000. sAgara, caundriya jIva 31 sAgara, teMdriya 50 sAgara, dvendriya sAgara, ekeMdriya OM sAgara vaadhegaa| jisa karmakI jitanI sthiti paDatI hai usa sthitike samayoMmeM karmavargaNAeM AbAdhA kAla (prAcInakAla) pIche zeSa samayoMmeM hIna kramase baMTa jAtI haiM ve yadi kucha parivartana ho to usI vaTavAreke anusAra samaya samaya giratI jAtI hai| yadi bAharI nimitta anukUla hotA ho to phala pragaTa kara jhaDatI haiN| anukUla nimitta nahIM hotA hai to vinA phala pragaTa kiye hI jhaDa jAtI hai| jaise kisI karmakA baMba hote hue 6300 vargaNAeM baMdha va Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmameM deva aura puruSArtha / | 84 ] 154 ekatra karate haiM va svayaM hI una karmoM kA phala duHkha sukha bhoga lete haiN| kisI izvara ke bIca meM pahanekI jarUrata nahIM hai| hama hI karmo ke kartA haiM va hama hI unake phalake bhoktA hai / yaha hamArA vibhAva maya kArya hai, svabhAva nahIM / svabhAvase hama puNya pApa karmoke na kartA haiM na unake phalake bhoktA haiM / Hylll ty 1 tHtHt 148 karma prakRtiyAM hama ginA cuke hai, inakA baMdha adhika va kama sakhyAme nAnA prakArake jIvoMke hotA hai / jaisA 2 puruSArthI jIva kaSAyakA bala ghaTAkara vItarAga thA zAta pariNAmI hotA jAtA hai vaise vaise kama saMkhyA meM karmaprakRtie~ baMdhatI hai| saMsArI jIna caudaha zreNiyoM yA darajoMke dvArA unnati karate hue daiva yA karma ke bandhase chUTakara mukta yA zuddha caudaha guNasthAna | hote hai / jaise jaise darjA baDhatA hai, kapAyakI kAlasa yA malInatA kama hotI hai vaise vaise kama saMkhyAkI karma prakRtiyAM baMdhatI hai| kisa guNasthAname kitanI prakRtiyokA bandha hotA hai, isa bAta ke jAnaneke liye inakA jAnanA jarUrI / ina AtmonnatikI zreNiyoMke nAma isa kramase hai (1) mithyAtva, (2) sAsAdana, (3) mizra, (4) avirata samyakta, (5) deza virata, (6) pramattavirata, (7) apramattavirata, (8) apUrvakaraNa, (9) anivRttikaraNa, (10) sUkSmasAparAya, (11) upazAMtamoha, (12) kSINamoha, (13) sayogakevalI jina, (14) ayoga - kevalI jina / I inameM se deva aura nArakiyoMmeM pahale cAra, tiryacoMme pahale pAMca, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. arwmernamurvars............. 88] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / zukladhyAna rahatA hai| yahIMpara dUsarA zukladhyAna hojAtA hai. jisake prabhAvase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya tIna ghAtIya kA~kA nAga ho jAtA hai, taba cAroM ghAtIyase rahita hokara kevalI yAhanna ho sarvana kevalI jina nAma pAtA hai| (13) sayogakevalI jina-arahanta paramAtmA hokara dharmopadezakA prakAza va vihAra hotA hai| AtmA sarvana, vItagaga, hitopadezI kahalAtA hai| antameM tIsarA zulabhyAna hotA hai taba yoga sUkSma rahatA hai| (14) ayoga kevalI jina-yogarahita Ahanta paramAtmA bahuta alpa samayame cauthe zukladhyAnake dvArA zeSa cAra aghAtIya karmokA nAza karake mukta hokara sarva zarIroMse rahita siddha paramAtmA ho jAtA hai / guNasthAnoMse bAhara pUrNa kRtakRtya hojAtA hai| AThaveM guNasthAnale do zreNiyA hai (1) upazama zreNI jahAM cAritra mohanIyakA upazama hotA hai, kSaya nahIM hotA hai| usake guNasthAna cAra haiM-ATha, nau, daza, myAraha / upazAta mohase sAdhu phira nIce AtA hai, sAtaveM taka yA aura bhI nIce A sakatA hai| kyoki antarmuhUrta pIche kaSAyakA udaya hojAtA hai| (2) kSapazreNI jahA cAritra mohanIyakA kSaya kiyA jAtA hai| jo isa zreNIpara caDhatA hai vaha usI zarIrase mukta hotA hai| usake bhI cAra guNamthAna haiN| ATha, nau, daza, bAraha / usa zreNIpara caDhanevAlA gyArahako lAMca jAtA hai| kSINamoha hokara phira kevalI arahanta hojAtA hai / 