Book Title: Granth Pariksha Part 02
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jain Granth Ratnakar Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010628/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grnth-priikssaa| (dvitIya bhaag|) arthAt bhadrabAhusaMhitA nAmaka granthakI smaalocnaa| lekhaka, devavanda (sahAranapura ) nivAsI zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtAra prakAzaka, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, giragA~va, bambaI / - dvi0 bhAdra 1974 vi0| sitambara 1917 / arthamAvRtti ] [mUlya cAra Ane ?' Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka nAthUrAma premI, mA0 jaina grantharatnAkara - kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva - bambaI / w mudraka-ciMtAmaNa sakhArAma devaLe, muMbaIvaibhava - presa, sarvhaTs oNpha iMDiyA. sosAyaTIj homa, sa~DarsTa roDa, giragAMva, baMbaI | Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedn| jainahitaiSImeM lagabhaga cAra varSase eka 'grantha-parIkSA' zIrSaka lekhamAlA nikala rahI hai / isake lekhaka devabanda nivAsI zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtAra haiM / Apake ina lekhoMne jainasamAjako eka navIna yugakA sandezA sunAyA hai, aura andhazraddhAke a~dheremeM nidrita par3e hue logoMko cakoMghA denevAle bhakAzase jAgrata kara diyA hai / yadyapi bAhyadRSTise abhI taka ina lekhoMkA koI sthUlaprabhAva vyakta nahIM huA hai to bhI vidvAnoMke antaraMgameM eka zabdahIna halacala 'barAbara ho rahI hai jo samaya para koI acchA pariNAma lAye binA nahIM rhegii| jainadharmake upAsaka isa bAtako bhUla rahe the ki jahA~ hamAre dharma yA sampadAyameM eka ora uccazreNIke niHsvArtha aura pratibhAzAlI granthakartA utpanna hue haiM vahA~ dUsarI ora nIce darjaka svArthI aura taskara lekhaka bhI hue haiM, athavA ho sakate haiM, jo apane khoTe sikkoMko mahApuruSoMke nAmakI mudrAse aMkita karake khare dAmoMmeM calAyA karate haiM / isa bhUlake kAraNa hI Aja hamAre yahA~ bhagavAna chandakunda aura somasena,samantabhadra aura jinasena (bhaTTAraka), tathA pUjyapAda aura zrutasAgara eka hI Asana para biThAkara pUje jAte haiN| logoMkI sadasadvivekabuddhikA lopa yahA~ taka ho gayA hai ki ve saMskRta yA mAkRtameM likhe hue cAhe jaise vacanoMko Apta bhagavAnake vacanoMse jarA bhI kama nahIM samajhate ! granthaparIkSAke lekhose hameM AzA hai ki bhagavAna mahAvIrake anuyAyI apanI isa bhUlako samajha jAyeMge aura ye Apa apaneko aura apanI santAnako dhUrta granthakAroMkI cuMgalameM na pha~sane deNge| jisa samaya ye lekha nikale the, hamArI icchA usI samaya huI thI ki .inheM svataMtra pustakAkAra bhI chapavA, liyA jAya, jisase isa viSayakI ora logoMkA dhyAna kucha vizeSatAse AkarSita ho; paraMtu yaha eka bilakula hI 'naye DhaMgakI carcA thI, isa lie hamane ucita samajhA ki kucha samaya taka isa sambandha vidvAnoMkI sammatikI pratIkSA kI jAya / pratIkSA kI gaI aura khUba kI gaI / lekhamAlAke prathama tIna lekhoMko prakAzita hue tIna varSase bhI adhika samaya bIta gayA; paraMtu kahIMse kucha bhI AhaTa . na suna par3I; vidanmaNDalIkI orase aba taka inake prativAdameM koI eka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) bhI lekha nahIM nikalA; balki bahutase vidvAnoMne hamAre tathA lekhaka mahAzayake samakSa isa bAta ko spaSTa zabdoMmeM svIkAra kiyA ki ApakI samAlocanAyeM yathArtha haiM / jainamitra ke sampAdaka brahmacArI zItalaprasAdajIne pahale do lekhoMko nainamitrameM uddhRta kiyA aura unake nIce apanI anumodanasUcaka sammatiprakaTa kI / isI prakAra dakSiNa prAntake prasiddha vidvAna aura dhanI seTha hIrA -. canda nemIcandajIne lekhamAlA ke prAyaH sabhI lekhoMko marAThImeM prakAzita karAke mAnoM yaha prakaTa kara diyA ki isa prakArake lekhoMkA pracAra jitanA adhikaho sake utanA hI acchA hai / yaha saba dekhakara aba hama granthaparIkSAke samasta lekhoMko pRthak pustakAkAra chapAneke lie tatpara hue haiN| yaha lekhamAlA kaI bhAgoM meM prakAzita hogI, jinameM se pahale do bhAga chapakara taiyAra haiN| pahale bhAgameM umAsvAmizrAvakAcAra, kundakunda -- zrAvakAcAra aura jinasenatrivarNAcAra ina tIna granthoMkI parIkSAke tIna lekha haiM aura dUsare bhAga meM bhadrabAhusaMhitAkI parIkSAkA vistRta lekha hai| aba inake bAda jo lekha nikale haiM aura nikaleMge ve tIsare bhAgameM saMgraha karake chapAye jAyeMge / prathama bhAgakA saMzodhana svayaM lekhaka mahAzayake dvArA karAyA gayA hai, isase pahale jo kucha azuddhiyA~ raha gaI thIM ve saba isa AvRttimeM dUra kI gaI haiN| sAtha hI jahA~ tahA~ AvazyakatAnusAra kucha thor3A bahuta parivartana bhI kiyA gayA hai| samAjameM kevala nippakSa aura svataMtra vicAroMkA pracAra karane ke uddezyase yaha lekhamAlA prakAzita kI jA rahI hai aura isI kAraNa isakA mUlya bahuta kama - kevala lAgatake barAbara - rakkhA gayA hai / AzA hai ki satyapremI pAThaka isakA pracAra karane meM hamArA hAtha ba~TAveMge aura pratyeka vicArazIlake hAthoM taka yaha kisI na kisI taraha pahu~ca jAya, isakA udyoga kareMge 1 jainasamAjake samasta paNDita mahArAyoMse prArthanA hai ki ve ina lekhoM ko dhyAnapUrvaka par3heM aura inake viSayameM apanI apanI svatantra sammati hamAre pAsa bhejane kI kRpA kareM | isake sivAya niSpakSa vidvAnoM kA yaha bhI kartavya honA cAhie ki ve vyAkhyAnoM tathA samAcArapatroM Adi ke dvArA logoMko aise granthoMse sAvadhAna rahane ke lie saceta kara deM / dvitIya bhAdra kRSNa 7 saM0 1974 vi0 / } prArthI:-- nAthUrAmaM premI / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 usa r d zuddhipatra / pRSTha paMkti azuddha 1 15 // 10 // // 105 / / khaMDako dUsare khaMDako 116 cAhie, cAhie thI, -12 16 liye hue diye hue // 15 // // 18 // // 16 // // 19 // 15 9-13 ki "yaha...gayA hai|" ki, yaha...gayA hai| // 7-16 // // 7-19 // graMtha usa // 18 // Age Aja isa lekha meM aura usameM kaI aura kaI sadyaH mitraM 67 19 // 4-782 // // 4-78 // 105 108 dharmANAH dharmArAH prabArasambaMdhI adhyAyoMke grahAcArasambaMdhI jo dUsare padya isaadhyAyameM pAya jAte haiM vesava bhI dUsarekhaMDake prahA cAra saMbaMdhI adhyAyoMke denese lopa denese dharmakA lopa // 16 // karmapravRttikA karmaprakRtikA 109 13 anAjake DheroM yA hAthiyoM- gajazAlAoM, ke staMbhoM, triyoMke nivAsasthAnoM, // 215 // // 219 // 110 5 stamverANAM ca stamveramANAM 111 bhUdrApako (?) bhUjJApako pRSTha 77 ke phuTanoTameM ' yathAH-' ke bAda "hAmAkArau ca..." ityAdi payaH naM0 215 aura banA lenA cAhiye jo galatIse pRSTha 78 para chapagayA hai / aura: vahA~se use nikAla denA caahiye| 12 94 10 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcanA / janahiteSImeM bhadrabAhusaMhitAka samAlocanA prakAzita ho cukaneke bAda mAlUma huA ki indaurakI hAIkArTake jaja zrIyuta bAbU jugamaMdaralAlajI jainI ema. e. ne jaina lA ( Jain Law) nAmakI eka pustaka a~garejImeM likhI hai aura usakA 'dAro madAra ' isI bhadrabAhusaMhitA para he jo isa samAlocanAke dvArA acchI taraha jAlI siddha kara dI gaI hai| isI kA ' dAya bhAga ' prakaraNa jairnAjIne apanI ukta pustakameM a~garejI anuvAdasahita prakAzita kiyA hai aura use lagabhaga 2300 varSakA purAnA samajhA hai / avazya hI pustaka likhate samaya jaja sAhabako isake jAlI honekA sayAla na hogA, nahIM to ve ise kabhI pramANabhUta nahIM mAnate; para aba AzA hai ki ve apane pUrva vicAroMko zIghra hI badala deMgeM aura tadanusAra apanI pustakako anya kisI prAmANika granthake AdhArase ThIka kara leMge / anyAnya bhAiyoMko bhI cAhie ki yadi kisI dAyabhAgake jhagar3e meM yaha jAlI saMhitA peza kI jAya to ve ise kabhI prAmANika na mAneM aura isakI aprAmANikatA siddha karaneke lie isa parIkSAlekhako upasthita karanekI kRpA kareM / prakAzaka / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrabAhu - saMhitA | [ grantha- parIkSA / ] janasamAjameM, bhadrabAhusvAmI eka bahuta prasiddha AcArya ho gaye haiN| Apa pA~caveM zrutakevala the / zrutakevalI unheM kahate haiM jo saMpUrNa dvAdazAMga zrutake pAragAmI hoM usake akSara akSarakA jinheM yathArtha jJAna ho / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhie ki tIrthakara bhagavAnakI divyadhvani dvArA jisa jJAna-vijJAnakA udaya hotA hai usake avikala jJAtAoMko zrutakevalI kahate haiM / AgamameM saMpUrNa padArthoMke jAnanemeM kevalI aura zrutakevalI donoM samAna rUpase nirdiSTa haiM / bheda hai sirpha pratyakSa-parokSakA yA sAkSAtasAkSAtkA / kevalI apane kevalajJAna dvArA saMpUrNa padArthoM ko pratyakSa rUpase jAnate haiM aura zrutakevalI apane syAdvAdAlaMkRta zrutajJAna dvArA unheM parokSa rUpase anubhava karate haiN| jaisA ki svAmi samantabhadrake isa vAkyase pragaTa hai: - syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAca hyavastvanyatamaM bhavet // 10 // -AptamImAMsA ! Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) jainiyoMko, bhaMdrabAhukI yogyatA, mahattA, aura sarvamAnyatA Adike viSayameM isase Adhika paricaya denekI jarUrata nahIM hai / ve bhadrabAhuke dvArA saMpUrNa tattvoMkI prarUpaNAkA usI prakAra avikala rUpase hote rahanA mAnate haiM jisa prakAra ki vaha vIra bhagavAnakI divyadhvani dvArA hotI rahI thI aura isa dRSTise bhadrabAhu vIra bhagavAnake tulya hI mAne aura pUje jAte haiN| isase pAThaka samajha sakate haiM ki jainasamAjameM bhadrabAhukA Asana kitanA adhika U~cA hai| aise mahAna vidvAna aura pratibhAzAlI AcAryakA banAyA huA yadi koI graMtha upalabdha ho jAya to vaha niHsandeha bar3e hI Adara aura satkArakI dRSTise dekhe jAne yogya hai aura use jainiyoMkA bahuta bar3A saubhAgya samajhanA cAhie / astu; Aja isa lekha dvArA jisa graMthakI pakSiAkA prAraMbha kiyA jAtA hai unake nAmake sAtha 'bhadrabAhu kA pavitra nAma lagA huA hai| kahA jAtA hai ki yaha graMtha bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA hai| grnth-praapti| :. jisa samaya sabase pahale mujhe isa graMthake zubha nAmakA paricaya milA aura jisa samaya (san 1905 meM ) paMDita gopAladAsajIne isake dAyabhAga' prakaraNako apane 'jainamitra ' patrameM prakAzita kiyA usa samaya mujhe isa graMthake dekhanekI bahuta utkaMThA huii| parantu graMtha na milaneke kAraNa merI vaha icchA usa samaya pUrI na ho skii| sAtha hI, usa vakta mujhe yaha bhI mAlUma huA ki abhItaka yaha graMtha kisI bhaMDArase pUrA nahIM milA / mahAsabhAke sarasvatIbhaMDArameM bhI isakI adhUrI hI prati hai| isake bAda cAra pA~ca varSa hue jaba ailaka pannAlAlajIke dvArA jhAlarApATanake bhaMDArase isa graMthakI yaha prati nikAlI gaI aura brahmacArI zItalaprasAdajIke dvArA, jainamitrameM, isa pUre graMthake mila jAnakI ghoSaNA kI gaI aura isake adhyAyoMkI viSaya-sUcIkA vivaraNa dete hue sarva sAdhAraNa para Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakA mahattva pragaTa kiyA gayA,taba merI vaha graMthAvalokanakI icchA aura bhI balavatI ho uThI aura maiMne nizcaya kiyA ki kisI na kisI prakAra isa graMthako ekavAra parIkSA-dRSTi se jarUra dekhanA cAhie / jhAlarApATanakI ukta pratiko, usaparase kaI pratiyA~ karA kara graMthakA pracAra karaneke lie, ailaka pannAlAlajI apane sAtha le gaye the| isa lie ukta graMthakA sahasA milanA durlabha ho gyaa| kucha samaya ke bAda jaba una pratiyoM se eka prati morenAmeM paM0 gopAladAsajIke pAsa pahuMca gaI taba, samAcAra milate hI, maiMne paMDitajIse usake bhejaneke lie nivedana kiyA / uttara milA ki AdhA graMthapaM0 dhannAlAlajI bambaI le gaye hai aura AdhA yahA~para dekhA jA rahA hai| antako, bambaI, aura morenA donoM hI sthAnoMse graMthakI prApti nahIM ho sakI / merI usa prabala icchAkI pUrtimeM isa prakArakI bAdhA par3atI desakara bAbA bhAgIrathajI varNIke hRdayapara bahuta coTa lagI aura unhoMne ajamera jAkara seTha nemicaMdajI sonIke lekhaka dvArA, jo usa samaya bhadra'bAhusaMhitAkI pratiyA~ utAranekA hI kAma kara rahA thA, eka prati apane lie karAnekA prabaMdha kara diyA / bahuta dinoMke intajAra aura likhA par3hIke bAda vaha prati dehalIma bAvAjIke nAma vI. pI. dvArA AI, jisako lAlA jaggImalajIne chur3Akara pahAr3I ke maMdira meM virAjamAna kara diyA aura Akhira vahA~se vaha prati mujhako mila gii| dekhanese mAlUma huA ki -yaha