Book Title: Hemchandracharya tatha Yogshastra
Author(s): Peter Piterson
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229450/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 aMgreja vidvAna DaoN. pITara pITarsana- pravacana : pUnA, Dekkana kaoNleja viSaya : zrIhemacandrAcArya tathA yogazAstra bhUmikA [noMdha : DaoN. pITarasana e saMskRtajJa tathA bhAratIya saMskRtinA aMgreja vidvAno paikI agraNI vidvAna hatA. aMgreja sarakAranA te uccAdhikArI hatA. temaNe samagra bhAratanA pramukha granthabhaNDAronuM bArIka avalokana karelu, ane te viSenI temanI noMdho DaoN. pITarsananA riporTa evA nAme khUba jANItI ane AdarapAtra banelI. e riporTo Aje to aprApya che. AvA A vidvAne hemacandrAcArya tathA temanA grantha yogazAstra viSe oka abhyAsapUrNa pravacana iMglizamAM AjathI andAje 104 varSo agAU ApeluM. teno gujarAtI tarajumo bhAvanagarathI prakAzita thatA 'jaina dharmaprakAza' nAme mAsikanA 24mA pustakamAM 8mA aMkamAM aTale ke saMvat 1964nA kArtakamAsanA aMkamAM pragaTa thayelo, te 'anusandhAna'nA vAcako mATe ahIM pragaTa karavAmAM Ave che. A pravacananI bhASA, joDaNI, rajUAta - badhuM jemanuM tema rAkhyuM che. keTalAka muddA evA che ke jemAM DaoN. pITarasananI rajUAta khoTI athavA gairasamaja bharelI che. parantu te kAMI koI khAsa irAdApUrvaka karavAmAM nathI AvI, paNa viSaya paratvenA ajJAna thakI ke viSayanI khoTI samajamAMthI UbhI thayelI che, te sujJa vAcaka supere samajI zakaze. dA.ta. Aliga purohitano jaina sAdhu upara AkSepa tathA teno hemAcArye Apela javAba. A saMvAda barAbara rajU thayo nathI. parantu abhyAsI vAcako tenI spaSTatA mATe 'prabandhacintAmaNi' vageremAM mULa sandarbha sudhI jaI zake che. te ja pramANe 'soLa jaNAe vyAkhyAna zravaNa karavU' evaM vidhAna hemacandrAcAryanA nAme karela che, te paNa yogazAstranA je te zlokamAM 'aSTabhirdhIguNairyuktaH zRNvAno dharmamanvaham' evA pAThane badale 'aSTabhirdviguNairyuktaH' evo pATha temaNe vAMcI lIdho hoya tene kAraNe tevU vidhAna kalpI lIdhuM jaNAya che. AvI bIjI paNa keTalIka bAbato haze ja. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 parantu eka vAta cokkasa ke pITarsana hemacandrAcArya, yogazAstrane ke jaina dharmane UtArI pADavAnA AzayathI eka paNa vAkya bolyA jaNAtA nathI. balke temanA samagra vaktavyamAM ekaMdare A sarva pratye ahobhAva ja nItarato anubhavAya che. ane to ja 'jaina dharma prakAza'mAM tene sthAna maLyuM hoya. jaina dharma ane tenI paramparAthI sadaMtara anabhijJa evo eka videzI vidvAna, jaina dharma, hemAcArya, yogazAstra ityAdi paratve kevA khayAlo bAMdhI zake che, teno aNasAra A pravacana dvArA sAMpaDaze. AjathI so varSa pUrve, AvA vidvAnoe jaina dharma viSe jANakArI jagatamAM phelAvavA mATe karelA AvA uttama prayAsonuM samasAmayika mUlya ochu nathI. astu. -zI.] jaina lokonA prasiddha dharmaguru hemAcAryajInA sambandhamAM tathA teNe racelA yogazAstra nAmanA pustakanA sambandhamAM alaphInsTana kolejanA saMskRtanA zikSAguru DA. pITarasane pUnAmAM Dekana kolejanA vidyArthIo hajura thoDA vakhata para je rasIluM vyAkhyAna Apyu hatuM, te nIce pramANenuM che. Dekana kaoNlejanA vidyArthIo ! tamArI jAtanA tathA tamArI bhUminA oka mahAna lekhaka tathA dharmagurunA sambandhamA Aje tamArI hajura keTaluka vivecana karavAnuM huM dhAruM chaM. te kaMi oka marATho brAhmaNa hato nahi; tema vaLI jUnA vicArano oka hindu paNa te kaMi hato nahi. te to oka ovA dharmano hato ke jene tame tathA tamArA bApadAdAo tamArA sthApita dharmathI viruddha gayelA jainamatanA nAmathI oLakhatAM AvyA cho. ama chatAM svatantra vicAranA keLavAyelA hinduornu svadezAbhimAna mAtra dakSiNa athavA gujarAtathI aTakatuM nathI. paNa AkhA dezane teo potAno gaNe che. ane vidvAno koIpaNa dharmamatane khoTA gaNI tenI tarapha abhAvathI jotA nathI, paNa te saghaLA barAbara tapAse che. ne te sarvemAM temane kaMika ne kaMika sAruM ne navaM ja mAlUma paDI Ave che. haM je mahApuruSa vize tamArI pAse vyAkhyAna karavA mAMguM chu, te mahApuruSe potAnI lAMbI ane moTI moTI muzkelIbharelI jiMdagI naThArAM kAma karavAmAM nahi paNa sArA kAma karavAmAM ja gALI hatI. amaNe Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 kalAM sukRta mATe A dezanI prajAo teno moTo upakAra mAnavo ghaTe che. jagatamAM dareka dezanI kharI dolata o tenA mahApuruSo che. ne dareka dezanA loko potAnA a mahApuruSa tarapha pUjyabhAvathI jue a svAbhAvika che. mArI jiMdagInAM ghaNAMka varSa A bhUmimAM gaLAyelAM hovAthI huM paNa A bhUmi tarapha prItibhAva rAkhanAro chaM, ne A bhUmino aka rahIza chaM. tevA oka rahIza tarIke A vyAkhyAna huM tamane ApavA nIkaLyo dhuM, ne tevA bhAvathI ja tame A vyAkhyAna zravaNa karajo. 41 vikramanA varSa 1145 kArtika mahinAnI pUrNimAne divase khristI varSa 1088-89mAM, dhaMdhukA zahera je amadAvAda jillAmAM AveluM che, tyAM oka ovaM bALaka janmyuM hatuM ke je uMmare pahoMcatAM jaina lokono aka nAmIco dharmaguru thanAra hato. tathA be moTA rAjAono dharmasambandhI salAhakAra thanAra hato. tame sau hindustAnanA itihAsa karatAM iMglenDano itihAsa vadhAre jANo cho. tethI tamane jaNAvavuM ThIka paDaze ke iMglenDamAM normana vaMzano pahelo rAjA vIlIyama dhI koMkarara je varSamAM maraNa pAmyo te varSathI oka antare A mahApuruSano janma thayo hato. A bALakanA mAtApitA sAdhAraNa vaNikajJAtinA hatA. bApanuM nAma cAcIga tathA mAtAnuM nAma pAhInI hatuM. hamaNAM jema hindu strIo dararoja bhaktibhAvathI devAlayonA darzanArthe jAya che, tevI ja rIte te vakhate paNa hindu strIo jatI. pAhInI paNa oma dere jatI ne dezamAM mukAma karatA jatA AvatA sAdhuono subodha haMmezAM zravaNa karatI. vizeSe karIne devacandra nAmanA oka sAdhunA bodhanI pAhInIne mamatA hatI. tene teNIo oka dine jaNAvyuM ke tene oka avuM vicitra svapna AgalI rAtrio AvyuM hatuM ke teNIne peTe cintAmaNiratnano janma thaze. devacandre e svapnano teNIne ovo khulAso Apyo ke teNIne peTe oka putraratna avataraze ne a putra jainadharmanuM kaustubharatna thai paDaze. o mujaba pAhInIne pure dahADe putra ja prasavyo ne tene 'caMgadeva' avuM nAma ApavAmAM AvyuM. pAhInI potAne AveluM upaluM svapna bilakula bhUlI gaI hatI. ne upalA sAdhu devacandre te svapnano Apela khulAso paNa bhUlI gaI hatI. a vAtane pAMca varSa vItI gayAM. oka dahADo se potAnA pAMca varSanA thayelA