Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijayajI mahArAja jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya [prastuta nibandha ke racayitA muni zrIpuNyavijayajI mahArAja jainAgamasAhitya, itihAsa aura purAtattva ke sAtha hI saMskRta, prAkRta bhASAoM ke talasparzI vidvAn haiM, yaha mahattvapUrNa jAnakArI dene vAlA nibandha san 1661 meM zrInagara (kazmIra) meM huI akhila bhAratIya prAcyavidyApariSad ke prAkRta aura jainadharma vibhAga ke adhyakSa pada se prastuta kiyA gayA ApakA abhibhASaNa hai jo abhI taka prakAzita nahIM huA thA. munizrI dvArA kiye gaye katipaya saMzodhanoM aura parivardhanoM ke sAtha vaha yahAM prakAzita kiyA jA rahA hai.-sampAdaka jaina Agamadhara sthavira aura AcArya jainAgamoM meM vartamAna meM upalabhyamAna dvAdaza aMgoM kI sUtraracanA kAlakrama se bhagavAn gaNadhara ne kI. vIra-nirvANa ke bAda prArambhika zatAbdiyoM meM ina AgamoM kA paThana-pAThana pustakoM ke AdhAra para nahIM, apitu gurumukha se hotA thA. brAhmaNoM ke samAna par3hane-par3hAne vAloM ke bIca pitA-putra ke sambandha kI sambhAvanA to thI hI nahIM. vairAgya se dIkSita hone vAle vyakti adhikAMzatayA aisI avasthA meM hote the, jinheM svAdhyAya kI apekSA bAhya tapasyA meM adhika rasa milatA thA. ataeva guru-ziSyoM kA adhyayana-adhyApanamUlaka sambandha uttarottara virala honA svAbhAvika thA, jaina AcAra kI maryAdA bhI aisI thI ki pustakoM kA parigraha bhI nahIM rakhA jA sakatA thA. aisI dazA meM jainazruta kA uttarottara viccheda honA Azcarya kI bAta nahIM thI. usakI jo rakSA huI vahI Azcarya kI bAta hai. isa Azcaryajanaka ghaTanA meM jina zrutadhara AcAryoM kA vizeSa yogadAna rahA hai, jinhoMne na kevala mUla sUtrapAThoM ko vyavasthita karane kA prayatna kiyA apitu una sUtroM kI arthavAcanA bhI dI, jinhoMne niyukti Adi vividha prakAra kI vyAkhyAeM bhI kI, evaM AnevAlI saMtati ke lie zrutanidhirUpa mahattvapUrNa sampatti virAsata rUpa se de gaye, una aneka zrutadharoM kA paricaya dene kA prayatna karUMgA. ina zrutadharoM meM se kucha to aise haiM jinakA nAma bhI hamAre samakSa nahIM AyA hai. yadyapi yaha prayatnamAtra hai-pUrNa saphalatA milanA kaThina hai, tathApi maiM Apako kucha naI jAnakArI karA sakA to apanA prayatna aMzataH saphala mAnUMgA. (1) sudharmasvAmI (vIra ni0 8 meM divaMgataH)-AcAra Adi jo aMga upalabdha haiM ve sudharmasvAmI kI vAcanAnugata mAne jAte haiM. tAtparya yaha hai ki indrabhUti Adi gaNadharoM kI ziSyaparamparA antatogatvA sudharmasvAmI ke ziSyoM ke sAtha mila gaI hai. usakA mula sudharmasvAmI kI vAcanA meM mAnA gayA hai. bhagavatI jaise AgamoM meM yadyapi bhagavAn mahAvIra aura indrabhUti gautama ke bIca hue saMvAda Ate haiM kintu una saMvAdoM kI vAcanA sudharmA ne apane ziSyoM ko dI jo paramparA se Aja upalabdha hai--aisA mAnanA cAhie, kyoMki AgamoM ke TIkAkAroM ne eka svara se yahI abhiprAya vyakta kiyA hai ki tattat Agama kI vAcanA sudharmA ne jambU ko dI. yadyapi sudharmA kI aMgoM kI vAcanA kA avicchinna rUpa Aja taka surakSita nahIM rahA hai phira bhI jo bhI surakSita hai usakA sambandha sudharmA se jor3A jAtA hai, yaha nirvivAda hai. gaNadharoM ke varNanaprasaMga meM sudharmA kI jo prazaMsA AtI hai use svayaM sudharmA to kara nahIM sakate, yaha spaSTa hai. ataeva tattat sUtroM ke prArambhika bhAga kI racanA meM AgamoM ke vidyamAna rUpa ke saMkalanakartA kA hAtha rahA ho to koI Azcarya nahIM. Jain Edu Corry.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya (2) zayyaMbhava (vIra ni0 83 meM divaMgata :)-apane putra manaka ke lie dazavakAlika kI racanA kara inhoMne jaina zramaNoM ke AcAra kA AcArAMga ke bAda eka nayA sImAstambha DAlA hai, isakI racanA ke bAda itanA mahattva bar3A ki jaina zramaNoM ko prArambha meM jo AcArAMgasUtra par3hAyA jAtA thA usake sthAna para yahI par3hAyA jAne lagA (vyavahArabhASya0 u0 3, gA0 176) itanA hI nahIM, pahale jahA~ AcArAMga ke zastraparijJA adhyayana ke bAda zramaNa upasthApanA kA adhikArI hotA thA vahA~ aba dazavakAlika ke cauthe SaDjIvanikAya nAmaka adhyayana ke bAda upasthApanA ke yogya samajhA gayA (vahI gA0 174). pahale jahA~ AcArAMga ke dvitIya adhyayana ke paMcama uddezagata AmagaMdha sUtra ke adhyayana ke bAda zramaNa piNDakalpI hotA thA vahA~ aba dazavakAlika ke paMcama piNDaiSaNA nAmaka adhyayana kI vAcanA ke bAda zramaNa piNDakalpI hone lagA (vahI, gA0 175). dazavakAlikasUtra digambaroM (sarvArthasiddhi 1-20) evaM yApanIyoM ko bhI bahuta samaya taka samAna rUpa se mAnya rahA hai, yaha bhI isakI vizeSatA hai. (3) prAdezika prAcArya-jinake nAma kA to patA nahIM kintu jo vibhinna dezoM meM AgamoM kI pravartamAna vyAkhyAoM ke pravartaka rahe unakA paricaya tattaddeza-pradeza se sambaddha rUpa se milatA hai. ataeva maiMne unheM "prAdezika AcArya" kI saMjJA dI hai. sUtrakRtAMga kI cUNimeM (patra. 60) 'pUrvadignivAsinAmAcAryANAmarthaH. pratIcyA-'paradignivAsinastvevaM kathayanti' isa prakAra paurastya pAzcAtya evaM dAkSiNAtya AcAryoM kA ullekha pAyA jAtA hai. vyavahArasUtra kI cUNi meM "eke AcAryA lATA evaM bruvateNhA-Navivajja varaNevacchaM kIrati. apare AcAryA dAkSiNAtyA bruvate-yugalaM NiyaMsAvijjati" isa prakAra dAkSiNAtya aura lATadeza meM vicarane vAle AcAryoM kA ullekha milatA hai. kalpacUNi evaM nizIthacUNi meM (bhAga 2 patra0 134) bhI lATAcArya kA ullekha prApta hotA hai. yahA~ lATadeza bhagavAn mahAvIra ke bihAra meM varNita lADhadeza nahIM, kintu gujarAta meM mahAnadI aura damaNa ke bIca ke pradeza ko samajhanA cAhie, jisake pramukha nagara bhRgukaccha (bharuca) aura darbhAvatI (DabhoI) Adi the. bhAratIya vidyAbhavana ke AcArya padmazrI munijinavijayajI sampAdita pustakaprazasti saMgraha pRSTha 107 prazastikramAMka 66 Adi meM "zrI vosari lATadezamaNDale mahIdamunayorantarAle samastavyApArAn paripanthayati' ityAdi ullekha bhI pAye jAte haiM. jinAgamaviSamapadaparyAya meM paMcakalpa ke viSamapadaparyAya meM "lADaparivADIe lADavAcanAyAmityarthaH" aisA ullekha hai. isI prakAra isI grantha meM nizIthasUtra ke viSamapadaparyAya meM "lADAcAryAbhiprAyAt. mAdhurAcAryAbhiprAyeNa parao rAIe cintA'smAkam" isa taraha mAthurAcArya kA bhI ullekha pAyA jAtA hai. isI taraha SaTkhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM uttara pratipatti va dakSiNapratipatti rUpa se jo do prakAra kI pratipattiyoM kA ullekha hai vaha bhI mUlataH tattatpradeza ke AcAryoM ko vizeSa rUpa se mAnya hone vAlI paramparA kA hI nirdeza hai (SaTkhaNDAgama bhA0 1 bhUmikA-pR0 57 tathA bhA0 3 bhUmikA pR0 15). dhavalAkAra ne inakA jo artha kiyA hai vaha isa prakAra hai; "esA dakSiNapaDivattI / dakkhiNaM ujjuvaM AyariyaparamparAgadamidi eyo ||................esaa uttarapaDivattI. uttaramaNujjuvaM AyariyaparamparAe NAgadamidi eyaTTho ||"-ssttkhnnddaagmH dhaklA, bhA0 5, pR0 32. isase pratIta hotA hai ki dhavalAkAra ke samakSa dakSiNapratipatti kI mAnyatA paramparAgata thI jaba ki uttarapratipatti paramparAgata nahIM thI. (4) pAMca sau AdezoM ke sthApaka-sthavira Arya bhadrabAhusvAmI ne Avazyakaniyukti kI 1023 vI gAthA meM "paMcasayAdesavayaNaM va" isa gAthAMza se pAMca sau AdezoM kA nirdeza kiyA hai. AvazyakacUrNikAra zrI jinadAsamahattara tathA vRttikAra zrI haribhadrasUri ne "pAMca sau Adeza" ke viSaya meM likhA hai; "arihappavayaraNe paMca prAdesasatANi. Na vi aMge Na vi uvaMge pADho asthi evaM-marudevA aNAdi-vaNassaikAiyA aNaMtaraM ubvaTTittA siddhatti 1 / tahA sayaMbhUramaNamacchANa paumapattANa ya savvasaMThANANi valayasaMThANaM mottuM 2 / karaDa-ukkaraDA ya kuNAlAe ete jadhA tathA bhaNAmi-karaDa . . . .. . . . . . .... .. . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . For private & Personal Use Only . . . .... . . . . . . . . . Jain EduLER . . . . " . . . . . . ...rrrr.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Educatiort muni zrI puNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 717 upakaraNa niyamaNamUle yasahI, devavANukaMpaNaM, rusu pannarasadivasavarisaNaM kuNAlAgagariviNAso vato tatiyavArise sArAe nagare dohavi kAlakaraNaM, ahesattamapuDhavikAlaNaragagamaNaM, kuNAla (NagariviNAsakAlAo terasame varise mahAvIrassa kevalanAraguppattI 3. eyaM avaddhaM." (AvazyakacUrNi bhA0 1 pRSTha 601; haribhadravRtti patra. 465) arthAt jina hakIkatoM kA ullekha kisI aMga yA upAMga Adi meM nahIM milatA hai kintu jo sthavira AcAryoM ke mukhopamukha calI AI haiM unakA saMgraha "pAMca sau Adeza" kahalAtA hai. ina pAMca sau AdezoM kA koI saMgraha Aja upalabdha nahIM hai kintu AvazyakacUrNi vRtti Adi idhara-udhara viprakIrNakarUpa meM kucha-kucha AdezoM kA ullekha pAyA jAtA hai (patra 465 tathA bRhatkalpasUtravRtti bhA0 1 patra. 44 Ti06). (1) saiddhAntika, kArmagranthikAdi jaina AgamoM kI paramparA ko mAnane vAle AcArya saiddhAntika kahalAte haiM. karmavAda ke zAstroM ke pAramparya ko mAnanevAle AcArya kArmagranthika kahe jAte haiM. tarkazAstra kI paddhati se Agamika padArthoM kA nirUpaNa karane vAle sthavira tArkika mAne gaye haiM. jaina Agama Adi zAstroM meM sthAna-sthAna para inakA ullekha kiyA gayA hai. bhinna-bhinna kula, gaNa Adi kI paramparAoM meM jo-jo vyAkhyAbheda evaM sAmAcArIbheda arthAt AcArabheda the unakA tattat kula, gaNa Adi ke nAma se "nAilakuliccayANaM AyArAo ADhavettA jAva dasAto tAva Natthi AyaMbilaM, NivvIlieNaM pati" (vyavahAragi) isa prakAra dekhA jAtA hai. (6) bhadrabAhusvAmI (vIra ni0 170 meM divaMgataH ) antima dhUtakevalI ke rUpa meM prasiddha ye AcArya apanI antima avasthA meM jaba dhyAna karane ke lie nepAladeza meM gaye the taba vIra saMvat 160 meM zruta ko vyavasthita karane kA sarvaprathama prayatna pATalIputra meM huA thA, aisI paramparA hai. gyAraha aMgoM ke jJAtA to saMgha meM vidyamAna the kintu bArahaveM aMga kA jJAtA pATalIputra meM koI na thA. ataeva saMgha kI AjJA zirodhArya kara AcArya bhadrabAhu ne kucha zramaNoM ko bArahaveM aMga kI vAcanA denA svIkAra kiyA, kintu sIkhane vAle zramaNa zrIsthUlabhadra ke kutUhala ke kAraNa bArahavAM aMga samagrabhAva se surakSita na raha sakA. usake caudaha pUrvo meM se kevala dasa pUrvo kI hI paramparA sthUlabhadra ke ziSyoM ko milI. isa prakAra AcArya bhadrabAhu ke bAda koI zrutakevalI nahIM huA kintu dasa pUrvI kI paramparA calI arthAt bAraha aMgoM meM se cAra pUrva jitanA aMza vicchinna huA. yahIM se uttarottara vicchedana kI paramparA bar3hI. antatogatvA bArahavAM aMga hI lupta ho gayA, evaM aMgoM meM kevala gyAraha aMga hI surakSita rahe. gyAraha aMgoM meM se bhI jo praznavyAkaraNasUtra abhI upalabdha hai vaha kisI naI hI vAcanA kA phala hai kyoMki samavAyAMga, nandI Adi AgamoM meM isakA jo paricaya milatA hai usase yaha bhinna hI rUpa meM upalabdha hai. AcArya bhadrabAhu ne dazA, kalpa aura vyavahAra ina tIna granthoM kI racanA kI, yaha sarvasammata hai kintu inhoMne nizItha kI bhI racanA kI aisA ullekha kevala paMcakalpa- cUrNikArane hI kiyA hai. phira bhI Aja nizIthasUtrakI khaMbhAta ke zrIzAMtinAtha jJAna bhaNDAra kI vi0 saM0 1430 meM likhI huI prati meM tathA vaisI anya pratiyoM meM isake praNetA kA nAma vizAkhagaNi mahattara batAyA gayA hai. vaha ullekha isa prakAra hai : daMsaNa-varita guto gotI gAmena visAhagaNI mahatarao sajjahiesI / maMjUsA // 1 // kitI tiSiNo japatapa ho (?) tisAgaraNiruddho / puNarutaM bhavati mahi sasivtra gagaNaMgaNaM tassa ||2|| tassa lihiye jisIhaM dhammadhurAdharaNapavarapujjassa / ArogadhAraNa sissa - pasissovabhojjaM ca // 3 // 14 aMgabAhya arthAdhikAra haiM. inameM kalpa aura vyavahAra ko eka mAnA gayA hai| digambara paramparA meM dhavalA ke anusAra *** * wwwwww~~~~~~~~n *
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya tathA nizItha ko alaga sthAna diyA gayA hai. isase yaha to spaSTa hotA hai ki kalpa, vyavahAra aura nizItha kI aMgabAhya arthAdhikAra kI paramparA calI AtI thI. bhadrabAhukRta kalpa-vyavahAra jisa rUpa meM Aja zvetAmbaraparamparA meM mAnya haiM usI rUpa meM digambara paramparA meM ullikhita aMgabAhya kalpAdi mAnya the yA usase bhinna-yaha nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai, kintu unakA jo viSaya batAyA gayA hai vahI viSaya upalabdha bhadrabAhukRta kalpAdi meM vidyamAna hai. donoM paramparAoM ke mata se sthavirakRta racAnAeM aMgabAhya mAnI jAtI rahI haiM. bhadrabAhu taka zvetAmbara digambara kA matabheda spaSTa nahIM thA. ina tathyoM ke AdhAra para saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki kalpa-vyavahAra ke jina arthAdhikAroM kA ullekha dhavalA meM hai una arthAdhikAroM kA sUtrAtmaka vyavasthita saMkalana sarvaprathama AcArya bhadrabAhu ne kiyA aura vaha saMgha ko mAnya huA. isa dRSTi se dhavalA meM ullikhita kalpa-vyavahAra aura nizItha tathA upalabdha kalpa-vyavahAra aura nizItha meM bheda mAnane kA koI kAraNa nahIM hai. phira bhI donoM kI ekatA kA nizcayapUrvaka vidhAna karanA kaThina hai. AcArya bhadrabAhu kI jo vizeSatA hai vaha yaha hai ki inhoMne apane ukta graMthoM meM utsarga aura apavAdoM kI vyavasthA kI hai. itanA hI nahIM kintu vyavahArasUtra meM to aparAdhoM ke daNDa kI bhI vyavasthA kI gaI hai. aisI daNDavyavasthA evaM AcArya Adi padavI kI yogyatA prAdi ke nirNaya sarvaprathama inhIM ke graMthoM meM milate haiM. saMgha ne graMthoM ko pramANabhUta mAnA yaha AcArya bhadrabAhu kI mahattA kA sUcaka hai. zramaNoM ke AcAra ke viSaya meM dazavakAlika ke bAda dazA-kalpa Adi graMtha dUsarA sImAstambha hai. sAtha hI eka bAra apavAda kI zurUAta hone para anya bhASyakAroM va cUNikAroM ne bhI uttarottara apavAdoM meM vRddhi kI. saMbhava hai ki isI apavAda-mArga ko lekara saMgha meM matabheda kI jar3a dRDha hotI gaI aura Age cala kara zvetAmbara-digambara kA sampradAya-bheda bhI dRDha huA. bRhatkalpa-bhASya bhA0 6 kI prastAvanA meM maiMne aneka pramANoM ke AdhAra para yaha siddha kiyA hai ki upalabdha niyuktiyoM ke kartA zrutakevalI bhadrabAha nahIM hai kintu jyotivid varAhamihira ke bhrAtA dvitIya bhadrabAha haiM jo vikrama kI chaThI zatAbdI meM hue haiM. apane isa kathana kA spaSTIkaraNa karanA yahA~ ucita hai. jaba maiM yaha kahatA hUM ki upalabdha niryaktiyA~ dvitIya bhadrabAhu kI haiM, zrutakevalI bhadrabAhu kI nahIM taba isakA tAtparya yaha nahIM ki zrutakevalI bhadrabAhu ne niyuktiyoM kI racanA kI hI nahIM. merA tAtparya kevala itanA hI hai ki jisa antima saMkalana ke rUpa meM Aja hamAre samakSa niyutiyA~ upalabdha haiM ve zrutakevalI bhadrabAhu kI nahIM hai. isakA artha yaha nahIM ki dvitIya bhadrabAhu ke pUrva koI niyuktiyA~ thI hI nahIM. niyukti ke rUpa meM AgamavyAkhyA kI paddhati bahuta purAnI hai. isakA patA hameM anuyogadvAra se lagatA hai. vahAM spaSTa kahA gayA ki anugama do prakAra kA hotA hai : suttANugama aura nijjuttiNugama, itanA hI nahIM kintu niryaktirUpa se prasiddha gAthAeM bhI anuyogadvAra meM dI gaI haiM. pAkSikasUtra meM bhI "sanijjuttie" aisA pATha milatA hai. dvitIya bhadrabAhu ke pahale bhI govinda vAcaka kI niyukti kA ullekha nizIthabhASya va cUNi meM milatA hai. itanA hI nahIM kintu vaidikavAGmaya meM bhI nirukta ati prAcIna hai. ataeva yaha nizcayapUrvaka kahA jA sakatA hai ki jainAgama kI vyAkhyA kA niyukti nAmaka prakAra prAcIna hai. yaha saMbhava nahIM ki vikrama kI chaThI zatAbdI taka AgamoM kI koI vyAkhyA niyukti ke rUpa meM huI hI na ho. digambaramAnya mUlAcAra meM bhI Avazyaka-niyuktigata kaI gAthAeM haiM. isase bhI patA calatA hai ki zvetAmbara-digambara sampradAya kA spaSTa bheda hone ke pUrva bhI niyukti kI paramparA thI. aisI sthiti meM zrutakevalI bhadrabAhu ne niyuktiyoM kI racanA kI hai--isa paramparA ko nirmUla mAnane kA koI kAraNa nahIM hai. ataH yahI mAnanA ucita hai ki zrutakevalI bhadrabAhu ne bhI niyuktiyoM kI racanA kI thI aura bAda meM govinda vAcaka jaise anya AcAryoM ne bhI. usI prakAra kramazaH bar3hate-bar3hate niyuktiyoM kA jo antima rUpa huA vaha dvitIya bhadrabAhu kA hai. arthAt dvitIya bhadrabAha ne apane samaya taka kI upalabdha niyukti-gAthAoM kA apanI niyuktiyoM meM saMgraha kiyA ho, sAtha hI apanI ora se bhI kucha naI gAthAeM banA kara jor3a dI. yahI rUpa Aja hamAre sAmane niyukti ke nAma se upalabdha hai. isa taraha kramazaH niyukti-gAthAeM bar3hatI gaIM. isakA eka prabala pramANa yaha hai ki dazavakAlika kI donoM cUNiyoM FOR WATCHINA TANAMAIRApartmeLINE ANTALIANILIAATMASARA MATERIWA VE MURRICS Yumilton TRAO HASE Jain www.janeilbrary.org