prati kucha adhUrI hai / taba usake kamatI bhAgakI pUrti tathA milAnake lie dUsarI pUrI pratike maiMgAnekI jarUrata paidA huI, jisake lie aneka sthAnoMse patravyavahAra kiyA gyaa| isa para seTha hIrAcaMda nemicaMdajI zolApurane, patra pAte hI, apane yahA~kI prati bheja dI, jo ki isa graMthakA pUrvakhaMDa mAtra hai aura jisase milAnakA kAma liyA gyaa| parantu isase phamatI bhAgakI pUrti nahIM ho sakI / ataH jhAlarApATanase isa graMthakI pUrI prati prApta karanekA phirase prayatna kiyA gyaa| abakI bArakA prayatna Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphala huA / gata julAI mAsake antameM zrImAna seTha vinodIrAma bAlacaMdajIke pharmake mAlika zrIyuta seTha lAlacandajI seThIne isa graMthakI vaha mUla prati hI mere pAsa bheja denekI kRpA kI jisa parase aneka pratiyA~ hokara hAlameM isa saMhitAkA pracAra honA prAraMbha huA hai aura isa lie seTha sAhabakI isa kRpA aura udAratAke lie unheM jitanA dhanyavAda diyA jAya vaha thor3A hai / jina jina mahAnubhAvoMne merI isa graMthAvalokanakI icchAko pUrA karaneke lie graMtha bhejane-bhijavAne Adi dvArA merI sahAyatA kI hai una sabakA maiM hRdayase AbhAra mAnatA hU~ / isa viSayameM zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premIkA nAma khAsa taurase ullekha yogya hai aura ve mere vizeSa dhanyavAdake pAtra haiM; jinake khAsa udyogase jhAlarA pATanakI mUla prati upalabdha huI, jinhoMne graMthaparIkSAkI sahAyatArtha aneka graMthoMko kharIdakara bhejane takakI udAratA dikhalAI aura jinakI kozizase eka alabdha graMthakI dakkana kAlija pUnAkI lAyabrerIse bhI prApti huI / isa prakAra graMtha-prAptikA yaha saMkSipta itihAsa dekara aba maiM prakRta viSayakI ora jhukatA hU~: parIkSAkI jarUrata / bhadrabAhu zrutakevalIkA astitva-samaya vIra nirvANa saMvat 133 se. prAraMbha hokara saMvat 162 paryaMta mAnA jAtA hai| arthAt vikrama saMvatase. . 308 varSa pahale aura IsavI sanase 365 varSa pahale taka bhadrabAhu maujUda the aura isalie bhadrabAhuko samAdhistha hue Aja 2285 varSa ho cuke haiM / isa samayase 29 varSa pahaleke kisI samayameM ( jo. ki bhadrabAhuke zrutakevalI rahanekA samaya kahA jAtA hai) bhadrabAhu. zrutakavalI dvArA isa graMthakI racanA huI hai, aisA kucha vidvAnoMkA. anumAna aura kathana hai| graMthameM, graMthake bananekA koI san saMvat nahIM diyA aura na graMthakartAkI koI prazasti hI lagI huI hai| paraMtu graMthakI. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka sandhimeM, 'bhadravAhu ' aisA nAma jarUra lagA huA hai; maMgalAcaraNameM govardhanaM guruM natvA' isa padake dvArA govardhana gurukA, jo ki bhadrabAhu zrutakavalIke guru the, namaskArapUrvaka smaraNa kiyA gayA hai; kaI sthAnoM para ' maiM bhadravATu suni aisA kahatA hU~ yA kahU~gA' isa prakArakA ullekha pAyA jAtA hai; aura eka sthAnapara "bhadravAduruvAcedaM paMcamaH zrutakevalI* yaha vAkya bhI diyA hai / isake sivAya graMthameM kahIM kahIMpara kisI kathanake sambaMdhameM isa prakArakI sUcanA bhI kI gaI hai ki vahaM kathana bhadrabAhu zrutakevalIkA yA dvAdazAMgake jAnanevAle bhadrabAhukA hai / inhIM saba bAtoMke kAraNa jainasamAjake vartamAna vidvAnoMkA uparyukta anumAna aura kathana jAna par3atA hai| parantu sirpha itane parase hI itanA bar3hA bhArI anumAna kara lenA bahuta bar3e sAhasa aura jokhamakA kAma hai, khAsakara aisI hAlata aura parasthitimeM jaba ki isa prakArake aneka graMtha jAlI siddha kiye jA cuke ho| jAlI graMtha banAnevAloMke lie isa prakArakA khela kucha bhI muzkila nahIM hotA aura isakA digdarzana pahale tIna graMthoMpara likhe gaye parIkSAlekhAdvArA bhale prakAra karAyA jA cukA hai+| bhadrabAhuko hue Aja 23 sau varSakA lambA caur3A samaya bIta gyaa| isa arsemeM bahutase acche acche vidvAna aura mAnanIya AcArya hogaye; parantu unameMse kisIkI bhI kRtima isa graMthakA nAmollekha taka nahIM milatA aura na kisI prAcIna zilAlekhameM hI isa graMthakA ullekha pAyA jAtA hai| zrutakavalI jaise Adarza puruSa dvArA race hue eka aise graMthakA, jisakA astitva Ajataka * khaMDa 3 adhyAya 1 zloka 10 kA pUrvArdha / __ + isase pahale umAsvAmi-zrAvakAcAra, phunda-kundaprAvakAcAra aura jinasenatrivarNAcAra aise tIna preyoMkI parIkSA kI jA cukI hai, jinake pA~ca parIkSAlekha jainahitapIke 10 veM bhAgameM prakAzita hue haiN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calA AtA ho, bAdako honevAle kisI mI mAnanIya prAcIna AcAryakI kRtimeM nAmollekha taka na honA saMdehase sAlI nahIM hai| sAtha hI, zravaNabelagolaMka zrIyuta paMDita dabili jinadAsa mAdInIsa mAluma huA ki udhara dakSiNadezaka bhaMDAromai bhadrabAhusaMhitAkI koI prati nahIM hai aura na upara pahalese isa graMthakA nAma hI sunA jAtA hai| jisa dezameM bhadrabAhukA antima jIvana vyatIta huA ho, jisa dezameM unake ziSyoM aura praziSyoMkA bahuta bar3A saMgha lagabhaga 12 varpataka rahA ho, jahA~ unake ziSyasampradAyameM aneka diggajavidvAnoMkI zArasA prazAkhAyeM phailI hoM aura jahA~para dhavala, mahAdhavala Adi granthoMko surakSita rakhanevAle maujUda hoM, vahA~para unakI, adyAvadhiparyaMta jIvita rahanevAlI, eka mAtrasaMhitAkA nAmataka sunAI na par3he, yaha kucha kama AzcaryakI bAta nahIM hai| aisA honA kucha artha rakhatA hai aura vaha upekSA kiye jAneke yogya nahIM hai| ina saba kAraNoMse yaha bAta bahata Avazyaka jAna par3atI hai ki isa graMtha (bhadravAhusaMhitA) kI parIkSA kI jAya aura graMthake sAhityakI jA~ca dvArA yaha mAlUma kiyA jAya ki yaha graMtha vAstava meM kaba banA hai aura ise kisane banAyA hai| isI lie Aja pAThakoMkA dhyAna isa ora AkarSita kiyA jAtA hai| granthakI vilkssnntaa| jisa samaya isa granthako parIkSA-dRSTise avalokana karate haiM usa samaya yaha grantha bar3hA hI vilakSaNa mAlUma hotA hai / isa graMthameM tIna khaMDa haiM-1 pUrva, 2 madhyama, 3 uttara aura zlokoMkI saMkhyA lagabhaga sAta hajAra hai| paraMtu graMthake antameM jo 18 zlokoMkA 'antima vaktavya diyA hai usameM granthake pA~ca khaMDa batalAye haiM aura zlokoMkI saMkhyA 12 hajAra sUcita kI hai / yathA: prathamo vyavahArAkhyo jyotirAkhyo dvitIyakaH / tRtIyopi nimittAkhyazcaturthopi zarIrajaH // 1 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) paMcamopi svarAkhyazca paMcakhaMDairiyaM mtaa| dvAdazasahasrapramitA saMhiteyaM jinoditA // 2 // antima vaktavya antima khaMDake antameM honA cAhie thA; parantu yahA~para tIsare khaMDake antameM diyA hai| cauthe pA~caveM khaMDoMkA kucha patA nahIM, aura na unake sambaMdhameM isa viSayakA koI zabda hI likhA hai| kisI graMthameM tIna khaMDoMke honepara hI unakA pUrva, madhyama aura uttara isa prakArakA vibhAga ThIka ho sakatA hai, pA~ca khaMDoMkI hAlatameM nahIM / pA~ca khaMDoMke honepara dUsare khaMDako 'madhyama ' aura tIsareko 'uttarakhaMDa' kahanA ThIka nahIM baiThatA / pahale aura antake khaMDoMke vIcameM rahanese dUsare saMDako yadi 'madhyamakhaMDa ' kahA jAya to isa dRSTise tIsare saMDako bhI 'madhyamakhaMDa ' kahanA hogA, 'uttarakhaMDa ' nhiiN| parantu yahA~para padyameM bhI tIsare khaMDako, usake dasa adhyAyoMkI sUcI dete hue, 'uttarakhaMDa' hI likhA hai / yathA grahastutiH pratiSTAM ca muulmNtrrssiptrike| zAsticakre kriyAdIpe phalazAntI dazottare // 8 // isalie khaMDoMkA yaha vibhAga samucita pratIta nahIM hotA / khaMDoMke isa vibhAga-sambaMdhameM eka bAta aura bhI noTa kiye jAne yogya hai aura vaha yaha hai ki isa graMthameM pUrva saMDakI saMdhi deneke pazcAt, dUsare khaMDakA prAraMbha karate hue, "atha bhadrabAhu-saMhitAyAM uttarakhaMDaH prArabhyate" yaha vAkya diyA hai aura isake dvArA dUsare saMDako 'uttarakhaMDa ' sUcita kiyA hai; parantu khaMDake antameM use vahI 'madhyamakhaMDa ' likhA hai / ho sakatA hai ki graMthakartIkA graMthameM pahale do hI khaMDoMke rakhanekA vicAra ho aura isI lie dUsarA khaMDa zurU karate hue use 'uttarakhaMDa' likhA ho; parantu bAdako dUsarA khaMDa likhate hue kisI samaya vaha vicAra badalakara tIsare khaMDakI jarUrata paidA huI ho aura isa lie antameM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaMDako 'madhyamasaMDa' karAra diyA ho aura pahale jo usake lie 'uttarasaMDa' paMdeM likhA gayA thA usakA sudhAra karanA smRtipathase nikala gayA ho / kucha bhI ho, para isase graMthakA avyavasthitapanA pragaTa hotA hai| yaha to huI khaMDAMke sAdhAraNa vibhAgakI bAta; aba unake viSaya-vibhAgakI apekSA vizeSa nAmakaraNako lIjie / Upara uddhRta kiye hue zloka naM0 1 meM dUsare khaMDakA nAma 'jyotiSa-khaMDa' aura tIsarekA nAma 'nimittakhaMDa* diyA hai jisase yaha sUcita hotA hai ki ye donoM viSaya eka dUsarese bhinna alaga alaga khaMDoMmeM rakkhe gaye haiN| paraMtu donoM khaMDoMke adhyAyoMkA pATha karanese aisA mAlUma nahIM hotaa| tIsare saMDameM sirpha 'RSiputrikA' aura 'dIpa' nAmake, do adhyAya hI aise haiM jinameM 'nimitta' kA kathana hai / vAkIke ATha adhyAyoMmeM dUsarI hI vAtoMkA varNana hai / isase pAThaka soca sakate haiM ki isa khaMDakA nAma kahA~taka 'nimittakhaMDa' ho sakatA hai / rahI dUsare khaMDakI vAta / isameM 1 kevalakAla, 2 vAstulakSaNa, 3divyendusaMpadA, 4 cihna aura 5 divyoSadhi nAmake pA~ca adhyAya to aise haiM jinakA jyotiSase prAyaH kucha sambaMdha nahIM aura 'ulkA' Adi 26 adhyAya tathA zakuna ( svarAdi dvArA zubhAzubhajJAna), lakSaNa aura vyaMjana nAmake kaI adhyAya aise haiM jo nimittase sambaMdha rakhane haiM aura usa aSTAMga nimittameM dAkhila haiM jisake nAma 'rAjavArtika meM isa prakAra diye haiM: aMtarikSa-bhaumAMga-svara-svapna--lakSaNa-vyaMjana-chinnAni aSTaumahAnimittAni / / isa khaMDake zurUke 26 adhyAyoMko unakI saMdhiyoMmeM diye hue 'bhadrabAhuke nimitte' ina zabdoM dvArA nimittAdhyAya sUcita bhI kiyA hai| zeSake adhyAyoMmeM eka adhyAya (naM. 30) kA nAma hI 'nimitta' * tIsare khaMDake antameM bhI usakA nAma ' nimittakhaMDa ' likhA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya hai aura usake pratijJA-vAkyameM bhI nimittakathanakI pratijJA kI gaI hai / yathA: atha vakSyAmi keSAMcinimittAnAM prarUpaNaM / kAlajJAnAdibhedena yaduktaM pUrvasUribhiH // 1 // isa taraha para isa khaMDameM nimittAdhyAyoMkI bahulatA hai / yadi do nimittAdhyAyoMke honese hI tIsare khaMDakA nAma 'nimitta ' khaMDa rakkhA gayA hai to isa khaMDakA nAma sabase pahale 'nimittakhaMDa ' rakhanA cAhie thA; parantu aisA nahIM kiyA gyaa| isa lie khaMDoMkA yaha nAmakaraNa bhI samucita pratIta nahIM hotaa| yahA~ para pAThakoMko yaha jAnakara aura bhI Azcarya hogA ki isa khaMDake zurUmeM nimittagraMthake kathanake lie hI prazna kiyA gayA hai aura usIke kathanakI pratijJA bhI kI gaI hai| yathAH -- mukhagrAmaM laghugraMtha spaSTaM ziSyahitAvaham / / sarvajJabhAvitaM tabhyaM nimittaM tu bravIhi naH // 2-1-14 // bhavadbhiryadahaM pRTo nimitaM jinabhApitam / samAsavyAsata: sarve tInavodha yathAvidhi // -2-2 // aisI hAlatameM isa khaMDakA nAma 'jyotipakhaMDa ' kahanA pUrvApara virodhako sUcita karatA hai / khaMDoMke isa nAmakaraNake samAna bahutase adhyAyoMkA nAmakaraNa bhI ThIka nahIM huA / udAharaNake taurapara tIsare khaMDake 'phala' nAmake adhyAyako lIjie / isameM sirpha kucha svamoM . aura grahoMke phalakA varNana hai| yadi itane parase hI isakA nAma 'phalAdhyAya' rakkhA gayA to isase pahaleke svamAdhyAyako aura grahAcAra prakaraNake aneka adhyAyoMko phalAdhyAya kahanA cAhie thA / kyoMki unameM bhI isI prakArakA viSaya hai / balki ukta phalAdhyAyameM jo grahAcArakA varNana hai usake saba zloka pichale grahAcArasaMbaMdhI adhyAyoMse Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI uThAkara rakkhe gaye haiM, to bhI una pichale adhyAyoMko phalAdhyAya nAma nahIM diyA gayA / isalie kahanA par3atA hai ki yaha nAmakaraNa bhI ThIka nahIM huA / isake sivAya graMthake AdimeM maMgalAcaraNapUrvaka jo pratijJA-vAkya diyA hai aura jise saMpUrNa graMthake lie vyApaka samajhanA cAhie vaha isa prakAra hai: govardhanaM guruM natvA dRSTvA gautamasaMhitAm / varNAzramasthitiyutAM saMhitA varNyate'dhunA // 3 // arthAt-'govardhana ' guruko namaskAra karake aura 'gautamasaMhitA' ko dekhakara ava vau~ tathA AzramoMkI sthitivAlI saMhitAkA varNana kiyA jAtA hai| isa pratijJA-vAkyameM 