chokarAne Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 laIne hamezanI rIta pramANe sAdhuno bodha sAMbhaLavA dere gaI ane caMgadeva tenI pAsethI UThIne sarve lokonI ajAyabI vacce gurunI khAlI beThake jaine beTho. pelA sAdhu devacandra, je dezATana karatAM karatAM o samaye dhaMdhukA AvI pahoMcyA hatA, te A banAvano bheda barAbara samajyA. chokarAnI mAne teNe oLakhI kADhI. ne pAMca varSa para teNIne je svapna AveluM ne teno teNe je khulAso teNIne kahelo te devacandre tene yAda devaDAvyo. pAhInIne kA ke teNIo potAnA o patrane dharmane arpaNa karI devo. pAhInIo tema karavAnI hA pADI. ne cAcIge pahelAM jo ke potAnA putrane ApI devAnI nA pADI paNa pachI tene samajAvavAmAM Avyu tyAre teNe paNa te kabula kIdhuM. ama chatAM paisA laIne potAnA vhAlA putranuM vecANa karI ApavAnI to ghasIne teNe nA pADI. o vakhatathI caMgadeva dharmane kAraNe potAnA mAtApitAthI chUTo paDyo ne DAhyA ne bhalA devacandranI joDe rahI dezATana karato rahyo. dhaMdhukAthI nIkaLelA devacandrane caMgadeva khambhAtanA akhAtamAM thaine khambhAta gayA. tyAM mahA suda 14 ne ravivArane divase caMgadevane jaina sAdhu banavAnI sarve dharmakriyA karAvavAmAM AvI. ane tene somacandra aq nAma ApavAmAM AvyuM. devacandre AvA aka nAnA chokarAne potAno celo banAvyo te koine navAI jevU lAgaze. paNa kharI rIte jotAM temAM kaMi navAi jevU nathI. aq dhoraNa A dezamAM tathA bIjA dezomAM asalathI cAlI AvyuM che ane cAlyuM Ave che. jo ke jaina dharmazAstramA ama TharAveluM che kharuM ke "je mANasane sAdhuono hamezA bodha sAMbhaLI ovo vipAkanirNaya thAya ke A jagata saghaLu mAyArUpa che ne je mukti meLavavAnI tenI icchA che te mukti A jagatamA rahevAthI kadI maLI zakavAnI nathI, tevA ja puruSane sAdhu banavA devo." te mujaba moTI umare pahoMcelA mANasane ja sAdhu banAvI zakAya ne AvA oka bALakane sAdhu na banAvI zakAya. o dhoraNa sAruM che kharaM. paNa bIjA saghaLA dharmomAM joizuM to o ja rIte navA AcAryone pasaMda karavAmAM Ave che. jyAM AcAryone lagnAdikano pratibandha hoya tyAM potAnI jagA lenAro AcArya banAvavA mATe Ama karyA sivAya chUTako thato ja nathI. dharmiSTha strIo potAnA dIkarAone dharmane arpaNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 43 karI de che ovA dAkhalA sAdhAraNa che, ne ApaNe jANIo chIo ke keTalIka strIo to paisA laIne potAnA chokarAne vece che paNa kharI. ___ caMgadeva sAdhupada pAmIne somacandra nAmathI oLakhAvA mAMDyo. te pachI vacce je bAra varSa vItI gayAM te daramiyAna te kyA kyA pharyo ne teNe zuM zuM kIdhuM te viSe bharoso rAkhavA lAyaka kaMi hakIkata maLI zakatI nathI. paNa je judA judA nAmAMkita puruSone, dharmanA potAnA UMcA jJAnathI temanI zaMkA dUra karI, jainamatamAM teo lAvyA; temAM sauthI nAmAMkita puruSa kumArapALa rAjAo khambhAtamAM jyAM somacandrane sAdhu banavAnI kriyA karavAmAM AvI hatI tyAM oka deruM baMdhAvyuM hatuM te banAva to khullI rIte aitihAsika che. ama chatAM se vaccenAM bAra varSa kevI rIte vItI gayAM haze te samajavU kAMi muzkela paDe oma paNa nathI. jaina sAdhuonI rIti pramANe varSanA ATha mAsa sudhI potAnA guru devacandra sAthe te dezATana karI rahyA hatA. devacandranI sarve prakAranI sevA karatA hatA. ne temanI pAsethI suzikSaNa lIdhA karatA hatA. varSARtunA cAra mAsamAM koi bhAvika jainane Azare jaine teo rahetA hatA. ne o saghaLA vakhata daramiyAna somacandranuM dharmadhyAna to vadhatuM ja gaju ne AgaLa teNe jainadharmane je vistAramAM phelAvyo che te jotAM jaNAya che ke potAnA dharmanA jJAnanI imArata kevA pAkA pAyA para racyo jato hato. temano ziSyapaNAno kALa pUro thatAM vikrama saMvata 1166mAM khristI varSa 1110 mAM temane sUripada oTale ke AcAryapadano saMskAra karavAmAM Avyo. ne o bIjI vakhata temaNe pArcha nAma badalyuM ne hemacandra nAma dhAraNa kIg. o hemacandra nAmathI ja te tenI bAkInI jiMdagI sudhI oLakhAyA hatA. manuSyanI jiMdagImAM judA judA moTA pheraphAra thatAM manuSye potAnuM nAma pheravI bIjuM navaM ja nAma dhAraNa karavU o rIti sarvamAnya che. ne temAM kAMi navAi jevU paNa nathI. hemacandra AcAryapada pAmyA te pahelAnAM temaja te pachInAM thoDAMka varSano kaMi itihAsa ApaNane maLI zakato nathI. chellA ApaNe tene sarva jaina kAmonA vaDA AcArya tarIke kabula rakhAyelA aNahIlavADa pATaNamAM AvI vaselA joio chIo. o samaye pATaNanI gAdI para jayasiMha siddharAja hato. ne tenI hakumata AbuthI giranAra sudhI ne pazcime AvelA samudrathI mALavAnI sarahada sudhI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 jAmI rahI hatI. o rAjAnI rAjadvArI jiMdagI viSa huM bolavA mAMgato nathI. vidvAnone Azraya ApanAra tathA dharmarnu rahasya meLavavA mATe utsAha dharAvanAra rAjA tarIke ja huM ahIM tene oLakhAvA mAguM chu. jaina loko oma kahetA nathI ke jayasiMha siddharAjane teo potAnA jaina dharmamAM lAvI zakyA hatA. te potAnA bApadAdAthI utarI AvelI rIta mujaba kadI zivanI pUjA karyA vagara raheto nahi. ama dezanA saghaLA bhAgomAMthI judA judA dharmamatanA dharmAcAryone hamezAM potAnI rAjadhAnImAM teDAvAno tene moTo utsAha pedA thayo hato. te saghaLAone ovI rIte potAnA darabAramAM akaThA karato ne teo dharmasambandhI je vAdavivAda calAve te sAMbhaLI temAM vinoda pAmato. hemacandranI vikhyAti sAMbhaLI tene paNa siddharAje potAnA darabAramA teDAvyA. siddharAjane dharmasambandhI je zaMkAo thatI te viSe te hamezAM bIjA AcAryonI peThe hemacandrane paNa pUchato. ne bIjA AcAryo jyAre siddharAjanuM mana santoSa pAme avo khulAso ApI zakatA nahiM; tyAre hemacandra judAM judAM dRSTAnto ApI avo khulAso ApatAM ke siddharAjanuM mana raMjana thatuM. ovI rIte hemacandra asarakAraka dRSTAnto ApI siddharAjanI zaMkAonuM nivAraNa karatA, ane lagatI chUTI chavAi keTalIka jANavAjoga hakIkata sAre nasIbe haju sudhI sacavAI rahI che. amAMnI oka vAta A pramANenI jANavA joga che. akavAra siddharAjanA manamAM ovI zaMkA utpanna thai ke 'jagatamAM manuSya- sthAna keQ che ne manuSyano uddeza zuM che ne te zI rIte prApta karI zakAya ?' judAjudA ghaNA dharmAcAryo pAse teNe a viSa khulAso mAMgyo, paNa koi tane o khulAso santoSakAraka rIte ApI zakyuM nahi. dareka AcArya teno khulAso karavA jatAM potAnA panthanI stuti karatA, bIjA dharmone vakhoDatA. chevaTe nirAza thaine siddharAje hemacandrane potAnI zaMkA viSe khulAso pUchyo ne hemacandre nIce pramANe, dRSTAnta ApI siddharAjanI zaMkAnuM nivAraNa karyu. o dRSTAnta A pramANe che. 