16. ' guNasthAnoMmeM prakRti candha-148 karma prakRtiyoMmese,baMdhake Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] jainadharma meM deva aura puruSArtha / kathana aneka prakArake jIvoMkA samuccayarUpase hai| eka jIva eka prakArake bhAvase itane karma nahIM bAMdhatA hai / AThoM prakArake mUla karmoMkI uttaraprakRtiyoMmeM ekasAtha ekamamaya baMdhanevAle samUhako sthAna kahate hai | unakA kathana nIce prakAra hai ( 1 ) jJAnAvaraNa 5 bheTa haiN| pAMcoMkA eka sthAna hai / pAcoM hI prakRtiyA ekasAtha dAve guNasthAna taka barAvara baMdhatI rahatI haiM | -5 kA sthAna 10 veM taka / (2) darzanAvaraNake 9 bheda hai, isake tIna sthAna haiM9-6-4 naukA baMdha dUsare guNa0 taka phira styAnagRddhi nidrA nidrA, pracalA pracalA. tIna nidrA karma vinA cha kA baMgha apUrvaraNa ke prathama bhAga taka phira nidrA pracalA vinA cArakA hI vaMgha dasaveM guNanyAnataka hogA / 9 kA (2) taka 6 kA 8 taka 4 kA 10 taka / (3) vedanIyake 2 bheTa haiM eka samaya sAtA vA asAtA domaMse 1 yahI baMdha hotA haiN| chaThe guNa0 taka kabhI mAtA kabhI asAtAkA phira 1 sAtAkA hI baMdha 13 ve guNasthAna taka hotA hai / sAtA yA asAtA (3) taka sAtA 13 taka / ( 4 ) mohanIya karmake baMdhasthAna 10 daza haiM / 22, 21, 17, 13, 9.5. 4, 3, 2, 1 / ( 1 ) mithyAtva guNa0 me 22 kA sthAna 6 prakArase baMdhatA hai - 1 midhyAtva karma + 16 kaSAya bhaya + jugupsA - hAsya rati - yA zoka arati do yugalamese ekakA + tIna vedameMse 1 kA = 22 1 tIna veda x 2 zIlakI apekSA ve cha* prakAra isa taraha hoMge (1) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nxnium ...... .........Anirl 96] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / manuSya sahita hogaa| isa taraha 25 ke bandha 6 prakAra haiN| naM0 (3) 26 kA vaMdhasthAna / isake do prakAra hoMge (1) Upara 25 meme trasa aparyApta manupyAti manuSyagatyAnupUrvI paMceMdriya jAti mahanana agoMpAga ina 7 ko nikAla kara myAvara payApta. tiryacagati, tiryagatyAnupUrvI, ekeMdriya ucchvAsa, paravAta. Atapa ina AThake joDanese 26kA baMdha hogA / ekeMdriya paryApta Atapa mahita hogaa| (2) Upara 16 maMse Atapa nikAlanesa va udyAna bahAnase 26 kA vevasthAna ekeMdriya paryata udyota mahita hogaa| naM0 (4) 28 kA baMdhasthAna / isake 2 prakAra hoge naM01 prakAra---devagati sahita prakRti taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, aguslaghu, upadhAta, nirmANa, varNaTi 4, traya bAdara, paryApta, pratyeka. sthira asthiramase eka. zubha azubhamese eka. subhaga, Adeya, yA ayazamese eka, devagati, devagatyAnupUrvI, paMceMdriya, vaikriyika zarIra. vaikriyika aMgopAga, prathama saMsthAna, lusvara, prazasta vihAyogati, ucchvAsa, paraghAta / naM0 2 prakAra-2 pUrvokta taijasa Adi. trasa bAdara, paryApta pratyeka, asthira, azubha, durgama, anodaya, ayaga, narakagati, narakagatyAnupUrvI, paMcendriya, vaikriyika zarIra, vaikriyika aMgopAga, huMDaka saMsthAna, dusvara, aprazasta vihAyogati, ucchvAsa, paraghAta / inakA bandha narakagati sahita hogaa| naM0 (5) 29 kA baMdha sthAna / inake 6 prakAra hoMge naM0 1-navapUrvokta (28) meM kI taijasa Adi) trasa, bAdara, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tiisraa| paryApta, prAyeka, sthira asthiAnase eka, zubha azubhameMse eka, durbhagTa, anAdeya, yaza ayAsa eka. tithaMcagati, ticagatyAnupUrvI, 2 indriya, audArika zarIra. audArika aMgopAga, huDaka saMsthAna, asaMpAla maMinana, dambara, aprazamna vihAyogati, ucchvAma, paraghAta, inakA nya 2 indriya paryApta sahita hogaa| naM. 2 prakAra-uparokta prakArameMse 2 indriya nikAla kara tIna indriya milAnase 20 kA bandha tIna indriya paryApta mahina