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jainAgamadhara aura prAkRta vAGmaya : 16 meM prathama adhyayana kI kevala 57 niyukti gAthAeM haiM jaba ki haribhadra kI vRtti meM 157 haiM. isase yaha bhI siddha hotA hai ki dvitIya bhadrabAhu ne niyuktiyoM kA antima saMgraha kiyA. usake bAda bhI usameM vRddhi hotI rahI hai. isa spaSTIkaraNa ke prakAza meM yadi hama zrutakevalI bhadrabAhu ko bhI niyuktikAra mAneM to anucita na hogA. (7) zyAmAcArya : (vIra ni0 376 meM divaMgataH)-inhoMne prajJApanA upAMgasUtra kI racanA kI hai. prajJApanAsUtra ke "vAyagavaravaMsAo tevIsaimeNa dhIrapuriseNa' isa prAraMbhika ullekha ke anusAra ye vAcakavaMza ke 23 veM puruSa the. (8,6,10) Arya suhasti (vI. ni. 261) Aryasamudra : (vI. ni. 470) aura Arya maMgu (vI. ni. 470)-ina tIna sthaviroM kI koI khAsa kRti hamAre sAmane nahIM hai, kintu jaina AgamoM meM, khAsakara niyukti, bhASya, cUNi Adi meM nAma-sthApanA Adi nikSepa dvArA padArthamAtra kA jo samagrabhAva se prajJApana kiyA jAtA hai isameM jo dravya-nikSepa AtA hai isa viSaya meM ina tIna sthaviroM kI mAnyatA kA ullekhna kalpacUrNi meM kiyA gayA hai :"kiMca zrAdesA jahA-ajjamaMgU tivihaM saMkhaM icchati, egabhaviyaM baddhAuyaM abhimuhanAma-gottaM ca. ajjasamuddA duvihaM, baddhAuyaM abhimuhanAma-gottaM ca. ajjasuhatthI ega abhimuhaNAma-goyaM icchati" ye tIna mahApuruSa jaina AgamoM ke zreSTha jJAtA evaM mAnanIya sthavira the. (11) pAdaliptAcArya : (vIra ni. 467 ke AsapAsa)-ina AcArya ne taraMgavaI nAmaka prAkRta-dezI bhASAmayI ati rasapUrNa AkhyAyikA kI racanA kI hai. yaha AkhyAyikA Aja prApta nahIM hai kintu hArijagacchIya AcArya yaza (?) racita prAkRta gAthAbaddha isakA saMkSepa prApta hai. DA0 arksa laoNyamAna ne isa saMkSepa meM samAviSTa kathAMza ko par3hakara isakA jarmana meM anuvAda kiyA hai. yahI isa AkhyAyikA kI madhuratA kI pratIti hai. dAkSiNyaka udyotanasUri, mahAkavi dhanapAla Adi ne isa racanA kI mArmika stuti kI hai. inhIM AcArya ne jyotiSkaraMDakazAstra kI prAkRta Tippanaka rUpa choTI sI vRtti likhI hai. isakA ullekha AcArya malayagiri ne apanI sUryaprajJaptivRtti meM (patra 72 va 100) aura jyotiSkaraMDakavRtti meM (patra 52, 121,237) kiyA hai. yadyapi AcArya malayagiri ne jyotiSkaraMDaka-vRtti ko pAdaliptAcAryanirmita batalAyA hai kintu Aja jaisalamera aura khaMbhAta meM paMdrahavIM zatI meM likhI gaI mUla aura vRtti sahita mUla kI jo hastapratiyA~ prApta haiM unheM dekhate hue AcArya malayagiri ke kathana ko kahA~ taka mAnA jAya, yaha maiM tajjJa vidvAnoM para chor3a detA hU~. uparyukta mUla grantha evaM mUla granthasahita vRtti ke aMta meM jo ullekha haiM ve kramazaH isa prakAra haiM : kAlaNNANasamAso puvAyariehi vaNNio eso| diNakarapaNNa tIto sissajaNahio suhopAyo / / puvAyariyakayANaM karaNANaM jotisammi samayammi / pAlittakeNa iNamo raiyA gAhAhiM parivADI // -jyotiSkaraNDaka prAnta bhAga. kAlaNNANasamAso puvAyariehi nINio eso| diNakarapaNNattIto sissajaNahio pio ...... / / puvAyariyakayAya nItisamasamaeNaM / pAlittaeNa iNamo raiyA gAhAhiM parivADI / / / / Namo arahaMtANa // kAlaNNANassiNamo vittI NAmeNa caMda [....] tti / sivanaMdivAyagehiM tu royigA jiNadevagatihetUNaM (?) / / // graM0 1580 // -jyotiSkaraMDakavRtti prAnta bhAga. ina donoM ullekhoM se to aisA pratIta hotA hai ki-mUla jyotiSkaraMDakaprakIrNaka ke praNetA pAdaliptAcArya haiM aura usakI vRtti, jisakA nAma 'candra' hai, zivanandI vAcaka kI racanA hai. AcArya malayagiri ne to sUryaprajJaptivRtti evaM jyotiSkaraMDaka HINITION YAMAMMenimammHOCITYANATYAYANTI HIWANDIIND KADAMITRAULARISM D Jain Educati
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya vRtti meM isa vRtti ke praNetA pAdalipta ko kahA hai. saMbhava hai, AcArya malayagiri ke pAsa koI alaga kula kI pratiyA~ AI hoM jinameM mUlasUtra aura vRtti kA Adi-antima bhAga chUTa gayA ho. jaisalamera ke tADapatrIya saMgraha kI jyotiSkaraNDaka mUlasUtra kI prati meM isakA Adi aura anta kA bhAga nahIM hai. AcArya malayagiri ko aise hI kula kI koI khaMDita prati milI hogI jisa se anusandhAna kara ke unhoMne apanI vRtti kI racanA kI hogI. ina AcArya ne 'zatrujayakalpa' kI bhI racanA kI hai. nAgArjunayogI inakA upAsaka thA. isane inhIM AcArya ke nAma se zatrujayamahAtIrtha kI talahaTI meM pAdaliptanagara [pAlItANA] vasAyA thA, aisI anuzruti jainagranthoM meM pAI jAtI hai. (11) zrAryarakSita (vIra ni0 184 meM divaMgata:)-sthavira Arya vajrasvAmI inake vidyAguru the. ye jaina AgamoM ke anuyoga kA pRthaktva-bheda karanevAle, nayoM dvArA hone vAlI vyAkhyA ke Agraha ko zithila karanevAle aura anuyogadvArasUtra ke praNetA the. prAcIna vyAkhyAna-paddhati ko inhoMne anuyogadvArasUtra kI racanA dvArA zAstrabaddha kara diyA hai. ye zrI durbalikA puSyamitra, vindhya Adi ke dIkSAguru evaM zikSAguru the. yahA~ para prasaMgavaza anuyoga kA pRthaktva kyA hai, isakA nirdeza karanA ucita hogA. anuyogakA pRthaktva kahA jAtA hai ki prAcIna yuga meM jaina gItArtha sthavira jaina AgamoM ke pratyeka choTe-bar3e sUtroM kI vAcanA ziSyoM ko cAra anuyogoM ke mizraNa se diyA karate the. unakA isa vAcanA yA vyAkhyA kA kyA DhaMga thA, yaha kahanA kaThina hai phira bhI anumAna hotA hai ki usa vyAkhyA meM- (1) caraNakaraNAnuyoga-jIvana ke vizuddha AcAra, (2) dharmakathAnuyoga-vizuddha AcAra kA pAlana karanevAloM kI jIvana-kathA, (3) gaNitAnuyoga-vizuddha AcAra kA pAlana karanevAloM ke aneka bhUgolakhagola ke sthAna aura (4) dravyAnuyoga-vizuddha jIvana jIne vAloM kI tAttvika jIvana-cintA kyA va kisa prakAra kI ho, isakA nirUpaNa rahatA hogA aura ve pratyekasUtra kI nayA, pramANa va bhaMgajAla se vyAkhyA kara usake hArdako kaI prakAra se vistRta kara batAte hoMge. samaya ke prabhAva se buddhibala va smaraNazakti kI hAni honepara kramaza: isa prakArake vyAkhyAna meM nyUnatA AtI hI gaI jisakA sAkSAtkAra sthavira Arya kAlaka dvArA apane praziSya sAgaracandra ko diye gaye dhUlipuMja ke udAharaNase ho jAtA hai. jaise dhUlipuMja ko eka jagaha rakhA jAya, phira usako uThAkara dUsarI jagaha rakhA jAya, isa prakAra usI dhUlipuMja ko uThA-uThAkara dUsarI-dUsarI jagaha para rakhA jAya. aisA karane para zurU kA bar3A dhUlipuMja anta meM cuTakI meM bhI na Ave, aisA ho jAtA hai. isI prakAra jaina AgamoMkA anuyoga arthAt vyAkhyAna kama hote-hote paramparAse bahuta saMkSipta raha gayA. aisI dazAmeM buddhibala evaM smaraNazakti kI hAni ke kAraNa jaba caturanuyoga kA vyAkhyAna durghaTa pratIta huA taba sthavira AryarakSitane caturanuyogake vyAkhyAnake Agrahako zithila kara diyA. itanA hI nahIM, unhoMne pratyeka sUtra kI jo nayoM ke AdhAra se tArkika vicAraNA Avazyaka samajhI jAtI thI use bhI vaikalpika kara diyA. zrIArya rakSita ke ziSya praziSyoM kA samudAya saMkhyAmeM baDA thA. unameM jo vidvAn ziSya the una sabameM durbalikA puSyamitra adhika buddhimAn evaM smRtizAlI the. ve kAraNavazAt kucha dina taka svAdhyAya na karaneke kAraNa 11 aMga, pUrvazAstra Adiko aura unakI nayabhita caturanuyogAtmaka vyAkhyA ko vismRta karane lage. isa nimitta ko pAkara sthavira AryarakSita ne socA ki aisA buddhismRtisampanna bhI yadi isa anuyogako bhUla jAtA hai to dUsarekI to bAta hI kyA ? aisA socakara unhoMne caturanuyoga ke sthAna para sUtroM kI vyAkhyA meM unake mUla viSaya ko dhyAna meM rakhakara kisI eka anuyoga ko hI prAdhAnya diyA aura nayoM dvArA vyAkhyA karanA bhI Avazyaka nahIM samajhA. vaktA va thotA kI anukUlatA ke anusAra hI nayoM dvArA vyAkhyA kI jAya, aisI paddhati kA pracalana kiyA. tadanusAra vidyamAna AgamoM ke sUtroM ko unhoMne cAra anuyogoM meM vibhakta kara diyA jisase tat-tat sUtra kI vyAkhyA kevala eka hI anuyoga kA Azraya lekara ho. jaise AcAra, dazavaikAlika Adi sUtroM kI vyAkhyA meM kevala caraNakaraNAnuyoga kA hI Azraya liyA jAya, zeSa kA nahIM. isI prakAra sUtroM ko kAlika-utkAlika vibhAga meM bhI bAMTa diyA. Jain Educa astise
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jainAgamadhara aura prAkRta vAGmaya : 721 wwwwwwwwwwww (13) kAlikAcArya : (vIra ni0 605 ke AsapAsa)-paMcakalpamahAbhASya ke ullekhAnusAra ye AcArya zAlivAhana ke samakAlIna the. inhoMne jainaparamparAgata kathAoM ke saMgraharUpa prathamAnuyoga nAmaka kathAsaMgraha kA punaruddhAra kiyA thA. isake atirikta gaMDikAnuyoga aura jyotiSazAstraviSayaka lokAnuyoga nAmaka zAstroM kA bhI nirmANa kiyA thA. jaina AgamagraMthoM kI saMgrahaNiyoM kI racanA inhIM kI hai. jaina AgamoM ke pratyeka choTe-choTe vibhAga meM jina-jina viSayoM kA samAveza hotA thA unakA cIjarUpa saMgraha ina saMgrahaNI-gAthAoM meM kiyA gayA hai. eka prakAra se ise jaina AgamoM kA viSayAnukrama hI samajhanA cAhie. Aja yaha saMgraha vyavasthitarUpa meM dekhane meM nahIM AtA hai, tathApi saMbhava hai ki bhagavatI, prajJApanA, Avazyaka Adi sUtroM kI TIkAoM meM TIkAkAra AcAryoM ne pratyeka zataka, adhyayana, pratipatti, pada Adi ke prArambha meM jo saMgrahaNI-gAthAe~ dI haiM ve yahI saMgrahaNI-gAthAe~ hoM. (14) guNadhara (vIra ni0 614-683 ke bIca)---digambara AmnAya meM AgamarUpa se mAnya kasAyapAhuDa ke kartA guNadhara AcArya haiM. unake samaya kA nizcaya yathArtharUpa meM karanA kaThina hai. paM0 hIrAlAlajI kA anumAna hai ki ye AcArya dharasena se bhI pahale hue haiM, (15) AcArya dharasena, puSpadanta va bhUtabali-(vIra ni0 614-683 ke bIca ?) digambara AmnAya meM SaTkhaMDAgama ke nAma se jo siddhAntagrantha mAnya haiM usakA zreya ina tInoM AcAryoM ko hai. jisa prakAra bhadrabAhu ne caudahapUrva kA jJAna sthUlabhadra ko diyA usI prakAra AcArya dharasena ne puSpadanta aura bhUtabali ko zruta kA lopa na ho, isa dRSTi se siddhAnta par3hAyA jisake AdhAra para donoM ne SaTkhaNDAgama kI racanA kI. inakA samaya vIranirvANa 614 va 683 ke bIca hai, aisI saMbhAvanA kI gaI hai. (16, 17) Arya maMca aura nAgahasthi-kaSAyapAhuDa kI paramparA ko surakSita rakhane kA vizeSa kArya ina AcAryoM ne kiyA aura inhIM ke pAsa adhyayana karake AcArya yativRSabha ne kasAyapAhuDa kI cUNi kI racanA kI thI. ina AcAryoM ko naMdIsUtra kI paTTAvalI meM bhI sthAna milA hai. naMdIsUtrakAra ne Arya maMgu aura nAgahasti kA varNana isa prakAra kiyA hai : bhaNagaM karagaM jharagaM pabhAvagaM NANa-dasaNa-guNANaM / vaMdAmi ajjamaMgu suyasAgarapAragaM dhIraM // 28 // NANammi daMsaNammi ya tava-viNae NiccakAlamujjuttaM / ajjANaMdilakhamaNaM sirasA baMde pasaNNamaNaM // 26 / / vaDDau vAyagavaMso jasavaMso ajjaNAgahatthINaM / vAgaraNa-karaNa-bhaMgiya-kammappagaDIpahANANaM naMdIsUtra ke Arya maMgu hI Arya maMkSu haiM, aisA nirNaya kiyA gayA hai. isase vidvAnoM kA dhyAna isa ora jAnA Avazyaka hai ki Aja bhale hI kucha graMthoM ko hama kevala zvetAmbaroM ke hI mAne aura kucha ko kevala digambaroM ke kintu vastutaH ekakAla aisA thA jaba zAstrakAra aura zAstra kA aisA sAmpradAyika vibhAjana nahIM huA thA. Arya maMkSu ke viSaya meM eka khAsa bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki unake kucha vizeSa mantavyoM ke viSaya meM jayadhavalAkAra kA kahanA hai ki ye paramparA ke anukUla nahIM (SaTkhaMDAgama bhA0 3 bhUmikA pRSTha 15). (18) prAcArya zivazarma : (vIra ni0 825 se pUrva)-jainadharma kI aneka vizeSatAoM meM eka vizeSatA hai usake karmasiddhAnta kI. jisa prakAra SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa vizeSataH karmasiddhAnta ke hI nirUpaka haiM usI prakAra zivazarma kI kammapayaDI aura zataka karmasiddhAnta ke hI nirUpaka prAcIna graMtha haiM. inakA samaya bhASya-cUrNikAla ke pahale kA avazya hai. (16, 20) skandilAcArya va nAgArjunAcArya (vIra ni0 827 se 840) ye sthavira kramazaH mAthurI yA skAndilI aura BE TER
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya vAlabhI yA nAgArjunI vAcanA ke pravartaka the. donoM hI samakAlIna sthavira AcArya the. inake yuga meM bhayaMkara dubhikSa upasthita hone ke kAraNa jaina zramaNoM ko idhara-udhara viprakIrNa choTe-choTe samUhoM meM rahanA par3A. zrutadhara sthaviroM kI viprakRSatA evaM bhikSA kI durlabhatA ke kAraNa janazramaNoM kA adhyayana-svAdhyAyAdi bhI kama ho gayA. aneka zrutadhara sthaviroM kA isa dubhikSa meM dehAvasAna ho jAne ke kAraNa janaAgamoM kA bahuta aMza naSTa-bhraSTa, chinna-bhinna evaM astavyasta ho gayA. dubhikSa ke anta meM ye donoM sthavira, jo ki mukhya rUpa se zrutadhara the, baca rahe the kintu eka-dUsare se bahuta dUra the. Arya skandila mathurA ke Asa-pAsa the aura Arya nAgArjuna saurASTra meM. dubhikSa ke anta meM ina donoM sthaviroM ne vI0 saM0827 se 840 ke bIca kisI varSa meM kramazaH mathurA va valabhI meM saMghasamavAya ekatra karake jainAgamoM ko jisa rUpa meM yAda thA usa rUpa meM grantharUpa se likha liyA. donoM sthavira vRddha hone ke kAraNa paraspara mila na sake. isakA pariNAma yaha huA ki donoM ke ziSya-praziSyAdi apanI-apanI paramparA ke AgamoM ko apanAte rahe aura unakA adhyayana karate rahe. yaha sthiti lagabhaga Der3ha sau varSa taka rahI. isa samaya taka koI aisA pratibhAsampanna vyakti nahIM huA jo AgamoM ke isa pAThabheda kA samanvaya kara pAtA. isI kAraNa AgamoM kA vyavasthita lekhana Adi bhI nahIM ho sakA. jo kucha bhI ho Aja jo jainAgama vidyamAna haiM ve ina donoM sthaviroM kI dena haiM. (21) sthavira Arya goviMda (vIra ni0 850 se pUrva)--ye pahale bauddha AcArya the aura bAda meM inhoMne jainadharma svIkAra kiyA thA. inhoMne govindaniyukti kI racanA kI thI jisameM pRthvI, pAnI, agni Adi kI sajIvatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai. yaha niyukti kisa Agama ko lakSya karake racI gaI, isakA koI ullekha nahIM milatA. phira bhI anumAna hotA hai ki yaha AcArAMgasUtra ke prathama adhyayana zastraparijJA athavA dazavakAlikasUtra ke caturtha adhyayana chajjIvaNiyA ko lakSya karake racI gaI hogI. Aja isa niyukti kA kahIM para bhI patA nahIM milatA hai. AcArya goviMda ke nAma kA ullekha dazavakAlikasUtra ke caturtha adhyayana kI vRtti meM AcArya haribhadra ne bhASyagAthA ke nAma se jo gAthAeM uddhRta kara vyAkhyA kI hai usameM "goviMdavAyago viya jaha parapakkhaM niyattei" (patra0 53,1 gA082) isa prakAra ullekha AtA hai. AcArya haribhadra 'goviMdavAyaga' isa prAkRta nAma kA saMskRta meM parivartana 'gopendra vAcaka' nAma se karate haiM. AcArya zrI haribhadra sUri ne apane yogabindu grantha meM gopendra ke nAma se jo avataraNa diye haiM, ve saMbhava hai ki inhIM gopendra vAcaka ke hoM. jainaAgamoM ke bhASya' meM ina govinda sthavira kA ullekha 'jJAnastena' ke rUpa meM kiyA gayA hai. isakA kAraNa yaha hai ki ye pahale jainAcAryoM kI yukti-prayuktiyoM ko jAnakara unakA khaNDana karane kI dRSTi se hI dIkSita hue the, kintu bAda meM unake hRdaya ko jainAcAryoM kI yukti-prayuktiyoM ne jIta liyA jisase ve phira se dIkSita hue aura mahAn anuyogadhara hue. naMdIsUtra kI prAraMbhika sthavirAvalI meM