'oka same oka gAmamAM oka vyApArI vasato hato. jeNe potAnI strIne tajI dIdhI hatI ne aeka vezyA sAthe potAnI jiMdagI vRthA gALato hato. A strI potAnA pati, mana potAnI tarapha kheMcavAno hareka prakAre koziSa karatI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 rahI. paNa temAM teNInuM kAMi vaLyuM nahi. Akhare jAdunI madadathI potAnA dhaNIne vaza karavAno teNIo manasubo kIdho. tevA vicArathI aka jAdugara pAse teNI gaI ne jAdugare teNInuM sAMbhaLI laine kahyuM ke "huM avuM karI ApIza ke jethI tAro vara tArI pAse doraDAthI baMdhAyelo raheze." jAdugaranA kahevA pramANenuM vanaspatinuM mULiyuM ghasI teno rasa teNIo potAnA dhaNInA khorAkamAM nAMkhyo ne tenI asarathI teno dhaNI aka baLada thai gayo. te joi teNI bahu gabharAi gai. ne sarve oLakhItA loko oma karavA mATe teNIne Thapako devA lAgyA. have potAnA dhaNIne pAcho manuSyadehamAM zI rIte lAvavo te bicArIne bilakula sUjyuM nahi. 45 'potAnA se baLada thai gayelA kamabhAgya patine te carAvavA lai gaI hatI. tevAmAM tyAM tene e vAtano vicAra AvatAM te bicArI isake isake raDavA lAgI. tevAmAM akAoka ziva ane pArvatIne potAnA vimAnamAM besIne AkAzamAM pharatAM teNIo joyA ne ziva ane pArvatInI vacce thatI vAtacIta dhyAna da sAMbhaLI. pArvatI zivane oma pUchatI hatI ke " A govAzhaNa ahIM beThI beThI zA sAru DUsake DUsake raDe che ?" zive pArvatIne ono javAba detAM A strIno dhaNI teNIo ApelI vanaspatithI baLada kema thai gayo ne teNIo o vanaspati zA kAraNathI ne zI matalabasara ApI te kahyuM. te kahyA pachI zive pArvatIne vaLI kahyuM ke "A bevakUpha strI je jhADa nIce besI Ama rudana karyA kare che, te ja jhADanI chAyA nIcenI jamIna para aka sthaLe ovI vanaspati UgI che ke je vanaspati se strI potAnA A baLada thai gayelA patine khavaDAve to a teno dhaNI baLadanA dehamAMthI mukta thai pAcho manuSyano deha dhAraNa kare. ' ATalI vAta thaine ziva tathA pArvatInuM vimAna tyAMthI jatuM rahyaM. "" A strI te parathI uThI ane kai amuka vanaspatithI se lAbha prApta thAya te mATe khoTI vimAsaNa na karatAM, jhADanI chAyA nIce je saghaLaM vanaspati Adika UgyuM hatuM te kApI laine te saghaLo cAro baLada thai gayelA potAnA patine khAvA mATe nAMkhyo. ne khare ja te khAtAM vAra se strIno pati baLada maTI pAcho mANasa thayo. paNa kai amuka vanaspati khAvAmAM AvavAthI baLada deha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 maTIne manuSyanI deha pAcho te pAmyo, a strInA jANavAmAM kadApi paNa AvavA pAmyuM nahi. ne te jANavAnI teNIo darakAra paNa karI nahi.' hemacandre A vArtA dRSTAntarUpe siddharAjane kahIne samajAvyu ke "evI ja rIte he rAjA ! A saghaLA dharmapantho ke jemAM tame gUMcavAyA karo cho tene jhADa taLe UgelI vanaspati samAna samajo. sarve dharmapanthono tame satkAra karo ne te darekamAM je kaMi sAraM hoya te tame grahaNa karo. tema karyAthI ja tame muktine pAmazo.'' siddharAjane hemacandrano A bodha bahu vyAjabI lAgyo. ne te divasathI te sarve dharmapanthonA AcAryono satkAra karavAmAM sampUrNa samAnapaNuM jALavavA lAgyo. hemacandra tathA siddharAjane lagatI bIjI keTalIka vAto ovI ja jANavA jevI che. siddharAjanA darabAramAnA brAhmaNo siddharAjane hemacandra tarapha vizeSa mamatA batAvato joi keTalIkavAra bahu gabharAtA ne rakhene siddharAja jainamata svIkAre ovI temane bIka rahetI. te parathI vAre ghaDIo teo navI navI yukti rAjA ne hemacandra vacce bhinnabhAva paDAvavA mATe vAparavAnuM cUkatA nahi. akavAra brAhmaNoo rAjA pAse jaine ovI phariyAda karI ke "aka jaina sAdhuo caturmukhI devAlayamAM nemicaritranI kathA karatAM potAnA jaina zrotAone khuzI karavA sArUM kevaLa behAithI oma kaDaM ke 'pANDavo to jaina dharmI hatA." oma jaNAvI brAhmaNo bolyA ke "Apa rAjAjI brAhmaNona pratipAlana karavAvALA cho ne zivanA bhaktimAna pUjArI cho. te mahAbhAratanA atipavitra pustakamAMnA pANDavone A jaina sAdhu A tamArI ja nagarImA jaina hovAno gapATo phelAve te zuM tame sAMkhI zakazo ?" rAjAo akadama hemacandrane teDAvyA ne hemacandra pAse o vAtano khulAso mAMgyo. hemacandre upalA jaina sAdhuo o vAta kahI oma kabula to karyu. paNa mahAbhAratanA judAjudA zloko TAMkI batAvI rAjAne kaDaM ke "mahAbhAratamAM to so bhISma, traNaso pANDava, oka hajAra droNa ne saMkhyAbaMdha karNa hovAnuM jaNAvyuM che. to o saghaLAmAMthI akAda pANDava jaina hoya o zuM banavA joga nathI?" rAjAne hemacandrano A khulAso barAbara lAgyo ne brAhmaNonI phariyAda teNe tarata kADhI nAMkhI. hemacandra AvI rIte potAnI ucca prakAranI tarkazaktithI brAhmaNone ghaNIvAra haMphAvavAmAM phAvI jatA hatA. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 akavAra purohita Alige jainadharmane halakuM lagADavA mATe oma jaNAvyaM ke '"jaina sAdhuo moTA ThAThamAThathI rahe che ne potAnI kathA sAMbhaLavAne strIone AvavA de che. ne tene pariNAme strIothI aLagA rahevAnuM temaNe lIdheluM vrata bhaMga thavAno haMmezAM sambhava rahe che." hemacandre teno avo pratyuttara Ayo ke "siMha jIvahatyA karIne mAMsanuM bhakSaNa kare che ne kabUtara mAtra anAja khAine jIve che teTalA mATe kabUtara zuM siMha karatAM vizeSa pavitra prANI kahevAze ke ? kadI ja nahi. tema oka mANasa potAnA mhoMmAM zuM nAMkhe che ne zuM nahi te agatyanuM nathI. mANasanA moMmAM je cIja jAya tethI te kaMi apavitra thato nathI. kharI vAta se che ke mANasanA mhoMmAMthI je kaMi bahAra nIkaLe che tethI mANasa apavitra thAya che." pacAsa varSanI lAMbI mudata sudhI rAjya bhogavyA pachI siddharAjano deha I.sa. 1143mAM paDyo ne devatAoo tene putra na Apelo hovAthI tenI gAdI, teNe jene dhikkArelA ovA potAnA bhatrIjAnA putra kumArapALanA hAthamAM gai. kumArapALe gAdI para AvyA pachI potAnI hakumatanAM pahelAM daza varSa to potAnA rAjyanI uttara sarahada para laDAI calAvavAmAM gALyAM. paNa agiyArame varSe Abu parvatanI taLeTIo AvelA oka vizALa medAnamAM moTuM yuddha laDI duzmanono bhAre parAjaya karyo ne jAthukane mATe saghaLaM zAnta karI potAnI nagarImAM pAcho 47 zrIhemacandrAcArye je javAba Apyo hato tenuM tAtparya A nathI. temanA kavAno matalaba to o hato ke manuSyanA cAritryaghaDataramAM AhAra karatAM mAnasika vRttio ja moTo bhAga bhajave che. Alige mUkelo AkSepa paNa judA prakAra hato. juo prabandhacintAmaNimAM (pR. 82) noMdhAyelo mULa saMvAda : Aliga vizvAmitraparAzaraprabhRtayo ye'nye'mbupatrAzinaH, te'pi strImukhapaGkajaM sulalitaM dRSTvaiva mohaM gatAH / AhAraM saghRtaM payodadhiyutaM bhuJjanti ye mAnavAH, teSAmindriyanigrahaH kathamaho ! dambhaH samAlokyatAm // hemacandrAcArya siMho balI dviradazUkaramAMsabhojI, saMvatsareNa ratameti kilaikavAram / pArApataH kharazilAkaNabhojano'pi, kAmI bhavatyanudinaM vada ko'tra hetuH ? || - Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 54 zrI hemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 2 pharyo. A rAjA kumArapALane zaivamatamAMthI jainamatamAM lAvavAmAM hemacandra phateha pAmyA hatA. a viSe to kazo paNa zaka nathI. 