hogaa| naM. 3 prakAra-uparokta 29 mese tIna indriya nikAlakara cauDandriya milAnase 29 kA baMdha cauindriya paryAptake sahita hogA / naM.4 prakAra--uparokta 29 meM cauDandriya nikAlakara paMcandriya milAnase 20 kA baMdha paMcandriya paryApta tiryava sahita baMdha hogA parantu yahAM vizeSatA yaha hai ki sthira asthira se eka, sumaga darbhagamase eka, zubha azubhameMse eka, Adeya anAdeyameM se eka, yA ayazase eka, 6 saMsthAnamase eka, 6 saMhananamese eka, susvara hamvaramase eka. apragasta pragasta vihAyogatimese eka, kisIkA kaba kisI jIvake hogaa| naM05 prakAra-uparyukta 29 mese tiryacagati, tiryaca gatyAnupUrvI nikAlakara manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI milAnese 29 kA baMdha manuSyaparyApti sahita hogaa| naM06 prakAra-9 taijasa Adi trasa, bAdara, pratyeka, paryApta sthira asthirameMse eka, zubha azubhamese eka, subhaga, Adeya, yaza Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Seawar.varsunt mararamicMuml.se 10.] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / naM05-dezavirata 28 devasahita, 29 deva tIrtha sahita aise 2 sthAna hoNge| naM0 6-~-pramatta 28 devasahita, 20 deva tIrtha sahita, aise 2 sthAna hoNge| naM0 1-apramatta 28 devamahita, 29 deva tIrtha sahita, :30 AhAraka sahita, 31 AhAraka tIrtha sahita aise 4 sthAna hoNge| ___ naM08--apUrvakaraNa 7 veke 4 baMdhasthAna tathA eka yA aise 5 bandhasthAna hoNge| naM0 9 anivRttikaraNa eka yazakA sthAna hogaa| naM0 10 sUkSmasAMparAya yazakA eka sthAna hogaa| naM0 7 gotrakarma-isake do bheda haiM-1 nIca gotra, 2 ucca gotra / eka jIva eka samayamai Dhomese eka sthAna koI vaadhegaa| saM0 8 antarAyakarma-isake 5 bheda haiM-5 prakRtikA sthAna mithyAtva guNasthAnase 10 veM guNasthAna taka bandha hogaa| isa taraha 8 karmoMkI ucca prakRtiyoMke bandhasthAna jAnane yogya hai| nIce yaha . nakzA diyA jAtA hai jisase vidita hogA ki 15 vandha yogyaH prakRtimeMse haraeka guNasthAnameM eka jIva eka samaya kitanI prakRtiyAMkA candha karegA . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - o | ar x 2 , 5 | 9 w x w x x - guNa jA0 | darza0 veda0 | moha0 Ayu nAmakarma gotra anna jo 1 / 22 / 1 23-25-26-28-29-301, 5 67-69-70-71-73 740 1/21 | 1 28-29-30 1571-72-73 17 / 028-29 1/5 63-64 28-29-30 1564-65-66 128-29 1/560-61 28-29 28-29-30-30 1556-57-58-59 / 28-29-30-31-1 | 15 55-56-57-58-26 15 22-21-20-19-18 w w 0.0 6m . systry x x w adhyAya tiisraa| x unido x - x x x x o . o 1.00 o r... 0 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merrermanwerarmimran.. 10 monexanem 6 pramatta 104] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / 5 AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAga, styAnagRddhi nidrA nidrA, pracalA, pracalA 17 apramatta 4 samyaktva pra0, ardhanArAca, kIlita, sapATikA saMhanana 8 apUrvakaraNa 6 hAsya, ni. arati, goka, bhaya. jugupsA, 9 anivRttikaraNa 6 strI, puruSa, napuMsakaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA 10 sUkSmasAparAya 1 saMjvalana lobha 12. upazAMta moha 2 vajranArAca, nArAca saMhanana 12 kSINamoha 16 nidrA, pracalA, jJAnAvaraNa 5. darzanA varaNa 4, antarAya 5 13 sayoga kevali 29 vajravRSabha nArAca saMhanana, nirmANa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, dusvara, prazasta vihAyogati, aprazasta vihAyogati, audArika zarIra, audArika aMgopAga, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, 6 saMsthAna, 4 varNAdi, agurulaghu, upaghAta, paraghAta. ucchvAsa, pratyeka zarIra 14 ayoga kevali 13 vedanIya 2, manuSyagati, manuSyAyu, / paMcendrI, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yaza, tIrthakara, ucca