inakA paricaya gAthA ke dvArA isa prakAra diyA hai : goviMdANaM pi Namo aNuoge viula dhAraNidANaM / niccaM khaMti-dayANaM parUvaNAdullabhidANaM / / (22,23) devardhigaNi va gandharva vAdivetAla zAMtisUri (vIra ni0 663)-devardhigaNi kSamAzramaNa mAthurI vAcanAnuyAyI pratibhAsampanna samartha AcArya the. inhIM kI adhyakSatA meM valabhI meM mAthurI evaM nAgArjunI vAcanAoM ke vAcanAbhedoM kA samanvaya karake jainaAgama vyavasthita kiye gaye aura likhe bhI gaye. gandharva vAdivetAla zAntisUri vAlabhI vAcanAnuyAyI mAnya sthavira the. inake viSaya meM - vAlabbhasaMghakajje ujjamiyaM jugapahANatullehiM / gaMdhavvavAiveyAlasaMtisUrIhiM vlhiie| isa prakAra kA prAcIna ullekha bhI pAyA jAtA hai. isa gAthA meM 'valabhI meM vAlabhyasaMgha ke kArya ke lie gandharva vAdivetAla zAntisUri ne prayatna kiyA thA aisA jo ullekha hai vaha vAlabhyasaMgha kArya vAlabhI-vAcanA ko lakSya karake hI adhika saMbhavita hai. anyathA 'vAlabhyasaMghakajje' aisA ullekha na hokara 'saMghakajje' itanA hI ullekha kAphI hotA. isa ullekha se pratIta hotA hai ki zrIdevadhigaNi kSamAzramaNa ko mAthurI-vAlabhI vAcanAoM ko vyavasthApita karane meM inakA pramukha VIDHATARISM PAINTIMAHILMAANY . NROIN . Jain Ela COMorary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 723 wwwwwwwwwww sAhAyya rahA hogA. digaMbarAcArya devasenakRta darzanasAranAmaka grantha meM zvetAmbaroM kI utpatti ke varNanaprasaMga meM chattIse varisasae vikkamarAyassa maraNapattassa / soraTTha uppaNNo sevaDasaMgho hu valahIe // 52 // ekka puNa saMtiNAmo saMpatto valahiNAmaNayarIe / bahusIsasaMpautto visae soraTThae ramme / / 56 / / isa prakAra kA ullekha hai. yadyapi isa ullekha meM diyA huA saMvat milatA nahIM hai tathApi uparyukta 'vAlabbhasaMghakajje' gAthA meM nirdiSTa vAlabhyasaMghakArya, zAMtisUri, balabhi Adi ullekha ke sAtha tulanA karane ke liye darzanasAra kA yaha ullekha jarUra upayukta hai. devadhigaNi jo svayaM mAthurasaMgha ke yugapradhAna the, unakI adhyakSatA meM balabhInagara meM ekatrita saMghasamavAya meM donoM vAcanAoM ke zrutadhara sthavirAdi vidyamAna the. isa saMghasamavAya meM sarvasammati se mAthurI vAcanA ko pramukha sthAna diyA gayA hogA. isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki mAthurI-vAcanA ke jainaAgamoM kI vyavasthitatA evaM parimANAdhikatA thI. isameM jyotiSkaraMDaka jaise granthoM ko bhI sthAna diyA gayA jo kevala vAlabhI-vAcanA meM hI the. itanA hI nahIM apitu mAthurI-vAcanA se bhinna evaM atirikta jo sUtrapATha evaM vyAkhyAntara the una sabakA ullekha nAgArjunAcArya ke nAma se tattat sthAna para kiyA bhI gayA. AcArAMga Adi kI cUNioM meM aise ullekha pAye jAte haiM. samajha meM nahIM AtA ki jisa samaya jainaAgamoM ko pustakArUDha kiyA gayA hogA usa samaya ina vAcanAntaroM kA saMgraha kisa DhaMga se kiyA hogA?. jainaAgama kI koI aisI hastaprati maujUda nahIM hai jisameM ina vAcanAbhedoM kA saMgraha yA ullekha ho. Aja hamAre sAmane isa vAcanAbheda ko jAnane kA sAdhana prAcIna cUNigranthoM ke alAvA anya eka bhI grantha nahIM hai. cUNiyA~ bhI saba AgamoM kI nahIM kintu kebala Avazyaka, nandI, anuyogadvAra, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga, bhagavatI, jIvAbhigama, jambUdvIpaprajJapti, nizItha, kalpa, paMcakalpa, vyavahAra evaM dazAzrutaskandha kI hI milatI haiM. Upara jina AgamoM kI cUNiyoM ke nAma diye gaye haiM unameM se nAgArjunIya-vAcanAbheda kA ullekha kevala AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana va dazavakAlika kI cUNiyoM meM hI milatA hai. anya AgamoM meM nAgArjunIya vAcanA kI apekSA nyUnAdhikya yA vyAkhyAbheda kyA thA, isakA Aja koI patA nahIM lagatA. bahuta saMbhava hai, ye vAcanAbheda cUrNi-vRtti Adi vyAkhyAoM ke nirmANa ke bAda meM sirpha pAThabheda ke rUpa meM pariNata ho gaye hoM. yahI kAraNa hai ki cUrNikAra aura vRtti kAroM kI vyAkhyA meM pAThoM kA kabhI-kabhI bahuta antara dikhAI detA hai. (1) dazavakAlikasUtra ko anAmakartRka mudritacUNi ke pRSTha. 204 meM "nAgajjuNiyA tu evaM paDhaMti-evaM tu guNappehI aguNA'Navivajjae" isa prakAra eka hI nAgArjunIya vAcanA kA ullekha pAyA gayA hai. yaha ullekha pAThabhedamUlaka nahIM apitu vyAkhyAbhedamUlaka hai. mAthurI vAcanA vAle "aguNANa vivajjae-aguNAnAM vivarjakaH" aisI sIdhI vyAkhyA karate haiM, jabaki nAgArjunIya vAcanA vAle "aguNA'Navivajjae-aguNariNaM akuvvaMto" arthAt 'aguNarUpa RNa nahIM karate' aisI vyAkhyA karate haiM. isa cUNi meM nAgArjunIya nAma kA yaha eka hI ullekha dekhane meM AyA hai. isI dazakAlikasUtra kI sthavira agastyasiMhakRta evaM anya prAcIna cUNi pAI gaI hai jo abhI prAkRta-TeksTa-sosAiTI kI ora se chapa rahI hai. isameM (pR0 136) isa sthAna para uparyukta vAcanAbheda kA ullekha kiyA hai kintu nAgArjunIya nAma kA ullekha nahIM hai. isase bhI yahI pratIta hotA hai ki nAgArjunIya pAThabhedAdi kevala pAThAntara va matAntara ke rUpa meM hI raha gaye haiM. prAcIna vRttikAra AcArya haribhadra bhI apanI vRtti meM kahIM para bhI nAgArjunIya vAcanA kA nAmollekha karate nahIM haiM. (2) AcArAMgasUtra kI cUNi meM nAgArjunIyavAcanAbheda kA ullekha paMdraha jagaha pAyA jAtA hai1. bhadanta nAgArjunIyAstu paDhaMti pR0 62 vRttipatra 2. NAgajjuNiyA paDhaMti miRIALLite ANTED AAAAAAAWAAANTI DAIRATIONALDOMAIL. PSC ammHANI INDIA Priom nA Jain Ed
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 wwwwwwwwwww 157 216 232 237 " 287 724 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya 3. bhadaMtaNAgajjuNiyA tu paDhaMti 4. bhadaMtaNAgajjuNiyA vRttipatra 166 pR02 bhadaMtaNAgajjuNiyA paDhaMti 136 183 pR0 2 ettha sakkhI bhadantanAgArjunAH 168 pR0 2 7. nAgArjunIyAstu 161 201 pR0 1 8. NAgajjuNIyA 207 236 pR0 1 bhadanta NAgajjuNA tu 245 pR0 1 10. NAgajjuNiyA u 216 NAgajjuNA vRttipatra 253 pR0 2 12. NAgajjuNA tu 256 pR0 1 13. NAgajjuNA 14. NAgajjuNA tu paDhaMti vRttipatra 303 pR0 1 15. bhadantanAgArjunIyA tu yahAM para AcArAMgacUNi aura zIlAMkAcArya racita vRtti ke jo pRSTha-patrAMka Adi diye gaye haiM ve AgamoddhAraka pUjya AcArya zrI sAgarAnandasUri sampAdita AvRtti ke haiM. uparyukta paMdraha ullekhoM meM se pAMca ullekha zIlAMkIya vRtti meM nahIM haiM. bAkI ke dasa ullekha zIlAMkAcArya ne diye haiM. ve sabhI ullekha AcArAMga ke prathama zrutaskandha kI cUNi-vRtti meM hI haiM. dvitIya zrutaskandha kI cUNi-vRtti meM nAgArjunIyavAcanA kA koI ullekha nahIM hai. yahAM AcArAMga-cUNi meM se nAgArjunIyavAcanA ke jo paMdraha ullekha uddhRta kiye gaye haiM unameM sAta jagaha ati pUjyatAsUcaka 'bhadanta' vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai jo anya kisI cUNi-vRtti Adi meM nahIM hai. isase anumAna hotA hai ki isa cUNi ke praNetA, jinake nAma kA ullekha kahIM bhI nahIM milatA, kama-se-kama nAgArjunIya paraMparA ke prati Adara rakhane vAle the. (3) sUtrakRtAMga kI cUNi meM nAgArjunIya vAcanA ke jo ullekha milate haiM una sabhI sthAnoM para 'nAgArjunIyAstu' aisA likhakara hI nAgArjunIya vAcanAbheda kA ullekha kiyA gayA hai jo prathama zrutaskandha meM cAra jagaha va dUsare zrutaskandha meM nau jagaha pAyA gayA hai. AcArya zIlAMka ne apanI vRtti meM 'nAgArjunIyAstu paThanti' likhakara nAgArjunIya-vAcanA kA ullekha cAra jagaha kiyA hai. saMbhava hai pichale jamAne meM nAgArjunIya vAcanAbheda kA koI khAsa mahattva rahA na hogA. prasaMgavazAt eka bAta kI sUcanA karanA hama yahAM ucita samajhate haiM ki sUtrakRtAMgaNikAra 'aNuttaraNANI-aNuttaradaMsI aNuttaraNANadaMsaNadharo, eteNa ekatvaM NANa-dasaNANaM khyApitaM bhavati' [zruta 1 adhya0 2. u0 2 gA0 22] isa ullekha se ekopayogavAdI AcArya siddhasena ke anuyAyI mAlUma hote haiM. (4) uttarAdhyayanasUtra kI cuNi meM cUrNikAra AcArya ne pA~ca sthAnoM para nAgArjunIya vAcanAbheda kA ullekha kiyA hai. pAiya-TIkAkAra vAdivetAla zAntisUrijI ne bhI ina pA~ca sthAnoM para nAgArjunIya vAcanAbheda kA ullekha kiyA hai. kintu sirpha eka sthAna para nAgArjunIya kA nAma na lekara 'paThyate ca' aisA likhakara nAgArjunIya vAcanAbheda kA ullekha kiyA hai. [patra 264-1]. kucha vidvAn sthavira Arya devadhigaNi ke Agama-vyavasthApana va Agama-lekhana ko vAlabhI vAcanArUpa se batalAte haiM kiMtu Upara vAlabhI vAcanA ke viSaya meM jo kucha kahA gayA hai usase unakA yaha kathana bhrAnta siddha hotA hai. vAstava meM vAlabhI vAcanA vahI hai jo mAthurIvAcanA ke hI samaya meM sthavira Arya nAgArjuna ne valabhInagara meM saMghasamavAya ekatra kara jaina AgamoM kA saMkalana kiyA thA. AAMAARIGINARICA WINNINNINISTENINvAnANANENTEN Jaironmental For Private Personaruse my romartembrary.org
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 725 sthavira Arya devaddhigaNi ne valabhI meM saMghasamavAya ko ekatrita kara jaina AgamoM ko vyavasthita kiyA va likhavAyA. usa samaya lekhana kI prArambhika pravRtti kisa rUpa meM huI isakA spaSTa ullekha kahIM bhI nahIM milatA. sAmAnyatayA mukhopamukha kahA jAtA hai ki balabhI meM hajAroM kI saMkhyA meM graMtha likhe gaye the, kintu hamAre sAmane zIlAMkAcArya, navAMgavRttikAra abhayadevasUri Adi vyAkhyAkAra AcAryoM ke jo viSAdapUrNa ullekha vidyamAna haiM unase to yaha mAnA nahIM jA sakatA ki itane pramANa meM graMthalekhana huA hogA. zrIzIlAMkAcArya ne sUtrakRtAMga kI apanI vRtti meM isa prakAra likhA hai : iha ca prAyaH sUtrAdarzeSu nAnAvidhAni sUtrANi dRzyante, na ca TIkAsaMvAdI eko'pyAdarzaH samupalabdhaH, ata ekamAdarzamaGgIkRtyAsmAbhivivaraNaM kriyata iti, etadavagamya sUtravisaMvAdadarzanAccittavyAmoho na vidheya iti.' [mudrita patra 336-1] arthAt cUNisaMmata mUlasUtra ke sAtha tulanA kI jAya aisI eka bhI mUlasUtra kI hastaprati AcArya zIlAMka ko nahIM milI thI. zrI abhayadevAcArya ne bhI sthAnAMga, samavAyAMga va praznavyAkaraNa-ina tInoM aMga AgamoM kI vRtti ke prArambha evaM anta meM isI Azaya kA ullekha kiyA hai jo kramazaH isa prakAra hai : 1. vAcanAnAmanekatvAt, pustakAnAmazuddhitaH / sUtrANAmatigAMbhIryAd matabhedAcca kutracit // 2 // yasya graMthavarasya vAkyajaladherlakSaM sahasrANi ca, catvAriMzadaho ! catubhiradhikA mAnaM padAnAmabhUt / tasyoccazculukAkRti vidadhata: kAlAdidoSAt tathA, durlekhAt khilatAM gatasya kudhiyaH kurvantu kiM mAdazA: ? / / 2 / / 3. ajJA vayaM zAstramidaM gaMbhIra, prAyo'sya kUTAni ca pustakAni / sUtra vyavasthApyamato vimRzya, vyAkhyAnakalpAdita eva naiva // 2 // Upara udAharaNa ke rUpa meM zrI zIlAMkAcArya va zrI abhayadevAcArya ke jo ullekha diye haiM unase pratIta hotA hai ki valabhI meM sthavira Arya devaddhigaNi, gaMdharvavAdivetAla zAntisUri Adi ke prayatna se jo jaina AgamoM kA saMkalana evaM vyavasthApana huA aura unheM pustakArUr3ha kiyA gayA, yaha kArya jaina sthavira zramaNoM kI janaAgamAdi ko graMthArUr3ha karane kI alparuci ke kAraNa bahuta saMkSipta rUpa meM hI huA hogA tathA nikaTa bhaviSya meM hue valabhI ke bhaMga ke sAtha hI vaha vyavasthita kiyA huA AgamoM kA likhita choTA-sA graMtha-saMgraha naSTa ho gayA hogA. pariNAma yaha huA ki Akhira jo sthavira Arya skandila evaM sthavira Arya nAgArjuna ke samaya kI hastapratiyAM hoMgI, unhIM kI zaraNa vyAkhyAkAroM ko lenI par3I hogI. yahI kAraNa hai ki prAcIna cUrNiyAM evaM vyAkhyA-graMthoM meM saikar3oM pAThabheda ullikhita pAye jAte haiM jinakA udAharaNa ke rUpa meM maiM yahAM saMkSepa meM ullekha karatA hU~. AcArAMgasUtra kI cUNi meM cUrNikAra ne nAgArjunIya vAcanA ke ullekha ke alAvA 'paDhijjai ya' aisA likhakara unnIsa sthAnoM para pAThabheda kA ullekha kiyA hai. AcArya zrIzIlAMka ne bhI apanI vRtti meM upalabdha hastapratiyoM ke anusAra kitane hI sUtrapAThabheda diye haiM. isI prakAra sUtrakRtAMgacuNi meM bhI nAgArjunIya vAcanAbheda ke alAvA 'paThyate ca, paThyate cAnyathA sadbhiH, adhavA, athavA iha tu, mUlapAThastu, pAThavizeSastu, anyathA pAThastu, ayamaparakalpaH, pAThAntaram' Adi vAkyoM kA ullekha kara kevala prathamazrutaskandha kI cUNi meM hI lagabhaga savA sau jagaha jinheM vAstavika pAThabheda mAne jAya aise ullekhoM kI gAthA kI gAthAeM, pUrvArdha ke pUrvArdha va caraNa ke caraNa pAye jAte haiM. dvitIya zrutaskandha ke pAThabheda to isameM zAmila hI nahIM kiye gaye haiM. INE SINARESISESEISERESSERINNENININESEN NENE Jain Educa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya AcArya zIlAMka ne bhI bahuta se pAThabheda diye haiM, phira bhI cUNikAra kI apekSA ye bahuta kama haiM, yahAM para eka bAta khAsa dhyAna dene yogya hai ki khuda AcArya zIlAMka ne svIkAra kiyA hai ki 'hameM cUrNikArasvIkRta Adarza milA hI nahIM.' yahI kAraNa hai ki unakI TIkA meM cUNi kI apekSA mUla sUtrapATha evaM vyAkhyA meM bahuta antara par3a gayA hai. isake sAtha merA yaha bhI kathana hai ki Aja hamAre sAmane jo prAcIna sUtrapratiyAM vidyamAna haiM unake pAThabhedoM kA saMgraha kiyA jAya to sImAtIta pAThabheda mileMge. inameM agara bhASAprayoga ke pAThabhedoM ko zAmila kiyA jAya to maiM samajhatA hUM ki pAThabhedoM kA saMgraha karane vAle kA dama nikala jAya. phira bhI yaha kArya kama mahattva kA nahIM hai. prAkRta TeksTa sosAyaTI kI ora se jo AgamoM kA sampAdana kiyA jA rahA hai usameM isa prakAra kI mahattvapUrNa saba bAtoMko samAviSTa karane kA yathAsaMbhava pUrA dhyAna rakhA jAtA hai. dazavaikAlikasUtra para sthavira agastyasiMhakRta cUNi, ajJAtanAmakartRka dUsarI cUNi aura AcArya haribhadrakRta ziSyahitAvRtti-ye tIna vyAkhyAgraMtha maulika vyAkhyArUpa haiM. inake alAvA jo anya dRttiyAM vidyamAna haiM una sabakA mUlasrota AcArya haribhadra kI bRhadvRtti hI hai. AcArya haribhadra ne apanI vRtti meM "tatrApi" 'katyaha, kadA'haM, kathamaha' ityAdyadRzyapAThAntaraparityAgena dRzyaM vyAkhyAyate" (patra 85-1) aisA kaha kara pAThabhedoM kI jhaMjhaTa se chuTakArA hI pA liyA. anAmakartRka cUNi jisakA ullekha AcArya haribhadra apanI vRtti meM vRddha-vivaraNa ke nAma se karate haiM, usameM kahIM-kahIM pAThabhedoM kA ullekha hone para bhI unakA koI khAsa saMgraha nahIM hai. kintu sthavira agastyasiMhaviracita cUNi meM sUtrapAThoM kA nyUnAdhikya, pAThabheda, vyAkhyAbheda Adi kA saMgraha kAphI mAtrA meM kiyA gayA hai. mUlasUtra kI bhASA kA svarUpa bhI vRddhavivaraNa evaM AcArya haribhadra kI vRtti kI apekSA bahuta hI bhinna hai. vRddhavivaraNa va AcArya haribhadra kI vRtti meM mUla sUtra kI bhASA kA svarUpa Aja kI prAcIna tADapatrIya pratiyoM meM jaisA pAyA jAtA hai, karIba-karIba usase milatAjulatA hI hai. yahA~ para prAcIna cUNiyoM evaM unameM prApta honevAle pAThabhedAdi kA ullekha kara ApakA jo samaya liyA hai usakA kAraNa yaha hai ki valabhI nagara meM sthavira Arya devadhigaNi kSamAzramaNa pramukha janasaMgha ne jo jainAgamoM kA vyavasthApana kiyA thA aura inheM graMthArUDha kiyA thA vaha yadi vistRta rUpa meM hotA to vAlabhI graMthalekhana ke nikaTa bhaviSya meM honevAle cUNikAra, AcArya haribhadra, AcArya zIlAMka, zrI abhayadevasUri Adi ko vikRtAtivikRta Adarza na milate. jaise Aja hameM cAra sau, pA~ca sau, yAvat hajAra varSa purAnI zuddhaprAyaH hastapratiyAM mila jAtI haiM usI prakAra cUNikAra Adi ko bhI balabhIvyavasthApita zuddha evaM prAmANika pATha vAle Adarza avazya hI milate, kintu vaisA nahIM huA. isake liye unhoMne viSAda hI prakaTa kiyA hai. ata: mujhe yahI lagatA hai ki devadhigaNi kSamAzramaNa kA graMthalekhana bahuta saMkSiptarUpa meM huA hogA, jo valabhI ke bhaMga ke sAtha hI naSTa ho gayA. (24) bhahiyAyariya-sUtrakRtAMgacuNi, patra 405 ke "atra dUSagaNikSamAzramaNaziSya-bhaddiyAcAryA bruvate" isa ullekha ke anusAra bhaddiyAcArya sthavira dUSagaNi ke ziSya the. inake nAma kA ullekha evaM mata kA saMgraha agastyasiMhaviracita dazavakAlikacUNi patra 3 aura anAmakartRka dazavakAlikacUNi patra 4 meM bhI pAyA jAtA hai. (25) dattilAyariya-inake nAma kA nirdeza evaM mata kA saMgraha upayukta donoM dazavakAlikacUrNiyoM ke kramazaH 3 va 4 patra meM hai. ajJAtakartRka dazavakAlikacUNi meM bhaddiyAyariya evaM dattilAyariya-ina donoM sthaviroM ke nAmoM kA ullekha va inake mata kA saMgraha sAmAnyatayA kiyA gayA hai, jaba ki agastyasiMhaviracita cUNi meM "iha kayareNa ekkeNa ahikAro? savvaNNubhAsie kA ekkIyamayaviyAraNA ? tahA vi vakkhANabhedapadarisaNatthaM kittinimittaM gurUNaM bhaNNa ti-bhadiyAyariovaeseNaM bhinnarUvA ekkA dasasaddeNa saMgihIyA bhavaMti tti saMgahekkakeNa ahikAro, dattilAyariovaeseNa suyanANaM khaovasamie bhAve vaTTati tti bhAvekkakeNa ahigAro" isa prakAra hai. isa taraha ina donoM sthaviroM ke nAma kA ullekha 'kittinimittaM Jain Edukone