48 A tamArI kaoNlejanA A dIvAnakhAnAmAM ja pustakonA saMgrahamAM aka pustaka paDeluM che ke jemAM kumArapALa rAjAo kaye varSe ne kaye divase jainamata svIkAryo te saghaLuM ApavAmAM AveluM che. khristI lokonA 'pIlagrImsa progresa' nAmanA pustakanI peThe alaGkAramAM kumArapALa rAjA jainamatamAM dAkhala thayA tenI vigata ApavAmAM AvI che. ne tenuM nAma 'mohaparAjaya' a pramANenuM che. hemacandrane lagatA itihAsa para ajavALaM nAkhanArAM pustakomAM A pustaka jUnAmAM jUnuM che. o pustakano kartA yazopALa, kumArapALa rAjAnI pachI pATaNanI gAdI para besanAra ajayapALa rAjAno pradhAna hato. A mohaparAjaya nATakamAM kumArapALa rAjAne dharmarAjA tathA virati devInI putrI kRpAsundarI sAthe lagna karato varNavAmAM Avyo che. ne mahAvIranI potAnI hAjarImAM hemacandra A joDAnA lagna karAve che. jainamatanI jItane lagatA se banAvanI tithi saMvata 1216nA mAgasara suda2nI ApavAmAM AvI che. oTale kumArapALa rAjAo khristI varSa 1160mAM jainamata svIkAryo hato oma jaNAya che. o tithi khoTI hoya oma mAnavAne kaMi kAraNa nathI. kemake A pustaka, jemAM saghaLI vigata ApavAmAM AvI che te I.sa. 1173 ne I.sa. 1176nI vacamAM oTale ke e banAva pachI soLa varSanI aMdara lakhAyeluM hovuM joio ama lAge che. kumArapALa rAjA jainamatamAM dAkhala thayA tene lagatI vAta viSe atre noMdha levAnI jarUra ApaNane aTalA mATe paDI che ke jainamata para kumArapALa rAjAnI chevaTanI zraddhA besADavA mATe hemacandre yogazAstra nAmanuM pustaka je lakhyuM hatuM, a pustaka viSe AgaLa huM tamArI hajura keTaluMka vivecana karavAnuM dhAruM chaM. A yogazAstranuM hastalikhita pustaka je khambhAtamAM jaina devAlayamAM koinA vAMcyA vagara paDI raheluM che, te saMvata 1251mAM (khristI varSa 11995mAM) oTale hemacandra devaloka pAmyA pachI vIza varSanI aMdara lakhAyeluM che. A yogazAstra viSe vivecana karavAnuM zaru karyA pahelAM hemacandranI jiMdagIne lagatI bIjI jANavAjoga bAbato atre ja jaNAvI daizuM. kumArapALa rAjAnA darabAramAM hemacandre potAno paga vadhArI lIdhelo joi tathA rAjAno bApIko Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 dharma teNe rAjA pAse tajAvelo joi darabAramAMnA brAhmaNo hemacandranI sAmuM bahu ja kopAyamAna thai gayA hatA. tethI hemacandrane nukasAna karavAnI koipaNa taka o khAlI javA detA nahi. te mATenI taka paNa teone maLyA vagara rahI nahi. 49 kumArapALa rAjAo jaina dharmano svIkAra karyA pachI ovo hukama potAnA AkhA rAjyamAM kADhyo hato ke raiyatamAMnA koi paNa mANase kadI jIvahiMsA karavI nahi. teNe pote paNa darabAra taraphanA saghaLA yajJAdi aTakAvI balidAna ApavAnuM baMdha pADI dIdhuM. jainamatanuM prAbalya oma vadhatuM joine te toDavA mATe kaNTakezvarI tathA bIjI devIonA pUjArI brAhmaNoo rAjA hajura jai ovI araja gujArI ke "aNahIlavADa pATaNamAM paramparAthI cAlyA AvelA pracAra pramANe amuka dahADe ne pachI traNa dahADA sudhI devIone balidAna ApavAnuM cAlu rAkhyA vagara cAle oma nathI. sAtamane dahADe sAtaso bakarAM tathA sAta pADAnuM balidAna ApavuM paDaze. AThamane dahADe AThaso bakarAM tathA ATha pADAnuM balidAna ApavuM paDaze. nomane divase navaso bakarAM tathA nava pADAnuM balidAna ApavuM paDaze. rAjAo saghaLaM balidAna ApavAnI veLAsara goThavaNa karavI. " brAhmaNonI A arajano zuM javAba Apavo te viSe rAjAo hemacandrano abhiprAya pUchyo ne hemacandre te viSe potAnA manamAM vicAra calAvI, rAjAne chAnumAnuM kAMi samajAvyuM. rAjAo te parathI brAhmaNone ovo javAba dIdho ke "tame kaho cho te pramANe karavAmAM Avaze. " o pramANe rAjAo devIone balidAna ApavAnI kabulAta ApI kharI, paNa potAnI se kabulAta pALavAmAM teNe navI ja rIta vAparI. saghaLAM bakarAM temaja pADAone rAtre devIonAM devAlayanA vADAmAM teNe lAvI rAkhyAM ne pachI devAlayomAMthI eka eka brAhmaNone bahAra kADhyA. ne vADAnA saghaLA daravAjAone tALAM marAvI, tyAM potAnA rajapUta sipAionI cokI rAkhI, koi aMdara na jAya oma pharamAvyuM. bIje dahAr3e savAranA pahoramAM rAjA tyAM AvI pahoMcyo. ne devAlayonA vADAnA daravAjA kholI nAMkhavAnuM kahyuM. rAjA brAhmaNone sAthe lai aMdara gayA. to sarve janAvaro zAnta rIte ghAsa khAtAM hatAM. te pachI okeoka bakarAM tathA pADA rAjAo gaNI joyAM to mAluma paDayuM ke temAMthI oka paNa oluM thayuM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 nathI. ne jeTalAM janAvaro rAtrio bAMdhyAM hatAM, teTalAM ne teTalAM ja savAre paNa rahyA hatA. te gaNI rahyA pachI rAjAo brAhmaNo tarapha pharIne kA "are brAhmaNo! A janAvaro meM gaIkAle rAtre devIone arpaNa karyAM hatAM. jo devIone te janAvaronuM bhakSaNa karavAnuM pasaMda paDyuM hota to devIo bhakSaNa karyA sivAya rahI hota nahi. paNa hamaNAM tame joyuM tema oka janAvara AmAMthI orcha thayuM nathI. te parathI mhAro ovo nizcaya thayo che ke janAvaronA mAMsanuM bhakSaNa karavA tarapha devIone kaMi prIti nathI paNa tamane te game che. mATe havethI balidAnanI koi paNa dahADe tame vAta karazo nahi. ne yAda rAkho ke mhArA AkhA rAjyamAM koi paNa sthaLe huM jIvahiMsA thavA denAra nathI." brAhmaNo A sAMbhaLI bahu guMcavAi gayA ne teothI kaMi bolAyuM nahi. ama chatAM devIo taraphanI potAnI bhakti batAvavA mATe pote bacAvelAM A saghaLAM janAvaronI jeTalI kiMmata thAya teTaluM nANuM rAjAo devIne arpaNa karyu. potAnI jiMdagInAM pAchalAM varSomAM kumArapALa rAjA tathA hemacandra jaina lokonAM gujarAtamAMnA saghaLA moTA moTA dhAmonI yAtrA karavA gayA hatA. zejejaya tathA giranAra parvata para AvelAM jaina devAlayomAM paNa teo darzane gayA hatA. giranAra para AvelA devAlayamAM rAjAne sagavaDathI javAnuM banI Ave te mATe rAjAnA pradhAna vAgbhaTTe potAnA kharce e pahADa parano rasto navo banAvI dIdho hato. jAtrAo javA nIkaLelA