gotra 122 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tIsarA / [ 105 11111 -p - gys- 11 nIce aba yaha batAte haiM ki kisa guNasthAna me kitanI prakRtiyokA udaya hotA hai tathA 128 meMse kisakA udaya nahI hotA hai| arthAt anudaya hotA hai - aura kitanekI vyucchitti hotI hai / anudaya udaya udaya prakRti prakRti vyucchitti sakhyA mukhyA sakhyA mithyAtva 5 117 5 guNasthAna mAmAdana 11 111 mizra 22 100 avirati 18 104 dezavirati 35 pramatta 41 apramatta apUrvakaraNa ativRtti sUkSma sA0 46 w 56 62 upagAta moha zrINamoha sayAMga kevalI ayoga kevali 110 63 65 80 87 81 76 72 66 60 59 57 42* 12 ? 27 www 4 6 1 2 16 30 w 12 vivaraNa anudaya tIrthaMkara, AhAraka zarIra, AhAraka agopAMga, mizra, samyakta 11 = 10+ narakagatyAnupUrvI 02 = 20 + tiyeca manuSya devagatyAnu0 23 - 1 mizra = 22 18=23-4 gatyAnupUrvI 1 samyakta= 18 41=43 - AhAraka zarIra, AhAraka agopAMga 80-81 - 1 koI vedanIya 30=29+1 koI vedanIya noTa -- do vedanIyameMme 1 mayAMgI guNa0 meM vyucchinna hojAyagI bAkI 1 rahanese 12 vyucchinna hoNgii| pahale nakomaM 13 nAnA jIvoMkI apekSA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -AIRememorrarmiremer-msmom rrrrrammam 108] jainadharmameM deva aura puruSArtha / hosakatA hai, yA bhayakA akele yA jugupsAkA akele uDhaya hosattA hai athavA jugupsA bhaya donoMkA kisI jIvake udaya nahIM hosktaa| naM0 1-mithyAtra guNasthAnameM 4 udayasthAna hoNge| 109-9-8 / naM. 1 (10 kA) mithyAtva prakRti 1 anaMtAnubaMdhI Adi krodha yA mAna yA mAyA yA lobha 4 3 vedameMse 1 veda hAsya rati yugala yA zoka arati yugalameMse bhaya jugupsA naM0 2-(9 kA ) uparyukta 10 meMse jugupsA vinA . naM. 3-uparyukta 10 mese bhaya vinA naM 4-uparyukta 10 meMse bhaya jugupsA donoM vinA 8 2 sAsAdana guNasthAna-~yahAM mithyAtvakA udaya na hogA, udayasthAna 4 hoNge| 9-8-8-7 naM0 1-4 anaMtAnubaMdhI Adi krodha yA mAna yA mAyA yA loma 3 vedameMse 1 veda hAsya rati yA zoka aratimese bhaya jugupsA naM0 2-uparyukta 9 meM jugupsA vinA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tIsarA / naM0 3 uparyukta 9 meM bhaya vinA naM0 4 9 meM bhaya jugupsA vinA "" 3 mizra guNasthAna ----yahAM mizra darzanamohakA udaya hogA, anaMtAnuvandhI kaSAyakA udaya na hogA, udaya sthAna 4 hoMge / 9 wo 8-8-7 / naM0 1 - mizra prakRti naM0 3 3 vedoM se veda hAsya rati yA zoka aratimese bhaya jugupsA naM0 3. naM0 4. 1 -apratyAkhyAna, pratyAkhyAna, saMjvalana krodha yA mAna yA mAyA yA lobha 3 [ 109 C 11 8 naM0 1 - samyakta prakRti 3 apratyAkhyAnAdi krodha, mAna, mAyA yA lobha 3 vedamese hAsya rati yA zoka aratimese eka bhaya jugupsAmeMse mov 1 naM0 2 - uparyukta 9 meM jugupsA vinA 9 meM bhaya vinA 9 meM bhaya jugupsA vinA 33 4 avirati samyakta - yahA vedaka samyaktva sahita jIvake samyakta mohanIkA udaya hogA, isa apekSA 4 udayasthAna hoMge / 9-8-8-7 WW rla V v2 3 1 lava Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MALINIRMAnkrani... uncannuar-ne 112] ' jainadharmameM daiva aura puruSArtha / naM0 2 uparyukta 6 meM jugupsA vinA naM0 3- 6 meM bhaya vinA naM0 4-, 6 meM bhaya jugupsA vinA 4 9 anivRttikaraNa-isake prathama bhAgameM hAsyAdi 6 nokapAyakA udaya na hogA, udayasthAna 1-2 prakRtikA hogaa| naM. 1-saMjvalana krodha, mAna, mAyA yA lobha 1 3 vedameMse dUsare bhAgame vedakA udaya nahIM taba ekakA udayasthAna hogaa| sajvalana krodha, mAna, mAyA yA lobha 3 re bhAgameM krodhakA udaya na hogA 1 kA udayasthAna hogaa| saMjvalana mAna, mAyA yA lobha 4 the bhAgameM mAnakA udaya na hogA, 1 kA udayasthAna hogaa| saMjvalana mAyA yA lobha 5 veM bhAgameM