'adhunA' (aba ) zabda bahuta khaTakatA hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki graMthameM pahalese koI kathana cala rahA hai jisake bAdakA yaha prakaraNa hai; parantu graMthameM isase pahale koI kathana nahIM hai / sirpha maMgalAcaraNake do zloka aura diye haiM jo natvA' aura 'praNamya ' zabdoMse zurU hote haiM aura jinameM koI alaga pratijJAvAkya nahIM hai / isa lie ina donoM zlokoMse sambaMdha rakhanevAlA yaha 'adhunA ' zabda nahIM ho sktaa| parantu ise rahane dIjie aura qhAsa pratijJA para dhyAna dIjie / pratijJAmeM saMhitAkA abhidheya-saMhitAkA uddeza-varNoM aura AzramoMkI sthitiko vatalAnA pragaTa kiyA hai / isa abhidheyase dUsare tIsare khaMDoMkA koI sambaMdha nahIM, khAsakara dUsarA 'jyotiSakhaMDa ' bilakula hI alaga ho jAtA hai aura vaha kadApi isa varNAzramavatI saMhitAkA aMga nahIM ho sakatA / dUsare khaMDake zurUmeM, 'atha bhadravAhusaMhitAyAM uttarakhaMDaH prArabhyate' ke bAda 'OMnamaH siddhebhyaH, zrIbhadravAhave namaH / ye do maMtra dekara, 'atha bhadrabAhukRtanimittagraMthaH likhyate / yaha eka vAkya diyA hai / isase bhI isa dUsare khaMDakA alaga Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) aMtha honA pAyA jAtA hai| itanA hI nahIM, isa khaMDake pahale adhyAyameM graMthake vananekA sambaMdha (ziSyoMkA bhadrabAhuse prazna Adi) aura graMthake (dUsare khaMDake ) adhyAyoM athavA viSayoMkI sUcI bhI dI hai jisase isa khaMDake bhinna graMtha honekI aura bhI adhikatAke sAtha puSTi hotI hai|. anyathA, graMthake vananekI yaha saba sambaMdha-kathA aura saMhitAke pUre adhyAyoM vA viSayoMkI sUcI pahale saMDake zurUmeM dI jAnI cAhie, jahA~ vaha nahIM dI gii| yahA~para khasUsiyatake sAtha eka khaMDake sambaMdha vaha asambaddha mAlUma hotI hai| dUsare khaMDameM bhI itanI vizeSatA aura hai ki vaha saMpUrNa khaMDa kisI eka vyaktikA banAyA huA mAlUma nahIM hotA / usake Adike 24 yA jyAdahase jyAdaha 25 adhyAyoMkA TAipa aura sA~cA, dUsare adhyAyoMse bhinna eka prakArakA hai| ve kisI eka vyaktike banAye hue jAna par3ate haiM aura zepa adhyAya kisI dUsare tathA tIsare vyaktike / yahI vajaha hai ki isa khaMDa meM zurUse 25 veM adhyAyataka to kahIM koI maMgalAcaraNa nahIM haiparantu 26 veM adhyAyase usakA prAraMbha pAyA jAtA hai, jo eka naI aura vilakSaNa bAta hai + / Ama taura para jo graMthakartA graMthoMmeM maMgalAcaraNa karate haiM ve graMthakI AdimeM use jarUra rakhate haiN| eka graMthakA honekI hAlatameM yaha kabhI saMbhava nahIM ki graMthakI AdimeM maMgalAcaraNa na diyA jAkara graMthake madhya bhAgase bhI pIche usakA prAraMbha kiyA jAya / isake sivAya ina adhyAyoMkI saMdhiyoMmeM prAyaH ' iti ' zabdake bAda "nathe bhadrabAhuke nimite" aise vizeSa padoMkA prayoga pAyA jAtA hai, jo 26 veM adhyAyako chor3akara saMhitA bharameM aura kisI bhI adhyAyake sAtha dekhane meM nahIM AtA aura isalie yaha bheda-bhAva bhI bahuta khaTakatA' - 4 26 veM adhyAyakA vaha maMgalAcaraNa isa prakAra hai: namaskRtya mahAvIraM surAsuranamaskRtam / svapnAnyahaM pravakSyAmi zubhAzubhasamIritam // 1 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) hai| saMpUrNa graMthakA eka kartA honekI hAlata meM isa prakArakA bheda bhAva nahIM bana sakatA / astu / aba eka bAta aura pragaTa kI jAtI hai jo isa dUsare khaMDakI adhyAya-sUcI athavA viSaya-sUcIse sambaMdha rakhatI hai aura - vaha yaha hai ki isa khaMDake pahale adhyAyameM kramazaH kathana karaneke lie, jo adhyAyoM athavA viSayoMkI sUcI dI hai usameM grahayuddha ke bAda. f vAtika' aura vAtikake bAda 'svapna' kA viSaya kathana karanA likhA . hai / yathA: * gandharvanagaraM garbhAn yAtrotpAtAMstathaiva ca / grahacAraM pRthaktvena grahayuddhaM ca kRtsrazaH // 16 // vAtikaM cAtha svapnAMca muhUrtAca tithIMstathA / karaNAni nimittaM ca zakunaM pAkameva ca // 17 // parantu kathana karate hue ' grahayuddha' ke bAda ' grahasaMyoga ardhakAMDha * nAmakA eka adhyAya ( naM0 25 ) diyA hai aura phira usake bAda -" svamAdhyAya ' kA kathana kiyA hai / yadyapi ' grahasaMyoga ardhakAMDa 'nAmakA viSaya grahayuddhakA hI eka vizeSa hai aura isa lie zloka naM0 16 meM - liye hue ' kRtsnaza: ' padase usakA grahaNa kiyA jA sakatA hai; parantu : isa adhyAyake bAda ' vAtika ' nAmake adhyAyakA koI varNana nahIM hai / svapnAdhyAyase pahale hI nahIM, balki pIche bhI usakA kahIM kathana nahIM hai / : isa lie kathanase isa viSayakA sApha chUTa jAnA pAyA jAtA hai / isake Age, viSaya-sUcImeM, zloka naM0 17 ke bAda ye do zloka aura diye haiM:jyotiSaM kevalaM kAlaM vAstu divyendrasaMpadA / lakSaNaM vyaMjanaM cihnaM tathA divyauSadhAni ca // 15 // ---- * isase pahale viSaya-sUcIkA nimnazloka aura hai:utkA samAsato vyAsAnpariveSAMstathaiva ca / vidyuto'trANi saMdhyAca meghAnvAtAnpravarSaNam // 15 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) balAvalaM ca sarveSA virodhaM ca parAjayaM / tatsarvamAnupUrveNa pranavohi mahAmate // 16 // ina zlokoMmeM 'balAbalaM ca sarveSAM' isa padake dvArA pUrvakathita saMpUrNa viSayoMke balAvalakathanakI sUcanA kI gaI hai; parantu kathana karate hue,. adhyAya 2041 aura 42 meM sirpha grahoMkA hI balAbala dikhalAyA gayA hai| zeSa kisI bhI viSayake balAvalakA ina donoM adhyAyoMmeM kahIM. koI varNana nahIM hai aura na Age hI isa viSayakA koI adhyAya pAyA jAtA hai| isalie yaha kathana adhUrA hai aura pratijJAkA eka aMza pAlana kiyA gayA mAlUma hotA hai| yadi zloka naM0 19 ko 16 ke bAda rakkhA jAya to "valAvalaM ca sarveSAM ' isa padake dvArA grahoMke balAvalakathanakA bodha ho sakatA hai / aura zloka naM. 14 meM diye hue 'sukhagrAhyaM laghugrathaM ' isa padakA bhI kucha artha sagha sakatA hai ( yadyapi zrutakevalIke sambandhameM laghugraMtha honekI bAta kucha adhika mahattvakI nahIM samajhI jA sakatI); parantu aisA karanepara zloka naM0 17-18 aura unake kathana-viSayaka samasta adhyAyoMko asvIkAra karake-granthakA aMga na mAna kara-graMthase alaga karanA hogA jo kabhI iSTa nahIM ho sakatA / isa lie kathana adhUrA hai aura usake dvArA pratijJAkA sirpha eka aMza pAlana kiyA gayA hai, yahI mAnanA par3egA / isa prakArakI aura bhI aneka vilakSaNa bAteM haiM jinako isa samaya yahA~para chor3A jAtA hai| ina saba vilakSaNoMse graMthameM kisI vizeSa gola mAlakI sUcanA hotI hai jisakA anubhava pAThakoMko Age calakara svataH ho jAyagA / yahA~ para maiM itanA jarUra kahU~gA aura isa kahane meM mujhe jarA bhI saMkoca nahIM hai ki aisA asambaddha, adhUrA, avyava- . sthita aura vilakSaNoMse pUrNa graMtha bhadrabAhu zrutakevalI jaise vidvAnoMkA banAyA huA nahIM ho sktaa| kyoM nahIM ho sakatA ? yadyapi vidvAnoMko isa bAtake batalAnekI jarUrata nahIM hai; ve isa Upa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atakevalIkAko siddha karaneko bala rahe haiM, isa li. rake kathana parase hI saba kucha anubhava kara sakate haiN| parantu phira bhI cUMki samAjameM ghora ajJAnAndhakAra phailA huA hai, andhI zraddhAkA :prabala rAjya hai, gatAnugatikatA cala rahI hai, svataMtra vicAroMkA vAtAvaraNa baMda hai aura kucha vidvAna bhI usameM dizA bhUla rahe haiM, isa lie maiM savizeSa rUpase isa bAtako siddha karanekI ceSTA karU~gA ki yaha graMtha bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA nahIM hai| zvetAmbaroMkI maanytaa| parantu isa siddha karanekI ceSTAse pahale maiM apane pAThakoMko yaha * batalA denA jarUrI samajhatA hU~ ki yaha graMtha (bhadrabAhusaMhitA) zvetAmbara sampradAyameM bhI bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA mAnA jAtA hai| zvetAmbara sAdhu muni AtmArAmajIne apane 'tattvAdarza' ke Antima paricchedameM bhadrabAhu zrutakevalIke sAtha usakA bhI nAmollekha kiyA hai aura use eka jyotiSa zAstra batalAyA hai, jisase isa saMhitAke usa dUsare khaMDakA abhiprAya jAna par3atA hai jo Upara eka alaga graMtha sUcita kiyA gayA hai / bambaIke zvetAmbara bukaselara zA bhImasiMha mANikajIne isI bhadrabAhusaMhitA nAmake jyotiHzAstrakA gujarAtI anuvAda saMvat 1959 meM chapAkara prasiddha kiyA thA, jisakI prastAvanAmeM ukta prasiddha kartA mahAzayane likhA hai ki: "A bhadravAhusaMhitA graMtha ananA jyotiSa viSayamA Adya graMtha che. temanA ravanAra zrIbhadrabAhusvAmi, caudapUrvadhara zrutakevalI hatA. temanAM vacano jainamA Apta vacano gaNAya che / ... zrIbhadrabAhusaMhitA nAmanA graMthanI mahatvatA * ati chatAM A prasiddha thayelA bhASAMtararUpa graMthanI mahatvatA jo janasamudAyane alpa lAge to teno doSa paMcamakAlane zira che|" prasiddhakIka ina vAkyoMse zvetAmbarasampadAyameM graMthakI mAnyatAkA . acchA patA calatA hai; parantu itanA jarUra hai ki isa sampradAyameM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) mI digambara sampradAya ke samAna, yaha graMtha kucha adhika pracalita nahIM hai| isI lie zrIyuta muni jinavijayajI apane patra likhate hai ki "pATanake kisI naye yA purAne bhaMDAra meM bhadrabAhu saMhitA kI prati nahIM hai| gujarAta yA mAravAdake anya kisI prasiddha bhaMDAra meM bhI isakI prati nahIM hai| vetAmbarekei bhadravAhacaritami unake saMhitA banAnekA milatA hai; parantu pustaka abhItaka nahIM dekhI gaI / " gujarAtI anuvAda | saMhitA isa gujarAtI anuvAdake sAtha mUlagaMdha lagA huA nahIM hai / diyA hai ki " yaha anuvAda bhAvaka hIrAlAla haMsarAjajIkA kiyA huA hai, jinhoMne mA~gane para bhI mUlagraMtha nahIM diyA aura na prayatna karane para kisI dUsare sthAnase hI mUlagraMthI prApti ho skii| isameM samUla chApane kI icchA rute bhI yaha anuvAda nirmUla hI chApA gayA hai|" yapi isa anuvAdake sambaMdha meM mujhe kucha kahanekA avasara nahIM hai; parantu sarvasAdhAraNakI vijJapti aura hita ke lie saMkSepase, itanA jarUra kareMgA ki yaha anuvAda sirase parataka prAyaH galata mAlUma hotA hai| esa anuvAda meM graMthake do stacaka ( gucchaka) kiye haiM, jinameM paTa va 21 adhyAyoMkA aura dUsare meM 22 adhyAyoga anuvAda diyA hai| pahale stavakakA milAna karanese jAna par3hatA hai ki anuvAdaka jagaha jagahapara bahuta se zlokoMkA anuvAda chor3anA, kucha phana apanI taraphase milAtA aura kucha Age pIche karatA huA calA gayA hai| zukracArake kathanameM usane 234 zlokoM ke sthAnameM sirpha pA~ca sAta zlokoMkA hI anuvAda diyA hai / maMgalavAra, rAhucAra, sUryacAra, caMdracAra aura grahasaMyoga ardhakANDa nAmake pA~ca dea pol 1 yA patra zrIyuta paM0 nAthUrAmagI premI ke nAma liyA gayA hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) adhyAyoMkA anuvAda kataI chor3a diyA hai / unakA graMthameM nAma bhI nahIM hai| rahI dUsare stabakakI bAta, so vaha bilakula hI vilakSaNa tathA anuvAdaka dvArA kalpita mAlUma hotA hai / saMhitAke pahale adhyAyameM graMtha bharameM kramazaH varNanIya viSayoMkI jo uparyullikhita sUcI lagI huI hai aura jisakA anuvAda anuvAdakane bhI diyA hai usase isa stabakakA prAyaH kucha bhI sambaMdha nahIM milatA / usake anusAra isa stabakameM muhUrta, tithi, karaNa, nimitta, zakuna, pAka, jyotiSa, kAla, vAstu, iMdrasaMpadA, lakSaNa, vyaMjana, cihna, oSadhi, sarva nimittoMkA balAbala, virodha aura parAjaya, ina viSayoMkA varNana honA cAhie thA, jo nahIM hai| unake sthAnameM yahA~ rAzi, nakSatra, yoga, grahasvarUpa, ketuko chor3akara zeSa grahoMkI mahAdazA, rAjayoga, dIkSAyoga, aura grahoMke dvAdaza bhAvoMkA phala, ina bAtoMkA varNana diyA hai / cUMki yaha anuvAda mUlake anukUla nahIM thA zAyada isI lie anuvAdakako mUla graMthakI kApI denemeM saMkoca huA ho / anyathA dUsarI koI vajaha samajhameM nahIM AtI / prakAzakako bhI anuvAda para kucha saMdeha ho gayA hai aura isIlie unhoMne apanI prastAvanAmeM likhA hai ki__"A bhASAMtara ' kharI bhadrabAhusaMhitA' nAmanA graMthatuM che ema vidvAnonI najaramAM Ave to te vAvatano bhane ati saMtoSa thaze, paraMtu tethI viruddha jo vidvAnonI najaramA Ave to hu~ to lezamAtra te doSane pAtra nathI. meM to sarala aMta: karaNathI A graMtha kharA graMtharnu bhASAMtarache ema mAnI chapAvyo che taima chatAM vidvAnonIM najaramAM mArI bhUla lAge to hu~ kSamA mAgu chu / " isa prastAvanAmeM prakAzakajIke una vicAroMkA bhI ullakha hai jo mUlagraMthake sambaMdhameM isa anuvAda parase unake hRdayameM utpanna hue haiM