rAjA jyAre rastAmAM dhaMdhukA AgaLa AvI pahoMcyA tyAre potAnA guru ane mitra hemacandranI me janmabhUmi hovAne lIdhe tenA mAnamAM tyAM potAnA kharce eka khAsa devAlaya bAMdhavAno hukama ApI dIdho. vaLI potAnA o pravAsa daramyAna rAjA jyAre khambhAta AvI pahoMcyA tyAre o khambhAta zaheramAMthI rAjAnI tijorImA bharAtI AmadAnI o zaheramAM AvelA pArzvanAthanA devAlayane arpaNa karI dIdhI. paNa pAchaLathI bIjA rAjAoo kumArapALa rAjAnuM o vacana pALyuM nahotuM oma lAge che. chevaTe I.sa. 1173mAM navA varSamA hemacandrane ama lAgyuM ke tenI AyuSanI dorI have pUrI thavA hatI. te veLA tenI umara corAzI varSanI thai hatI. potAnA mitra rAjA kumArapALane potAnA A najadIka AvatA jatAM antakALanA samaya viSe hemacandre khabara karavA sAthe vaLI rAjAne paNa cetavaNI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 ApI ke teno antasamaya paNa ghaNo dUra nathI. potAnuM mRtyu thayA pachI cha mAsa vItyA pachI teno paNa deha paDaze. ne tene kAMi chokarA chaiyAM na hovAthI teNe potAnI jIvatakriyA potAnA hAthe ja karI devI. hemacandranuM mRtyu thatAM rAjAo saghaLo darabArI zoka tenA mAnamAM pALyo. ne potAnA AyuSano rahela avazeSa bhAga zokamAM vyatIta karyo. hemacandre je divase tenuM mRtyu thavAnuM bhaviSya bhAkhyaM hatuM te ja divase kumArapALa rAjAno deha paDyo. 51 kumArapALa rAjAnA amalamAM a rIte joke jainonuM prAbalya vadhyuM kharuM, paNa kumArapALa rAjAnI pachI tenI gAdI para je rAjA beTho tenA amalamAM brAhmaNoo ekadama jainonuM jora toDI nAMkhyuM. ne darabAramAM brAhmaNonuM jora vadhI gayuM. hemacandranA ziSyone mArI nAMkhavAmAM AvyA ne hemacandranI dIrghabuddhithI gujarAtamAM jainonuM aka moTuM rAjya sthApavAno vakhata je najadIka Avato jaNAyo hato te saghaLaM svapnavat thai gayuM. atyAra sudhImAM huM je kaMi kahI gayo dhuM te hemacandranI jiMdagI viSe hartuM ne have hemacandre banAvelA 'yogazAstra' nAmanA nAmIcA pustaka viSe bolavA mAMguM chaM. hemacandre banAvelA A yogazAstra nAmanA pustakane be bhAgamAM vaheMcI nAkhavAmAM AvyuM che. ne tenAM saghaLAM maLIne bAra prakaraNa che. pahelA vibhAgamAM cAra prakaraNa che ne te oTalAM lAMbA che ke temAM ja pustakano poNo bhAga AvI jAya che. ovI ja rIte pahelA vibhAganI bAbato para TIkA hemacandre pote ka che, te TIkA paNa bIjA vibhAgamAMnA prakaraNo paranI TIkA karatAM bahu lAMbI che. a pahelA cAra prakaraNonuM oka juduM pustaka banAvavAno hemacandrano vicAra haze oma lAge che. ne atre huM je vivecana karavA dhAruM chaM te o pahelA cAra prakaraNo sambandhe ja che. AsthAvALA dareka jaine zuM karavuM ne zuM nahi tene lagato bodha sAdI ane samajI zakAya tevI bhASAmAM se pahelA cAra prakaraNamAM ApavAmAM Avyo che. paNa temAM avaM prauDhapaNuM samAyeluM che ke o pustaka vAMcatAM sarve koine asara thA vinA rahe nahi. hajI paNa a pustaka jaina devAlayomAM AsthAthI vAMcavAmAM Ave che. a pustaka kumArapALa rAjAne mATe ja taiyAra karavAmAM AvyuM hatuM au vAta a pustakamAMnA mULa lakhANane cheDe ane TIkAne cheDe te sambandhe je zloka lakhavAmAM Avyo che te parathI jaNAi Ave che. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 TIkAne cheDe hemacandre A pramANe lakhyuM che "nAmAMkita caulukya rAjAnI IcchA parathI ja mhArA yogazAstra pustakanI A TIkA meM racI che. traNa jagatamAM havAmAM, pRthvImAM tathA AkAzamAM jyAM sudhI jainamata cAlu rahe tyAM sudhI A TIkA cAlu raho. vaLI A pustaka taiyAra karavAno mane je badalo maLavAno hoya te badalo samaju lokone jainamata tarapha doravavAne ja maLo.' AsthAvALA hinduonI rIti pramANe zaruAtamAM IzvaranI stuti karatAM hemacandra AvI rIte zaru kare che ke manuSyajAtane joine - pApI manuSyane joine A IzvaranI AMkhamAM jANe AMsu AvI jAya che. IzvaranI stutinA A zlokanI pachInA zlokamAM jainamatanI prazaMsAnAM vacano kahevAmAM Ave che ne jaNAvyuM che ke jagatamA je bAbatanI mukhya icchA manuSyamAtre karavAnI che te bAbata te manuSyanA AtmAnI mukti che. ne mukti dharma vaDe ja prApta karI zakAya che. aeka manuSya dharma vagaranuM jIvana gALe tenA karatAM to te manuSyanA dehamAM janmavAne badale khetaramAMnA Dhorano avatAra lIdho hoya te vadhAre sAro. have kharo dharma zuM ? o vAta para hemacandra utare che. te kahe che ke dharma traNa prakArano che : jJAna, bhakti tathA sadvRtti. dharmanI A vyAkhyA to hemacandranI agAu thai gayelA bIjA AcAryo paNa karI gayA che. paNa hemacandramAM ne bIjA AcAryomAM se sambandhe phera o che ke bIjA AcAryoo jyAre jJAna ane bhakti viSe vizeSa vivecana calAvyuM che. tyAre hemacandra tema na karatAM jJAna ne bhaktine thoDAmAM patAvI dai, kudAvI, sadvRtti para ja utarI paDyA che. savRtti aTale zuM ne sadvRttivALA zI rIte thai zakAya ? o viSe teNe laMbANathI vivecana calAvyuM che ne o vivecanamA je uttara o praznonAM teNe ApyAM che te uttara o sambandhe jevA uttara yAhudIonA pegaMbaroo tathA romana kavi dorese ApyAM che tene AbehUba maLatAM che. jo kumArapALa rAjA savRttithI (ne tema karavAthI ja te mukti pAmI zakaze ?) jiMdagI pALavA icchato hoya to o uttaramA jaNAvyA pramANenI AjJA mujaba teNe vartavU joio. o AjJA A pramANenI che. teNe hiMsA karavI nahi. teNe asatya bolavU nahi. teNe corI karavI nahi. teNe vyabhicAra karavo nahi tathA lobha karavo nahi. A pAMca AjJA je pALe tene aq pada jarura prApta thaze ke je pada kadI jatuM raheze Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 nahi. pahelI AjJAmAM je hiMsA na karavA viSe kaheluM che temAM manuSya tathA pazuprANI uparAnta jemAM jIva nahi ovI cIjono (?) paNa samAveza thai jAya che. jevI rIte koi manuSya tathA pazunI hiMsA karavI o khoTuM che. tevI ja rIte oka phUlanI hiMsA karavI a paNa khoTuM che. satya bolavuM o vaLI prIti upaje tevuM bolavuM. je satya bolavAthI sAMbhaLanArane hAni thAya te satya kaMi satya kahevAya ja nahi. vyabhicAra na karavo te mana, vacana athavA kAyA koIpaNa tarehathI karavo nahi. pAMcamI AjJAno artha oma lAge che ke atizaya vAMcchanA rAkhavI nahi. dareka sArA mANase A jiMdagI para bahu bhAva paNa rAkhavo nahi. sukha maLe tethI harSa paNa pAmavo nahi ne duHkha paDe teno baLApo paNa rAkhavo nahi. TUMkamAM kahIo to manuSyadehanA maLelA A avatArano koi tarehathI durupayoga karavo nahi. 53 pahelA prakaraNamAM jaNAvelI bAbato viSe pachInAM traNa prakaraNamAM mAtra vistAra ja karavAmAM