mAyAkA udaya na hogA, mAtra 1 udayasthAna lobhakA hogA 10 sUkSmalobha guNa-yahAM 1 sUkSma lobhakA udaya honese 1 udayasthAna homA / ___ isataraha mohanIya karmake udayasthAna 10-9-8-7-65-4-2-1 aise 9 hoNge| vizeSa-kisI sAdi mithyAdRSTi jIvake anaMtAnubandhI kapAyakA udaya nahIM hotA / ata. 1 prakRti ghaTAkara mithyAtva guNasthAnameM 4 udayasthAna 9-0-8-7 ke hoNge| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tiisraa| [113 5 va Ayukarma-isa karmakA eka hI udayasthAna eka kisI AyukkA hotA hai jisako vaha jIva naraka tiryaca manuSya vA devagatimeM bhoga rahA hai| 6ThA nAmakarma-isake udayasthAna 12 hote haiN| 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 9. 8 prakRtiyoMke hote hai| inakA vivaraNa nIce likha prakAra hainaM0 (1) 20 kA udayasthAna 12 prakRti dhruva udaya kahAtI hai jo sabake udayame rahatI haiM ve ye hai-tejasa zarIra. kArmANa garIra, varNAdi 4. agurulaghu, nirmANa, sthira, asthira, zubha, azubha 12 ina 12 me 1 gatimaMsa 1, 5 gatimese 1, zrama sthAvaramase 1, bAdara na mamese 1, paryApta aparyAptamese 1, subhaga durbhagamase 1, Adeya anAdeyamase 1, yA ayagamese eka / ina 8 ko milAnese 20 kA udaya 13 veM guNasthAnameM sAmAnya samudghAta kevalIko kArmANa yogameM hotA hai| naM0 (2) 21 kA udayasthAna- isake 2 prakAra hai naM0 (1) prakAra-uparyukta 20 4 gatyAnupUrvImeMse koI 1 milAnese 21 kA udaya vigrahagatime moDA lekara eka garIrako choDakara dUsare garIrame jAte huye 1-2 yA 3 samaya rahatA hai| naM0 (2) prakAra-uparyukta 20 meM tIrthakara prakRti joDanese 21 kA udaya 13 3 guNasthAnameM samudghAta tIrthakara kevalI ke yogameM hotA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] ---` 14. L-100 ucchvAsa ina 5 ko jor3anese 28 kA udaya 6 The guNasthAnama AhAraka zarIradhArI muniyoM ke hotA hai / jainadharmameM deva aura puruSArtha | a 2 naM0 3 prakAra Upara 4 mese audArika zarIrako nikAlakara vaikriyaka zarIra, vaikriyaka aMgopAga, pagvAta, eka koI vidyAyogati, va ucchvAsa ina 5 ko joDanese 28 kA udaya deva yA nArakiyoM ka hotA hai / naM0 (8) 29 kA udayasthAnaisake prakAra 6 hai--- naM0 1 prakAra - sAmAnya manuSyake 28 me yA samudghAta sAmAnya kevalIke 28 maM ucchvAsa prakRti joDanase 20 kA udaya unhIM hotA hai / naM0 2 prakAra -- Upara 24 meM auDhArika aMgopAna, 1 koI saMhanana paraghAta va eka vihAyogati, tathA udyota ima taraha 5 prakRti joDanese 29 kA udaya do indriya, tIna indriya, caturindriya, paMceMdriya hotA hai / naM0 3 prakAra -- inhIM 29 mese udyota nikAla kara tIna ucchvAsa joDanese 29 kA udaya Dho indriya, tIna indriya, caturindriya, paMcedriya hotA hai / naM0 4 prakAra -- Upara 24 me audArika aMgopAMga. prathama saMhanana, paraghAta, prazasta vihAyogati, tIrthakara ina 5 ko joDane se 29 kA udaya samudghAta tIrthakara kevalIke hotA hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 guNa zA0 daza da0 monIra rma / Ayu nAma ::.-:.-2-26-27-28-29-30 31 ..-:.-:'5-6 29-30-31 120] na0 / 2......--: -:/-..- -1 1 / 8-3-- 1 , --... , 2......:-"... jainadharmameM Taiba aura puruSArtha / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tIsarA / 8- karmAkI sattA athavA unakA satva / saba jagaha guNasthAnoM meM kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA asatva, satva, satya vyucchitti hotI hai usakA vivaraNa nimnaprakAra hai: amantra mantra 1 mithyAnya 2 sAsAdana 3 mitra 4 asaMyata 5 dezayata 6 pramatta 7 apramatta 8 apUrvaka 0 PS48 3 : ca satya vyu0 zgA kSapakA 8 anivRtti- 10 karaNa kSa tsu 148 1 147] 1 146 0 2 146 8 1450 1470 138 0 138 36 9 sUkSma zra0 46 102 1. 