aura jo isa prakAra haiM: " zrIvarAhamihire karelI vArAhIsaMhitA ati vistArayukta graMtha che, tenA pramANamAM A upalabdha thayelo bhadravAhusaMhitA graMtha ati svalpa che. zrIbhadrabAhusvAmi jevA zrutakevalI puruSa jyotiSa viSayano rapelo graMtha ATalo svalpa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) hoyaM ema aMtaHkaraNa kaMbula karatu nayI; te aMtha vArAhIsahitA karatAM paNaM ati vistAravAlo . hovo joie|" .. samajhameM nahIM AtA ki kyoM hIrAlAlajIne aisA adhUrA, galata aura kalpita anuvAda prakAzita karaneke lie diyA aura kyoM use. bhImasI mANikajIne aisI saMdigdhAvasthAmeM prakAzita kiyA / yadi sacamuca hI. zvetAmbarasampradAyameM aisI koI bhadrabAhusaMhitA maujUda hai jisakA uparyukta gujarAtI anuvAda satya samajhA jAya to mujhe isa kahanemeM bhI koI saMkoca nahIM hai ki vaha saMhitA aura bhI adhika Apattike yogya hai| grantha kaba banA? aura kisane banAyA ? - aba yahA~ para, vizeSa rUpase parIkSAkA prAraMbha karate hue, kucha aise pramANa pAThakoMke sammukha upasthita kiye jAte haiM jinase yaha bhale prakAra spaSTa ho jAya ki yaha graMtha bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA nahIM hai aura jaba unakA banAyA huA nahIM hai to yaha kaba banA hai aura ise kisane banAyA hai: 1 isa graMthake dUsare khaMDake pahale adhyAyameM graMthake bananekA jo sambaMdha pragaTa kiyA hai usameM likhA hai ki, eka samaya rAjagRha nagarake pAMDugiri parvata para aneka ziSya-praziSyoMse ghire hue dvAdazAMgake vettA madrabAhu muni baiThe hue the| unheM prItipUrvaka namaskAra karake ziSyoMne, divyajJAnake kathanakI AvazyakatA pragaTa karate hue, unase usa divyajJAna nAmake nimitta jJAnako batalAnekI prArthanA kI aura sAtha hI, una viSayoMkI . nAmAvalI dekara jinakI kramazaH kathana karanekI prArthanA kI gaI, unhoMne namratAke sAtha antameM yaha nivedana kiyA:-- sarvAnetAnyathoddiSTAn bhagavanvatumarhasi / praznaM zuzrUSavaH sarve vayamanye ca sAdhavaH // 20 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) .arthAt-'he bhagavana kyA Apa kRpAkara ina samasta yatho ddiSTa viSayoMkA varNana kareMge ! hama saba ziSyagaNa tathA anya sAdhujana unake sunanekI icchA rakhate haiN|' isake bAda prathameM dUsare adhyAyakA prAraMbha karate hue, jo vAkya diye haiM ve isa prakAra haiM: tataH provAca bhagavAn digvAsA zramaNottamaH / yathAvasthAsuvinyAsadvAdazAMgavizAradaH // 1 // bhavadbhiryadahaM pRSTo nimittaM jinabhASitaM / ___ samAsavyAsataH sarvaM tannibodha yathAvidhi // 2 // ' arthAt-yaha sunakara yathAvat dvAdazAMgake jJAtA utkRSTa digambara sAdhu bhagavAna bhadrabAhu bole ki 'Apa logoMne saMkSepa-vistArase jo kucha jinabhASita nimitta mujhase pUchA hai usa saMpUrNa nimittako sunie / ___eka sthAnapara, isI khaMDake 36 veM adhyAyameM puruSalakSaNoMke bAdaM strIlakSaNoMkA varNana karate hue yaha bhI likhA hai: kanyA ca kIzI grAhyA kIzI ca vivrjitaa| kIdRzI kulajA caiva bhagavanvaktumarhasi // 136 // . bhadrabAhuruvAceti bho bhavyAH saMnibodhata / kanyAyA lakSaNaM divyaM doSakozavivarjitam // 137 // . __ arthAt-he bhagavana, kyA Apa kRpayA yaha batalAe~ge ki grAhya kanyA kaisI hotI hai, vivarjitA kaisI aura kulajA kisa prakArakI hotI hai ? isa para bhadrabAhu bole ki he bhavyapuruSo tuma kanyAkA doSajAlase rahita divya lakSaNa suno| isake sivAya isa khaMDake bahutase zlokoMmeM 'bhadrabAhuvaco yathA- bhadrabAhune aisA kahA hai-ina zabdoMke prayogadvArA, yaha sUcita kiyA hai ki amuka amuka kathana bhadrabAhuke vacanAnusAra likhA gayA hai| una zlokoMmese do zloka namUneke taura para isa prakAra haiM:- . , pApAsUlkAsu yadyastu yadA devaH pravarSati / prazAMtaM tadbhayaM vidyAdbhadravAhuvaco yathA // 3-65 / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dyotayaMtI dizaH sarvA yadA saMdhyA pradRzyate / mahAmeghastadA vidyAdbhadrabAhuvaco yathA // 7-16 // isa saMpUrNa kathana aura kathana-zailIse mAlUma hotA hai ki yaha graMtha athavA kamase kama isakA dUsarA khaMDa bhale hI bhadrabAhuzrutakevalIke vacanAnusAra likhA gayA ho; parantu vaha khAsa bhadrabAhu zrutakecalIkA banAyA huA nahIM hai aura cUMki Upara bhadrabAhuke kathanake sAtha "provAca-uvAca aisI parokSabhUtakI kriyAkA prayoga kiyA gayA hai, jisakA yaha artha hotA hai ki vaha praznottararUpakI saMpUrNa ghaTanA graMthakartAkI sAkSAt apanI A~khoMse dekhI huI nahIM hai-vaha usa samaya maujUda hI na thA-usase bahuta pahalekI bItI huI vaha ghaTanA hai| isalie yaha graMtha bhadrabAhu zrutakevalIke kisI sAkSAt ziSya yA praziSyakA bhI banAyA huA nahIM hai / isakA sampAdana bahuta kAla pIche kisI tIsare hI vyaktidvArA huA hai,jisake samayAdikakA nirNaya Age calakara kiyA jAyagA / yahA~ para sirpha itanA hI samajhanA cAhie ki yaha graMtha bhadrabAhukA banAyA huA yA bhadrabAhuke samayakA banA huA nahIM hai| 2 dvAdazAMga vANI athavA dvAdazAMga zrutake viSayameM jo kucha kahA jAtA hai aura jainazAstroMmeM usakA jaisA kucha svarUpa varNita hai usase mAlUma hotA hai ki saMsArameM koI bhI vidyA yA viSaya aisA nahIM hotA jisakA usameM pUrA pUrA varNana na ho aura na dUsarA koI padArtha hI aisA zeSa rahatA hai jisakA jJAna usakI paridhise bAhara ho / isalie saMpUrNa jJAna-vijJAnakA use eka anupama bhaMDAra samajhanA cAhieM / usI dvAdazAMga zrutake asAdhAraNa vidvAn zrutakevalI bhagavAna hote haiN| unake lie koI bhI vipaya aisA bAkI nahIM rahatA jisakA jJAna unheM dvAdazAMgako chor3akareM kisI dUsare graMtha dvArA sampAdana karanA par3e / isalie unheM saMpUrNa viSayoMke pUrNa jJAtA samajhanA cAhie / ve, jAnaneke mArga pratyakSa parokSa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) bhedako chor3akara samasta padArthoMko kevala jJAniyoMke samAna hI jAnate aura anubhava karate haiM / aisI hAlata hote hue, zrutakevalIke dvArA yadi koI graMtha racA jAya to usameM kevalajJAnIke samAna, unheM kisI AdhAra yA pramANake ullekha karanekI jarUrata nahIM hai aura na dvAdazAMgako chor3akara dUsare kisI graMthase sahAyatA lenehIkI jarUrata hai| unakA vaha graMtha eka svataMtra graMtha honA cAhie / usameM, khaMDanamaMDanako chor3akara, yadi AdhAra pramANakA koI ullekha kiyA bhI jAya--apane pratipAdya viSayakI puSTimeM kisI vAkyake uddhRta karanekI jarUrata bhI paidA ho, to vaha kevalI aura dvAdazAMgazrutako chor3akara dUsare kisI vyakti yA graMthase sambaMdha rakhanevAlA na honA caahie| aisA na karake dUsare graMthoM aura graMthakartAoMkA ullekha karanA, unake AdhAra para apane kathanakI racanA karanA, unake vAkyoMko uddhRta karake apane graMthakA aMga banAnAM aura kisI khAsa viSayako, uttamatAkI dRSTise, una dUsare graMthoM meM dekhanekI preraNA karanA, yaha saba kAma zrutakevalI-padake viruddha hI nahIM kintu usako baTTA lagAnevAlA hai| aisA karanA, zrutakevalAke lie, kevalI bhagavAn aura dvAdazAMga zrutakA apamAna karaneke barAbara hogA, jisakI zrutakevalI jaise maharSiyoM dvArA kabhI AzA nahIM kI jA sktii| cUMki isa graMthameM sthAnasthAna para bhadrabAhukA aisA hI ayuktAcaraNa pragaTa huA hai isase mAlUma hotA hai ki yaha graMtha bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA nahIM hai / namUneke taurapara yahA~ usakA kucha thor3AsA paricaya diyA jAtA hai / vizeSa vicAra yathAvaMsaMra Age hogAH . : (ka) dUsare khaMDake 37 veM adhyAyameM, ghor3oMkA lakSaNa varNana karate. hue, ghor3oMke arabI Adi 18 bheda batalAkara likhA hai ki, unake lakSaNa nItike jAnanevAle 'caMdravAhana'ne kahe haiN| yathA:- . . Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) . airAvatAca kAzmIrA hayA aSTAdazasmRtAH / teSAM ca lakSaNAnyUce nItivicaMdravAhanaH // 126 // isa kathanase pAyA jAtA hai ki graMthakartA (bhadrabAhu )ne caMdravAhanake kathanako dvAdazAMgake kathanase uttama samajhA hai aura isI lie usake dekhanekI preraNA kI hai| . (kha) tIsare khaMDameM 'zAMtividhAna' nAmakA 10 vA~ adhyAya hai, jisameM do zloka isa prakArase pAye jAte haiM: paribhASAsamuddeze samuddiSTena lakSaNAt / tanmadhye kArayetkuMDaM zAMtihomakriyocitaM // 15 // hutAzanasya maMtrajJaH kriyAM saMdhukSaNAdikAM / vidadhyAtparibhASAyAM prokena vidhinA kramAt // 16 // ina donoM zlokoMmeM paribhASAsamuddeza' nAmake kisI graMthakA ullekha hai| pahale zlokameM paribhASAsamuddezameM kahe hue lakSaNake anusAra homakuMDa banAnekI aura dUsaremeM ukta graMthameM kahI huI vidhike anusAra saMdhukSaNAdika (Aga jalAnA Adi) kriyA karanekI AjJA hai / isI khaMDake chaThe 'adhyAyameM, yaMtroMkI nAmAvalI dete hue, eka-yaMtrarAja ' nAmake zAstrakA bhI ullekha kiyA hai aura usake sambaMdhameM likhA hai ki, isa zAstrake jAnane mAtrase bahudhA nimittoMkA kathana karanA AjAtA hai / yathAH-.. yaMtrarAjAgame teSAM vistAraH prtipaaditH| yena vijJAnamAtreNa nimittaM vahudhA vadet // 26 // - ye donoM graMtha (paribhASAsamuddeza aura yaMtrarAja ) dvAdazAMga 'zrutakA koI aMga na honese dUsare hI vidvAnoMke banAye hue graMtha mAlUma hote haiM, jinakA yahA~ Adarake sAtha ullekha kiyA gayA hai aura jinakA yaha ullekha, graMthakartAkI dRSTise, unameM dvAdazAMgase kisI viziSTatAkA honA sUcita karatA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) (ga) pahale khaDake pahale adhyAyameM 'gautamasaMhitA' ko dekhakara isa saMhitAke kathana karanekI pratijJA kI gaI hai| sAtha hI do sthAnoM para ye vAkya aura diye haiM: 1-AcamanasvarUpabhedA gautamasahitAto jJAtavyAH / 2-pAnabhedA gautamasahitAyAM dRSTavyAH / bhUmyAdidAnabhedAzca prathAntarAra utseyaaH| inameM likhA hai ki (1) AcamanakA svarUpa aura usake bheda gautamasaMhitAse jAnane caahie| (2) pAnoMke bheda gautamasaMhitAmeM dekhane cAhie aura bhUmi Adi dAnake bheda dUsare graMthoMse mAlUma karane caahie| isa saMpUrNa kathanase 'gautamasaMhitA' nAmake kisI graMthakA spaSTollekha pAyA jAtA hai| gautamakA nAma Ate hI pAThakoMke hRdayameM bhagavAna mahAvIrake pradhAna gaNadhara gautamasvAmIkA khayAla AjAnA svAbhAvika hai; parantu yaha sarvatra prasiddha hai ki gautamasvAmIne dvAdazAMga sUtroMkI racanA kI thii| isake sivAya unhoMne saMhitA jaise kisI anAvazyaka pRthak graMthakI racanA kI ho, isa bAtako na to buddhi hI svIkAra karatI hai aura na kisI mAnanIya prAcIna AcAryakI kRtimeM hI usakA ullekha pAyA jAtA hai / isa lie yaha gautamasaMhitA' gautamagaNadharakA banAyA huA koI graMtha nahIM hai / yadi aisA kahA jAya ki saMpUrNa dvAdazAMgasUtroM yA dvAdazAMga zrutakA nAma hI 'gautamasaMhitA' hai to yaha bAta bhI nahIM bana sakatI / kyoMki Upara uddhRta kiye hue dUsare vAkyameM bhUmi Adi dAnake bhedoMko graMthAntarase jAnanekI preraNA kI gaI hai; jisase sApha mAlUma hotA hai ki gautamasaMhitAmeM unakA kathana nahIM thA tabhI aisA kahanekI jarUrata paidA huI aura isalie dvAdazAMgake lakSaNAnusAra aise adhUre graMthakA nAma, jisameM dAnake bhedoMkA bhI varNana na ho, 'dvAdazAMgazruta' nahIM ho sakatA / bahuta saMbhava hai ki isa saMhitAkA avatAra bhI bhadrabAhusaMhitAke samAna hI huA ho, athavA yahA~ para yaha nAma diye jAnekA koI dUsarA hI kAraNa ho| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) (gha) eka sthAnapara, isa graMthameM, 'jaTilakeza' nAmake kisI vidvAnakA ullekha milatA hai, jo isa prakAra hai: ravivArAdyA kramato vArAH syuH kathitajaTilakezAdeH / vArA maMdasya punardadyAdAzI vipasyApi // 3-10-173 // indrAnilayamayakSatritayanadahanAdhirakSA haritaH / iha kathita jaTilakezaprabhRtInAM syuH krameNa dizaH -174 / / ina ullekhavAkyoMmeM likhA hai ki ravivArAdikake kramase vAroMkA aura indrAdikake kramase dizAoMkA kathana jaTilakezAdikakA kahA huA hai, jisako yahA~ nAgapUjAvidhimeM, pramANa mAnA hai| isase yA to dvAdazAMgazrutakA isa viSayameM mauna pAyA jAtA hai athavA yaha natIjA nikalatA hai ki graMthakAna usake kathanakI avahelanA kI hai| . (6) tIsare khaMDake AThaveM adhyAyameM utpAtoMke bhedoMkA varNana karate hue likhA hai: eteSAM vedapaMcAzadbhedAnAM varNanaM pRthak / kathitaM paMcame khaDe kumAreNa suvindunA // 14 // aryAta-ina utpAtoMke 54 bhedoMkA alaga alaga varNana kumAravindune pA~caveM khaMDameM kiyA hai| isase sApha jAhira hai ki. graMthakartAne kumAravinduke kathanako dvAdazAMgase zreSTha aura viziSTa samajhA hai tamI usako dekhanekI isa prakArase preraNA kI gaI hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki kumAravindune bhI koI saMhitA jaisA maMtha banAyA hai jisameM pA~ca khaDha jarUra haiM / jainahitaiSIke chaThe bhAgameM 'digambarajenagraMthakartA aura unake graMtha' nAmakI jo bRhat sUcI prakAzita huI hai usameM bhI kumAravinduke nAmake sAtha "jinasaMhitA' kA ullekha kiyA hai| yaha saMhitA abhItaka mere dekhanemeM nahIM AI; paraMtu jahA~taka maiM samajhatA hU~ 'kumAravindu ' nAmake koI graMthakartA jainavidvAn bhadrabAhu zrutakevalIse pahale nahIM hue / astu / dvAdazAMga zruta aura zrutake Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) balIke svarUpakA vicAra karate hue,ina saba kathanoMparase yaha graMtha bhadrabAhuzrutakevalIkA banAyA huA pratIta nahIM hotA! . __3 bhadrabAhu zrutakevalI rAjA zreNikase lagabhaga 125 varSa pIche hue haiM / isalie rAjA zreNikase unakA kabhI sAkSAtkAra nahIM ho sakatA; parantu isa graMthake dUsare khaMDameM, eka sthAnapara, daridrayogakA varNana karate hue, unheM sAkSAt rAjA zreNikase milA diyA hai aura likha diyA hai ki yaha kathana bhadrabAhu munine rAjA zreNikake praznake uttarameM kiyA hai| yathAH.