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 727 gurUNaM' isa vAkya se bar3e Adara ke sAtha kiyA gayA hai. sambhava hai, cUrNikAra kA ina sthaviroM ke sAtha anuyogaviSayaka koI khAsa ghaniSTha sambandha hogA. (26) gaMdhahastI-AcArya zIlAMka ke AcArAMgasUtra kI dRtti ke prArambha meM "zastraparijJAvivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam" isa ullekha se gandhahasti AcArya ko AcArAMgasUtra ke prathama adhyayana zastraparijJA kA vivaraNakAra batAyA hai. himavaMtasthavirAvali meM AcArya gandhahasti ke viSaya meM isa prakAra kA nirdeza hai"teSAmAryasiMhAnAM sthavirANAM madhumitrA-''ryaskandilAcAryanAmAnau dvau ziSyAvabhUtAm. AryamadhumitrANAM ziSyA Aryagandhahastino'tIvavidvAMsaH prabhAvakAzcAbhavan. taizca pUrvasthavirottaMsomAsvAtivAcakaviracitatattvArthopari azItisahasrazlokapramANa mahAbhASyaM racitam. ekAdazAGgopari cAryaskandilasthavirANAmuparodhatastaivivaraNAni racitAni. yaduktaM tadracitA'' vArAGgavivaraNAnte therassa mahumittassa sehehi tipubvanANajuttehi / muNigaNavivaMdiehiM vavagayarAgAidosehiM / / baMbhaddIviyasAhAmauDehi gndhhtthivibuhehi| vivaraNameyaM raiyaM dosayavAsesu vikkamao // " himavaMtasthavirAvali ke isa aMza meM AcArya gandhahasti ko tattvArthagandhahastimahAbhASya ke praNetA evaM gyAraha jaina aMga AgamoM ke vivaraNakAra batalAyA hai jabaki AcArya zIlAMka ne inheM kevala AcArAGga ke prathama adhyayana ke racayitA hI kahA hai. dUsarI bAta yaha hai ki-inakI gyAraha aMga kI vRttiyoM ke uddharaNa yA nAmollekha bhASya-cUNi-vRttiyoM meM kahIM bhI dikhAI nahIM dete. aisI sthiti meM paTTAvali ke isa ullekha ko kahAM taka mAnA jAya, yaha eka prazna hai. yahA~ para gandhahastI, yaha vizeSanAma hai, vizeSaNa nahIM. zIlAMkAcAryanirdiSTa gandhahastI himavaMtasthavizavalinirdiSTa gandhahastI hI haiM yA anya, isakA nirNaya karanA kaThina hai. sthavirAvalI meM jo AcArAMgavivaraNa kI aMtima prazasti kA uddharaNa diyA gayA hai vaha kahA~ taka ThIka hai, yaha kahanA bhI jarA kaThina hai. isa vizeSa nAma ke sAtha rahe hue gaurava ko dekhakara hI bAda meM isa nAma kA upayoga vizeSaNa ke rUpa meM hone lagA. tattvArthasUtravRtti ke praNetA siddhasenAcArya 'gandhahastI' kahe jAte the. ye himavaMtasthavirAvali dvArA nirdiSTra gandhahastI se anya hI haiM. kyoMki inakA samaya vikrama AThavIM ke bAda kA hai, jabaki sthavirAvalinirdiSTa ganthahastI kA samaya vikrama 200 hai. zrIyazovijayajI upAdhyAya ne apanI gurutattvavinizcaya kI svopajJavRtti meM sanmatitarka ke praNetA siddhasenAcArya ko bhI 'gandhahastI' likhA hai. (27.28) mittavAyaga-khamAsamaNa va sAdhurakSitagaNi kSamAzramaNa-ina donoM sthaviroM kI mAnyatA evaM nAma kA ullekha vyavahArabhASya gA0 462 kI cUNi meM cUrNikAra ne kiyA hai. (26) dhammagaNi khamAsamaNa-ina kSamAzramaNa ke maMtavya kA ullekha kalpavizeSacUNi meM "ahavA dhammagaNikhamAsamaNA deseNaM sabvesu vi padesu imA sohI-therAIsuM ahvA0 gAhAdvayam" isa prakAra hai. (30) agastyasiMha (bhASyakAroM ke pUrva-ye sthavira Arya vajra kI zAkhA meM hue haiM. inhoMne dazavakAlikasUtra para cUrNi kI racanA kI hai. yaha cUNi dazavakAlikasUtra ke vividha pATha bheda evaM bhASA kI dRSTi se bahuta mahattva kI hai. isa cUNi meM bhASyakAra kI gAthAoM kA ullekha na hone se isakI racanA bhASyakAroM ke pUrva kI pratIta hotI hai. isameM kaI ullekha aise bhI haiM jo cAlU sAmpradAyika praNAlI se bhinna prakAra ke haiM. AcArya zrI haribhadra ne apanI vRtti meM kahIM bhI isa cUNi kA ullekha nahIM kiyA hai, isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai. vidvAnoM kI bhI jJAtiyAM hotI haiM. isameM kalkiviSayaka jo mAnyatA calatI hai aura jisakA vistRta varNana titthogAliyapaiNNaya meM pAyA bhI jAtA hai, isa viSaya meM "aNAgatamaTTha Na NiddhArejja-jadhA kakkI amuko vA evaM guNo rAyA bhavissai "aisA likhakara kalkiviSayaka mAnyatA ko Adara nahIM diyA hai. isa cUNi meM "bhaNitaM ca vararuciNA-'aMbaM phalANaM mama dAlima piyaM' [pR0 173] isa prakAra vararuci ke koI prAkRta graMtha kA uddharaNa mila sakatA hai. vararuci kA yaha prAkRta uddharaNa prAkRtavyAkaraNapraNetA vararuci XTA ha Jain Education sinelibrary.org
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwVVVV ~~~ 728 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya ke samayanirNaya ke lie upayukta hone kI sambhAvanA hai. isa cUrNi kI prati jaisalamera ke jinabhadrIya jJAnabhaNDAra meM surakSita hai. isakA prakAzana prAkRta TeksTa sosAiTI kI ora se mere dvArA sampAdita ho kara zIghra hI prakAzita hogA. (31) saMghadAsagaNi kSamAzramaNa ( vi0 vIM zatAbdI -- ye AcArya vasudevahiMDI --- prathama khaNDa ke praNetA saMghadAsagaNa vAcaka se bhinna haiM evaM inake bAda ke bhI haiM. inhoMne kalpalaghubhASya aura paMcakalpamahAbhASya kI racanA kI hai. ve mahAbhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke pUrvavartI haiM. Jain Exupl (32) jinamathi samAzramaNa (vi0 kI DI zatI) ye saiddhAntika AcArya the. inakI mahAbhASyakAra evaM bhASyakAra ke rUpa meM prasiddhi hai. dArzanika- gambhIracintanaparipUrNa vizeSAvazyaka mahAbhASya kI racanA ne inheM bahuta prasiddha kiyA hai. kevalajJAna aura kevaladarzana viSayaka yugapadupayogadvayavAda evaM abhedavAda ko mAnanevAle tArkika AcArya siddhasena divAkara aura mallavAdI ke mata kA inhoMne uparyukta bhASya evaM vizeSaNavatI grantha meM nirasana kiyA hai. jItakalpasUtra, bRhatsaMgrahaNI, bRhatkSeSasamAsa, anuyogadvAracUrNigata aMgunapadacUrNi aura vizeSAvazyaka svopajJavRtti paSThagarabAda vyAkhyAnaparyanta - inake itane grantha Aja upalabdha haiM. - koTTAryavAdigaNI (23) kAdAdigaNI kSamAzramaNa (vi0 240 ke bAda ina AcArya ne jinabhadragaNi ko svopajJa vRtti kI apUrNa racanA ko pUrNa kiyA hai. inhoMne anusandhita apanI isa vRtti meM yaha sUcita kiyA hai "nirmApya SaSThagaNadhara - vyAkhyAnaM kila divaMgatA pUjyAH " arthAt chaThe gaNadharavAda kA vyAkhyAna karake pUjya jinabhadragaNI svargavAsI hue. Age kI vRtti kA anusandhAna inhoMne kiyA hai. isa racanA ke atirikta inakI anya koI racanA nahIM milI hai. yaha svopajJa-vRtti lA0 da0 vidyAmandira, ahamadAbAda kI ora se prakAzita hogI. (34) siddha nagari kSamAzramaNa (vi0 chaThI zatI) - inakI Aja koI svatantra racanA prApta nahIM hai. inake race hue kucha sandarbha jo nirmukti, bhASya Adi ke vyAkhyAnarUpa gAthAsandarbha haiM, nizIthaNi va AvazyakaNa meM milate haiM. nizIyacUrNi meM inakA nAma evaM gAthAe~ chaH jagaha ullikhita haiM, jinake bhadrabAhukRta niyuktigAthAoM tathA purAtanagAthAoM ke vyAkhyAnarUpa hone kA nirdeza hai. AvazyakacUrNi meM (vibhAga 2, patra 233 ) inake nAma ke sAtha do vyAkhyAna-gAthAe~ dI gaI haiM. paMcakalpacUrNi meM bhI "uktaM ca siddha senkSamAzramaNa gurubhiH " aisA likha kara inakI eka gAthA kA uddharaNa kiyA hai. ina ullekhoM se patA calatA hai ki inakI Agamika vyAkhyAnagarbhita koI kRti yA kRtiyA~ avazya honI cAhie jo Aja upalabdha nahIM haiM. (35) siddhasenagaNa (vi0 saM0 chaThI zatI) - inakI eka hI kRti prApta huI hai jinabhadragaNi kSamAzramaNakRta jItakalpa para racita cUNi. uparyukta siddhasenagaNI kSamAzramaNa se ye siddhasena gaNi bhinna hai. (36) jinadAsagaNI mahattara ( vi0 7vIM zatAbdI) - nizIthacUrNi ke prArambhika ullekhAnusAra inake vidyAguru pradyumnagaNI kSamAzramaNa the. Aja jo cUrNiyAM upalabdha haiM inameM se nandI, anuyogadvAra aura nizItha kI cUrNiyAM inhIM kI racanAeM haiM. ( 37 ) gopAlika mahattara ziSya ( vi0 vIM zatAbdI ) - uttarAdhyayanacUrNi ke racayitA AcArya ne apane nAma kA nirdeza na kara 'gopAlika mahttaraziSya' itanA hI ullekha kiyA hai. inakI anya koI racanA upalabdha nahIM hai. *** *** - - (28) vibhaTa yA jinabhadra (vi. garmI zatAbdI ) haribhadra ne inakA nAmollekha kiyA hai. etadviSayaka sAriNo vidyAdharakula tilakAcArya jinadatta ziSyasya meM jinanigadAnusAriNaH vAkya vidyAgurutva kA sUcaka hai pratyantaroM meM jinameMTa' ke bajAya 'jinabhava' nAma bhI milatA ye haribhadra ke vidyAguru the. Avazyaka vRti ke anta meM AcArya puSpikA isa prakAra hai "kRtiH sitAmbarAcArya jinabhaTa nigadAnadharmato yAkinImahattarAsUnoralpamate rAcArya haribhadrasya." isa ullekha hai. "guruvastu vyAcakSate" aisA likhakara kaI jagaha haribhadrasUri ne apanI kRtiyoM meM inake mantavya kA nirdeza kiyA hai. (36) haribhara (vi0vIM zatAbdI) - inakA upanAma 'bhavaviraha' bhI hai. apanI kRtiyoM meM inhoMne 'bhavaviraha' *** **** *** library.org
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 726 pada kA kaI jagaha prayoga kiyA hai. kahIM-kahIM inakI kRtiyoM meM kevala 'viraha' pada kA prayoga hone ke kAraNa inheM virahAGka bhI kahate haiM. ye apane ko aneka granthoM kI antima puSpikA meM 'dharmato yAkinImahattArAsUnu' ke rUpa meM bhI likhate haiM. ye jaina AgamoM ke pAraMgata AcArya the evaM darzanazAstroM ke prakhara jJAtA the. inhoMne 1444 granthoM kI racanA kI aisA praghoSa calA AtA hai. inhoMne apanI kRtiyoM meM apanI jina-jina racanAoM ke nAma nirdiSTa kiye haiM unameM se bhI bahuta se grantha Aja aprApya haiM. phira bhI prAcIna jJAnabhaMDAroM ko TaTolane se inakI naI racanAe~ prApta hotI haiM. kucha varSa pahale hI khaMbhAta ke prAcIna tADapatrIya bhaMDAra meM se inakA racA huA yogazataka nAmaka grantha prApta huA thA. abhI hAla hI meM kaccha-mAMDavI ke kharataragacchIya prAcIna jJAnabhaMDAra meM se isI grantha kI svopajJa TIkA kI vi0 saM0 1164 meM likhI huI tADapatrIya prati bhI prApta huI hai. isI prakAra Aja apane pAsa jo lAkhoM kI tAdAda meM hastapratiyAM vidyamAna haiM jinakI vyavasthita sUciyAM abhI taka nahIM banI haiM, unheM TaTolA jAya to bahuta saMbhava hai ki apanI kalpanA meM bhI na hoM aisI prAcIna-prAcInatama aneka kRtiyAM prApta hoM. AcArya haribhadra ne tattvavicAra aura AcAra ke nirUpaNa meM samanvayazailI ko viziSTa rUpa se Adara diyA hai, ataH inakI racanAoM meM pracura gAMbhIrya AyA hai. inake viSaya meM vidvAnoM ne aneka dRSTiyoM se kAphI likhA hai, tathApi prasaMgavaza yahAM kucha kahanA anucita na hogA. inhoMne Avazyaka, nandI, anuyogadvAra, dazavakAlika, prajJApanA, jIvAbhigama aura piNDaniyukti- ina jaina AgamoM para apratima evaM maulika vRttiyoM kA nirmANa kiyA hai. AvazyakasUtra para to inhoMne do vRttiyA~ likhI thIM. inameM se ziSyahitA nAmaka 22000 zloka parimita lavuvRtti hI prApta hai. kintu durbhAgya hai ki dArzanika cintanoM ke mahAsAgara jaisI bRhadvRtti anupalabdha hai. isa vRtti kA inhoMne apanI ziSyahitA-laghuvRtti ke prAraMbha meM "yadyapi mayA tathAnyaiH kRtA'sya vivRtistathApi saMkSepAt" isa prakAra nirdeza kiyA hai. isI bRhadvRtti ko lakSya karake inhoMne nandIsUtra kI vRtti meM bhI "sAGketikazabdArthasambandhavAdimatamapyAvazyake vicArayiSyAmaH" isa prakAra kA ullekha kiyA hai. isa ullekha se patA lagatA hai ki isa bRhadvatti meM inhoMne kitane dArzanika vAdoM kI gaharI samIkSA kI hogI. isa bRhadvRtti kA pramANa maladhArI AcArya hemacandra ne apane AvazyakahAribhadrI vRtti ke Tippana meM (patra 2-1) "yadyapi mayA vRttiH kRtA ityevaMvAdini vRttikAre caturazItisahasrapramANA'nenaivAvazyakavRttiraparA kRtA''sIditi pravAdaH" isa ullekha dvArA 84000 zloka batalAyA hai. AcArya haribhadra aneka viSayoM ke mahAn jJAtA the. inakI grantharacanAoM kA pravAha dekhane se anumAna hotA hai ki ye pUrvAvasthA meM sAMkhyamatAnuyAyI rahe hoMge. inhone usa yuga ke bhAratIya darzanazAstroM kA gaharAI se adhyayana karane meM koI kamI nahIM rakhI thI. yahI kAraNa hai ki inhoMne atigaMbhIratApUrvaka samasta dArzanika tattvoM kA jainadarzana ke sAtha samanvaya karane kA prayatna kiyA hai. inhoMne dharmasaMgrahaNI, paMcavastuka, upadezapada, viMzativiziMkA, paMcAzaka, yogazataka, zrAvakadharmavidhitaMtra, dinazuddhi Adi zAstroM kA tathA samarAiccakahA, dhUrtAkhyAna Adi kathAoM kA prAkRta bhASA meM nirmANa kara prAkRtabhASA ko samRddha kiyA hai. ina granthoM meM dArzanika, zAstrIya, jyotiSa, yoga, caritra Adi aneka viSayoM kA saMgraha hai. isa prakAra prAkRtabhASA ko inakI bar3I dena hai. isI prakAra saMskRta meM bhI inhoMne anekAntavAda, anekAntajayapatAkA, nyAyapraveza, zAstravArtAsamuccaya, SaDdarzanasamuccaya, aSTakaprakaraNa, SoDazakaprakaraNa, dharmabindu, yogabindu, yogadRSTisamuccaya, lokatattvanirNaya Adi grantha banAye haiM. isa prakAra saMskRtabhASA ko bhI inakI bar3I dena hai. (40) koTyAcArya-(vi0 6 vIM zatAbdI) inhoMne vizeSAvazyakamahAbhASya para TIkA kI hai. isake alAvA inakI anya koI racanA nahIM milI hai. (41) vIrAcAryayugala--(1 vi0 6-10 zatAbdI aura 2 vi0 13 za0) AcArya haribhadra uparyukta piNDaniyuvitavRtti ko pUrNa kiye vinA hI divaMgata ho gaye the. isakI pUrti vIrAcArya ne kI thI. vIrAcArya do hue haiM. eka AcArya haribhadra kI apUrNa vRtti ko pUrNa karanevAle aura dUsare piNDaniyukti kI svatantra vRtti banAne vAle. ina dUsare vIrAcArya ne apanI vRtti ke prArambha meM isa prakAra likhA hai : *** *** *** *** *** TETTET