12 kSINamoha 47 ? ?? [ 121 ns -tshn- 3= AhAraka Dika, tIrthaMkara / inakI sattAvAlA mAnAdanameM nahIM jAtA / 1=arAtva=narakAyu | yahAM 1 vyu0 = tiyecAyu / " 1= tIrthaMkara / tIrthakara prakRtike satya bAlA isa guNasthAna meM nahIM jAtA / 1 = narakAya / 2= narakAyu. tiyacAya | inakI sattAvA pramattamaM nahIM jAyegA / 8=4 anaMtAnubaMdhI, 3 darzanamohanIya, 1 devaayu| yaha kathana kSapaka zreNIkI apekSA kSAyika samyaktva 4 se 7 veM taka ho sakatA hai, 7 prakRtikI mattA 4 se 7 veM taka nahIM rahegI / 10=4 anaMtAnubaMdhI, 3 darzanamohanIya, 3 naraka tiryaca devAyu | 36 = narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiyannragati tiyacagatyAnupUrvI 3 vikalatrya, 3 styAnagRddhi Adi nidrA, udyota, Atapa, ekendrI, sAdhAraNa, sUkSma, sthAvara, 4 apratyAkhyAna, 4 pratyAkhyAnake sAtha 6 hAsyAdi, 3 veda, saMjvalana krodha, mAyA, mAna / 1 = maMjvalana lobha | 16 = 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, 5 antarAya, nidrA pracalA / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n 124] jainadharmameM deva aura puruSArtha / e. . . . . . . . . . . . . . workSINakaSAyake antima samayataka rhegii| isa taraha 3 satvasthAna hoMge9, 6, 4 / 3 vedanIya karma-isake 2 bheda hai| donoMkI sattA 1 lese 14 veM guNasthAna taka rhegii| 4 mohanIya karma-isake satvasthAna 15 hai naM0 1-sarva 28, naM0 2-samyakta prakRti vinA 27 naM0 3-samyakta aura mizra vinA 26. naM0 4-8 meM 4 anaMtAnubaMdhI kaSAya vinA 24, naM0 5-24 me mithyAtvake kSayase 23, naM0 6-23 meM se mizra karmake kSayase 22, naM0 7-22 me samyaktaprakRtike kSayase 21, naM. 8-21 me 1 apratyAgnyAna aura 4 pratyAkhyAna kapAyake kSayase 13, na0 9-13 meM namakaveda yA strI vedake kSayase 12, naM0 10-12 me napuMsakaveda yA strI vedake kSayo0 11, naM0 11-11 me hAmyAdi 6 nokabhAyake kSayase 5, naM0 12-5 veM vedake kSayase 1. naM0 13-4 meM krodhaka kSayase 3, naM0 14-3 me mAnake kSayase 2, naM0 15-2 meM mAyAke kSayase 1 lobha, isataraha kula 15 matvasthAna hoNge| guNasthAnoMkI apekSA inakA vivaraNa isaprakAra jAnanA yogya haiguNasthAna satvasthAnakI prakRtiyoMkI saMkhyA / mithyAtva-28, 27, 26 sAsAdana-28 mizra-28,24 avirata-28, 24, 23, 22,21 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sation.ima.m.withinid added. nlm...-.. adhyAya tiisraa| [125 dezavirata-28,24, 23, 22, 21 pramatta-28, 24, 23, 22, 21 apramatta-28, 24, 23, 22, 21 apUrvakaraNa upazamameM-28, 24, 21, kSapakameM-21 anivRttikaraNa upazamameM-28, 24, 21 / kSapakameM-21, 13, 10, 11, 5, 4, 3, 2, 1 sUkSmasAparAya upazamameM-28, 24, 21 / kSapakrama-1 upazAMtamoha-28, 24, 21 5 Ayukarma-bhujyamAna Ayu aura baddhamAna AyukI apekSA 2 AyukI sattA 7 guNa thAna taka hogI tathA 8-9-10-11 upazama zreNImeM bhI 2 kI sattA rhegii| phira 8-9-10-12 kSapakameM tathA 13-14 guNasthAnameM 1 bhujyamAna AyukI sattA rahegI, ataH satvasthAna 2 aura 1 ke 2 hoNge| 6 nAmakarma-isake satvasthAna 13 haiM-93, 92, 91,. 90, 88, 84, 82, 80, 79, 78, 77, 10, 9 inakA vivaraNa nIce prakAra hai naM0 (1) 93 nAma karmakI sarva prakRti / naM0 (2) 92 tIrthakara vinA saba / naM0 (3) 91-93 veM AhAraka dvika vinA / naM0 (4) 90-93 meM tIrthakara AhAraka dvika vinA / naM0 (5) 88-90 meM devagati, devagatyAnupUrvI vinA / naM0 (6) 8488 meM narakAti, narakagatyAnupUrvI, baiMkriyaka zarIra, vaikriyaka aMgopAMga Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaH | jJA0 | darza0 veda0 mohanIya karma Ayu nAma gotra na0 " 128] - 88-84-82 d w w lh lh lh lm l l 92-90 GMKuanian h h h h h 93-92-91-90 28-27-26 | 28 28-24 28-24-23-22-2 | 28-24-23-22-212 28-24-23-22-212 28-24-23-22-212 28-24-212 2 /28-24-21-13-122 m. d d d d d one or ortonsr d d d d d d d d d m.tr 93-92-91-10 96-12-91-90 ` m lh lm l m lh 93-92 91-90-80-79-78 jainadharmameM deva aura puruSArtha / d 2 | 28-24-21- 1 2 93-92-93-90-80.79-78- 2 . d 2 28-24.021 memen d l R:00 : w d d . 