- . . . .. athAtaH saMpravakSyAmi dAridraM duHkhakAraNa / . . . lagnAdhipariSkagate rikeze lmmaagte|| a041, zlo065 / * . mArakezayute dRSTe jAtaH syAnirdhano nrH| . bhadrabAhumuniproktaH nRpazreNikapraznataH // -66 // pAThaka samajha sakate haiM ki aisA moTA jhUTha aura aisA asatya ullekha kyA kabhI bhadrabAhuzrutakevalI jaise muniyoMkA ho sakatA hai ? kabhI nhiiN| muni to muni sAdhAraNa dharmAtmA gRhasthakA bhI yaha kArya nahIM ho sakatA / isase graMthakartAkA, asatyavaktRtva aura chala pAyA jAtA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki ve koI aise hI yogya vyakti the jinako bhadrabAhu aura rAjA zreNikake . samayatakakI bhI khabara nahIM thii| hinduoMke yahA~ 'bRhatpArAzarI horA ? nAmakA eka bahuta bar3A jyotiSakA graMtha hai / isa graMthake 31 / adhyAyameM, daridrayogakA varNana karate hue, sabase pahale jo zloka diyA hai vaha isa prakAra hai:, "lameze vai riSphagate ripheze lnmaagte| .. mArakezayuta dRSTe jAtaH syAnirdhano naraH // 1 // . . / Upara uddhRta kiye hue saMhitAke donoM padyoM se pahale padyakA pUrvArdha aura dUsare padyakA uttarArdha alaga kara denese . yahI zloka zeSa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) raha jAtA hai / sirpha 'lameze vai' ke sthAnameM 'lagnAdhipe ' kA parivartana hai| isa zlokake Age pIche lage hue uparyukta donoM Adhe Adhe padma bahuta hI khaTakate haiM aura asambaddha mAlUma hote haiN| dUsare padyakA uttarArdha to bahuta hI asambaddha jAna par3atA hai| usake Age isa prakaraNake 9 padya aura diye haiM, jo ukta horAke prakaraNameM bhI zloka naM. 1 ke bAda pAye jAte haiN| isase mAlUma hotA hai ki saMhitAkA yaha saba prakaraNa ukta horA graMthase uThAkara rakkhA gayA hai aura use bhadrabAhukA banAnekI ceSTA kI gaI hai| isa prakArakI ceSTA anyatra bhI pAI jAtI hai aura isa 'pArAzarI horA se aura bhI bahutase zlokoMkA saMgraha kiyA gayA hai jisakA paricaya pAThakoMko agale lekhameM karAyA jaaygaa| 4 isa graMthake dUsare jyotiSakhaMDameM kevalakAla nAmake 34 veM adhyAyameM-paMcama kAlakA varNana karate hue, zaka, vikrama aura prathama kalkIkA bhI kucha thoDAsA varNana diyA hai jisakA hindI Azaya isa prakAra hai:___" vardhamAnasvAmIko mukti prApta honepara 605 varSa aura pA~ca mahIne chor3akara prasiddha zakarAjA huA (abhavat ) / usase zaka saMvat pravartagA (prvrtyti)| 470 varSase ( ? ) prabhu vikrama rAjA ujjayinImeM apanA saMvat calAvegA (vrtyissyti)| zaka rAjAke bAda 394 varSa aura sAta mahIne bItanepara saddharmakA dveSI aura 70 varSakI AyukA dhAraka * caturmukha' nAmakA pahalA kalkI huA (AsIt ) / usane eka dina ajitabhUma nAmake maMtrIko yaha AjJA kI (Adizat ) ki "pRthvI para niryathamuni hamAre adhIna nahIM haiN| unake pANipAtrameM sabase 'pahale jo grAsa rakkhA jAya use tuma karake taura para grahaNa kro| isa narakakI kAraNabhUta, AjJAko sunakara mudabuddhi maMtrIne vaisA hI kiyA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) ( akarot ) / isa upadravake kAraNa munijana rAjAse vyAkula hue ( Asan ) / usa upasargako jAnakara jinazAsana ke rakSaka asurendra caturmusako mAra DAleMge ( haniSyantiM ) / taba vaha pApAtmA kalkI marakara apane pApakI vajahale samasta duHkhoMkI khAna pahale narakameM gayA ( gataH ) / usI samaya kalkIkA jayadhvajanAmakA putra surendrake bhayase surendrake kiye hue jinazAsanake mAhAtmyako pratyakSa dekhakara aura kAlalabdhike dvArA samyaktvako pAkara apanI senA aura bandhujanAdi sahita surendrakI zaraNa gayA ( jagAma ) || 47-57 // " Uparake isa varNanako par3hakara niHsandeha pAThakoMko kautuka hogA ! unheM isameM bhUtakAla aura bhaviSyatkAlakI kriyAoMkA bar3hA hI vilakSaNa yoga dekhane meM AyagA / sAtha hI, graMthakartAkI yogyatAkA mI acchA paricaya mila jAyagA / parantu yahA~ graMthakartAkI yogyatAkA paricaya karAnA iSTa nahIM hai - isakA vizeSa paricaya dUsare lekha dvArA karAyA jAyagA, yahA~para sirpha yaha dekhane kI jarUrata hai ki isa varNanase graMthake sambaMdhameM kisa bAtakA patA calatA hai| patA isa bAtakA calatA hai ki yaha graMtha bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA na hokara zaka saMvat 395 athavA vikrama saM0 530 se bhI pIchekA banA huA hai| yahI vajaha haiM ki isameM ukta samayase pahalekI ghaTanAoM ( prathamakalkIkA honA Adi ) kA ullekha bhUtakAlakI kriyAoM dvArA pAyA jAtA hai / UparakA sArA varNana bhUtakAlakI kriyAoMse bharA huA hai usakA prAraMbha bhI bhUtakAlakI kriyAseM huA hai aura anta mI bhUtakAlakI kriyAse, sirpha madhyameM tIna jagaha bhaviSyatkAlakI kriyAoMkA prayoga hai jo bilakula asambaddha mAlUma hotA hai / isa asambaddhatAkA vizeSa anubhava prApta karaneke lie mUla zlokoMko dekhanA cAhie jo isa prakAra haiM: - tyaktvA saMvatsarAnpaMcAdhikaSaTsaMmitAn / paMcamAsayutAnmukti varddhamAne gate sati // 47 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) zakarAjo'bhavat khyAtaH tena zAkaH pravartyati / caturvarSazataiH saptatyadhikairvikramo nRpaH / ujjayinyAM prabhuH svasya vatsaraM vartayiSyati // 48 // upasarga viditvA taM munInAmasurAdhipaH / caturmukhaM haniSyanti jinazAsanarakSakaH // 54 // inameMse dUsarA zloka (naM048) vAstavameM Der3ha zloka hai / usake pUrvArdhakA sambaMdha pahale zloka (naM. 47) se milatA hai; parantu zeSa. donoM artha bhAgoMkA koI sambaMdha ThIka nahIM baiThatA / 'tyaktvA ' zabdake sAtha 'caturvarSazataiH saptatyadhikaiH' ina padoMkA kucha bhI mela nahIM hai| isI prakAra 'abhavat' ke sAtha 'pravatsyati' kriyAkA bhI koI mela nahIM hai| pravartate kriyAkA saMbaMdha ThIka baiTha sakatA hai| tIsare zloka ' (naM0 54) meM 'haniSyanti' yaha kriyA bahuvacanAtmaka hai aura isakA kartA 'asurAdhipaH eka vacanAtmaka diyA hai / isase kriyAkA yaha prayoga galata hai| yadi isa kriyAko eka vacanakI kriyA 'haniSyati samajha liyA jAya, to bhI kAma nahIM calatA usase chaMdomaMga hotA hai / isa lie yaha kriyA kisI taraha bhI ThIka nahIM baitthtii| isake sthAnameM parokSamUtakI kriyAko liye hue 'jaghAnati ' padakA prayoga bahuta ThIka ho sakatA hai aura usase Age pIchekA sArA sambandha mila jAtA hai / paratu yahA~ aisA nahIM hai| astu / inhIM saba bAtoMse yaha kathana eka vilakSaNa kathana hogayA hai| anyathA, graMthameM, isake Age 'jalamaMthana' nAmake kalkIkA-jisakA avatAra abhItaka bhI nahIM huA-pA~caveM kAlake antameM honA kahA jAtA hai-jo varNana diyA hai usameM isa prakArakI vilakSaNatA nahIM hai / usakA sArA varNana bhaviSyatkAlakI kriyAoMko liye hue hai| taba yaha prazna sahaja hI uTha sakatA hai ki isI varNanake sAtha yaha vilakSaNatA kyoM hai ? isakA koI kAraNa jarUra honA cAhie / mere khayAlameM kAraNa yaha hai ki yaha sArA prakaraNa hI nahIM. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..(28) balki saMbhavataH sArA adhyAya kisI aise purANAdika graMthase uThAkara yahA~ rakkhA gayA hai jo vikrama saMvat 530 se bahuta pIchekA banA huA thaa| graMthakartAne Uparake varNanakA bhadrabAhuke sAtha sambaMdha milAne. aur| use bhadrabAhukI bhaviSyavANI pragaTa karaneke lie usameM bhaviSyatkAlakI. kriyAoMkA parivartana kiyA hai| paraMtu mAlUma hotA hai ki vaha saba kriyA oMko yatheSTa rItise badala nahIM skaa| isIse isa varNanameM isa prakArakI vilakSaNatA aura asambaddhatAkA prAdurbhAva huA hai| merA yaha uparyukta khayAla aura bhI dRr3hatAko prApta hotA hai jaba ki isa adhyAyake antameM yaha zloka dekhanako milatA hai: ityetatkAlacakraM ca kevalaM bhramaNAnvitaM / .... SaDbhedaM saMparijJAyazivaM sAdhayattaM nRpa // 124 // . . . - isa zlokameM likhA hai ki-he rAjana isa prakArase kevala bhramaNako liye hue isa chaha bhedoMvAle kAlacakrako bhale prakAra jAnakara tuma apanA kalyANa sAdhana kro| yahA~ para pAThakoMko yaha batalA denA jarUrI hai ki isa graMthameM isase pahale kisI rAjAkA koI saMbaMdha nahIM hai aura na kisI rAjAke praznapara isa graMthakI racanA kI gaI hai, jisako sambodhana karake nyahA~para yaha vAkya kahA jAtA / isalie yaha vAkya yahA~ para bilakula asambaddha hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki yaha prakaraNa kisI aise purANAdika graMthase uThAkara rakkhA gayA hai jo vi0 saM0530 ke bAdakA banA huA hai aura jisameM kisI rAjAko lakSya karake athavA usake praznapara isa sAre kathanakI racanA kI gaI hai aura isalie yaha 'usa graMthase bhI bAdakA banA huA hai| 5 eka sthAnapara, dUsare khaMDameM, nimittAdhyAyakA varNana karate hue, aMthakartAne yaha pratijJA-vAkya diyA hai: pUrvAcAryathAprokaM durgAdyelAdibhiryayA / . gRhItvA tadabhiprAya tathA riSTaM vadAmyaham // 30.10 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) arthAt 'durgAdi aura elAdika nAmake pUrvAcAryone riSTasaMbaMdhameM jaisA kucha varNana kiyA hai usake abhiprAyako lekara maiM vaise hI yaha riSTakA kathana karatA hU~ ' / isa pratijJAvAkyase spaSTa hai ki graMthakartAne durgAdika, aura elAdika nAmake AcAryoMko 'pUrvAcArya ' mAnA hai| ve graMthakartAse pahale hogaye haiM aura unhoMne riSTa yA ariSTake sambaMdha koI graMtha likhe haiM jinake AdhArase graMthakartAne yahA~ kathanakI pratijJA kI hai| aisI hAlatameM ukta AcAryoM aura unake graMthoMkI khoja lagAnekI z2arUrata paidA huI / soja lagAnese mAlUma huA ki bhadrabAhu zrutakevalIse pahale isa nAmake koI bhI ullekha yogya AcArya nahIM hue / eka elAcArya bhagavatkundakundAcAryakA dUsarA nAma hai / dUsare elAcArya citrakUTapuranivAsI kahe. jAte haiM jinase vIrasenAcAryane siddhAntazAstra par3hA thA aura jinakA ullekha indranandine apane 'zrutAvatAra' graMthameM kiyA hai| tIsare elAcArya bhaTTAraka haiM, jinakA nAma 'di. jainagraMthakatI aura unake grantha' nAmakI sUcImeM darja hai, aura jinake nAmake sAtha unake banAye hue graMthoMmeM sirpha 'jvAlAmAlinI kalpa ' nAmake kisI graMthakA ullekha hai| ye tInoM elAcArya bhadrabAhu zrutakevalIse uttarottara kaI kaI zatAbdI vAda hue mAne jAte haiN| inameMse kisI bhI AcAryakA banAyA huA riTa-viSayakA koI graMtha upalabdha nahIM huaa| 'durga' nAmake AcAryakI khoja lagAte hue. 