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 : muni zrIhajArImala smRti-prantha : caturtha adhyAya "paJcAzakAdizAstravyUhapravidhAyakA vivRtimsyaaH| Arebhire vidhAtuM pUrva haribhadrasUrivarAH // 7 // te sthApanAkhyadoSaM yAvad vitti vidhAya divamagaman / taduparitanI tu kaizcid vIrAcArya: samApyeSA / / 8 / / tatrAmIbhiramuSyAH sugamA gAthA imA iti vibhAvya / kAzcinna vyAkhyAtAH, yA vivRtAstA api stokam / / 6 / / tAH samprati mandadhiyAM durbodhA iti mayA samastAnAm / tAsa vyaktavyAkhyAhetoH kriyate prayAso'yam // 10 // (42) zIlAMkAcArya (vi0 10 za0)-inhoMne AcArAMga va sUtrakRtAMga kI TIkA kI hai. ina do TIkAoM meM dArzanika padArthoM kI aneka prakAra se vicAraNA kI gaI hai. AcArAMga prathama zrutaskaMdhaTIkA kI samApti vi0 saM0 607 meM huI hai aura dvitIya zrutaskandhaTIkA kI samApti vi0 saM0 616 yA 633 meM huI hai. cauppanna mahAparisacariya ke praNetA zIlAMka se ye zIlAMka bhinna haiM. (43) vAdivetAla zAntisUri (vi0 11 vIM zatAbdI)-uttarAdhyayanasUtra kI pAiyaTIkA ke praNetA yahI AcArya haiM. ye vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM hue haiM. gopAlikamahattaraziSyapraNIta cUNi ke bAda aneka dArzanika vAdoM se pUrNa samartha TIkA yahI hai. isake bAda jo aneka TIkAe~ likhI gaIM una saba kA mUla srota yahI TIkA hai. isameM prAkRta aMza kI adhikatA hai ataH isakA nAma ' pAiya TIkA' pracalita ho gayA hai. AcArya haribhadraviracita aura AcArya malayagiriviracita AvazyakasUtra kI TIkAe~, droNAcArya kI oghaniyuktivRtti va nemicandrasUri kI uttarAdhyayanasUtra kI sukhabodhA TIkA prAkRtapradhAna hI hai. (44) droNAcArya (vi0 12 za0)--ye jaina AgamoM ke atirikta sva-paradarzanazAstroM ke bhI jJAtA AcArya the. inhoMne abhayadevAcAryaviracita jaina aMga AgamoM kI TIkAoM ke atirikta anya TIkAgranthoM kA bhI saMzodhana Adi kiyA hai. inakI apanI eka hI kRti hai aura vaha hai odhaniyuktivRtti. (45) abhayadevasUri (vi. 12 vIM za0)-inhoMne sthAnAMga Adi nau aMgasUtroM para vRttiyAM banAI haiM ata: ye 'navAGgavRttikAra' ke nAma se pahacAne jAte haiM. ina aMga AgamoM meM jagaha-jagaha varNaka-saMdarbho kA nirdeza kiyA gayA hai ataH sarvaprathama inhoMne aupapAtika upAMgasUtra kI vRtti banAI jisase bAra-bAra AnevAle nirdiSTa varNakasthAnoM meM ekavAkyatA banI rahe. AcArya abhayadevasUri kI ina vRttiyoM kA saMzodhana va parivardhana uparyukta caityavAsI zrIdroNAcArya ne kiyA hai, jo usa yuga ke eka mahAn Agamadhara AcArya the. AcArya abhayadevasUri ne apanI ina vRttiyoM meM kAphI dattacitta ho kara apane yuga meM prApta anekAneka prAcIna-prAcInatama sUtrapratiyoM ko ekatra kara aMgasUtroM ke pAThoM ko vyavasthita karane kA mahAna kArya kiyA hai, ata: inakI vRttiyoM meM pAThabheda evaM vAcanAntara Adi kA kAphI saMgraha huA hai. isa kArya meM inake aneka vidvAn ziSya-praziSyoM ne inheM sahAyatA dI hai, isa prakAra kA ullekha inhoMne apanI granthaprazastiyoM meM kiyA hai. (46) maladhArI hemacandrasUri (vi0 12 za0)-ye AcArya jaina AgamoM ke samartha jJAtA the. inhoMne jinabhadragaNi kSamAzramaNaviracita vizeSAvazyakamahAbhASya para 28000 zlokaparimita vistRta vivaraNa kI racanA vi0 saM0 1175 meM kI. anuyogadvArasUtra para inhoMne vistRta vyAkhyA racI hai. AvazyakasUtra kI hAribhadrIvRtti para vistRta Tippana bhI inhoMne likhA hai. ye racanAeM inake prakhara pANDitya kI sUcaka haiM. ina vivaraNoM ke atirikta inhoMne prAcIna zatakakarmagranthavRtti, jIvasamAsaprakaraNavRtti, puSpamAlAprakaraNa svopajJavRttiyukta, bhavabhAvanAprakaraNa svopajJavRttiyukta Adi grantha bhI banAye haiM. vizeSAvazyakamahAbhASya kI TIkA ke anta meM Apane apanI grantharacanAoM kA krama isa prakAra diyA hai-- "tato mayA tasya paramapuruSasyopadezaM zrutvA viracayya jhaTiti nivezitamAvazyakaTippanakAbhidhAnaM sadbhAvanAmaJjUSAyAM PARADAV Jin EBELIN NENNENE SINONIRESENTSERRURENEROSONO
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 731 nUtanaphalakam. tato'paramapi zatakavivaraNanAmakam, anyadapyanuyogadvAravRttisaMjJitam, tato'paramapyupadezamAlAsUtrA-bhidhAnam, aparaM tu tadvRttinAmakam, anyacca jIvasamAsavivaraNanAmadheyam, anyattu bhavabhAvanAsUtrasaMjJitam aparaM tu tadvivaraNanAmakam, anyacca jhaTiti viracayya tasyAH sadbhAvanAmaJjUSAyA aGgabhUtaM nivezitaM nandiTippanakanAmadheyaM nutanaM phalaka. etaizca nUtanaphalakanivezitarvajramayIva saJjAtAsau maJjUSA teSAM pApAnAmagamyA. tatastairatIvacchalaghAtitayA saJcUrNayitumArabdhaM tadvAra-kapATasampuTam. tato mayA sasambhrameNa nipuNaM tatpratividhAnopAyaM cintayitvA viracayitumArabdhaM tadvArapidhAnahetovizeSAvazyakavivaraNAbhidhAnaM vajramayamiva nUtanakapATasampuTam. tatazcAbhayakumAragaNi-dhanadevagaNi-jinabhadgaNilacamaNagaNi-vibudhacandrAdimunivRnda-zrImahAnanda -zrImahattarA-vIramatIgaNinyAdisAhAyyAd re re ! nizcitamidAnI hatA vayaM yadya tanniSpadyate, tato dhAvata dhAvata gRhIta gRhNIta lagata lagata' ityAdi pUtkurvatAM sarvAtmazaktyA praharatAM hAhAravaM kurvatAM ca mohAdicaraTAnAM cirAt kathaM kathamapi viracayya taddvAre nivezitametaditi." [patra 1356] isa ullekha meM Apane nandiTippanaka racanA kA ullekha kiyA hai jo Aja prApta nahIM hai. sAtha meM yaha bhI eka bAta hai ki--inhIM ke ziSya zrI zrI candra sUri ne prAkRta munisuvratasvAmicaritra ke anta meM zrI hemacandra sUri kA jIvanacaritra diyA hai jisameM inakI grantharacanAoM kA bhI ullekha kiyA hai kintu usameM nandIsUtraTippanaka ke nAma kA nirdeza nahIM hai, yaha Azcarya kI bAta hai. munisuvratasvAmicaritra kA ullekha isa prakAra hai. je teNa sayaM raiyA gaMthA te saMpai kahemi // 41 / / suttamuvaesamAlA-bhavabhAvaNapagaraNANi kAUNaM / gaMthasahassA caudasa terasa vittI kayA jeNa / / 42 / / aNuaogaddAgaNaM jIvasamAsassa taha ya sayagassa / jeNaM cha satta cauro gaMthasahassA kayA vittI // 42 / / mUlAvatsayavittIe uvari raiyaM ca TippaNaM jeNa / paMca sahassapamANaM visamaThANAvabodhayaraM // 44 / / jeNa visesAvassayasuttassuvari savittharA vittI / raiyA paripphuDatthA aDavIsa sahassaparimANA / / 4 / / vakkhANaguNapasiddhi soUNaM jassa gujjara nariMdo / jayasiMhadevanAmo kayaguNijaNamaNacamakkAro // 46 // isa ullekha meM zrIhemacandra sUri racita saba granthoM ke nAma aura unakA granthapramANa bhI ullikhita hai. sirpha isameM nandIsUtraTippanaka kA nAma zAmila nahIM hai. saMbhAvanA kI jAtI hai ki isa carita kI prArambhika nakala karane ke samaya prAcIna kAla se hI 44 gAthA ke bAda kI eka gAthA chUTa gaI hai. astu, kucha bhI ho, zrIhemacandrasUri mahArAja ne Apa hI apanI vizeSAvazyakavRtti ke anta meM "anyacca jhaTiti viracayya tasyA: sadbhAvanAmaJjUSAyA aGgabhUtaM nivezitaM nandiTippanakanAmadheyaM phalakam" aisA ullekha kiyA hai, isase yaha bAta to nivivAda hai ki--Apane nandiTippanaka kI racanA avazya kI thI, jo Aja prApta nahIM hai. Aja jo nandiTippanaka prApta hai vaha zIlabhadrasUri evaM dhanezvarasUri ina do guru ke ziSya zrIcandrasUri kA racita hai jo prAkRta TeksTa sosAyaTI kI ora se chapa kara prakazita hogA. (47) prAcArya malayagiri (vi0 12-13 za0)-inake guru, gaccha Adi ke nAma kA koI patA nahIM lagatA. ye gUrjarezvara caulukyarAja jayasiMhadeva ke mAnanIya aura mahArAjA kumArapAladeva ke dharmaguru zrIhemacandrAcArya ke vidyA-ArAdhanA ke sahacArI the. AcArya hemacandra ke sAtha inakA sambandha ati gahare pUjya bhAva kA thA. isalie inhoMne apanI AvazyakavRtti meM AcArya hemacandra kI dvAtriMzikA kA uddharaNa dete hue "Aha ca stutiSu guravaH' isa prakAra unake lie atyAdaragabhita zabdaprayoga kiyA hai. inhoMne nandIsUtra, bhagavatI-dvitIyazataka, rAjapraznIya, prajJApanA, jIvAbhigama, sUryaprajJapti, candraprajJapti, vyavahArasUtra, bRhatkalpa, Avazyaka, piNDaniyukti evaM jyotiSkaraNDaka-ina jaina-AgamoM para sapAdalakSa zloka - SAN *io 491CED HLA RRTRONTRYeave KAREAD HARIHARA KEISSENARIESENISENBLENESENNOSENENINONE, PATH
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ W wwwwwwwwwwwwww 732 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya pramANa vRttiyoM kI racanA kI hai. inakI ina vRttiyoM aura dharmasaMgrahaNI, karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi kI vRttioM ke avagAhana se patA lagatA hai ki ye kevala jaina AgamoM ke hI dhuraMdhara jJAtA evaM pAraMgata vidvAn na the apitu gaNitazAstra, darzanazAstra evaM karmasiddhAnta meM bhI pAraMgata the. inhoMne malayagirizabdAnuzAsana nAmaka vyAkaraNa kI bhI racanA kI thI. apane vRttigraMthoM meM ye isI vyAkaraNa ke sUtroM kA ullekha karate haiM. inake jambUdvIpaprajJaptiTIkA oghaniyuktiTIkA, vizeSAvazyakavRtti, tattvArthasUtraTIkA, dharmasAraprakaraNaTIkA, devendranarakendraprakaraNaTIkA Adi kaI grantha Aja prApta nahIM haiM. inakI koI maulika kRti upalabdha nahIM hai. dekhA jAtA hai ki ye vyAkhyAkAra hI rahe haiM. vyAkhyAkAroM meM inakA sthAna sarvotkRSTa hai. (48) zrIcandrasUri (vi. 12-13 za0)-zrI zrIcandrasUri do hue haiM. eka maladhArI zrIhemacandrasUri ke ziSya, jinhoMne saMgrahaNIprakaraNa, munisuvratasvAbhicaritra prAkRta, laghupravacanasAroddhAra Adi kI racanA kI hai. dUsare candrakulIna zrIzIlabhadrasUri aura dhanezvarasUri guruyugala ke ziSya, jinhoMne nyAyapravezapaJjikA, jayadeva chandaHzAstravRtti -Tippanaka, nizIthacUNiTippanaka, nandisUtrahAribhadrI vRttiTippanaka, jItakalpacUNiTippanaka, paMcopAMgasUtravRtti, zrAddhapratikramaNasUtravRtti, piNDa vizuddhivRtti Adi kI racanA kI hai. yahA~ para ye dUsare thocandrasUri hI abhipreta haiM. inakA AcAryAvasthA ke pUrva meM pArzvadevagaNi nAma thA-aisA Apane hI nyAyapravezapaJjikA kI antima puSpikA meM sUcita kiyA hai. (46) zrAcArya kSemakIrti (vi0 1332)-ye tapAgaccha ke mAnya gItArtha AcArya the. AcArya malayagiriprArabdha bRhakalpavRtti kI pUrti inhoMne bar3I yogyatA ke sAtha kI hai. AcArya malayagiri ne jo vRtti kevala pIThikA kI gAthA 606 paryanta hI likhI thI usakI pUrti lagabhaga sau varSa ke bAda meM inhoMne vi0 saM0 1332 meM kI. isa vRtti ke atirikta inakI anya koI kRti prApta nahIM huI hai. bRhadbhASyakArAdi [vi. 8 vIM za0]-yahAM para anekAneka prAcIna sthaviroM kA jo mahAn Agamadhara the tathA jinake pAsa prAcIna guruparamparAoM kI virAsata thI, saMkSepa meM paricaya diyA gayA. aise bhI aneka gItArtha sthavira haiM jinake nAma kA koI patA nahIM hai. kalpabRhadbhASyakAra Adi evaM kalpavizeSaNikAra Adi isI prakAra ke sthavira haiM jinakI vidvattA kI paricAyaka kRtiyAM Aja hamAre sAmane vidyamAna haiM. avacUrNikArAdi [vi0 12 za0 se 18 za0] Upara jaina AgamoM ke 'dhuraMdhara sthaviroM kA paricaya diyA gayA hai. inake bAda eka choTA kintu mahattva kA kArya karane vAle jo prakIrNakakAra, avacUNikAra Adi AcArya hue haiM ve bhI cirasmaraNIya haiM. yahA saMkSepa meM inake nAmAdi kA ullekha kara detA hU~1. pArzvasAdhu [vi0 saM0 656], 2. vIrabhadragaNI [vi0 saM0 1078 meM ArAdhanApatAkA, bRhaccatuHzaraNa Adi ke praNetA], 3. namisAdhu [saM0 1123], 4. nemicandrasUri [saM0 1126], 5. municandrasUri [vi0 12vIM zatAbdI; lalita vistarApaJjikA, upadezapadaTIkA, devendranarakendra prakaraNavRtti, anekasaMkhyaprakaraNa, kulaka Adi ke praNetA], yazodevasUri [saM0 1180], 7 vi0 jayasiMhasUri [saM0 1183, zrAvakapratikramaNacUNi ke praNetA], 8. tilakAcArya [saM0 1296], 9. sumatisAdhu [vi0 13vIM za0], 10. pRthvIcandrasUri [vi. 13vIM za0], 11. jinaprabhasUri [saM0 1364], 12. bhuvanatuMgasUri [vi0 14 vIM za0], 13. jJAnasAgarasUri [saM0 1440], 14. guNaratnasUri [vi. 15vIM za0], 15. ratnazekharasUri [saM0 1466], 16. kamalasaMyamopAdhyAya [saM0 1544], 17. vinayahaMsagaNI [saM0 1572], 18. jinahaMsasUri [saM0 1582], 16. harSakula [saM0 1583], 20. brahmarSi [vi0 16vIM za0], 21. vijayavimalagaNIvArSi [saM0 1634], 22. samayasundaropAdhyAya [vi0 17 vIM za0] 23. dharmasAgaropAdhyAya [saM0 1636], 24, puNyasAgaropAdhyAya [saM0 1645], 25. zAnticandropAdhyAya [saM0 1650], 26. bhAvavijayagaNi [vi017 vIM za0] 27 jJAnavimalasUri [vi0 17vIM za0], 28. lakSmIvallabhagaNi [vi0 17vIM za0], 26-30. sumatikallolagaNi va harSanandanagaNi [saM0 1705, sthAnAMga sUtravRttigatagAthAvRtti ke racayitA], 31. nagarSi [vi0 18 vIM za0] ityAdi. ina vidvAn AcAryoM ne jaina AgamoM para choTI-bar3I mahattva kI vRtti, lavuvRtti, paMjikA, avacUri, avacUNi, dIpikA, dIpaka Jain Ede how.jalkelildrary.org
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya: jaina zrAgamadhara aura prAkRta vAGmaya : 733 Tippana, viSamapadaparyAya Adi bhinna bhinna nAmoM vAlI vyAkhyAeM likhI haiM jo mUlasUtroM kA artha samajhane meM bar3I sahAyaka hai. ye vyAkhyAeM prAcIna vRttiyoM ke aMzoM kA zabdazaH saMgraha rUpa hone para bhI kabhI-kabhI ina vyAkhyAoM meM pAribhASika saMketoM ko samajhAne ke lie pracalita dezI bhASA kA bhI upayoga kiyA gayA hai. kahIM-kahIM prAcIna vRttiyoM meM 'sugama' . 'spaSTa' 'pAThasiddha' Adi likhakara chor3a diye gaye sthAnoM kI vyAkhyA bhI inameM pAI jAtI hai. isa dRSTi se ina vyAkhyAkAroM ke bhI hama bahuta kRtajJa haiM. wwwwwwwwwww prAkRta vAGmaya bhAratIya prAkRta vAGmaya aneka viSayoM meM vibhakta hai. sAmAnyataH inakA vibhAga isa prakAra kiyA jA sakatA hai : jaina Agama, jaina prakaraNa, jaina carita-kathA, stuti-stotrAdi, vyAkaraNa, koSa, chaMdaHzAstra, alaMkAra, kAvya, nATaka, subhASita Adi. yahAM para ina sabakA saMkSepa meM paricaya diyA jAyagA. jaina zrAgama--jisa prakAra vaidika aura bauddha sAhitya mukhya aura avAntara aneka vibhAgoM meM vibhakta hai usI prakAra jaina Agama bhI aneka vibhAgoM meM vibhakta hai. prAcIna kAla meM AgamoM ke aMga Agama aura aMgabAhya Agama yA kAlika Agama aura utkAlika Agama isa taraha vibhAga kiye jAte the. aMga Agama ve haiM jinakA zramaNa bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara-paTTaziSyoM ne nirmANa kiyA hai. aMgabAhya Agama ve haiM jinakI racanA zramaNa bhagavAn mahAvIra ke anya gItArtha sthaviroM, ziSyoM-praziSyoM evaM unake paramparAgata sthaviroM kI thI. sthaviroM ne inhIM AgamoM ke kAlika aura utkAlika aise do vibhAga kiye haiM. nizcita kiye gaye samaya meM par3he jAne vAle Agama kAlika haiM aura kisI bhI samaya meM par3he jAne vAle Agama utkAlika haiM. Aja saikar3oM varSoM se inake mukhya vibhAga aMga, upAMga, cheda, mUla Agama, zeSa Agama evaM prakIrNaka ke rUpa meM rUr3ha haiM. prAcIna yuga meM ina AgamoM kI saMkhyA naMdIsUtra aura pAkSikasUtra ke anusAra caurAsI thI parantu Aja paiMtAlIsa hai. naMdIsUtra meM evaM pAkSikasUtra meM jina AgamoM ke nAma diye haiM unameM se Aja bahutase Agama aprApya haiM jaba ki Aja mAne jAne vAle AgamoM kI saMkhyA meM naye nAma bhI dAkhila ho gaye haiM jo bahuta pIche ke arthAt gyArahavIM zatAbdI ke prathama caraNa ke bhI haiM. Aja mAne jAnevAle paitAlIsa AgamoM meM se bayAsIsa AgamoM ke nAma naMdIsUtra aura pAkSikasUtra meM pAye jAte haiM kintu Aja AgamoM kA jo krama pracalita hai vaha gyAraha aMgoM ko chor3akara zeSa AgamoM kA naMdIsUtra aura pAkSikasUtra meM nahIM pAyA jAtA. naMdIsUtrakAra ne aMga Agama ko chor3akara zeSa sabhI AgamoM ko prakIrNakoM meM samAviSTa kiyA hai. Agama ke aMga, upAMga, cheda, prakIrNaka Adi vibhAgoM meM se aMgoM ke bAraha hone kA samarthana svayaM aMga graMtha bhI karate haiM. upAMga Aja bAraha mAne jAte haiM kintu svayaM nirayAvalikA nAmaka upAMga meM upAMga ke pAMca varga hone kA ullekha hai. cheda zabda niyuktiyoM meM nizIthAdi ke lie prayukta hai. prakIrNaka zabda bhI naMdIsUtra jitanA to purAnA hai hI kintu usameM aMgetara sabhI Aga moM ko prakIrNaka kahA gayA hai.. aMga AgamoM ko chor3akara dUsare AgamoM kA nirmANa alaga-alaga samaya meM huA hai. paNNavaNA sUtra zyAmAryapraNIta hai. dazA, kalpa evaM vyavahAra sUtra ke praNetA caturdaza pUrvadhara sthavira Arya bhadra bAhu haiM. nizIthasUtra ke praNetA Arya bhadrabAhu yA vizAkhagaNi mahattara haiM. anuyogadvArasUtra ke nirmAtA sthavira AryarakSita haiM. naMdIsUtra ke kartA zrI devavAcaka hai. prakIrNakoM meM gine jAne vAle causaraNa, Aura paccakkhANa, bhattapariNNA aura ArAdhanApatAkA ke racayitA vIrabhadra gaNi haiM. ye ArAdhanApatAkA kI prazasti ke 'vikkamanivakAlAo aThutta rime samAsahassammi' aura 'aThThattarime samAsahassAmi' pAThabheda ke anusAra vikrama saMvat 1008 yA 1078 meM hue haiM. bRhaTTippaNikAkAra ne ArAdhanApatAkA kA racanAkAla 'ArAdhanApatAkA 1078 varSe vIrabhadrAcAryakRtA' arthAt saM0 1078 kahA hai. 'ArAdhanApatAkA' meM graMthakAra ne 'ArAhaNAvihiM puNa bhattapariNAi vaNNimo pubbi' (gAthA 51) arthAt 'ArAdhanAvidhi kA varNana hamane pahale bhakta. parijJA meM kara diyA hai' aisA likhA hai. isa nirdeza se yaha graMtha inhIM kA racA huA siddha hotA hai. Aja ke causaraNa evaM AurapaccakkhANake racanA-krama ko dekhane se ye prakIrNaka bhI inhIM ke race hue pratIta hote haiM. vIrabhadra kI yaha ArAdhanA Jain Education memotional Janmerary.org