13-12-1-10 80-69-78-7 80-11-54-55 80-39-78-77.10-: .. . " dw @ Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tiisraa| [129 isa taraha isa adhyAyameM yaha bhale prakAra batalA diyA hai ki daiva yA karmokA saMcaya yA vandha isa saMsArI jIvake apane azuddha bhAvoMse hotA hai, kisa kisa guNasthAna yA darje meM kitane kA~kA baMdha udaya yA satva hotA hai / isase pragaTa hogA ki yaha jIva hI apane daivako Apa hI banAnavAlA hai, aura Apa hI usakA phala bhoktA hai| aura ye jIva hI apane devako apane puruSArthase badala saktA hai aura nAza kara saktA hai isa bAtako Age batAyA jaayegaa| kA~kA vizeSa vaMdha udaya satyakA varNana zrI gommaTasAra karmakAMDajI nemIcandra siddhAnta cakravarti kRtase jAnanA yogya hai, yahAM to digdarzana mAtra karAyA hai / jaina siddhAntameM isa viSayakA bahuta gambhIra varNana hai, jJAnake khojiyoMko usakA manana karanA caahiye| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bdm -- - - - jainadharma meM deva aura puruSArtha / adhyAya cauthA / * puruSArthakA svabhAva aura kArya / yadi nizcayanayase vicAra kiyA jAve to haraeka puruSa yA AtmA parama zuddha yA nirvikAra hai, apane svabhAvakA hI kartA hai aura apane svAbhAvika AnaMdakA bhoktA hai, isa dRSTime na saMsAra hai na puNya-pApa hai, na mokSa hai, na mokSakA upAya hai, na Dhaiva aura puruSArthakA varNana hai / vyavahAranaya se saMsAra aura mokSakA vicAra kiyA jAtA hai usI apekSAse daiva aura puruSArthakA kathana karanA ucita hai / puruSArthakA saMkSepa kathana pahile adhyAyame hama kara cuke hai, yahA kucha vistArase likhA nAtA hai / haraeka saMsArI jIvoMmeM cAhe vaha zuddhase zuddha kyoM na ho, jitanI jAnane dekhanekI va AtmabalakI zakti pragaTa hai, vahI usakA puruSa hai arthAt AtmAkA pragaTa guNa hai / isa puruSArthase mana rahita ekendriyase paMcendriya takke jIva apanI AvazyaktAoMkI pUrtikA udyama kiyA karate haiM isako daiva yA bhAgyakI khabara hI nahIM hai / isI taraha mana sahita pacendriya jIva bhI aneka haiM jo apanI jJAna darzana va AtmabalakI zaktise apanI icchAoMkI pUrtikA satata prayatna kiyA karate haiN| ye bhI daivako nahIM smjhte| isaprakAra udyama karate huye kabhI saphala hote haiM kabhI asaphala / saphala hone meM puNyakarmakA phala nimitta kAraNa hai, asaphala honemeM pApakarmakA phala nimitta kAraNa hai, isa bAtako karma siddhAntakA jJAtA samajhatA hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya cauthA / -- g kahane kA prayojana yaha hai ki cAhe koI karma siddhAntako jAnatA ho cAhe na jAnatA ho. haraeka prANIko nirantara puruSArthI honA cAhiye / apanI ucita AvazyaktAoMkI pUrtikA yatna karanA hI cAhiye / daivake bharose baiTha rahanA mUrkhatA hai / prayatnake vinA daiva sahAyI nahIM hosakatA / puruSArtha ghaDI vastu hai, yaha AtmAkI zaktikA prakAza hai, jitanA jitanA AtmAkA yA guNa pragaTa hotA jAtA hai, utanA utanA puruSArtha karanekA sAdhana adhika hotA jAtA hai / puruSArthame yaha zakti hai ki saMcita karmako bala deva aura vinAza kara deve| yaha saba hama batA cuke haiM ki rAga dveSa mohase karmoMkA baMdha hotA hai taba inake virodhI vA kamakA nAza hotA hai / puruSArthake dvArA saMcita karma nIce likhe prakAra parivartana hosakatA hai- [ 131 naM0 1 saMkramaNa - eka karmakI prakRtikA cadalakara dUsarI prakRtipa hojAnA saMkramaNa hai| mUla 8 kama meM paraspara