'jenagraMthAvalI' se mAlUma huA ki 'durgadevanAmake kisI jainAcAryane 'riSTasamuccaya ' nAmakA koI graMtha banAyA hai aura vaha graMtha jainiyoMke / kisI bhI prasiddha bhaMDArameM na hokara 'dakanakAlija pUnA' kI lAyaberImeM maujUda hai| cUMki yaha graMtha usI viSayase sambaMdha rakhatA thA jisake kathanakI pratijJAkA Upara ullekha hai, isa lie isako ma~gAnekI koziza kI gaI / antako, zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premIne apane mitra zrIyuta mohanalAla dalIcaMdajI desAI, vakIla bambaI hAIkorTakI mArphata pUnAkI lAyabrerIseM ukta graMthako ma~gAkara use mere pAsa bheja denekI kRpA kii| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) dekhanese mAlUma huA ki graMtha prAkRta bhASAmeM hai, usameM 260 (258+2) gAthAyeM haiM aura usakI vaha prati eka purAnI aura jIrNa-zIrNa hai / bar3hI sAvadhAnIse saMhitAke sAtha usakA milAna kiyA gayA aura milAnase nizcaya huA ki, Uparake pratijJAvAkyameM jina' durga' nAmake AcAryakA ullekha hai ve niHsandeha ye hI 'durgadeva' haiM aura inake isI' riSTasamuccaya' zAstrake AdhAra para saMhitAke isa prakaraNakI pradhAnatAse racanA huI hai| vAstavameM isa zAstrakI 100 se bhI adhika gAthAoMkA Azaya aura anuvAda isa saMhitAmeM pAyA jAtA hai| anuvAdameM bahudhA * mUlake zabdoMkA anukaraNa hai aura isa lie aneka sthAnoM para, jahA~ chaMda bhI eka hai, vaha mUlakA chAyAmAtra ho gayA hai / namUneke taura para yahA~ donoM graMthoMse kucha padya uddhRta kiye jAte haiM jisase isa viSayakA pAThakoMko acchA anubhava ho jAya: 1-karacaraNesu a toya, dinaM parisusai jassa nimNt| so jIvai diyaha tayaM, iha kahi putrasUrIhiM // 31 // (riSTasa0) pANipAdopari kSiptaM toyaM zIghraM vizuSyati / dinatrayaM ca tasyAyuH kathitaM pUrvasUribhiH // 18 // (bhadra0 saMhitA) 2-vIAe sasirvivaM, niyai tisiMgaM ca siNgprihiinnN| uvarammi dhUmachAya, aha khaMDaM so na jIvei // 65 // (ri0saM0) dvitIyAyAH zazivivaM, pazyetrizRMgaM ca zRMgaparihInaM / upari sadhUmacchAya, khaMDaM vA tasya gatamAyuH // 43 // (saMhitA) 3-ahava mayaMkavihINaM, maliNaM caMdaM ca purisasArityaM / so jIyai mAsamegaM, iya dihaM puvvasUrIhiM / / 66 // (ri0 saM) athavA mRgAMkahInaM, malina caMdraM ca puruSasAdRzyaM / prANI pazyati nUna, mAsAdUrvaM bhavAntaraM yAti // 44 ||(sNhi.) 4.iya maMtiyasavvaMgo, maMtI joeu tattha vara chAyaM / suhAdiyahe puvvaNhe, jalaharapavaNeNa parihoNe // 51 // (ri.) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) iti maMtritasAgo, maMtrI pazyanarasya parachAyo / zubhadivase pUrvANhe, jaladharapavanena parihInaM // 49 ||(sNhitaa) durgadevakA yaha 'riSTasamuccaya ' zAstra vikrama saMvat 1089 kA banA huA hai jaisA ki isakI prazastimeM diye hue nimna padyase pragaTa hai: saMvatthara igasahase vAloNe navayasIi saMjutte / sAvaNasupe yArasi diyahammi mUlarikkhammi // 257 // durgadevakA samaya mAlUma ho jAnese, graMthamukhase hI, yaha viSaya 'bilakula sApha ho jAtA hai aura isameM koI saMdeha bAkI nahIM rahatA ki yaha bhadravAhusaMhitA graMtha bhadravAhu zrutakevavalIkA banAyA huA nahIM hai, na unake kisI ziSya-praziSyakA banAyA huA hai aura na vi0 saM0 1089 se pahalehIkA banA huA hai| balki ukta saMvatse vAdakA-vikramakI 11 vIM zatAbdIse pIchekAbanA huA hai aura kisI aise vyaktidvArA banAyA gayA hai jo vizeSa buddhimAna na ho kara sAdhAraNa moTI akalakA AdamI thA / yahI vajaha hai ki use graMthameM ukta pratijJAvAkyako rakhate hue yaha khayAla nahIM AyA ki maiM isa graMthako bhadrabAhu zrutakevalIke nAmase banA rahA hU~usameM 12 sau varSa pIche honevAle vidvAnakA nAma aura usake graMthakA pramANa na AnA cAhie / mAlUma hotA hai ki graMthakartAne jisa prakAra anya aneka prakaraNoMko dUsare graMthoMse uThAkara rakkhA hai usI prakAra yaha riSTakathana yA kAlajJAnakA prakaraNa bhI usane kisI dUsare graMthase uThAkara rakkhA hai aura use isake ukta pratijJAvAkyako badalane yA nikAla denekA smaraNa nahIM rahA / saca hai 'jhUTha chipAyese nahIM chipatA' / phArasIkI yaha kahAvata yahA~ bilakula satya mAlUma hotI hai ki 'daroga gorA hAfaz2A na vAzada' arthAt asatyavaktAmeM dhAraNA aura smaraNazaktikI truTi hotI hai| vaha prAyaH pUrvAparakA yatheSTa saMbaMdha soce vinA muMhase jo AtA hai nikAla detA hai / use apanA asatya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) chipAneke lie Age pIcheke kathanakA ThIka sambandha upasthita nahIM rahatAisa bAtakA pUrA khayAlaM nahIM rahatA ki maiMne abhI kyA kahA thA aura aba kyA kaha rahA huuN| merA yaha kathana pahale kathanake anukUla hai yA pratikUla-isa lie vaha pakaDameM A jAtA hai aura usakA sArA jhUTha khulaM jAtA hai| ThIka. yahI hAlata kUTalekhakoM aura jAlI graMtha banAnevAloMkI hotI hai| ve bhI asatyavaktA haiN| unheM bhI isa prakArakI bAtoMkA pUrA dhyAna nahIM rahatA aura isa lie eka na eka dina unhIMkI kRtise unakA vaha saba kUTa aura jAla pakar3hA jAtA hai aura sarva sAdhAraNa paraH khula jAtA hai| yahI saba yahA~ para bhI huA hai| isameM pAThakoMko kuchaH Azcarya karanekI jarUrata nahIM hai / Azcarya una vidvAnoMkI buddhi para honA cAhie jo aise graMthako bhI bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA mAna baiThe. haiN| astu / aba isa lekhameM Age yaha dikhalAyA jAyagA ki yaha graMtha vikramakI 11 vIM zatAbdIse kitane pIchekA banA huA hai| .6 vasunandi AcAryakA banAyA huA 'pratiSThAsArasaMgraha' nAmakA eka prasiddha pratiSThApATha hai / isa pratiSThApAThake dUsare paricchedameM 62 zloka haiM, jinameM 'lamazuddhi kA varNana hai aura tIsare paricchedameM 88 zloka haiM, jinameM 'vAstuzAstra' kA nirUpaNa hai / dUsare paricchedake zlokoMmeMse laga-- bhaga 50 zloka aura tIsare paricchedake zlokoM se lagabhaga 60 zloka isa graMthake dUsare khaMDameM kramazaH 'muhUrta' aura 'vAstu' nAmake adhyAyoMmeM uThAkara rakkhe gaye haiN| unameMsedozloka namUneke taura para isa prakAra haiM:. . punarvasUttarApuSpahastazravaNarevatI-1 rohiNyazvimRgaHSu pratiSThAM kArayetsadA // 27-11 // janmaniSkramaNasthAnajJAnanirvANabhUmiSu / anyeSu puNyadezeSu nadIkUlanageSu ca // 35-4 // inameMse pahalA zloka ukta pratiSThApAThake dUsare paricchedameM naM. 5 para aura dUsarA zloka tIsare paricchedameM naM0 3 para darja hai| isase pragaTa . . Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) hai ki yaha graMtha 'pratiSThAsArasaMgraha' se pIchekA banA huA hai| isa pratichApATha ke kartA vasunandikA samaya vikramakI 12 vIM 13 vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| isalie yaha graMtha, jisameM vasunandike vacanoMkA ullekha haiM, vasunandise pahalekA na hokara vikramakI 12vIM zatAbdIke bAdakA banA huA hai| 7 paMDita AzAdhara aura unake banAye hue 'sAgAragharmAmRta' se pAThaka jarUra paricita hoMge / sAgAradharmAmRta apane TAipakA eka alaga hI graMtha hai| isa graMthake bahutase paya saMhitAke pahale khaMDameM pAye jAte haiM, jinameM se do paya isa prakAra hai: dharma yazaH zarma ca sevamAnAH kepyekazaH janma viduH kRtArtham / anye dvizo vidma vayaM tvamaghAnyahAni yAnti nayasevayaiva // 3-363 // niyojayA manovRtyA sAnutyA gurormanaH // pravizya rAjavacchazvadvinayenAnuraMjayet // 10-72 inameM se pahalA padya sAgAradharmAmRtake pahale adhyAyakA 14 vA~ aura dUsarA paya dUsare adhyAyakA 46 vA~ paya hai / isase sApha jAhira hai ki yaha saMhitA sAgAradharmAmRta ke bAdakI banI huI hai / sAgAradharmAmRtako paM0 AzAdharajIne TIkAsahita banAkara vikramasaMvat 1296 meM samApta kiyA hai | isalie yaha saMhitA bhI uktaM saMvatke vAdakI- vikramakI 13 vIM zatAbdI se pIchekI banI huI hai / 4 isa graMtha ke tIsare khaMDa meM, 'phala' nAmaka nauveM adhyAyakA varNana karate hue, sabase pahale jo zloka diyA hai vaha isa prakAra hai: -- praNamya vardhamAnaM ca jagadAnaMdadAyakam / praNidhAya mano rAjan sarveSAM zRNu tatphalam // 1 // yaha zloka bar3A hI vilakSaNa hai / isameM likhA hai ki- 'jagatko AnaMda - 3 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) denevAle vardhamAnasvAmIko namaskAra karake (kyA kahatA hU~, aisI pratijJA, Age kucha nahIM) he rAjana tuma una sabakA phala citta lagAkara suno| parantu isase yaha mAlUma na huA ki rAjA kauna, jisako sambodhana karake kahA gayA aura ve saba kauna, jinakA phala sunAyA jAtA hai| graMthama isase pahale koI bhI aisA prakaraNa yA prasaMga nahIM hai jisakA isa zlokake 'rAjana' aura 'tat' zabdoMse sambandha ho ske| isa lie yaha zloka yahA~para bilakula bhaddA aura nirA asambaddha mAlUma hotA hai| isake Age graMthameM, zloka naM0 18 taka una 16 svamoMke phalakA varNana hai 'jinakA sambandha rAjA caMdraguptase kahA jAtA hai aura jinakA ullekha ratnanandine apane 'bhadravAhucaritra' meM kiyA hai / svamoMkA yaha saba phala-varNana prAyaH unhIM zabdoMmeM diyA hai jinameM ki vaha ukta bhadravAhucaritrake dUsare paricchedameM zloka naM0 32 se 48 taka pAyA jAtA hai| sirpha kisI kisI zlokameM do eka zabdoMkA anAvazyaka parivartana kiyA gayA hai| jaisA ki nIce likhe do namUnoMse pragaTa hai: 1-kherastamanAlokAtkAle'tra pNcme'shubhe| ekAdazAMgapUrvAdizrutaM hInatvameSyati // 32 // -bhadravAhucaritra / - bhadrabAhusaMhitAke ukta 'phala' nAmake adhyAyameM yahI zloka naM03 para diyA hai| sirpha 'raverastamanAlokA ke sthAnameM 'svapne sUryAstAvalokAta' badalA huA hai| 2-tuMgamAtaMgamAsInazAkhAmRganirIkSaNAt / - rAjyaM hInA vidhAsyanti kukulA na ca vAhujAH // 43 // bhadrabAhusaMhitAke ukta adhyAyameM yaha bhadrabAhucaritrakA zloka naM0 13 para diyA hai| sirpha 'bAhujA ke sthAnameM usakA paryAyavAcaka pada kSatriyAH' banAyA gayA hai / bhadrabAhucaritrameM, isa phalavarNanase pahale, rAjA caMdragupta aura usake svapmAdikoMkA saba saMbaMdha dekara usake bAda nIce Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) likhA vAkya diyA hai, jisase vahA~ para 'rAjana' aura 'tat' zabdoMkA saMmbaMdha ThIka baiThatA hai aura usa vAkya meM bhI koI asambaddhatA mAlUma nahIM hotI: Conte praNidhAya mano rAjan samAkarNaya tatphalam // 31 // * yaha vahI vAkya hai jo jarAse gairajarUrI parivartana ke sAtha Upara uddhRta kiye hue zloka naM0 1 kA uttarArdha banAyA gayA hai / ina saba bAtoMse jAhira hai ki yaha saba prakaraNa ratnanandike bhadrabAhucaritrase uThAkara yahA~ rakkhA gayA hai aura isalie yaha graMtha ukta bhadrabAhucaritrase pIchekA banA huA hai / ratnanandikA bhadrabAhucaritra vikramakI 16 vIM zatAbdI ke antakA yA 17 vIM zatAbdIke zurUkA banA huA mAnA jAtA hai / parantu isameM to kisIko bhI koI sandeha nahIM hai ki vaha vi0 saM0 1527 ke bAda kA banA huA jarUra hai / kyoMki usake cauthe adhikAra meM isa saMvatkA kAmata ( DhU~r3hiyAmata ) kI utpattikathana ke sAtha ullekha kiyA hai | aisI hAlata meM yaha graMtha bhI vi0 saM0 1527 se pIchekA banA huA hai, isameM kucha saMdeha nahIM ho sakatA / 9 hinduoMke jyotiSa graMthoMmeM 'tAjika nIlakaMThI ' nAmakA eka prasiddha graMtha hai / yaha anantadaivajJake putra 'nIlakaMTha' nAmake prasiddha vidvAnakA banAyA huA hai / isake bahuta se padya saMhitA ke dUsare khaMDa meM - 'virodha' nAmake 43 veM adhyAyameM - kucha parivartana ke sAtha pAye jAte haiM / yahA~ para unameMse kucha patha, udAharaNa ke taura para, una payoMke sAtha prakAzita kiye jAte haiM jina parase ve kucha parivartana karake banAye gaye mAlUma hote haiM: * yathA:- mRte vikramabhUpAle saptaviMzatisaMyute, dazapaMcazate'bdAnAmatIte zRNutAm // 157 // laMkAmatamabhUdekaM lopakaM dharmakarmaNaH / deze'tragaura khyAte vidvattA jitanirjare // 158 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) paramazariphoM'ndezo janmezaH ritaH zubhaiH / kaMbUlepi vipanmRtyuritthamanyAdhikArataH // 2-3-4 // -tAjika nIlakaMThI / abdezaH kramazariphaH zubhairjanmezaH RritH| kaMdhUlepi vipanmRtyurityaM varSezamunthahe // 48 // -0sNhitaa| 2-astagau muthahAlamanAyo maMdekSitau yadA / sarvanAzomRtiH kaTamAdhivyAdhibhayaM bhavet // 5 // tA. nI0 yadA maMdekSitau muthahA-lamanAthAvadho gatau / sarvanAzo mRtiH kaSTamAdhivyAdhirujAM bhayaM // 47 // -bha0 saM0 guruH kendra trikoNe vA pApAdRSTaH zumekSitaH / lamacandranthihAriSTaM vinazyArthasukhaM dizet // 4-2 // tA. nI. pApAdRSTo guruH kendra trikoNe vA zumekSitaH / lagnasomenthihAriSTaM vinazyArthasukhaM dizet // 56 / / -bha0 saM0 Uparake padyoMse pAThakoMko do bAteMmAlUma hoNgiiN| eka yaha ki nIlakaThIka padyoMse saMhitAke padyoMmeM jo bheda hai vaha prAyaH nIlakaMThIke zabdoMko Age pIche kara dene yA kisI zabdake sthAnameM usakA paryAyavAcaka zabda rakha dene mAtrase utpanna kiyA gayA hai aura isase parivartanakA acchA anubhava ho jAtA hai / isa parivartanake dvArA dUsare padyake pahale caraNameM eka akSara bar3ha gayA hai-8 ke sthAnameM 9 akSara ho gaye haiM aura cauthe caraNameM 'vyAdhi ke hote hue 'rAj' zabda vyartha par3A hai| dUsarI bAta yaha hai ki ina padyoMmeM mUzaripha (muzarifa), kaMbUla (kabUla), muthahA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) munthahA (muntihI), inthihA ( intihA )ye zabda jo pAye jAte