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 : muni zrIhajArImala smRti grantha : caturtha adhyAya patAkA yApanIya 'AcAryapraNIta ArAdhanA bhagavatI' kA anukaraNa karake racI gaI hai. naMdIsUtra meM 'AurapaccakkhANa' kA jo nAma AtA hai vaha Aja ke 'AurapaccakkhANa se alaga hai. sAmAnyataH vIrabhadrAcArya ko bhagavAn mahAvIra kA ziSya mAnate haiM parantu uparokta pramANa ko par3hane ke bAda yaha mAnyatA bhrAnta siddha hotI hai. isa prakAra dUsare Agama bhI alaga-alaga samaya meM race hue haiM. ho sakatA hai ki rAyapaseNIya sUtra bhagavAn mahAvIra ke samaya hI meM racA gayA ho. naMdI-pAkSika sUtroM ke anusAra AgamoM ke caurAsI nAmoM va Aja ke pracalita AgamoM ke nAmoM se vidvAn paricita haiM hI ata: unakA ullekha na karake maiM mudde kI bAta kaha detA hUM ki Aja aMgasUtroM meM jo praznavyAkaraNasUtra hai vaha maulika nahIM kintu tatsthAnApanna koI nayA hI sUtra hai. isa bAta kA patA naMdIsUtra va samavAyAMga ke Agama-paricaya se lagatA hai. AcArya zrI municaMdrasUri ne devendra-narakendra prakaraNa kI apanI vRtti meM rAjapraznIya sUtra kA nAma 'rAjaprasenajit' likhA hai jo naMdI-pAkSika sUtra meM diye hue 'rAyappaseNaiyaM' isa prAkRta nAma se saMgati baiThAne ke lie hai. vaise rAjapraznIya meM pradezirAjA kA caritra hai. isa Agama ko par3hate hue petavatthu nAmaka bauddhagraMtha kA smaraNa ho AtA haiM. prakIrNaka--sAmAnyatayA prakIrNaka dasa mAne jAte haiM kintu inakI koI nizcita nAmAvalI na hone ke kAraNa ye nAma kaI prakAra se ginAye jAte haiM. ina saba prakAroM meM se saMgraha kiyA jAya to kula bAIsa nAma prApta hote haiM jo isa prakAra haiM--- 1. causaraNa, 2. AurapaccakkhANa, 3. bhattapariNA, 4. saMthAraya, 5. taMdulaveyAliya, 6. caMdAvejjhaya. 7. devidatthaya, 8. gaNivijjA, 6. mahApaccakkhANa, 10. vIratthaya, 11. isibhAsiyAI, 12. ajIvakappa, 13. gacchAyAra, 14. maraNasamAdhi, 15. titthogAli, 16. ArAhaNapaDAgA, 17. dIvasAgarapaNNatti, 18. joisakaraMDaya, 16. aMgavijjA, 20. siddhapAhuDa, 21. sArAvalI, 22. jIvavibhatti. ina prakIrNakoM ke nAmoM meM se naMdI-pAkSikasUtra meM utkAlika sUtravibhAga meM devidatthaya, taMdulaveyAliya, caMdAvejjhaya, gaNivijjA, maraNavibhatti-maraNasamAhi, AurapaccakkhANa, mahApaccakhANa ye sAta nAma aura kAlika vibhAga meM isibhAsiyAiM, dIvasAgarapaNNatti ye do nAma isa prakAra ( nAma pAye jAte haiM. phira bhI causaraNa, Aja kA AurapaccakkhANa, bhattapariNNA, saMthAraya aura ArAhaNapaDAgA-ina prakIrNakoM ko chor3akara dUsare prakIrNaka bahuta prAcIna haiM, jinakA ullekha cUNikAroM ne apanI cUNiyoM meM kiyA hai. taMdulaveyAliya kA ullekha agastyacUrNi (patra 3) meM hai. jaise karmaprakRti zAstra kA kamappagaDIsaMgahaNI nAma kahA jAtA hai, isI prakAra dIvasAgarapaNNatti kA dIvasAgarapaNNattisaMgrahaNI yaha nAma saMbhAvita hai. zvetAMbara mUrtipUjaka varga titthogAlipaiNNaya ko prakIrNakoM kI ginatI meM zAmila karatA hai, kintu isa prakIrNaka meM aisI bahuta-sI bAte haiM jo zvetAmbaroM ko svapna meM bhI mAnya nahIM haiM aura anubhava se dekhA jAya to usameM AgamoM ke naSTa hone kA jo krama diyA hai vaha saMgata bhI nahIM hai. aMgavijjApaiNNaya eka phalAdeza kA 6000 zloka parimita mahattva kA graMtha hai. isameM graha-nakSatrAdi yA rekhAdi lakSaNoM ke AdhAra para phalAdeza kA vicAra nahIM kiyA gayA hai, kintu mAnava kI anekavidha ceSTAoM evaM kriyAoM ke AdhAra para phalAdeza diyA gayA hai. eka taraha mAnA jAya to mAnasazAstra evaM aMgazAstra ko lakSya meM rakhakara isa graMtha kI racanA kI gaI hai. bhAratIya vAGmaya meM isa viSaya kA aisA evaM itanA mahAkAya graMtha dUsarA koI bhI upalabdha nahIM huA hai. AgamoM kI vyAkhyA Upara jina jaina mUla AgamasUtroM kA saMkSepa meM paricaya diyA gayA hai unake Upara prAkRta bhASA meM aneka prakAra kI vyAkhyAe~ likhI gaI haiM. inake nAma kramazaH--niyukti, saMgrahaNI, bhASya, mahAbhASya ; ye gAthAbaddha-padyabaddha vyAkhyAgraMtha haiM. aura cUNi, vizeSa cUNi evaM prAcIna vRttiyA~ gadyabaddha vyAkhyAgraMtha haiM. KIMANTHATITIHAANDALIMALANILEPHATIONyimmHARATI Pory RLIA' S0 UMAMES Tara Jain . m aithivary.org
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwww muni zrIpuNyavijaya : jaina zrAgamadhara aura prAkRta vAGmaya : 735 niyuktiyA~- sthavira Arya bhadrabAhu svAmI ne dasa AgamoM para niyuktiyA~ racI haiM, jinake nAma inhoMne Avazyakaniyukti meM isa prakAra likhe haiM Avassayassa 1 dasa kAliyassa 2 taha uttarajjha 3 mAyAre 4 / sUyagaDe Nijjutti 5 vocchAmi tahA dasANaM ca 6 / / kappassa ya Nijjutti, vavahArasseva paramaniuNassa 8 / sUriyapaNNattIe 6 vocchaM isibhAsiyANaM ca 10 // ina gAthAoM meM sUcita kiyA hai tadanusAra inhoMne dasa AgamoM kI niyuktiyA~ racI thIM. AgamoM kI astavyasta dazA, anuyoga kI pRthaktA Adi kAraNoM se ina niyuktiyoM kA mUla svarUpa kAyama na rahakara Aja inameM kAphI parivartana aura hAni-vRddhi ho cuke haiM. ina parivartita evaM parivaddhita niyuktioM kA maulika parimANa kyA thA ? yaha samajhanA Aja kaThina hai. khAsa karake jina para bhASya-mahAbhASya race gaye unakA mizraNa to aisA ho gayA hai ki-svayaM AcArya zrI malayagiri ko bRhatkalpa kI vRtti (patra 1) meM yaha kahanA par3A ki- 'sUtraspazikaniyuktirbhASyaM caiko graMtho jAtaH' aura unhoMne apanI vRtti meM niyukti-bhASya ko kahIM bhI pRthak karane kA prayatna nahIM kiyA hai. sUryaprajJapti aura RSibhASitasUtra kI niyuktiyA~ upalabdha nahIM haiM. uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga, dazA ina AgamoM kI niyuktiyoM kA parimANa spaSTarUpa se mAluma ho jAtA hai Avazyaka, dazakAlika Adi kI niyuktiyoM kA parimANa bhASyagAthAoM kA mizraNa ho jAne se nizcita karanA kaThina jarUra hai, tathApi parizrama karane se isakA nizcaya ho sakatA hai kintu kalpa va vyavahArasUtra kI niyuktiyoM kA parimANa kisI bhI prakAra nizcita nahIM kiyA jA sktaa| hA~, itanA avazya hai ki-cUNi-vizeSa-cUrNikAroM ne kahIM-kahIM 'purAtanagAthA, niryaktigAthA' ityAdi likhA hai, jisase niyuktigAthAoM kA kucha khyAla A sakatA hai to bhI saMpUrNatayA niyuktigAthAoM kA viveka yA pRthakkaraNa karanA muzkila hI hai. Upara jina niyuktioM kA ullekha kiyA hai inake atirikta oghaniyukti, piDaniyukti aura saMsaktaniyukti ye tIna niyuktiyA~ aura milatI haiM. inameM se oghaniyukti Avazyakaniyukti meM se aura piMDaniyukti dazakAlika niyukti meM se alaga kiye gaye aMza haiM. saMsaktaniyukti bahuta bAda kI evaM visaMgata racanA hai. sthavira Arya bhadrabAhuviracita niyuktiyoM ke alAvA bhASya aura cUNiyoM meM goviMdanijjutti kA bhI ullekha AtA hai, jo sthavira Arya goviMda kI racI huI thI. Aja isa niyukti kA patA nahIM hai. yaha naSTa ho gaI yA kisI niyukti meM samAviSTa ho gaI ? yaha kahA nahIM jA sakatA. nizIthacUNi meM isa prakAra kA ullekha milatA hai.---'teNa egidiyajIvasAhaNaM govindanijjuttI kayA" inake alAvA aura kisI niyuktikAra kA nirdeza nahIM milatA hai. niyuktiyoM kI racanA mUlasUtroM ke aMzoM ke vyAkhyAna rUpa hotI hai. saMgrahaNiyAM--saMgrahaNiyoM kI racanA paMcakalpa mahAbhASya ke ullekhAnusAra sthavira Arya kAlaka kI hai. pAkSikasUtra meM bhI "sasutte saatthe sagaMthe sanijjuttie sasaMgahaNie" isa sUtrAMza meM saMgrahaNI kA ullekha hai. isase bhI pratIta hotA hai ki saMgrahaNiyoM kI racanA kAphI prAcIna hai. Aja spaSTarUpa se patA nahIM calatA hai ki--sthavira Arya kAlaka ne kauna se AgamoM kI saMgrahaNiyoM kI racanA kI thI? aura unakA parimANa kyA thA ? to bhI anumAna hotA hai ki bhagavatIsUtra, jIvAbhigamopAMga, prajJApanAsUtra, zramaNapratikramaNasUtra Adi meM jo saMgraNiyA~ pAI jAtI haiM ve hI ye hoM. isase adhika kahanA kaThina hai. bhASya-mahAbhASya---jaina sUtroM ke bhASya-mahAbhASyakAra ke rUpa meM do kSamAzramaNoM ke nAma pAye jAte haiM-1 saMghadAsa gaNi kSamAzramaNa aura jinabhadragaNi kSamAzramaNa. jaina AgamoM ke mahAkAya bhASya-mahAbhASya nimnokta ATha prApya haiM--1 vizeSAvazyaka mahAbhASya 2 kalpalaghubhASya 3 kalpavRhadbhASya 4 paMcakalpa 4 vyavahAra bhASya 6 nizIthabhASya 7 jItakalpabhASya ARVA MAHARASHTRANSALLAHATARNIMULATHALINICALIMALAY amy FASTTIN INDIA ITAL . pan Jain EducaSa Jorg DE
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya 8 opaniyukti mahAbhASya, kalpalaghubhASya evaM paMcakalpamahAbhASya ke praNetA saMghadAsagaNi kSamAzramaNa haiM va vizeSAvazyaka mahAbhASya ke praNetA jinabhadragaNi kSamAzramaNa haiM. dUsare bhASya-mahAbhASyoM ke kartA kauna haiM, isakA patA abhI taka nahIM lagA hai. saMghadAsagaNi jinabhadragaNi se pUrvavartI haiM. zrIjinabhadragaNi mahAbhASyakAra ke nAma se labdhapratiSTha haiM. jina AgamoM para niyuktiyoM kI racanA hai unake bhASya, mUla sUtra va niyukti ko lakSya meM rakhakara race gaye haiM. jinakI niyuktiyA~ nahIM haiM unake bhASya sUtra ko hI lakSita karake race gaye haiM. udAharaNa rUpa meM jItakalpasUtra aura usakA bhASya samajhanA cAhie. mahAbhASya ke do prakAra haiM-pahalA prakAra vizeSAvazyaka mahAbhASya, odhaniyukti mahAbhASya Adi haiM, jinake laghubhASya nahIM haiM. ve sIdhe niyukti ke Upara hI svataMtra mahAbhASya haiM. dUsarA prakAra laghubhASya ko lakSita karake race hue mahAbhASya haiM. isakA udAharaNa kalpabRhadbhASya ko samajhanA cAhie. yaha mahAbhASya apUrNa hI milatA hai. nizItha aura vyavahAra ke bhI mahAbhASya the, aisA praghoSa calA AtA hai, kintu Aja ve prApta nahIM haiM. nizIthamahAbhASya ke astitva kA ullekha haTrippanikAkAra-prAcIna graMthasUcIkAra ne apanI sUcI meM bhI kiyA hai. Upara jina mahAkAya bhASya-mahAbhASya kA paricaya diyA gayA hai unake alAvA Avazyaka, oghaniyukti, piMDaniyukti, dazavakAlika sUtra Adi ke Upara bhI ladhubhASya prApta hote haiM, kintu inakA mizraNa niyuktiyoM ke sAtha aisA ho gayA hai ki kaI jagaha niyukti-bhASyagAthA kauna-sI evaM kitanI haiM ? isakA nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai. inameM se bhI jaba maiMne AvazyakasUtra kI cUNi aura hAribhadrI vRtti ko dekhA taba to maiM asamaMjasa meM par3a gayA. cUrNikAra kahIM bhI 'bhASyagAthA' nAma kA ullekha nahIM karate haiM, jabaki AcArya haribhadra sthAna-sthAna para 'bhASya aura mUlabhASya' ke nAma se avataraNa dete haiM. AcArya zrI haribhadra jina gAthAoM ko mUlabhASya kI gAthAe~ pharamAte haiM unameM se bahuta-sI gAthAoM kA ullekha unapara cUNi-cUrNikAra ne kI hI nahIM hai. yadyapi unameM se kaI gAthAoM kI cUNi pAI jAtI hai. phira bhI cUNikAra ne kahIM bhI una gAthAoM kA 'mUla bhASya' ke rUpa meM ullekha nahIM kiyA hai. pratIta hotA hai ki-AcArya zrI haribhadra ne dazavaikAlikaniyukti kI taraha isa vRtti meM kAphI gAthAoM kA saMgraha kara liyA hai. cUrNi-vizeSa cUrNi-AcArAMga, sUtrakRtAMga, bhagavatI sUtra, jIvAbhigama, jaMbUdvIpaprajJapti, prajJApanAsUtra, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, paMcakalpa, jItakalpa, Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, piDaniyukti, nandIsUtra, anuyogadvAra-aMgulapadacUNi, zrAvakapratikramaNa IryApathikI Adi sUtra-ina AgamoM kI cUNiyA~ abhI prApta haiM. nizIthasUtra kI Aja vizeSa cUNi hI prApta hai. kalpa kI cUNi-vizeSacUNi donoM hI prApta haiM. dazavaikAlikasUtra kI do cUNiyAM prApta haiM. eka sthavira agastyasiMha kI aura dUsarI ajJAtakartRka hai. AcArya zrI haribhadra ne isa cUNi kA 'vRddhavivaraNa' nAma diyA hai. anuyogadvAra sUtra meM jo aMgulapada hai usa para AcArya zrI jinabhadragaNi kSamAdhamaNa ne cUNi racI hai. cUNikAra zrI jinadAsa gaNi mahattara aura prAcArya zrI haribhadra ne apanI anuyogadvArasUtra kI cUNi-vRtti meM zrI jinabhadra ke nAma se isI cUNi ko akSarazaH le liyA hai. IpithikI sUtrAdi kI cUNi ke praNetA yazodevasUri haiM, isakA racanAkAla saM0 1174 se 1180 kA hai. zrAvaka pratikramaNa cUNi zrI vijayasiMha sUri kI racanA hai, jo vi0 saM 1182 kI hai. jyotiSkaraMDaka prakIrNaka para zivanaMdI vAcaka viracita 'prAkRta vRtti' pAI jAtI hai, jo cUriNa meM zAmila ho sakatI hai. Ama taura se dekhA jAya to pichale jamAne meM prAkRtavRttiyoM ko 'cUNi' nAma diyA gayA hai. phira bhI aise prakaraNa apane sAmane maujUda haiM, jinase patA calatA hai ki prAcIna kAla meM prAkRta vyAkhyAoM ko 'vRtti' nAma bhI diyA jAtA thA. dazavakAlikasUtra ke donoM cUrNikAroM ne apanI cUNiyoM meM prAcIna dazavakAlikavyAkhyA kA 'vRtti' ke nAma se jagaha jagaha ullekha kiyA hai. Upara jina cUNiyoM kA ullekha kiyA gayA hai, unameM se prAyaH bahuta-sI cUNiyA~ mahAkAya haiN| ina saba cUNiyoM ke praNetAoM ke nAma prApta nahIM hote haiM, phira bhI sthavira agastyasiMha zivanaMdi vAcaka, jinabhadragaNi kSamAzramaNa, jinadAsa mahatta ra, gopAlikamahattaraziSya-ina cUNikAra AcAryoM ke nAma milate haiM. ** * * * * * * * * Jain Edi . . . . . . . . . . ... . . ... " ww.jainelibrary.org
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwww W muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 737 cUNi-niyuktioM kI racanA pichale jamAne meM baMda ho gaI, kintu saMgrahaNI, bhASya-mahAbhASya, cUNi kI racanA kA pracAra bAda meM bhI cAlU rahA hai. saMskRtavRttiyoM kI racanA ke bAda yadyapi AgamoM para aisA koI prayatna nahIM huA hai to bhI AgamoM ke viSayoM ko lekara tathA choTe-moTe prakaraNoM para bhASya-mahAbhASya-cUNi likhane kA prayatna cAlU hI rahA hai, yaha Age prakaraNoM ke prasaMga meM mAlUma hogA. yahA~ para jaina Agama aura prAkRta vyAkhyAgranthoM kA paricaya diyA gayA hai ye bahuta prAcIna evaM prAkRta bhASA ke sarvotkRSTa adhikAriyoM ke race hue haiM. prAkRtAdi bhASAoM kI dRSTi se ye bahuta hI mahattva ke haiM. prakaraNa prakaraNa kisI khAsa viSaya ko dhyAna meM rakhakara race gaye haiM. merI dRdhi se prakaraNoM ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai tAkika, Agamika aura aupadezika. tAkika prakaraNa-AcArya zrIsiddhasena kA sanmatitarka, AcArya zrIharibhadra kA dharmasaMgrahaNI prakaraNa, upAdhyAya zrI yazovijayakRta zrIpUjyalekha, tattvaviveka, dharmaparIkSA Adi kA isa koTi ke prakaraNoM meM samAveza hotA hai. yadyapi aise tArkika prakaraNa bahuta kama haiM, phira bhI ina prakaraNoM kA prAkRta bhASA ke atirikta tattvajJAna kI dRSTi se bhI bahuta mahattva hai. Agamika prakaraNaAgamika prakaraNoM kA artha jaina AgamoM meM jo dravyAnuyoga va gaNitAnuyoga ke sAtha saMbandha rakhane vAle vividha viSaya haiM unameM se kisI eka ko pasaMda karake usakA vistRtarUpa meM nirUpaNa karanevAle yA saMgraha karanevAle graMtha prakaraNa haiM. aise prakaraNoM ke racanevAle zivazarma, jinabhadra kSamAzramaNa, haribhadrasUri, candrarSi mahattara, gargaSi, municaMdrasUri, siddhasenasUri, jinavallabha gaNi, abhayadevasUri, zrIcandrasUri, cakrezvarasUri, devendrasUri somatilakasUri, ratnazekharasUri, vijayavimalagaNi Adi aneka AcArya hue haiM. inameM se AcArya zivazarma, candraSi mahattara, gargaSi, jinavallabhagaNi, devendrasUri Adi karmavAdaviSayaka karmaprakRti, paMcasaMgraha, prAcIna karmagraMtha aura navyakarmagraMtha zAstroM ke praNetA haiM. inameM bhI zivazarmapraNIta karmaprakRti aura candraSi praNIta paMcasaMgraha, va inakI cUNi-vRttiyA~ mahAkAya graMtha haiM. ye do zAstra AgamakoTi ke mahAmAnya graMtha mAne jAte haiM. inake alAvA AcArya jinabhadra ke saMgrahaNI-kSetrasamAsa-vizeSaNavatI, haribhadrasUrike paMcAzaka-vizativizikA paMcavastuka-upadezapada-zrAvakadharmavidhitaMtra-yogazataka-saMbodhaprakaraNa Adi, municandrasUri ke agulasaptati, vanaspatisaptati, Avazyakasaptati tathA saMkhyA baMdha kulaka Adi, siddhasenasUri kA 1606gAthA parimita pravacanasAroddhAraprakaraNa, abhayadeva sUri ke paMca nirgranthI saMgrahaNI, prajJApanA tRtIya padasaMgrahaNI, saptatikAbhASya, SaTsthAnaka bhASya, navatattva bhASya, ArAdhanAprakaraNa. zrIcandrasUri kA saMgrahaNIprakaraNa, cakrezvarasUri ke 1123 gAthA parimita zatakamahAbhASya, siddhAMtasAroddhAra, padArthasthApanA, sUkSmArthasaptati, caraNakaraNasaptati, sabhApaMcaka svarUpa prakaraNa Adi, devendrasUri ke devavaMdanAdi bhASyatraya, navyakarma graMthapaMcaka, siddhadaMDikA, siddhapaMcAzikA Adi, somatilakasUri kA navya bRhatkSetrasamAsaprakaraNa, ratnazekharasUri ke kSetrasamAsa, guruguNa vizikA Adi prakaraNa haiM / yahA~ mukhya mukhya prakaraNakAra AcAryoM ke nAma aura unake prakaraNoM kA saMkSepa meM digdarzana karAyA gayA hai / anyathA prakaraNakAra AcArya aura inake race hue prakaraNoM kI saMkhyA bahuta bar3I hai. inameM kitaneka prakaraNoM para bhASya, mahAbhASya aura cUNiyA~ bhI racI gaI haiM. aupadezika prakaraNa - aupadezika prakaraNa ve haiM, jinameM mAnavajIvana kI zuddhi ke lie anekavidha mArga dikhalAye gaye haiM. aise prakaraNa bhI aneka race gaye haiM. AcArya dharmadAsa kI upadezamAlA, pradyumnAcArya kA mUlazuddhiprakaraNa, zrI zAntisUri kA dharmaratnaprakaraNa, devendrasUrikA zrAddhavidhiprakaraNa, maladhArI hemacandrasUri kA bhavabhAvanA aura puSpamAlA prakaraNa, candraprabhamahattara kA darzanazuddhiprakaraNa, varddhamAnasUri kA dharmopadezamAlAprakaraNa, yazodevasUri kA navapadaprakaraNa, AsaDa ke upadezakaMdalI, vivekamaMjarI prakaraNa, dharmaghoSasUri kA RSimaMDala prakaraNa Adi bahuta se aupadezika choTe-choTe prakaraNa haiM, jinapara mahAkAya TIkAyeM bhI racI gaI haiM, jinameM prAkRta-saMskRta-apabhraza bhASA meM aneka kathAoM kA saMgraha kiyA gayA hai. eka rIti se mAnA jAya to ye TIkAeM kathA-kozarUpa hI haiM. * * * * * * * * * *. * * * * SHARAMINORA Jain Education Interational T O Tv ....... ..... .......... wwjainalibrary.org