Avyo che. oma chatAM koNa jANe zuM kAraNe a saghaLaM vivecana calAvavA pahelAM oka bhaktimAna jaine potAnI jiMdagImAM zI rIte vartavuM tenuM ja badhuM varNana hemacandre ApyuM che. o saghaLaM varNana teNe oka lAMbA vAkyamAM ja ApI dIdhuM che. je huM to kaTake kaTake ja ApIza. dareka bhaktimAna jaina paiso prApta karavo te prAmANikapaNe prApta karavo. sArA mANasonAM kAmonI teNe prazaMsA karavI. jyAre te lagna karavA icchato hoya tyAre teNe tapAsavuM ke te strI potAnI ja padavInI hoya tathA potAnA ja jevA svabhAvanI hoya, paNa potAnA gotranI na hoya. teNe pApathI bhItA rahevuM. jyAM te raheto hoya tyAM cAlatA rivAjane teNe anusaravuM. teNe koi mANasanuM bhUDuM bolavu nahi. one lagatuM hemacandranA A bodhavacananA jevuM ja vacana yAhudI dharmapustakomAM paNa jovAmAM Ave che. dareka jaine potAnuM raheThANa saMbhALathI pasaMda karavuM raheThANanuM sthaLa jema bahu AgaLa paDatI jagAo na hovuM joio, tema bahu gupta jagAo paNa na hovuM joio. ane paDosa sArI hovI joio vizeSe karIne se saMbhALavuM ke gharamAM AvavAno temaja gharamAMthI bahAra javAno mArga oka ja hovo joio. A bodhavacananA sambandhamAM aka jANavA jevuM o che ke huM jyAre pATaNamAM gayo tyAre joyuM to sarve gharonI bAMdhaNI a ja pramANenI hatI. mane oma lAge che ke gharamAM janAra-AvanAra para barAbara aMkuza rahe teTalA mATe ja ovo niyama Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 bAMdhavAmAM Avyo haze. dareka jaine sArA mANaso sAthe saMgata karavI teNe potAnA mAtApitAne mAna Apaq. A bodhavacanamAM ne yAhudI lokonA dharmapustakanI cothI AjJAmAM phera mAtra aTalo ja che ke yAhudIonI AjJAmAM pitAne pahelAM mUkavAmAM AvyA che. dareka jaine vaLI je zaheramAM athavA mulakamAM tenA para julama gujare athavA moTI vipatti AvI paDe tyAMthI nIkaLI javaM. hemacandre kahelo A jorajulama dharmasambandhI jorajulama hoya tathA vipatti te kaMi marakI ke evaM kaMi hoya ama lAge che. dareka jaine kadI niSedha karelAM sthaLoje jarbu nahi. A sthaLe parAyA dharmamAM devAlayo viSe IzAro karelo hoya oma lAge che. brAhmaNoo A uparathI zaivadharma pALanArAo mATe tathA jainonI Takora karavA mATe AnI sAmuM ovI manAInI AjJA karI dIdhI che ke oka jaMgalI hAthInA sapATAmAMthI bacavAne kAraNe paNa koio jaina derAsaramAM pesavaM nahi. dareka jaina vaLI potAnI Avaka tathA kharca sarakhA rAkhavA tathA potAnA gajA pramANe kharca karavo. ke je bodha AkhA jagatamAM saghaLA mANasoo dhyAnamA rAkhavAno che. dararoja temaNe devAlayamA darzanArthe javU ane ochAmAM ochA soLa mANasonI saMgatamA rahI kathA sAMbhaLavI. soLa mANasomAM besavAnI pharaja hemacandra zA sAru nAkhI haze te koi rIte samajI zakAtuM nathI.* strIoo akalA kathA sAMbhaLavA besabuM nahi, paNa ochAmAM ochI traNa strIoo sAthe besavu. e pratibandhaD kAraNa sahaja samajI zakAya che. dareka jaine jamyo hoya te pacI jAya teTalo vakhata vItAvavo, te pahelAM bIjIvAra kaMi khAvU nahi. ne pachI TharAvelA niyamita vakhate jamavU. te paNa potAnA zarIrane anukULa paDe te ja khAvaM. koi paNa cIja hada uparAnta khAvI nahi. teNe sukhacena, dolata tathA sadvRttine pAmavAno phakta ovI rIte yatna karavo ke jethI traNemAMthI koi paNa bAbatamAM khAmI AvI jAya nahi. teNe atithi temaja sAdhuno satkAra karavo. teNe koipaNa vastu para bahu lolupatA rAkhavI nahi. sarve prakAranA sadguNo tarapha teNe prIti rAkhavI. dezakALane anusaratAM na hoya ovA cAla teNe tajI devA. pote kai kai bAbatamAM baLavanta tathA nabaLo che tathA bIjAogeM jora tathA atre ATha buddhinA guNo sAthe vyAkhyAna sAMbhaLavA vidhAna che. "aSTabhirdhIguNairyuktaH, zRNvAno dharmamanvaham / " - (yoga. 1-51). banI zake ke Do. pITarasanane 'aSTabhirdviguNaiH' vAMcavAmAM AvyuM hoya ane tethI teo uparokta vidhAna karavA prerAyA hoya. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruarI 2011 nabaLAi zemAM che te viSe teNe hamezAM vAkephagAra rahevuM. je sArA mANaso hoya tathA jeo jJAnI hoya temane hareka prakAre rakSaNa ApavAmAM cUkavuM nahi. teNe hamezAM naramAzathI vartavuM. dayA rAkhavI. samayasUcakatAthI rahevuM. potAnA mATe bIjAo je upakAra karyo hoya te mATe sadA ozIMgaNa rahevuM. bIjAone madada joitI hoya te veLA madada ApavAmAM sadA tatpara rahevuM. tathA hareka rIte manane ovuM rAkhavuM ke jethI AtmAnA cha zatruo tenA zarIramAM ghara karavA pAme nahi. temaja teNe potAnI sarva indriyone paNa vaza rAkhavI. je jaina o saghaLaM kare che te ja jaina dina paradina sadvRttimAM bahu majabUta thato jAya che. ne pariNAme ovA avicazha padane pAme che ke je pada zAzvata tenA hAthamAM ja rahe che. 55 hemacandre potAnA A yogazAstra granthamAM manuSye pALavAne jaNAvelI pAMca AjJAo viSe bahu laMbANathI vivecana calAvyuM che. omAMnI be AjJA viSe teNe kIdhelA vivecana tarapha huM tamArI pahelI najara kheMcuM chaM. sarve jIvajIvAta tarapha dayA batAvavAnI AjJAmAM hemacandre bahu bahu vAto jaNAvI che. temaja sarve manuSyoo mana, vAcA tathA kAyA o sarve prakAre zuddha rahevuM te sambandhe paNa teNe bahu Agraha karyo che. jainamatanuM vizeSa prAbalya gujarAtamAM che. ne tyAM prANImAtranA sambandhamAM jaino uparAnta zaiva tathA vaiSNava matanAM lokomAM paNa bahu dayAnI lAgaNI ghara karI rahI che. ne teno anubhava keTalIkavAra bahu gambhIra prakAro gujarAtamAM zikAra karavA janAra yuropiyanone mazhavAnA dAkhalA hamaNAM paNa bane che. A vicAra yuropiyana zikArIo bhAgye ja jANatAM haze ke koipaNa pazupakSIno zikAra thato aTakAvavA sambandhe gujarAtanAM lokonA vicAra kevA majabUta che. ne koipaNa pazu-pakSIno zikAra thato aTakAvavAne teo kevA potAnA jAna ApavAne paNa tatpara thAya che. o bAbata sambandhe hemacandre Ama kahyuM che : "bIjAonuM sukha joine pote sukhI thanAra ne bIjAonuM duHkha joine pote duHkhI thanArA samaju mANaso hamezAM bIjAnA sambandhamAM avuM dareka kAma karavAthI aTakaze ke je potAnA sambandhamAM thavAthI potAne duHkha thAya. oka jIvanuM rakSaNa karavA mATe rAjA potAnuM rAjya khovAya tenI paNa darakAra karaze nahi. oka paNa jIvanI jANI joIne hatyA thAya to te hatyAnuM pApa dhovA mATe AkhI pRthvInuM dAna ApavAnuM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna - 54 zrI hemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 2 banI zake, (jo ke te banI zakaze ja nahi) to paNa tevuM moTuM dAna ApavAthI paNa te