saMkramaNa nahIM hotA, parantu ka mRkarmakI uttara prakRtiyoMmeM paraspara saMkramaNa ho maktA hai| jaise amAtAvedanIyakA mAtAmaM, sAtAkA asAtAme, nIca gotrakA unameM unakA nIca gotra meM krodha, mAna, mAyA, lobhakA paramparamaM parantu dIna mohanIyakA, cAritra mohanIyarUpa saMkramaNa nahIM hotA, na 4 prastarakI AyukA parampara saMkramaNa hotA hai / jIvoMke nirmala bhAvoMke nimittase pApa prakRti, puNya prakRtimaiM palTa nAtI hai jana ki vizeSa malIna bhAvase puNya prakRti pAparUpa hojAtI hai / jaise kimIne kimIko dukha pahuMcAyA to asAtAkA baMdha kiyA thA pazcAt usane pazcAttApa kiyA aura vItarAgabhAvakI bhAvanA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / bhAI tatra asAtA karma sAtAme palaTa sakatA hai| kisIne kisIko dAna dekara sAtAvedanIyakA vadha kiyA thA, pIche usane ahaMkAra kiyA va ISAMkI va apanI prazaMsA gAI to isa malIna bhAvasa sAtAkA asAtAme saMkramaNa ho sakatA hai| naM0 2 uttapaNa-pUrva bAdhe huye kAmeM sthiti aura anubhAgakA bar3ha jAnA utkarSaNa hai| jaise kimIne dAna dekara sAtAvedanIyakA baMdha kiyA thaa| kucha kAla bAda usake aise mAva huye ki aimA dAna mai aura bhI klN| dAnase hI lakSmI saphala hotI hai| isa vizuddha bhAvase uma nAtAvedanIyana anubhAga baha jaavegaa| nAnAvaraNIya karmakI sthini jitanI bAdhI thI usake kucha kAla pIche uma jIvake vizeSa azubha bhAva hue jisase jJAname antarAya par3e to isa malIna bhAvasa jJAnAvaraNIya karmakI sthiti baDha jaaygii| naM. 3 apakarSaNa-pUrva vAdhe hue karmokI sthiti va anumAga ghaTa jAnA apakarSaNa hai| jaise kisIne kisIko gAlI dekara mohanIya karmakA sthiti anubhAga baMdha kiyA thA. pIcha usane pazcAttApa kiyA taba usa vizuddha bhAvake kAraNase uma karmakI sthiti anubhAga ghaTa jaavege| kisIne naraka Ayu eka sAgarako sthiti bAdhI thI. kucha kAla bAda usake kucha vizuddhabhAva huye to naraka AyukI sthiti ghaTakara 1000 varSa takakI raha sakatI hai| naM. 4 udIraNA-jina karmokI sthiti adhika hai usa sthitiko ghaTAkara karmAko jaldI uDhayame lAkara phala nahIM bhoganeko udIraNA kahate haiN| jaise kisIko tIna kSudhAkI bAdhA horahI hai usa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] jainadharmameM daiva aura puruSArtha / / jaba prApta hojAtA hai taba ye Atmatabake mananake abhyAmakA puspArtha karatA hai| ___ puruSArtha karate karate jaba anatAnusandhI kapAya aura mithyAtvakA udaya upazama hojAtA hai arthAt daba jAtA hai nara upagama samyakta prApta hojAtA hai| isakA kAla antarmuhUrta hai pIche chUTa bhI sakatA hai va kSayopazama mamyaktame badala saktA hai. Tanapara bhI puna ye prApta hojAtA hai| isa samyaktake hote huye mokSapuruSArthakI kuMjI hAtha A jAtI hai| ye upazama samyakta cautha guNasthAnase 11 veM taka raha sakatA hai| 7 ve guNasthAname kSayopazama samyaktase jo upagama sanyakta hotA hai usako dvinIyopagama kahate hai| upazama cAritra-cAritramohanIya karmaka upagamase pragaTa hotA hai| upagama zreNIke 8 ve veM 103 113 guNamyAnama yaha rahatA hai| isakI sthiti bhI aMtarmuhurta hai| 11 vase girakara nIce 7 veM taka A jAtA hai| jaba kapAyakA udaya ho jAtA hai to upagama cAritra nahIM rhtaa| AThoM kamAmese muranyanAse mohanIya karmama upazama bhAva hotA hai| 2 kSayopazamika bhAva-ye 18 prakArakA hotA hai - 4 jAna-matijJAna zrutanAna, avadhijJAna. mana paryaya jAna / 3 ajJAna-kumati kuzruti, kuavadhimithyAtva mahita jJAnako kunAna kahate hai, samyakta sahitako jJAna kahata hai| mAdhAraNa jIvoMko kumati kuzruti do jJAna hote hai| inhIM dono jJAnoM ke purupArtha karanese java samyagdarzanakA udaya hotA hai taba ve hI jJAna mati va zruta hojAte hai,