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738 : muni zrIhajArImala smRti-prantha : caturtha adhyAya wwwwwwwwwwwwwwwwww dharmakathA sAhitya jainAcAryoM ne prAkRta kathAsAhitya ke viSaya meM bhI apanI lekhanI kA upayoga kAphI kiyA hai. jainAcAryoM ne kAvyamaya kathAeM likhane kA prayatna vikrama saMvat prArambha ke pUrva hI zurU kiyA hai. AcArya pAdalipta kI taraMgavatI, malayavatI, magadhasenA saMghadAsagaNi vAcaka viracita vasudevahiMDI, dhUrtAkhyAna Adi kathAoM kA ullekha vikrama kI pAMcavIM chaTThI sadI meM race gae bhASyoM meM AtA hai. dhUrtAkhyAna to nizIthacUrNikAra ne apanI cUNi meM [gA0 266 patra 102-105] bhASya gAthAoM ke anusAra saMkSepa meM diyA bhI hai aura AkhyAna ke anta meM unhoMne "sesaM dhuttakkhANagANusAreNa Neyamiti" aisA ullekha bhI kiyA hai. isase patA calatA hai ki prAcInakAla meM 'dhUtakhyiAna' nAmaka vyaMsaka kathAgrantha thA, jisakA AdhAra lekara AcArya zrIharibhadra ne prAkRta dhUrtAkhyAna kI racanA kI hai. prAcIna bhASya Adi meM jina kathA-granthoM kA ullekha pAyA jAtA hai unameM se Aja sirpha eka zrIsaMghadAsagaNi kA vasudevahiMDI grantha hI prApta hai, jo bhI khaNDita hai. dAkSiNyAGka AcArya zrIudyotanasUri ne apanI kuvalayamAlA kathA kI [ra0 saM0 zAke 700] prastAvanA meM pAdalipta, zAlavAhana, SaTparNaka, guNADhya vimalAGka, devagupta, raviSeNa, bhavaviraha haribhadra Adi ke nAmoM ke sAtha unakI jina racanAoM kA nirdeza kiyA hai unameM se kucha racanAeM prApta haiM, kintu pAdalipta kI taraMgavatI, SaTparNaka ke subhASita Adi racanAeM, guNADhya kI pizAca bhASAmayI bRhatkathA, vimalAGka kA harivaMza, devagupta kA tripuruSacaritra Adi kRtiyA~ Aja prApta nahIM haiM. saMghadAsa kI vasudevahiMDI, dharmasena mahattara kA zaurasenI bhASAmaya vasudeva hiMDI dvitIya khaNDa, vimalAta kA paumacariya, haribhadrasUri kI samarAiccakahA, zIlAGka vimalamati kA cauppanna mahApurisacariya, bhadrezvara kI kahAvalI Adi prAcIna kathAeM Aja prApta haiM. ye saba racanAeM vikrama kI prathama sahasrAbdI meM huI haiM. inake bAda meM arthAt vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM cauvIsa tIrthaMkaroM ke caritra Adi aneka caritoM kI racanA huI hai, jo anumAnataH do-tIna zatAbdiyoM meM huI hai. vardhamAnasUri--AdinAthacaritra aura maNoramA kahA, somaprabhAcArya-sumatinAtha carita aura kumArapAlapratibogha, guNacaMdrasUri aparanAma devabhadrasUri-pArzvanAthacarita, mahAvIracariya aura kahArayaNakosa, lakSmaNagaNi--- supAsanAhacariya, bRhadgacchIya haribhadrasUri-candraprabhacaritra aura neminAhacariu apabhraMza, devasUri-padmaprabhacarita, ajitadevasUri-zreyAMsacarita, devacandrasUri-zAntinAthacaritra aura mUlazuddhiprakaraNaTIkA, nemicandrasUri-anantanAthacaritra aura mahAvIracaritra, zrIcandra sUri-munisuvratasvAmicarita aura kuMthunAthacaritra, padmaprabhasUri-munisuvratacaritra, maladhArI hemacandrasUri--ariSTanemicaritra (bhavabhAvanAvRttyantargata), ratnaprabhasUri-ariSTanemicarita, yazodevasUri-candraprabhacarita, candraprabhopAdhyAya-vAsupUjya-caritra, candraprabhasUri-vijayacandrakevalicaritra, zAntisUri-pRthvIcandracaritra, vijayasiMhasUribhuvanasundarI kahA, dhanezvara-surasundarIkahA Adi prAkRta kathA-caritagrantha prAya: mahAkAya grantha haiM aura vikrama kI gyArahavIMbArahavIM zatAbdI meM hI race gaye haiM. inake atirikta dUsarI bhI daza zrAvaka carita, varddhamAnadezanA, zAlibhadrAdi carita, RSidattAcarita, jinadattAkhyAna, kalAvaIcariya, davadaMtIkahA, susaDhakahA, maNIvaIcariya, saNaMkumAracariya, taraMgavatI saMkSepa, sIyAcariya, sirivAlakahA, kummAputtacariya, mauna ekAdazIkahA, jambUsAmIcariya, kAlikAcAryakathA, siddhasenAcAryAdi prabaMdha Adi aneka choTI-moTI prAkRta racanAeM prApta hotI haiM. ye svatantra sAdhucarita strI-puruSa ke kathAcarita hone para bhI inameM prasaMga-prasaMga para avAntara kathAeM kAphI pramANa meM AtI haiM. ina mahAkAya kathA-caritoM kI taraha saMkSipta kathAcarita ke saMgraharUpa mahAkAya kathAkozoM kI racanA bhI bahuta huI hai. ve racanAeM bhadrezvarasUri kI kahAvalI, jinezvarasUri kA kathAkoza, nemicandra-AmradevasUri kA AkhyAnakamaNikoza, dharmaghoSa kA RSimaNDalaprakaraNa, bharatezvara-bAhubali svAdhyAya Adi haiM. apabhraMza meM zvetAmbara jaina saMpradAya meM mahAkavi dhanapAla kA satyapuramahAvIrastotra, dhAhila kA paumasiricariu, jinaprabhasUri kA vairasAmicariu Adi choTI-choTI racanAeM bahuta pAI jAtI haiM, kintu bar3I racanAeM zrI siddhasenasUri aparanAma sAdhAraNa kavikRta vilAsavaI kahA [graM03620 racanA saM0 1123] aura haribhadrasUri kA neminAhacariu [graMthAna 8032 racanA saM0 1216] ye do hI dekhane meM AtI haiM. AcArya zrI hemacandra ne siddhahemacandra vyAkaraNa-aSTa IANDE KC KERASANONENENENG OBSERADEROBESEDENONE
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina zrAgamadhara aura prAkRta vAGmaya : 736 mAdhyama meM prAkRtAdi bhASAoM ke sAtha apabhraMza bhASAoM ko zAmila kiyA hai phira bhI zvetAmbara sampradAya meM apabhraMza bhASA kA prayoga vizeSa nahIM huA hai. sAmAnyatayA zvetAmbara AcAryoM ne apane granthoM meM subhASita aura prasaMgAgata kathAoM ke lie isa bhASA kA upayoga kiyA hai. mUlazuddhiprakaraNavRtti, bhavabhAvanAprakaraNavRtti, AkhyAnakamaNikozavRtti, upadezamAlA doghaTTivRtti, kumArapAlapratibodha Adi meM apabhraza kathAeM AtI haiM, jo do sau-cAra sau zloka se adhika parimANa vAlI nahIM hotI hai. digambara jaina sampradAya meM isase viparIta bAta hai. digambara AcAryoM ne dharmakathAoM ke lie prAkRta-mAgadha ke sthAna meM apabhraza bhASA kA hI vizeSarUpa se upayoga kiyA hai. digambarasampradAya meM zAstrIya granthoM ke lie prAcIna AcAryoM ne zaurasenIbhASA kA bahuta upayoga kiyA hai. unhoMne atimahAkAya mAne jAe~ aise dhavala, jayadhavala, mahAdhavala zAstroM kI racanA kI hai. samayasAra, paMcAstikAya Adi saikar3oM zAstra bhI zaurasenI meM likhe gaye haiM. jainastuti stotrAdi jainAcAryoM ne stuti-stotrAdi sAhitya kAphI likhA hai. phira bhI pramANa kI dRSTi se dekhA jAya to prAkRta bhASA meM vaha bahuta hI kama hai. AcArya pAdalipta, AcArya abhayadeva, devabhadrasUri, jinezvarasUri, jinavallabha Adi kA samagra stutistotrAdi sAhitya ekatra kiyA jAya to merA anumAna hai ki vaha do-cAra hajAra zlokoM se adhika nahIM hogA. ina stotroM . meM yamaka, samasaMskRta prAkRta, SaDbhASAmaya stotroM kA samAveza kara lenA cAhie. vyAkaraNa va koza prAkRtAdi bhASAoM ke vyAkaraNoM evaM dezI Adi kozoM kA vistRta paricaya prAkRta bhASA ke pAraMgata DaoN. pizala ne apane 'kampereTiva grAmara oNpha dI prAkRta leMgvejeja' grantha meM paryApta mAtrA meM diyA hai ata: maiM vizeSa kucha nahIM kahatA hUM. isa yuga meM mahattvapUrNa cAra prAkRta zabdakoza jaina vidvAnoM ne taiyAra kiye haiM. 1. tristutika AcArya zrI rAjendrasUri kA abhidhAnarAjendra 2. paMDita haragoviMdadAsa kA pAiyasaddamahaNNavo 3. sthAnakavAsI munizrI ratnacandrajI kA pAMca bhAgoM meM prakAzita ardhamAgadhI koza 4. zrI sAgarAnandasUri kA alpaparicita saiddhAntika zabdakoza kAvya aura subhASita prAkRta bhASA meM racita pravarasena ke setubaMdha mahAkAvya, vAkpatirAja ke gauDavaho, hemacandra ke prAkRta vRddhAzraya mahAkAvya Adi se Apa paricita haiM hI. setubaMdha mahAkAvya kA ullekha nizItha sUtra kI cUNi meM bhI pAyA jAtA hai. mahAkavi dhanapAla ne (vi0 11vIM zatI) apanI tilakamaMjarI AkhyAyikA meM setubaMdha mahAkAvya va vAkpatirAja ke gauDavaho kI stuti jitaM pravarasenena rAmeNeva mahAtmanA, taratyupari yat kIrtiseturvAGmayavAridheH / dRSTvA vAkpatirAjasya zakti gauDavadhoddharAm, buddhi: sAdhvasaruddhava vAcaM na pratipadyate // 31 // ina zabdoM meM kI hai. isI kavi ne apanI isa AkhyAyikA meM prAkRteSu prabandheSu rasaniHSyandibhiH padaiH / rAjante jIvadevasya vAca: pallavitA iva // 24 // isa prakAra AcArya jIvadeva kI prAkRta kRti kA ullekha kiyA hai jo Aja upalabdha nahIM hai. AcArya dAkSiNyAMka zrIudyotanakI kuvalayamAlAkahA prAkRta mahAkAvya kI sarvotkRSTa rasapUrNa racanA hai. METTE m 2).BE. ONS Q. DAS4 JANA dan E BENESENENINGSURENESLOUISERENISININESE NENES
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 740 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya hAla kavi kI gAthAsaptazatI, vajjAlagga Adi ko sabhI jAnate haiM. isI prakAra lakSmaNa kavi kA gAthAkoza bhI upalabdha hai. samayasundara kA gAthAkoza bhI mudrita ho cukA hai. bRhaTTippanikAkAra ne "sudhAkalazAkhyaH subhASitakozaH paM0 rAmacandra kRtaH" isa prakAra zrIhemacandra ke ziSya rAmacandra ke subhASitakoza kA nAmollekha kiyA hai jo Aja alabhya hai. Upara jina kathA-caritAdi graMthoM ke nAma diye haiM una sabameM subhASitoM kI bharamAra hai. yadi ina sabakA vibhAgazaH saMgraha aura saMkalana kiyA jAya to prAkRta bhASA kA alaMkAra svarUpa eka bar3A bhArI subhASita bhaNDAra taiyAra ho sakatA hai. alaMkArazAstra jaisalamera ke zrI jinabhadrIya tADapatra jJAna bhaDAra meM prAkRta bhASA meM racita alaMkAradarpaNa nAmaka eka alaMkAra graMtha hai jisake prAraMbha meM graMthakAra ne :-- saMdarapayaviNNAsaM vimalAlaMkArarehiasarIraM / suideviyaM ca kavvaM ca paNavizaM pavaravaNNaDu // 3 // isa AryA meM 'zrutadevatA' ko praNAma kiyA hai. isase pratIta hotA hai ki yaha kisI jainAcArya kI kRti hai. isakA pramANa 134 AryA haiM tathA yaha hastaprati vikrama kI terahavIM zatAbdI pUrvArdha meM likhI pratIta hotI hai. nATaka va nATya zAstra rAjA Adi ucca varga ke vyaktiyoM ko chor3a kara nATakoM meM zeSa sabhI pAtra prAkRta bhASA kA hI prayoga karate haiM. yadi hisAba lagAyA jAya to patA lagegA ki- saba milAkara nATakoM meM saMskRta kI apekSA prAkRta adhika nahIM to kama bhI prayukta nahIM huI hai. ataeva prAkRta bhASA ke sAhitya kI carcA meM nATakoM ko bhulAyA nahIM jA sakatA. svataMtrarUpa se likhe gaye nATakoM se to Apa paricita haiM hI, kiMtu kathAgraMthoM ke antargata jo nATaka Aye haiM unhIM kI vizeSa carcA yahA~ abhISTa hai. prasaMgavazAt yaha bhI kaha dUM ki-AvazyakaNi meM prAcIna jaina nATakoM ke hone kA ullekha hai. zIlAMka ke cauppannamahApurisacariyaM meM (vi0 10 vIM zatI) vibudhAnaMda nAmaka ekAMkI nATaka hai. devendrasUri ne candraprabhacarita meM vajrAyudha nATaka likhA hai. AcArya bhadrezvara ne kahAvalI meM va devendrasUri ne kahArayaNakosa meM nATakAbhAsa nATaka diye haiM. ye saba kathAcaritAntargata nATaka haiM. svataMtra nATakoM kI racanA bhI jainAcAryoM ne kAphI mAtrA meM kI hai. AcArya devacaMdra ke caMdralekhAvijayaprakaraNa, vilAsavatI nATikA aura mAnamudrAbhaMjana ye tIna nATaka haiM. mAnamudrAbhaMjana abhI aprApya hai. yazazcandra kA mudrita kumudacaMdra aura rAjImatI nATikA, yazaHpAlakA moharAjaparAjaya, jayasiMha mUri kA, hammIramadamardana, rAmabhadra kA prabuddharauhiNeya, meghaprabha kA dharmAbhyudaya va bAlacaMdra kA karuNAvajrAyudha nATaka prApta haiM. rAmacaMdrasUri ke kaumudImitrANaMda nalavilAsa, nirbhayabhImavyAyoga, mallikAmakaraMda, raghuvilAsa va satya harizcandra nATaka upalabdha haiM; rAdhavAbhyudaya, yAdavAbhyudaya, yaduvilAsa Adi anupalabdha haiM. inhoMne nATakoM ke alAvA nATyaviSayaka svopajJaTIkAyukta nATyadarpaNa kI bhI racanA kI hai. isake praNetA rAmacaMdra va guNacaMdra do haiM. ina donoM ne milakara svopajJaTIkAyukta dravyAlaMkAra kI bhI racanA kI hai. nATyadarpaNa ke atirikta rAmacaMdra kA nATyazAstraviSayaka 'prabaMdhazata' nAmaka anya graMtha bhI thA jo anupalabdha hai. yadyapi bahuta se vidvAn 'prabaMdhazata' kA artha 'cikorSita sau graMtha' aisA karate haiM kintu prAcIna graMthasUcI meM "rAmacaMdrakRtaM prabandhazataM dvAdazarUpakanATakAdisvarUpajJApakam" aisA ullekha milatA hai. isase jJAta hotA hai ki 'prabaMdhazata' nAmakI inakI koI nATyaviSayaka racanA thI. inake atirikta jyotiSa, ratnaparIkSA zAstra, aMgalakSaNa, Ayurveda Adi viSayaka prAkRta graMtha milate haiM. Ayurveda viSayaka eka prAkRta graMtha mere saMgraha meM hai jisakA nAma 'yoganidhAna' hai. paM0 amRtalAla ke saMgraha meM prAkRtabhASA meM racita kAmazAstra kA 'mayaNamauDa' nAmaka graMtha bhI hai. Jain Education in
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyavijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 741 yahA~ para maiMne Agama aura unakI vyAkhyA se prAraMbha kara vividha viSayoM ke mahattvapUrNa prAkRta vAGmaya kA atisaMkSipta paricaya dene kA prayatna kiyA hai. isase Apako patA lagegA ki-prAkRta bhASA meM kitanA vistRta evaM vipula sAhitya hai aura vidvAnoM ne isa bhASA ko samRddha karane ke lie kyA kyA nahIM likhA ? apane-apane viSaya kI dRSTi se to isa samagra sAhitya kA mUlya hai hI, kintu isa vAGmaya meM jo sAMskRtika evaM aitihAsika vipula sAmagrI bharI par3I hai, usakA patA saTIka bRhatkalpasUtra, nizIthacUNi, aMgavijjA, ca upanta mahApurisacariyaM Adi ke pariziSToM ko dekhane se laga sakatA hai. prAkRta bhASA aura usake sarvAMgINa koza kI sAmagrI isa vAGmaya meM se hI paryAptamAtrA meM prApta ho sakatI hai. pUrvokta prAkRta kozoM meM nahIM Aye hue hajAroM zabda isa bAGmaya se prApta ho sakate haiM. isI taraha AcArya hemacaMdra kI 'desI nAmamAlA' meM asaMgrahIta saikar3oM dezI zabda isa vAGmaya meM dikhAI dete haiM. isake lie vidvAnoM ko isI varSa prakAzita DaoN0 e0 ena0 upAdhye dvArA saMpAdita prAkRta kuvalayamAlA evaM paM0 amRtalAla bhojaka dvArA saMpAdita 'caupannamahApurisacariya' kI prastAvanA evaM zabdakozoM kA pariziSTa dekhanA cAhie. merA mata hai ki-bhaviSya meM prAkRta bhASA ke sarvAMgINa koza ke nirmAtAoM ko yaha samagra vAGmaya dekhanA hogA. yahI nahIM apitu saMskRta bhASA ke koza ke nirmAtAoM ko bhI yaha vAGmaya dekhanA va zabdoM kA saMgraha karanA ati Avazyaka hai. isakA kAraNa yaha hai kiprAkRta va saMskRta bhASA ko apanAne vAle vidvAnoM kA cirakAla se ati naikaTya rahA hai. itanA hI nahIM apitu jo prAkRta vAGmaya ke nirmAtA rahe haiM ve hI saMskRta vAGmaya ke nirmAtA bhI rahe haiM. ataH donoM kozakAroM ko eka-dUsarA sAhitya dekhanA Avazyaka hai. anyathA donoM koza apUrNa hI hoMge. isa AgamAdi sAhitya se vidvAnoM ko Antarika va bAhya athavA vyAvahArika va pAramArthika jIvana ke sAtha saMbaMdha rakhane vAle aneka viSayoM kA jJAna prApta ho sakatA hai. yadyapi bhAratIya Arya RSi, muni evaM vidvAnoM kA mukhya AkarSaNa hamezA dhArmika sAhitya kI ora hI rahA hai tathApi inakI kuzalatA yahI hai ki-inhoMne lokamAnasa ko kabhI bhI nahIM ThukarAyA. isIlie inhoMne pratyeka viSaya ko lekara sAhitya kA nirmANa kiyA hai. sAhitya