hatyAnuM pApa dhovAI zakanAra nathI. nirdoSa haraNo jaMgalamAM svatantra rIte bhaTakatAM pharatAM hoya ne ghAsa, pANI ne havAthI potAnuM peTa bharI teTalethI santoSa pAmI potAnI jiMdagI gALatA hoya; te bicArAM haraNono zikAra karI temano jIva levAne jeo tAkatA hoya tevA manuSyomAM tathA kutarAmAM zo phera che ? jo ghAsano oka nAno sarakho kAMTo tamArA zarIramAM bhoMkAya to tamane tethI bahu duHkha thAya che. chatAM moTAM moTAM tINAM bhAlAM laine A nirdoSa prANIonA zarIramAM ghoMcavA mATe tame umaMgathI doDAdoDa karI mUko cho a kevuM duSTa che ! phakta be ghaDInI moja meLavavA mATe sahejamAM tenI vhAlI AkhI jiMdagI lUMTI levAnI tame ramata ramo cho. motanI kaMi paNa vAta tamArA sAMbhaLavAmAM Ave che tyAre teTaluM sAMbhaLatA vAra tamane tharatharI AvyA vagara rahetI nathI. chatAM kevaLa svacchanda paNe tame A bicArA prANIone jhaTa mArI nAkho cho se kevuM ?" mana, vAcA tathA kAyA se traNe prakAre svaccha rahevAnI bAbata sambandhe paNa hemacandre bahu laMbANathI lakhyuM che, paNa te saghaLaM avuM che ke je mArAthI atre ApI zakAya nahi. pRthvI paranA saghaLA dezonA sAdhuonI peThe hemacandra paNa kahe che ke A jagatano vyavahAra puruSavargathI okalo calAvI zakavAnI goThavaNa jagatakartAo karI hota to te bahu sukhadAyI thai paData. manuSyamAtrano A jagatamAM janma thavAnuM kAraNa strIjAta che. ne duniyAmAM janmavAthI ApaNa aneka prakAranA duHkhanA bhoktA thavuM paDe che. tethI barAbara rIte kahI to strIjAta duniyAmAM sarve prakAranA duHkhanuM mULa kAraNa che. * potAno A siddhAnta kharo karI ApavAne hemacandre o viSe laMbANathI vivecana karI bahu UMcA prakAranI potAnI tarkazakti batAvI ApI che. omAM kazo paNa zaka nathI. parastrInI mohajALamAM rAjAo kadI paNa na phasAvA sambandhe tathA tethI thA nukazAnanuM varNana ovA yogya zabdomAM hemacandre kartuM che ke te sambandhe bAibalamAM karavAmAM AvelA varNana karatAM a varNana koipaNa rIte UtaratuM nathI. 56 hemacandrAcArye strIne 'sarvaduHkhonuM kAraNa' tarIke dekhADI che te 'manuSyane a ja janma Ape che' o kAraNathI nahi. paNa strI moha utpanna thavAnuM prabaLa nimitta che ane moha ja jIvane saMsAramAM bhramaNa karAve che oma samajAvIne strIne duHkhanI khANa kahI che. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 hemacandra bodha kare che ke "mANasoo apavitra kAmo karavAthI aLagA rahevU aTaluM basa nathI; teoo potAnA manamAM kadI apavitra vicArone paNa ApavA devA na joio. tevA vicAra tenA manamAM AvavA na pAme te mATe temaNe sadA pavitrapaNAnI ja icchA manamA rAkhyA karavI. vaLI mANase hamezAM yAda rAkhaq ke A duniyAmAM koipaNa vastu acaLita nathI. je savAre hatuM te bapore hotuM nathI ne je bapore hatuM te rAtrio hotuM nathI. tevU ja saghaLu A duniyAnI saghaLI cIjomAM samajI levU. A ApaNuM zarIra paNa aq kSaNabhaGgara che. pavananA oka moTA jhapATAnA baLathI jema aka vAdaLa taNAi jAya che tevU vAdaLAsamAna A ApaNuM zarIra che. dolata o dariyAnA mojA samAna che. tene ghasaDAi jatAM vAra lAgatI nathI. mANasanI juvAnI sutaranA oka tAMtaNA samAna che je sahejamAM tUTI jatAM vAra lAgatI nathI. A saghaLu jagata mAtra aeka svapna samAna che. ne ahIMyA ApaNe je ekaThA maLyA chIo te pariNAme chUTA pADavA mATe che. je mANasa A saghaLu vicArI jagatanA kSaNabhaGgarapaNAnI vAta potAnA mana AgaLa hamezAM rAkhyA kare che, tene vAMchanArUpI sarpanA DaMzanI jarA paNa asara thatI nathI. ___ "manuSyoo A jagatathI athavA jagatamAMnI koipaNa cIjathI khoTA moha pAmI javU nahi. kAraNa ke A AkhaM jagata kSaNabhaGgara che. ne jagatanI saghaLI mohinI mAtra be ghaDInI che. manuSyoo barAbara yAda rAkhaq ke potAnA AtmAnA kalyANa mATe koinA bharosA para rahI tathA madadanI rAha joi te besaze to temAM teno zukravAra kadI vaLavAno nathI. mANaso indra ke viSNunI madadathI je kaMi AzA rAkhaze te hamezAM niSphaLa jaze. o indra tathA viSNuno paNa motamAMthI chUTako thato nathI. ApaNe jyAre marI jaise chIo tyAre ApaNo jIva kaMi ApaNA sagAvahAlAMthI pakaDI rAkhI zakAto nathI. mA,bApa, beno, bhAio, strI-chokarAM vigere sau lAcAra thaine UbhA rahe che. ne phakta ApaNA jIvane ekalAne yamarAjA hajura jaq paDe che. ne je pApa-puNyanAM kAmo ApaNe jiMdagImAM karyAM hoya tene AdhAre ja phakta ApaNane zikSA ke sarapAva maLe che. ApaNe ovA bevakUpha chIo ke jyAre ApaNAM sagAvahAlAM temaNe karelAM pApa-puNya pramANe moDAM ke vahelAM maraNa pAme che, tyAre te mATe ApaNe zoka karIo chIo Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 ne ApaNane potAne mATe to kaMi AMsu lAvatAM ja nathI. ane ApaNe samajatAM ja nathI ke ApaNane paNa amane ema ja aka dahADo motanuM bIchAnuM sevakuM paDavAnuM che. oka baLatA jaMgalamA haraNa jema nAsabhAga karavAthI kadI bacI zakatuM nathI. tevI rIte manuSyone A jagatamAM motathI chUTavAno kaMi rasto ja nathI." hemacandre jaNAvelA A vicAranA jevA ja vicAra bIjA dezanA dharmaguruo paNa prasaMgopAtta jAhera karyA sivAya rahyA nathI. khristI dharmapustaka bAibalamAM paNa kAM che ke "o manuSya ! tuM khoTA bharosA para besI raheto nahi. paramezvarane tuM chetarI zakIza avo khyAla tArA manamA rAkhato nahi. jevAM bIja ropaze tevAM phaLa tane maLaze o tuM hamezAM yAda rAkhaje." / hemacandre vaLI kaDuM che ke "mANasa je kaMi paisA pedA karaze te saghaLAM potAnI pAchaLa mUkI javA paDaze. te koi bIjA vAparaze ne tene potAne to phakta potAnAM naThArAM ke sArAM kAmo sAthe laine ja jaq paDaze. tenAM sArAM ke naThArAM kAmo ja tene zikSAnA kAraNarUpa athavA muktinA sAdhanarUpa thai paDaze." hemacandra A saghaLu jaNAvyA pachI punarjanmanA mata viSe bole che. o punarjanmano mata jema oziyAnA bIjA keTalAka dharmamAM paNa kabUla rakhAyelo che. tevI ja rIte jainamatamAM paNa punarjanmanA matane sarva prakAre mAnavAmAM Avyo che. A punarjanmanA matane khristI loko mAnatA nathI ne yuropamAM o punarjanmanA mata tarapha hajI lokonI lAgaNI nathI. hemacandre vaLI dareka mANasane potAnuM kartavya karavAnI bAbatamAM je bodha karelo che te paNa avo uttama cha ke tenAM jeTalAM vakhANa karIo teTalAM ochAM che. te kahe che ke "je manuSya potAnI indriyo vaza rAkhatAM zIkhyo te A jagatarUpI samudra tarI gayo ama samajavaM. daza prakAre mANasoo potAnI indriyo vaza rAkhavAnI ne prAmANikatAthI je mANasa potAnI jiMdagI gALaze; te mANasanI A jiMdagIne ante jarUra