haiM ce saMskRta bhASAke zabda nahIM haiN| arabI-phArasI bhASAke parivartita rUpa haiM / tAjikagraMthoMkI utpatti yavana-jyotiSa parase huI hai, jisako bahuta adhika samaya nahIM bItA, isalie ina zabdoMko yavana-jyotiSameM prayukta saMjJAoMke apabhraMzarUpa samajhanA caahie| dUsare poMmeM 'ithisAla' (ittisAla )Adi aura bhI isa prakArake aneka zabdoMkA prayoga pAyA jAtA hai / astu / ina saba bAtoMse mAlUma hotA hai ki saMhitAmeM yaha saba prakaraNa yA to nIlakaMThIse parivartita karake rakkhA gayA hai athavA kisI aise graMthase uThAkara rakkhA gayA hai jo nIlakaMThI parase banA hai aura isa lie yaha saMhitA' tAjika nIlakaMThI' se pIche banI huI hai, isameM koI saMdeha nahIM rahatA / nIla-kaMThakA samaya vikramakI 17 vIM zatAbdIkA pUrvAdha hai / unake putra govinda devajJane, apanI 34 varSakI avasthAmeM, 'muhUrtacintAmANi ' para 'pIyUSadhArA' nAmakI eka vistRta TIkA likhI hai aura use zaka saM0 1525 arthAt vi0 se0 1660 meM banAkara samApta kiyA hai| isa samayase lagabhaga 20 varSa pahalekA samaya tAjika nIlakaMThIke bananekA anumAna kiyA jAtA hai aura isa lie kahanA par3atA hai ki yaha saMhitA vikrama saM0 1640 ke bAdakI banI 10 isa granthake dUsare saMDhameM, 27 veM adhyAyakA prAraMbha karate hue sabase pahale yaha vAkya diyA hai: tatrAdau ca muhUrtAnI saMgrahaH kriyate mayA // yadyapi isa vAkyameM Aye hue 'tatrAdau' zabdoMkA graMtha bharameM pahaleke kisI bhI kathanase koI sambaMdha nahIM hai aura isa lie ve kathanakI asambaddhatAko pragaTa karate hue isa bAtako sucita karate haiM ki yaha 1isakA artha hotA hai-vahA~,AdimeM, usake AdimeM, athavA unameM sabase phle| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkya kisI dUsare granthase uThAkara rakkhA gayA hai jahA~ use ukta graMthake kartAne apane prakaraNAnusAra diyA hogaa| parantu ise chor3akara isa vAkyameM muhUtoMkA saMgraha karanekI pratijJA kI gaI hai| likhA hai ki mere dvArA muhUrtIkA saMgraha kiyA jAtA hai, arthAt maiM isa adhyAyameM muhUrtokA saMgraha karatA huuN| yaha vAkya zrutakevalIkA batalAyA jAtA hai| aisI hAlatameM pAThaka soceM aura samajheM ki yaha kaisA anokhA aura asamaMjasa mAlUma hotA hai / zrutakevalI aura muhUrtAMkA saMgraha kareM ? jo svayaM dvAdazAMgake pAThI aura pUrNa jJAnI hoM-jinakA pratyeka vAkya saMgraha kiye jAneke yogya ho-ve khuda hI idhara udharase muhUrtoMke kathanako ikaTThA karate phireM ! yaha kabhI nahIM ho sakatA / vAstavameM yaha sArA hI graMtha bhadrabAhu zrutakavalIkA banAyAhuA na hokara idhara udharake prakaraNoMkA eka veDhaMgA saMgraha hai jaisA ki Upara dikhalAyA gayA hai aura agale lekhoMmeM,asambaddha viruddhAdi kathanoMkA ullekha karate hue aura bhI acchI tarahase dikhalAyA jaaygaa| isa lie isa graMthameM ukta pratijJAke anusAra muhUrtoMkA bhI aneka graMthoM parase saMgraha kiyA gayA hai| arthAt dUsare graMthoMke vAkyoMko uThA uThAkara rakkhA hai| una graMthoM meM ' muhUrtacintAmaNi ' nAmakA bhI eka prasiddha graMtha hai, jise nIlakaMThake choTe bhAI rAmadaivajJane zaka saMvat 1522 (vi0 saM0 1657 ) meM nirmANa kiyA hai + (isa graMthase bhI aneka padya uThAkara ukta adhyAyameM rakkhe gaye haiM, jinameMse eka padya, udAharaNake taurapara, yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai: + yathAH-tadAtmaja udAradhIvivudhanIlakaMThAnujo, gaNezapadapaMkajaM hRdi nidhAya rAmAbhidhaH / girIzanagare vare bhujabhujeSucaMdramite ( 1522), zake viniramAdimaM muhUrtacintamaNim // 14-3 // . . Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) kSipradhruvAhicaramUlamRdunipUrvA, . raudre'vidgurusitendudine vrata sat / dvitrIpurudraravidik pramite tithau ca, kRSNAdimatrilavakepi na cAparAhe / / 172 // yaha paya muhUrtacintAmaNike pA~cavaM saMskAra-prakaraNakA 40 vA~ paya hai| isase sAfa jAhira hai ki yaha sahitA graMtha muhUrtacintAmaNise bAdakA arthAt vi0saM01657se pIchekA banA huA hai| yahA~takake isa saMpUrNa kathanase yaha to siddha ho gayA ki yaha khaMDatrayAtmaka graMtha (bhadrabAhusaMhitA ) bhadrabAhu zrutakavalIkA banAyA huA nahIM hai, na unake kisI ziSyapraziSyakA banAyA huA hai aura na vi. saM. 1657 se pahalehIkA banA huA hai, balki ukta saMvatse pIchekA banA huA hai / parantu kitane pIchekA banA huA hai aura kisane banAyA hai, itanA savAla abhI aura bAkI raha gayA hai| ___ bhadrabAhusaMhitAkI vaha prati jo jhAlarApATanake bhaMDArase nikalI hai aura jisakA graMtha-prAptike itihAsameM Upara ullekha kiyA gayA hai vi0 saM0 1665 kI likhI huI hai| isase spaSTa hai ki, yaha graMtha vi0 saM0 1665 se pahale bana cukA thA aura vi0 saM0 1657 se pIchekA bananA usakA Upara siddha kiyA jA cukA hai| isa lie yaha grantha ina donoM sambatoM ( 1657-1665) ke madhyavartI kisI samayameM-sAta ATha varSake bhItara banA hai, isa kahanemeM koI saMkoca nahIM hotaa| yahI isa graMthake avatArakA samaya hai / aba rahI yaha bAta ki, graMtha kisane banAyA, isake lie jhAlarApATanakI ukta pratike antameM dI huI lekhakakI isa prazastiko gorase par3hanakI jarUrata hai: " saMvatsara 1665 kA mRgasira sudi 10 lipIkRtaM jJAnabhUpaNena gopAcalapustakabhaMDAra dharmabhUSaNajIkI suM lipI yA pustaka de jIna jinadharmakA zapatha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) hajAra chai / muniparaMparA sU vimukha chai / tIsU na dennii| sUri bhI nahIM devai / eka vAra dharmabhUSaNa svAmI do cAra sthala.mAMge diye so pheri pustaka nahIM aaii| tadi vAmadevajI phera zuddhakari liSI tayAra karI / tIsU nahIM degii|" UparakI isa prazastise, jo ki graMtha bananeke adhika samaya bAdakI nahIM hai, sApha dhvanita hotA hai ki yaha graMtha gopAcala ( gvAliyara ) ke bhaTTAraka dharmabhUSaNajIkI kRpAkA eka mAtra phala hai| vahI usa samaya isa graMthake sarva satvAdhikArI the| unhoMne vAmadeva sarIkhe apane kisI. kRpApAtra yA AtmIyajanake dvArA ise tayyAra karAyA hai, athavA usakI sahAyatAse svayaM tayyAra kiyA hai / tayyAra ho jAnepara jaba isa graMthake do cAra adhyAya kisIko par3hane ke lie diye gaye aura ve kisI kAraNase vApisa nahIM milasake taba vAmadevajIko phirase dubArA unake 'lie parizrama karanA par3A / jisake lie prazastikA yaha vAkya tadi vAmadevajI phera zuddha kari liSI tayAra karI- khAsa taurase dhyAna diye jAneke yogya hai aura isa bAtako sUcita karatA hai ki ukta adhyAyoMko * pahale bhI vAmadevane hI tayyAra kiyA thaa| mAlUma hotA hai ki . lekhaka jJAnabhUSaNajI dharmabhUSaNa bhaTTArakake paricita vyaktiyoMmeM the aura Azcarya nahIM ki ve unake ziSyoMmeM bhI hoM / unake dvArA khAsa taurase yaha prati likhAI gaI hai| unhoMne prazastimeM apane svAmI dharmabhUSaNakI graMthaM na dene saMbaMdhI AjJAkA-jo saMbhavataH ukta adhyAyoMke vApisa na Ane para dI gaI hogI-ullekha karate hue bholepanase usake kAraNakA bhI ullekha kara diyA hai, jisakI vajahase graMthakartAke viSayameM 'uparyukta vicAroMko sthira karanekA avasara milA hai aura isI lie pAThakoMko unake isa bholepanakA AbhArA honA caahie| tA029-9-611 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA lekh| isa graMthake sAhityakI jA~case mAlUma hotA hai ki jisa kisI vyaktine isa graMthakI racanA kI hai vaha niHsandeha apane gharakI akala bahuta kama rakhatA thA aura use graMthakA sampAdana karanA nahIM AtA thaa| sAtha hI, jAlI graMtha banAneke kAraNa usakA Azaya bhI zuddha nahIM thA / yahI vajaha hai ki usase, graMthakI svataMtra racanAkA honA to dUra rahA, idhara ugharase uThAkara rakkhe hue prakaraNoMkA saMkalana bhI ThIka taurase nahIM hosakA aura isalie usakA yaha graMtha idharaudharake prakaraNoMkA eka beDhagA saMgraha bana gayA hai / Age inhIM saba bAtoMkA digdarzana karAyA jAtA hai| isase pAThakoM para graMthakA jAlIpana aura bhI adhikatAke sAtha khula jAyagA aura sAtha hI unheM isa bAtakA pUrA anubhava ho jAyagA ki graMthakartA mahAzaya kitanI yogyatA rakhate the: (1) isa graMthake tIsare khaMDameM tIna adhyAya-cauthA, pA~cavA~, aura sAtavA-aise haiM jinakA mUla prAkRta bhASAmeM hai aura artha saMskRtameM diyA hai| cUMki isa saMhitA para kisI dUsare vidvAnakI koI TIkA yA TippaNI nahIM hai isa lie ukta artha usI dRSTise dekhA jAtA hai; jisa dRSTise ki : zeSa sampUrNa grantha / arthAt vaha graMthakartA bhadrabAhukA hI banAyA huA samajhA jAtA hai; parantu graMthakartAko aisA karanekI jarUrata kyoM paidA huI, yaha kucha samajhameM nahIM aataa| isake uttarameM yadi yaha kahA jAya ki prAkRta honekI vajahase aisA kiyA gayA to yaha koI samucita uttara nahIM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) ho sakatA / kyoMki prathama to aisI hAlatameM 'jaba ki yaha sArA graMtha saMskRtameM racA gayA hai, ina adhyAyoMko prAkRtameM racakara graMthakartAkA Dabala parizrama karanA hI vyartha mAlUma hotA hai / dUsare, bahutase aise prAkRta graMtha bhI dekhanemeM Ate haiM jinake sAtha unakA saMskRta artha lagAhuA nahIM hai| aura na bhadrabAhuke samayameM, jaba ki prAkRta bhASA adhika pracalita thI, prAkRta graMthoMke sAtha unakA saMskRta artha lagAnekI koI jarUrata thii| tIsare isa khaMDake tIsare adhyAyameM 'uvasaMggahara' aura 'tijayapahatta' nAmake do stotra prAkRta bhASAmeM diye haiM, jinake sAthameM unakA saMskRta artha nahIM hai| cauthe, pahale khaMDake pahale adhyAyameM kucha saMskRta ke zloka bhI aise pAye jAte haiM jinake sAtha saMskRtameM hI unakI TIkA athavA TippaNI lagI huI hai / aisI hAlatameM prAkRtakI vajahase saMskRta arthakA diyA jAnA koI artha nahIM rakhatA / yadi kaThinatA aura sugamatAkI. dRSTi se aisA kahA jAya to vaha bhI ThIka nahIM bana sktaa| kyoMki isa dRSTise ukta cAroM hI adhyAyoMkI prAkRtameM koI vizeSa bheda nahIM hai| rahI saMskRta zlokoMkI vAta, so ve itane sugama haiM ki unapara TIkA-TippaNIkA karanA hI vyartha hai / namUneke taurapara yahA~ do zloka TIkA-TippaNIsahita uddhRta kiye jAte haiM: 1-pAtrAntarya dAnena bhaktyA bhuMjattvayaM punaH / . bhogabhUmikaraH svargaprAptesttamakAraNam // 8 // TIkA-pAtrAniti bahuvacanaM muni AryikA zrAvaka zrAvikA iti cturvisspaatrpriityrth| eteSvanyatama pUrvamAhArAdidAnena saMtarya punaH svayaM bhujet / pAtradAna ca bhogabhUmisvargaprAptezttamakAraNaM jJeyamityarthaH / 1-2 ye donoM stotra netAmvaroMka 'pratikramaNasUtra' meM bhI pAye jAte haiM: parantu yahA~ para ukta pratikramaNa sUtrase pahale stotrameM tIna aura dUsaremeM eka, aisI cAra gAthAveM adhika haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (43) 2-kAMsyapAtre na bhoktavyamanyonyavarNajaiH kadA / zudrastvapakkaM pakvaM vA na bhuMjedanyapaMktiyu // 4 // TippaNI-paMkti' iti vahuvacanAdvarNatrayapaMkAveva pakkamapakvaM vA na bhujet ityrthH| isase pAThaka samajha sakate haiM ki zloka kitane sugama haiM, aura unakI TIkA-TippaNImeM kyA vizeSatA kI gaI hai| sAtha hI mukAbaleke lie isase 'pahale lekhameM aura isa lekhake agale bhAgameM uddhRta kiye hue bahutase kaThinase kaThina zlokoMko bhI dekha sakate haiM jina para koI TIkA-TippaNa nahIM hai / aura phira usase natIjA nikAla sakate haiM ki kahA~ taka aise zlokoMkI aisI TIkA-TippaNI karanA zrutakevalI jaise vidvAnoMkA kAma hosakatAha / saca to yaha hai ki yaha saba mUla aura TIkA-TippaNiyA~ bhinnabhinna vyaktiyoMkA kArya mAlUma hotA hai| mUlakartAoMse TIkAkAra bhinna jAna par3ate haiN| sabakA DhaMga aura kathanazailI prAyaH alaga hai| cauthe aura sAtaveM adhyAyoMkI TIkAmeM bahutase sthAnoM para, 'ityapi pAThaH '-aisA bhI pATha hai-yaha likhakara, mUlakA dUsarA pATha bhI diyA huA hai, jo mUlakA ullekha yogya pATha-bheda hojAneke bAda TIkAke bananeko sUcita karatA hai / yathAH 1-'vAhimaraNaM (vyAdhimaraNaM)'-'rAyamaraNaM ( rAjamaraNaM ) ityapi pATha // 4-30 // 2-mehaMtara (meghAntara-)-hemaMtara (hemAntara-) ityapi pAThaH // 4-31 // 3- 'aNNeNavi (anyenApi)- 'aNNoNNavi (anyonyamapi-parasparamapi ) ityapi pAThaH // 7-21 // isase mUlakartA aura TIkAkArakI sApha taurase vibhinnatA pAI jAtI hai| sAtha hI, ina saba bAtoMse yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki graMthakartA ina donoMse bhinna koI tIsarA hI vyAkti hai| use saMbhavataH ye saba 'prakaraNa isI rUpameM (TIkATippaNIsahita yA rahita ) kahIMse