kA koI aMga inhoMne chor3A nahIM hai. itanA hI nahIM apitu apanI dharmakathAoM meM bhI samaya-samaya para sAhitya ke vividha aMgoM ko yAda kiyA hai. yahI kAraNa hai ki-apanI prAcIna dharmakathAoM meM dhArmika sAmagrI ke atirikta lokavyavahAra ko sparza karane vAle aneka viSaya prApta hote haiM. udAharaNa ke taura para kathA-sAhitya meM rAjanIti, ratnaparIkSA, aMgalakSaNa, svapnazAstra, mRtyu jJAna Adi aneka viSaya pAte haiM. putra-putriyoM ko paThana, vivAha, adhikArapradAna, paradezagamana Adi aneka prasaMgoM para zikSA, rAjakumAroM ko yuddhagamana, rAjyapadArohaNa Adi prasaMgoM para hitazikSA, putra-putriyoM ke janmotsava, jhulAne, vivAha Adi karane kA varNana, RtuvarNana, vanavihAra, anaMgalekha, dharmazAstra, nItizAstra, alaMkArazAstra, sAhityacarcA Adi vividha prasaMga; sAhUkAroM kA vANijya-vyApAra, unakI paddhati, unake niyama, bhUmi va samudra meM vANijya ke lie jAnA, bhUmi va samudra ke vAhana, va jahAja ke prakAra, tadviSayaka vividha sAmagrI, jIvana ke sadguNa-durgaNa, nIti-anIti, sadAcAradurAcAra Adi kA varNana-ityAdi saikar3oM viSayoM kA isa sAhitya meM varNana hai. ye sabhI sAMskRtika sAdhana haiM. vasudeva hiMDI prathama khaMDa (patra 145) meM cArudatta ke carita meM cArudatta kI sthala saMbaMdhI va sAmudrika vyApArika yAtrA kA atirasika varNana hai jisameM deza-videzoM kA paribhramaNa; sUtrakRtAMga kI mArgAdhyayana-niyukti meM (gA0 102) vaNita zaMkupatha, ajapatha, latAmArga Adi kA nirdeza kiyA gayA hai. isameM yAtrA ke sAdhanoM kA bhI nirdeza hai. paralokasiddhi, prakRti-vicAra, vanaspati meM jIvatva kI siddhi, mAMsabhakSaNa ke doSa Adi aneka dArzanika dhArmika viSaya bhI pAye jAte haiM. isI vasudevahiMDI ke sAtha jur3I huI dhammillAhiMDI meM "atthasatthe ya bhaNiyaM--'viseseNa mAyAe sattheNa ya hatabbo appaNo vivaDDamANo sattu' tti" (pR0 45) aisA ullekha AtA hai jo bahuta mahattva kA hai. isase sUcita hotA hai ki prAcIna yuga meM apane yahA~ prAkRta bhASA meM racita arthazAstra thA. zrIdroNAcArya ne odhaniyukti meM "cANakkae vi bhaNiyaM'jai kAiyaM na vosirai to adoso' ti" (patra 152-2) aisA ullekha kiyA hai. yaha bhI prAkRta arthazAstra hone kI sAkSI detA hai, jo Aja prApta nahIM hai. isI graMtha meM pAkazAstra kA ullekha bhI hai jisakA nAma porAgamasatya diyA hai. JPG y - alTrivaldakersoMa/SUn INMNNITY
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya Aja ke yuga meM prasiddha prinsa oNpha velsa, kvina merI, TyuTAniyA Adi jahAjoM ke samAna yuddha,vinoda, bhoga Adi saba prakAra kI sAmagrI se saMpanna rAjabhogya evaM dhanADhyoM ke yogya samRddha jahAjoM kA varNana prAkRta zrIpAlacarita Adi meM milatA hai. ratnaprabhasUriviracita neminAthacarita meM alaMkArazAstra kI vistRta carcA AtI hai. prahelikAeM, praznottara, citrakAvya Adi kA varNana to aneka kathAgraMthoM meM pAyA jAtA hai. zrAvakapratikramaNasUtra kI arthadIpikA vRtti meM (pR0 127) maMtrIputrIkathAnaka meM kisI vAdI ne maMtrIputrI ko 56 praznoM kA uttara prAkRta bhASA meM cAra akSaroM meM dene kA vAdA kiyA hai. maMtrIputrI ne bhI 'paravAyA' ina cAra akSaroM meM uttara diyA hai. aisI klipAtikliSTa paheliyA~ bhI ina kathAgraMthoM meM pAI jAtI haiM. saMkSepa meM kahanA yahI hai ki-prAkRta ke isa vAGmaya meM vipula aitihAsika evaM sAMskRtika sAmagrI mila sakatI hai. yadi isakA pRthakkaraNa kiyA jAya to bahuta mahattva kI sAmagrI ekatra ho sakatI hai. prAkRtAdi bhASAeM jahA~ Aja taka pAzcAtya aura etaddezIya vidvAnoM ne prAkRta bhASA ke viSaya meM paryApta vicAra kiyA ho, vizeSataH prAkRtAdi bhASA ke prakANDa vidvAn DaoN0 pizala mahAzaya ne varSoM taka ina bhASAoM kA adhyayana karake aura cAroM dizAoM ke tattadviSayaka saikar3oM granthoM kA avalokana, adhyayana, parizIlana, cintana Adi karake prAkRta Adi bhASAoM kA mahAkAya vyAkaraNa taiyAra kiyA ho vahA~ isa viSaya meM kucha bhI kahanA eka dussAhasa hI hai. maiM koI prAkRtAdi bhASAoM kA pAraprApta vidvAn nahIM hU~, phira bhI prAkRta Adi bhASA evaM sAhitya ke abhyAsI vidyArthI kI haisiyata se mujhe jo tathya pratIta hue haiM unako maiM Apake sAmane rakhatA hU~. prAkRta Adi bhASAoM ke vidvAnoM ne 1 prAcIna vyAkaraNa 2 prAcIna granthoM meM Ane vAle prAkRta bhASA ke saMkSipta lakSaNa aura 3 prAcIna granthoM meM Ane vAle prAkRta bhASAoM ke prayogoM ko dhyAna meM rakha kara prAkRtAdi bhASAoM ke viSaya meM jo vicAra aura nirNaya kiyA hai vaha paryApta nahIM hai. isake kAraNa ye haiM1. vyAkaraNakAroM kA uddezya bhASA ko niyamabaddha karane kA hotA hai, ata: ve apane yuga ke pracalita sarvamAnya tattad bhASAprayogoM evaM tatsaMvAdI prAcIna mAnya granthoM ke prayogoM kI apanI dRSTi se tulanA karake vyAkaraNa kA nirmANa karate haiM. khAsa kara unakI dRSTi apane yuga kI ora hI rahatI hai. Aja ke vyAkaraNoM ko dekha kara hama isa natIje para pahu~ca sakate haiM. ata: ina vyAkaraNoM se prAcIna yuga kI bhASA kA pUrNa patA lagAnA asaMbhava hai. 2. prAcIna vyAkhyAgrantha Adi meM ardhamAgadhI Adi ke jo eka-do paMktiyoM meM lakSaNa pAye jAte haiM unase bhI prAkRta bhASAoM ke vAstavika svarUpa kA patA lagAnA paryApta nahIM hai. DaoN. pizala ne ardhamAgadhI aura mAgadhI ke viSaya meM jaina vyAkhyAkAroM ke aneka ullekhoM ko de kara pramANapurassara vistRta carcA kI hai. usameM maiM itanI pUrti karatA hU~ ki-svara-vyaJjanoM ke parivartana aura vibhaktiprayoga Adi ke atirikta tatkAlIna bhinna-bhinna prAntIya (jahA~ bhagavAn mahAvIra aura unake nirgranthoM ne vihAra, dharmopadeza Adi kiyA thA) zabdoM kA svIkAra yA mizraNa bhI ardhamAgadhI kA lakSaNa hone kI sambhAvanA hai. jaina nirgranthoM ko vihAra-pAdabhramaNa, bhikSA, dharmopadeza, tattatprAntIya ziSyapraziSyoM ke adhyayana-adhyApana Adi ke nimitta tattaddezIya janatA ke saMparka meM rahanA par3atA hai. ataH inakI bhASA meM sahaja hI bhinna-bhinna prAntIya bhASAoM ke svara-vyaJjanaparivartana, vibhakti-kAraka Adi ke prayogoM ke sAtha prAntIya zabdaprayoga bhI A jAte haiM. bhASA kA isa prakAra kA prabhAva prAcIna yuga kI taraha Aja ke jaina nimrarthoM kI bhASA meM bhI dekhA jAtA hai. jaina AgamoM ke niyukti-bhASya-cUNi Adi meM aneka sthAnoM para ekArthaka zabda diye jAte haiM aura vahA~ kahA bhI jAtA hai ki-"bhinna-bhinna dezoM meM rahane vAle ziSyoM ko matibhrama na ho isalie ekArthaka zabda diye haiM". isa ullekha se bhI yahI pratIta hotA hai ki-ardhamAgadhI kA svara-vyaJjanAdi parivartana Adi ke atirikta 'tattatprAntIya bhASAoM ke zabdoM kA saMgraha' yaha bhI eka pramukha lakSaNa hai. CHI TRAPAAAAAAIATIMIRMIRMIRP UNAMAMALIAURAHANIRALAALAAT For Private
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrIpuNyayijaya : jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya : 743 3. vAstava meM prAkRta bhASAoM ke prAcIna grantha hI ina bhASAoM ke pRthakkaraNa ke liye akATya sAdhana haiM aura sacamuca hI uparyukta do sAdhanoM kI apekSA yaha sAdhana hI atiupayukta sAdhana hai. isakA upayoga DaoN0 pizala Adi vidvAnoM ne atisAvadhAnI se kiyA bhI hai, tathApi maiM mAnatA hU~ ki vaha aparyApta hai. kyoMki DaoN0 pizala Adi ne jisa vizAla sAhitya kA upayoga kiyA hai vaha prAyaH arvAcIna pratiyoM ke AdhAra para taiyAra kiyA gayA sAhitya thA jisameM bhASA ke maulika svarUpa Adi kA kAphI parivartana ho gayA hai. isI sAhitya kI prAcIna pratiyoM ko dekhate haiM taba bhASA aura prayogoM kA mahAn bailakSaNya najara AtA hai. khuda DaoN0 pizala mahAzaya ne bhI isa viSaya kA ullekha kiyA hai. dUsarI bAta yaha hai ki-DaoN0 pizala Adi vidvAnoM ne aitihAsika tathya ke AdhAra para jinameM prAkRta bhASApravAhoM ke maulika aMza hone kI adhika saMbhAvanA hai aura jo prAkRta bhASAoM ke svarUpanirNaya ke liye anivArya sAdhana kI bhUmikArUpa haiM aise prAcInatama jaina AgamoM kA jo prAcIna prAkRtavyAkhyA sAhitya hai usakA upayoga bilakula kiyA hI nahIM hai. aisA ati prAcIna zvetAMbarIya prAkRta vyAkhyAsAhitya jaina AgamoM kI niyukti-bhASya-mahAbhASya-cUNiyA~ haiM aura itara sAhitya meM kuvalayamAlAkahA, vasudevahiMDI, cauppannamahApurisacariyaM Adi haiM. tathA digaMbarIya sAhitya meM dhavala, jayadhavala, mahAdhavala, tiloyapaNNattI Adi mahAzAstra haiM. yadyapi digaMbara AcAryoM ke grantha aitihAsika tathya ke AdhAra para zvetAMbara jaina AgamAdi granthoM kI apekSA kucha arvAcIna bhI haiM tathApi prAkRta bhASAoM ke nirNaya meM sahAyaka jarUra haiM. mujhe to pratIta hotA hai ki-prAkRta bhASAoM ke vidvAnoM ko prAkRta bhASAoM ko vyavasthita karane ke liye DaoN0 pizala ke prAkRtavyAkaraNa kI bhUmikA ke AdhAra para punaH prayatna karanA hogA. yahA~ para jisa niyukti-bhASya-cUNi-kathAgrantha Adi zvetAMbara-digaMbara sAhitya kA nirdeza kiyA hai vaha ativistRta pramANa meM hai aura isake praNetA sthavira kevala dharmatattvoM ke hI jJAtA the aisA nahIM kintu ve prAkRta bhASAoM ke bhI utkRSTa jJAtA the. prAcIna prAkRta bhASAoM kI inake pAsa maulika virAsata bhI thI. jaina AgamoM kI maulika bhASA ardhamAgadhI kahI jAtI hai. usake svarUpa kA patA lagAnA Aja zakya nahIM hai. itanA hI nahIM kintu vallabhI meM AgamoM kA jo antima vyavasthApana huA usa samaya bhASA kA svarUpa kyA thA, isakA patA lagAnA bhI Aja kaThina hai isakA kAraNa yaha hai ki Aja hamAre sAmane usa samaya kI yA usake nikaTa ke samaya kI jaina AgamoM kI eka bhI prAcIna hastaprati vidyamAna nahIM hai. isa dazA meM bhI Aja hamAre sAmane AcArAGga, sUtrakRtAMga, dazavakAlika Adi AgamoM kI cUNiyA~ aura kucha jaina AgamoM ke bhASya-mahAbhASya aise raha gaye haiM jinake AdhAra para valabhIpustakAlekhana ke yuga kI bhASA aura usake pahale ke yuga kI bhASA ke svarUpa ke nikaTa pahu~ca sakate haiM. kyoMki ina cUNiyoM meM mUlasUtrapATha ko cUrNikAroM ne vyAkhyA karane ke liye prAyaH akSarazaH pratIkarUpa se uddhRta kiyA hai, jo bhASA ke vicAra aura nirNaya ke liye bahuta upayogI hai. kucha bhASya mahAbhASya aura cUNiyA~ aisI bhI Aja vidyamAna haiM jo apane prAcIna rUpa ko dhAraNa kiye hue haiM. ve bhI bhASA ke vicAra aura nirNaya ke liye upayukta haiM. isake atirikta prAcIna cUNi Adi vyAkhyAgranthoM meM uddharaNarUpa se uddhRta jaina Agama aura sanmati, vizeSaNavatI, saMgrahaNI Adi prakaraNoM ke pATha bhI bhASA ke vicAra ke liye sAdhana ho sakate haiM. AcArya zrI hemacandra ne prAcIna prAkRtavyAkaraNa evaM prAcIna prAkRta vAGgamaya kA avalokana karake aura dezI dhAtuprayogoM kA dhAtvAdezoM meM saMgraha karake jo ativistRta sarvotkRSTa prAkRta bhASAoM ke vyAkaraNa kI racanA kI hai vaha apane yuga ke prAkRta bhASA ke vyAkaraNa aura sAhityika bhASApravAha ko lakSya meM rakhakara hI kI hai. yadyapi usameM kahIM-kahIM jaina AgamAdi sAhitya ko lakSya meM rakhakara kucha prayogoM Adi kI carcA kI hai tathApi vaha bahuta hI alpa pramANa meM hai. isa bAta kA nirdeza maiMne sArAbhAI navAba-ahamadAbAda dvArA prakAzita kalpasUtra kI prastAvanA meM [pR0 14-15] kiyA bhI hai. AcArya zrIhemacandra ne jaina Agama Adi kI bhASA aura prayogoM ke viSaya meM vizeSa kucha nahIM kiyA hai to bhI unhoMne apane vyAkaraNa meM jaina AgamoM ke bhASya Adi meM AnevAle kucha vyApaka prayogoM kA aura yuSmad-asmad Adi zabdoM evaM dhAtuoM ke rUpoM kA saMgraha jarUra kara liyA hai. DaoN0 pizala ne kaI rUpa nahIM milane kA apane vyAkaraNa meM nirdeza kiyA T - R IKAYAR PATRANEVAImALITTLAWAHILA PADMATIMIMARARIES OMMIDNIS AWS ADMI THEOAMMANIANS ANILALLANINEPAL MADA- O Jain ES G
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 744 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : caturtha adhyAya hai unameM se bahuta se rUpa aura prayoga jaina AgamoM kI bhASya-cUNiyoM meM najara Ate haiM. isa dRSTi se prAkRta bhASAoM ke vidvAnoM ko ye grantha dekhanA atyAvazyaka hai. ina granthoM meM kaI prakAra ke svara-vyaJjana ke vikAra vAle prayoga, naye-naye zabda evaM dhAtu, naye-naye zabda-dhAtuoM ke rUpa, Aja ke vyAkaraNoM se siddha na honevAle ArSa prayoga aura naye-naye dezIzabda pAye jAte haiM jinakA ullekha pizala ke vyAkaraNa meM nahIM huA hai. vyAkaraNa, dezInAmamAlA Adi zAstra racane vAloM kI amuka nizcita maryAdA hotI hai, isa para se unake jamAne meM amuka zabda, dhAtuprayoga Adi nahIM the yA unake khayAla meM amuka nahIM AyA thA, yaha kahanA yA mAna lenA saMgata nahIM. DaoN0 pizala ne 'khaMbha' zabda kA niSpAdana veda meM AnevAle 'skaMbha' zabda se kiyA hai. isa viSaya meM pizala ke vyAkaraNa ke hiMdI anuvAda ke Amukha meM zrIyukta joSI jI ne 'prAkRta vaiyAkaraNoM ko isa bAta kA patA nahIM lagA' ityAdi likhA hai, yaha unakA pizala ke vyAkaraNa kA hiMdI anuvAda karane ke Ananda kA bhAvAveza mAtra hai. hamezA yuga-yuga meM sAhityanirmANa kA alaga-alaga prakAra kA tarIkA hotA hai. usake anusAra hI sAhitya kI racanA hotI hai. Aja kA yuga aitihAsika parIkSaNa ko AdhArabhUta mAnatA hai, prAcIna yuga sAmpradAyikatA ko AdhArabhUta mAnakara calatA thA. Aja ke yuga ke sAdhana vyApaka evaM sulabha haiN| prAcIna yuga meM aisA nahIM thA. ina bAtoM ko dhyAna meM rakhA jAya to vaha yuga aura usa yuga ke sAhitya ke nirmAtA leza bhI upAlambha yA AkSepa ke pAtra nahIM haiM. agara dekhA jAya to sAdhanoM kI durlabhatA ke yuga meM prAcIna maharSi aura vidvAnoM ne kucha kama kArya nahIM kiyA hai. pizala ke vyAkaraNa ke hiMdI anuvAdaka zrIyukta joSIjI ko pAzcAtya aura etaddezIya vidvAnoM kI vipula vicArasAmagrI meM se prAkRta bhASAoM ke sambandha meM jJAtavya koI lekhAdi najara meM nahIM AyA, sirpha unakI najara meM viduSI zrImatI DolcI nitti ke grantha kA AcArya zrI hemacandra evaM DaoN0 pizala ke vyAkaraNa kI atikaTu TIkA jitanA aMza hI najara meM AyA hai jisakA sArA kA sArA hindI anuvAda Amukha meM unhoMne bhara diyA hai jo pizala ke vyAkaraNa ke sAtha asaMgata hai. eka ora joSIjI svayaM DaoN. pizala ko prAkRtAdi bhASAoM ke maharSi Adi vizeSaNa dete haiM aura dUsarI ora DolcI nitti ke lekha kA anuvAda dete haiM jo prAkRta bhASA ke vidvAnoM ko samagrabhAva se mAnya nahIM hai, yaha bilakula asaMgata hai. eka dRSTi se aisA kahA jA sakatA hai ki-zrIyukta jozIjI ne aisA nikRSTa koTi kA Amukha, jisameM Apa prAkRta bhASAoM ke viSaya meM jJAtavya eka bhI bAta likha nahIM pAye haiM,-likha kara apane pANDityapUrNa anuvAda ko evaM isa prakAzana ko dUSita kiyA hai. DaoN0 pizala kA 'prAkRta bhASAoM kA vyAkaraNa' jisakA hindI anuvAda DaoN0 hemacandra joSI DI0 liT ne kiyA hai aura jo 'bihAra rASTra bhASA pariSad' kI ora se prakAzita huA hai, usameM anuvAdaka aura prakAzakoM ne bahuta azuddha chapane ke liye kheda vyakta kiyA hai aura vistRta zuddhipatra dene kA anugraha bhI kiyA hai to bhI pariSad ke mAnya kuzala niyAmakoM se merA anurodha hai ki 68 pannoM kA zuddhipatra dene para bhI prAkRta prayoga aura pAThoM meM aba bhI kAphI azuddhiyA~ vidyamAna haiM, khAsa kara jaina AgamoM ke prayogoM aura pAThoM kI to anargala azuddhiyA~ rahI haiM. inakA kisI jaina AgamajJa aura prAkRta bhASAbhijJa vidvAna se parimArjana vinA karAye isakA dUsarA saMskaraNa na nikAlA jAya. zabdoM kI sUcI ko kucha vistRta rUpa diyA jAya evaM grantha aura granthakAroM ke nAmoM ke pariziSTa bhI sAtha meM diye jAya~. anta meM apanA vaktavya samApta karate hue Apa vidvAnoM se abhyarthanA karatA hU~ ki mere vaktavya meM apUrNatA rahI ho usake liye kSamA kareM. sAtha hI mere baktavya ko Apa logoM ne zAntipUrvaka sunA hai isake liye Apako dhanyavAda. sAtha hI maiM cAhatA hUM ki hamArI isa vidyApariSad dvArA samAna bhAvapUrvaka saMzodhana kA jo prayatna ho rahA hai usase vizuddha Aryadharma, zAstra, sAhitya evaM samasta bhAratIya prajA kI vizada dRSTi ke sAtha tAttvika abhivRddhi-samRddhi ho. Jain Education Intemational