mukti thayA sivAya raheze nahi. ne tene duniyAmAM pAcho janma levo raheze nahi. jagatamAM kartavya o vastu sarvathI moTI che. je mANasa potAnuM kartavya barAbara kare che te hamezAM pariNAme sukhI thayA sivAya raheto nathI. A duniyArUpI samudranA agAdha pANImAMthI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 DUbatAM bacaq hoya to kartavyarupI naukA phakta tamane bacAvI zakaze. dariyo pRthvI para pharI vaLato nathI ne vAdaLAo varasAda Ape che te saghaLu te dareka potapotAnuM kartavya bajAvavAthI kadI pAchaLa paDatAM nathI tene lIdhe ja che. pRthvI amane ama adhdhara UbhI rahI zake che, ne uparathI ke taLethI koipaNa sthaLethI tene Teko na hovA chatAM paNa te paDavA pAmatI nathI te paNa tenA kartavyane lIdhe che. sUrya tathA candra banne manuSyamAtranA lAbhArthe AkAzamAM dararoja Uge che te paNa tenA kartavyane lIdhe ja che. kartavya o ja mANasanA oka sAcA mitra samAna che, ne lAcArane aeka AzrayadAtA samAna che. je potAnuM kartavya karavAmAM sAco che tene kadI nukazAna thavA pAmatuM nathI. kartavya e ja mANasane narakamAM paDatAM bacAvI le che ne svargamAM teDI jAya che. Dekana kaoNlejanA vidyArthIo ! huM mhAeM bhASaNa have ATalethI pUruM karUM chu. huM pote sArI rIte samajuM chu ke mhAeM A bhASaNa ghaNIka bAbatamAM apUrNa che. vizeSe karIne hemacandre navA navA pustako lakhI A dezanI vidyAmAM je vadhAro ko che te sambandhe bolavAno mhAro bahu vicAra hato, paNa tema karavU hamaNAM mArAthI banI zake oma nathI. vaLI saMskRtabhASAnA abhyAsIo te sagharcha potAnI meLe jANI zake oma che. hemacandrane tenA potAnA ja bolamAM tamArI hajura rajU karavAnuM mane vadhAre ThIka lAgyuM che. ane huM AzA rAkhaM chaM ke hemacandra viSe meM je keTalIka vAto tamane jaNAvI che te parathI tamArI khAtrI thaI haze ke hemacandra oka moTA AcArya hatA. duniyA para athavA duniyAmAMnI kAMipaNa cIja para tene ratibhAra paNa moha hato nahi. ne duniyA mAMhelo sarva moha kSaNabhaGgara che oma jANatA hatA. vaLI te aeka sAcI vAta nakkI samajyA hatA ke manuSya tathA Izvara viSe bIjI ghaNIka vAta ApaNe jANatAM nahi hoio o judI vAta che; paNa ATaluM to nakkI ja che ke mANasanuM kartavya o mANasane khare raste doravAmAM aMka prakAzita dIvA samAna che. ApaNI uparanA AkAzamAM zuM che te ApaNe jANI zakatAM na hoio tathA manuSyajAtanuM bhaviSya zuM che te ApaNane jaDI zakyuM na hoya; tathApi kartavyarUpI dIvo ApaNA bhaviSyanAM dareka pagalAM para ajavALu nAkhaze o vAtanuM jJAna je teNe ApyuM che te kaMi thoDaM lAbhakAraka nathI. jagatanA manuSyo judA judA game Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anusandhAna-54 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-2 te dharma pALe ne jagatakartAne game teTalAM judAM judAM nAme pUje, paNa je jagatakartA sarveno sarakho ja che. hemacandre potAnA sambandhamAM banelA oka banAvamAM vAta kevI rIte batAvI ApI hatI te atre TAMkI hu~ mhAraM bolavA, pUruM karIza. __ kumArapALa rAjAo jainamatano khullI rIte svIkAra ko te pahelA te giranAranI jAtrAo hemacandrane sAthe laine akavAra gayo hato. have rAjyamAMnI prajAno bahu moTo bhAga zaivamatano hovAthI temane khuza rAkhavA sAru DAhyA kumArapALe je jAtrA karI te sAthe potAnA bApa-dAdAthI utarI AvelA cAla pramANe somanAthanA pavitra tIrthanI jAtrA karI, tyAMnA mahAdevanA darzana karavA javAno paNa nizcaya ko. hemacandrane dareka rIte chaMdavAne tAkI rahelA darabAramAMnA brAhmaNoo rAjAne agADIthI bhaMbherI melyo hato ke rAjA jo hemacandrane pATaNa (verAvaLa)mAM AvavAyU~ kaheze to hemacandra tyAM kadI AvanAra nathI ane vaLI te kadAca pATaNamAM Ave to te kadI mahAdevanA liGgane namana karanAra nathI. brAhmaNonI AvI bhaMbheraNI parathI rAjAo hemacandranuM pArakhaM jovAno TharAva karI pATaNamAM AvyA pachI hemacandrane kahyu ke "cAlo somanAthamAM ApaNe mahAdevanI pUjA karIo." hemacandre jarA paNa guMcavAyA vagara tema karavAnI hA kahIne somanAthanA devAlayamAM jai mahAdevanA liGgane sASTAGga namaskAra* karI A pramANe bolyA : "o mahApavitra prabhu ! tuM jyAM che, tuM je je svarUpe dekhAya che, ne tuM game te prakArano che, ne tuM game te nAme pUjAto hoya; paNa tuM jo ovo hoya ke jenAmAM pApano lezabhAra paNa aMza nathI to tane huM pUjuM chaM." yogazAstranuM potAnuM pustaka pUruM karatAM hemacandra A pramANe lakhe che : "jene koio zIkhavyuM nathI, chatAM jeNe potAnA vicArathI ne potAnA oka bolathI A jagatane racyuM che; je aMdhArAmAM saMtAi rahelo che, chatAM pavitra mANasone tenAM darzana thAya che; ne je dharma pustakonI mAraphate manuSyone bodha kare che; je jainasampradAyamAM aSTAGga namaskAra hotA ja nathI. teomAM paJcAGgapraNipAtanI ja paddhati che. zrIhemacandrAcArye paNa mahAdevane sASTAGga namaskAra nahotA karyA, paNa yaugikamudrAthI temanI arcA karI hatI. "zivapurANoktadIkSAvidhinA''hvAnanAvaguNThanamudrAmantranyAsavisarjanopacArAdibhiH paJcopacAravidhibhiH zivamabhyarcya0" (-prabandhacintAmaNi - pR. 85) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phebruArI 2011 Aghe che tema vaLI je pAse paNa che; saghaLA mANaso jene viSe jANe che, paNa kayA mArgethI tenI pAse jaq te jaDI zakatuM nathI; jagatamAMnI saghaLI zAnti jene lIdhe che; ne jeno bheda sAdhupuruSo paNa jANI zakatA nathI, te mahAna prabhuno jayajayakAra thAo. pachI mANaso tene ziva, viSNu, brahmA ke indra, sUrya ke candra athavA buddha ke siddhanA game te nAmathI oLakhe te saghaLu sarakhaM ja che. sarve manovikArothI, krodhathI ane temAMthI banatA sarve prapaMcothI te mahAprabhu mukta che. vaLI prANImAtra tarapha te dayAnI lAgaNIthI juo che. mANaso oma samaje che ke teo zivane pUje che athavA viSNune pUje che athavA gaNapatine pUje che; paNa jevI rIte sarva nadIo vahetI vahetI aeka samudramAM khAlI thAya che tevI rIte o saghaLI pUjA te mahAprabhune ja thAya che. prabhu oka mANasa hajura viSNune rUpe, bIjA mANasa hajura zivane rUpe, trIjA mANasa hajura gaNezane rUpe darzana Ape che. te jema aeka mANasa aeka jaNano bApa che, chatAM te pote bIjA mANasano dIkaro thAya che ne trIjA mANasano bhAi thAya che tenA jevU che. judA judA mANasone sambandhe te jude jude nAme oLakhAya che, chatAM te to okano oka ja che. tevI ja rIte A jagatano pedA karanAra mahAprabhu paNa jude jude nAme oLakhAvA chatAM kharekhara oka no eka ja che."