prApta hue haiM aura usane unheM vahA~se uThAkara binA soce samajhe yahA~ jor3a diyA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) hinduoMke yahA~ jyotiSiyoMmeM 'varAhamihira nAmake eka prasiddha vijJAna AcArya ho gaye haiN| unake banAye hue graMthoM meM 'vRhatsaMhitA' nAmanA eka sAta graMtha hai, jisane loga 'vArAhIsaMhitA' bhI kahate haiN| isa graMthamA ullekha vinamanI 11 vI zatAbdimeM honevAle 'somadeva nAma digambara jainAcArya ne bhI apane 'yazastila' graMthameM kiyA hai / sAtha hI jainattatvAdarza' Adi netAmbara graMthoM meM bhI isakA ulleta pAyA jAtA hai| isa taraha para donoM saMpranAyoMke vidvAnoM. dvArA yaha hinduoMkA eka jyotiSa graMtha mAnA jAtA hai| parantu pATha-. koMko yaha jAnakara Azcarya hogA ki isa vRhatsaMhitAke adhyAyake adhyAya bhanyAhusaMhitAmeM nala kiye gaye haiM-jyo tyoM yA kahIM kahIM kucha mahe aura anAvazyaka parivartanake sAtha uThAkara rakkhe gaye haiM-parantu yaha saba kucha hote hue bhI varAhamihira yA unake isa graMyakA kahIM nAmollesa taka nahIM liyA / pratyuta, varAhamihirake ina sada vacanoMko bhadrabAhuke badana pragaTa jiyA gayA hai aura isa taraha para eka ajaina vijJAnake jyotiSazyanacce jaina jyotiSanA hI nahIM balki jainiyoMke kevalIkA kayana batalAna sarva sAdhAraNako ghosA diyA: * gayA hai / isa nIcatA aura ghRSTatA kAryannA pAThaka jo cAhe nAma rakha sakate haiM aura usake upalakSameM graMyakartAko cAhe jisa padavIse vibhUpita kara sakate haiM, mujhe isa viSayameM kucha kahanekI jarUrata nahIM hai| maiM sirpha yahA~ para graMyAke isa kRtyA pUrA paricaya de denA hI kAphI samajhatA hU~ aura vaha paricaya isa prakAra hai: (ka) bhadrabAhusaMhitAke dUsare saMDameM 'karaNa' nAmakA 29 vA~ 1 adhyAya hai, jisameM ala 9 patra haiN| inameMse zuruke 6 paya bRha-. saMhitAke tithi aura karaNa nAmale 99 veM adhyAyase, jisameM sirpha . 8 padya haiM aura pahale do pacha kevala 'tithi se sambaMdha rakhate Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) haiM, jyoMke tyoM (usI kramase) uThAkara rakkhe gaye haiN| sirpha pahale 'padyameM kucha anAvazyaka ulaTa phera kiyA hai / bRhatsaMhitAkA vaha padya isa prakAra hai:___ yatkArya nakSatre tadaivatyAsu tithiSu tatkAya / karaNamuhUrteSvapi tatsiddhikaraM devatAsadRzam // 3 // bhadrabAhusaMhitAmeM isake pUrvArdhako uttarArdha aura uttarArdhako pUrvArdha * banA diyA hai| isase arthameM koI hera phera nahIM huA / ina chahoM padyoMke bAda bhadrabAhusaMhitAmeM sAtavA~ padya isa prakAra diyA hai: lAme tRtIye ca zubhaiH samete, pApaivihIne zubharAzilagne / vecyau tu karNau tridazejyalane tissyenducitraahrirevtiissu|| yaha paya bRhatsaMhitAke 'nakSatra' nAmake 98 veM adhyAyase uThAkara - rakkhA gayA hai, jahA~ isakA nambara 17 hai / yahA~ 'karaNa' ke adhyAyase / - isakA koI sambaMdha nahIM hai / isake bAdake donoM padya (naM0 8-9) bhI isa karaNa-viSayaka adhyAyase koI saMbaMdha nahIM rakhate / ve bRhatsaMhitAke agale adhyAya naM0 100 se uThA kara rakkhe gaye haiM, jisakA nAma hai * 'vivAha-nakSatralagganirNaya ' aura jisameM sirpha ye hI do padya haiM / ina 'padyoM se eka padya namUneke taura para isa prakAra hai: rohiNyuttararevatImRgaziromUlAnurAdhAmaghAhassasvAtipu paSTha taulimithunedyatsu, pANigrahaH / saptASTAntyavahiH zubhairuDupatAvekAdazadvitrige, krUraistrayAyaSaDaSTagairna tu bhRgau paSThe kuje cASTame // 8 // (kha) bRhatsaMhitAmeM 'vastraccheda ' nAmakA 71 vA~ adhyAya hai, jisameM 14 zloka haiN| inameM se zloka naM0 13 ko chor3akara bAkI saba zloka bhadrabAhusaMhitAke nimitta' nAmaka 30 veM adhyAyameM naM0 183 se .195 taka nakala kiye gaye haiM / parantu isa nakala karanemeM eka * bhadravAhusaMhitAmeM 'tridazejya ' kI jagaha ' amarejya ' banAyA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) tamAzA kiyA hai, aura vaha yaha hai ki antima zloka naM0 14 ko toH . antameM hI usake sthAna para (naM0 195 para) rakkhA hai| bAkI zlokomese. pahale pA~ca zlokoMkA eka aura usake bAdake sAta zlokoMkA dUsarA aise. do vibhAga karake dUsare vibhAgako pahale aura pahale vibhAgako pIche nakala kiyA hai / aisA karanese zlokoMke kramameM kucha gar3abar3I ho gaI hai| . antima zloka naM0 195, jo nUtana vastradhAraNakA vidhAna karanevAle dUsare vibhAgake zlokoMse sambaMdha rakhatA thA, pahale vibhAgake zlokoMke antameM rakkhe jAnese bahuta khaTakane lagA hai aura asambaddha mAlUma hotA hai / isake sivAya antima zloka aura pahale vibhAgake cauthe zlokameM kucha thor3AsA parivartana bhI pAyA jAtA hai| udAharaNake taurapara yahA~ isa prakaraNake do zloka uddhRta kiye jAte haiM: vastrasya koNeSu vasanti devA narAzca pAzAntadazAntamadhye / zeSAtrayazcAtra nizAcarAMzAstathaiva zayyAsanapAdukAsu // 1 // bhoktuM navAmvara zastamukSe'pi guNavarjite / vivAhe rAjasammAne brAhmaNAnAM ca sammate // 14 // bhadrabAhusaMhitAmeM pahalA zloka jyoMkA tyoM naM0 190 para darja hai aura dUsare zlokameM, jo antima zloka hai, sirpha 'brAhmaNAnAM ca sammate . ke sthAnameM 'pratiSThAmunidarzane' yaha pada banAyA gayA hai| - (ga) varAhamihirane apanI bRhatsaMhitAmeM adhyAya.naM0 86 se lekara 96 taka 11 adhyAyoMmeM 'zakuna ' kA varNana kiyA hai| ina adhyAyoMke padyoMkI saMkhyA kula 319 hai / isake sivAya adhyAya naM0 89 ke zurUmeM kucha thor3AsA gadya bhI diyA hai| gadyako chor3akara ina padyoMmeMse 301 padya bhadravAhusaMhitAke 'zakuna ' nAmake 31 veM adhyAyameM uThAkara rakkhe gaye haiM aura una para nambara bhI usI ( pratyeka adhyAyake alaga alaga.) kramase DAle gaye haiM jisa prakAra ki ve ukta vRhatsaMhitAmeM pAye jAte haiN| vAkIke 18 padyoM se kucha padya chUTa gaye aura kucha chor3a diye gaye mAlUma Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47) hote haiM / isa taraha para ye gyArahake gyAraha adhyAya bhadrabAhusaMhitAmeM nakala kiye gaye haiM aura unakA eka adhyAya banAyA gayA hai| itane adhika zlokoMkI nakalameM sirpha ATha dasa padya hI aise haiM jinameM kucha parivartana pAyA jAtA hai| bAkI saba padya jyoMke tyoM nakala kiye gaye haiM / astu / yahA~ pAThakoMke saMtopArtha aura unheM isa nakalakA acchA jJAna karAne ke lie kucha parivartita aura aparivartita donoM prakArake padya namUneke taura para uddhRta kiye jAte hai: 1-yAnarabhikSuprayaNAvalophanaM bhaimddtaatRtiiyaaNshe| phalaphumumadantaghaTitAgamaya koNAyanurthIze // 2-8 // isa padyameM neta koNake sirpha tRtIya aura caturtha aMzoMhIkA kathana hai| isase pahale do aMzokA kathana aura honA cAhie jo bhadrabAhuhitAmeM nahIM hai| isalie yaha kathana adhUrA hai / bRhatsaMhitAke 87veM adhyAyameM isase pahaleke eka padyameM vaha kathana diyA hai aura isalie isa padyako naM. 9para raksA hai| isase spaSTa hai ki vaha padya yahA~ para chUTagayA hai| 2-avAkpradAne vihitArthasidiH pUrvophadikcakraphalaurathAnyat / vAcyaM phalaM cottamamadhyanIcazAsAsthitAyAM varamadhyanIcam // 3-39 // bRhatsaMhitAmeM, jisameM isa payakA naM0 46 hai, isa padyase pahale sAta padya aura diye haiM jo bhagavAhusaMhitAmeM nahIM haiM aura unameM piMgalA jAnavarase zakuna lenekA vidhAna kiyA hai| likhA hai ki, 'saMdhyAke samaya piMgalAke nivAsa-vRkSake pAsa jAkara brahmAdika devatAoMkI aura usa vRkSakI naye vastroM tathA sugaMdhita dravyoMse pUjA kre| phira akelA ardharAtrike samaya usa vRkSake amikoNameM khar3A hokara tathA piMgalAko aneka prakArakI zapathaM ( kasameM ) dekara padya naM. 42 / 4244 meM diyA huA maMtra aise svarase par3he jise piMgalA suna sake aura usake sAtha piMgalAse apanA manoratha pUche / aisA kahane para vRkSa para baiThI huI vaha piMgalA yadi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) kucha zabda kare to usake phalakA vicAra padya naM045 meM diyA hai aura usake kucha zabda na karane AdikA vicAra isa Upara uddhRta kiye| hue padyameM batalAyA hai / isase isa padyakA sApha sambandha ukta sAta padyoMse. pAyA jAtA hai| mAlUma hotA hai ki graMthakartAko isakA kucha bhI smaraNa nahIM rahA aura usane ukta sAta padyoMko chor3akara isa padyako yahA~ para asambaddha banA diyA hai| 3- rAjA kumAro netA va dUtaH zreSTI caro dvijaH / gajAdhyakSazca pUrvAdyAH kSatriyAdyAzcaturdizam // 5-4 // yaha padya yahA~ 'zivArata ' prakaraNameM bilakula hI asambaddha mAlUma hotA hai / isakA yahA~ kucha bhI artha nahIM ho sakatA / eka bAra isakA avataraNa isI 31 veM adhyAyake zurUmeM naM0 28 para ho cukA hai aura bRhatsaMhitAke 86 veM adhyAyameM yaha naM0 34 para darja hai| nahIM mAlUma . ise phirase yahA~ rakhakara graMthakartAne kyA lAbha nikAlA hai / astu / isake badalemeM isa prakaraNakA 'zAntA...' ityAdi padya naM013 graMthakartAse chUTa gayA hai aura isa tarahapara lekhA barAbara ho gayA-prakaraNake 14 padyoMkI saMkhyA jyoMkI tyoM banI rhii| 4- krUraH SaSTe krUradRSTo vilamAdyasmintrAzau tadgRhAMge vraNaH syAt / evaM proktaM yanmayA janmakAle cihna rUpaM tattadasminvicintyaM // 11-13 // isa padyake uttarArdhameM likhA hai ki isI prakArase nanmakAlIna cihnoM aura phaloMkA jo kucha varNana maiMne kiyA hai una sabakA yahA~ bhI vicAra karanA caahie|' varAhamihirane 'vRhajjAtaka' nAmakA bhI eka grantha banAyA hai jisameM janmakAlIna cihnoM aura unake phaloMkA varNana hai / isase ukta kathanake dvArA varAhamihirane apane usa graMthakA ullekha kiyA mAlUma hotA * yathA:-"ityevamukte tsmuurdhvgaayaashcirivrilliitirute'rthsiddhiH| . atyAkulatvaM dizikArazabde kucAkucetyevamudAhRte vA // 45 // .. - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (49) hai / graMthakartAne use binA soce samajhe yahA~ jyoMkA tyoM rakha diyA hai| bhadravAhusaMhitAmeM isa prakArakA koI kathana nahIM jisase isakA sambaMdha lagAyA jaay| 5-onAH pradakSiNaM zastA mRgaH snkulaannddjaaH| cASaH sanakulo vAmo bhRgurAhAparAhataH // 1-37 // yaha bRhasaMhitA (a0 86) kA 43 vA~ padya hai / isameM 'bhRgu' jIkA nAma unake vacana sahita diyA hai| bhadrabAhusaMhitAmeM ise jyoMkA tyoM rakkhA hai / vadalA nahIM hai| saMbhava hai ki yaha padya parivartanase chUTa gayA ho / aba Age parivartita padyoMke do namUne dikhalAye jAte haiM: 6-zreSTo hayaH sitaH prAcyAM zavamAMse ca dkssinne| kanyakA dadhinI pshcaadudgsaadhujinaadyH||1-40|| bRhatsaMhitAmeM isa padyakA pahalA caraNa ' zreSThe hayasite prAcyAM' aura cauthA caraNa 'dudaMggo viprasAdhavaH ' diyA hai| bAkI donoM caraNa jyoMke tyoM haiM / isase bhadrabAhusaMhitAmeM isa padyake inhIM do caraNoMmeM tabadIlI pAI jAtI hai| pahale caraNakI tabadIlI sAdhAraNa hai aura usase koI arthabheda nahIM huaa| rahI cauthe caraNakI tabadIlI, usameM 'govipra' (gobrAhmaNa) kI jagaha 'jinAdi / banAyA gayA hai aura usase yaha sUcita kiyA hai ki yAtrAke samaya uttaradizAmeM yadi sAdhu aura jinAdika hoveM to zreSTha phala hotA hai / parantu isa tabadIlIse yaha mAlUma na huA ki ise karake graMthakartAne kaunasI buddhimattAkA kArya kiyA hai| kyA 'sAdhu ' zabdameM 'jina' kA aura 'jinAdi / zabdoMmeM 'sAdhu' kA samAveza nahIM hotA thA ? yadi hotA thA to phira sAdhu aura jinAdi ye do zabda alaga alaga kyoM rakkhe gye| sAtha hI, jisa gau aura brAhmaNake nAmako ur3AyA gayA hai usako yadi koI Adi ' zabdase grahaNa kara le to usakA graMthakAne isa zlokameM kyA pratIkAra rakkhA hai ? gayA gayA hai usale gaye ? sAtha hI, sAdhu aura jinAdi ye Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ . (50) uttara ina saba bAtoMkA kucha nahIM ho sakatA / isalie graMthakartAkA yaha saba parivartana nirA bhUlabharA aura mUrkhatAko dyotaka hai| 7-dhIvarazAkunikAnAM saptamabhAge bhayaM bhavati diipte| . bhojanavighAtautto nidhanabhayaM ca ttprtH||2-33|| isa pabameM sirpha 'niryanthabhayaM ke sthAnameM 'nidhanabhayaM banAyA gayA hai aura isakA abhiprAya zAyada aisA mAlUma hotA hai ki graMthakartAko 'niryatha ' zabda khaTakA hai| usane isakA artha digambara muni yA jainasAdhu samajhA hai aura jainasAdhuoMse kisIko bhaya nahIM hotA, isa lie usake sthAnameM 'nidhana ' zabda banAyA gayA hai| parantu vAstavameM nithakA artha digambara muni yA jainasAdhu hI nahIM hai balki nirdhana' aura 'mUrkha' bhI usakA artha hai - aura yahA~ para vaha aise hI arthameM vyavahRta huA hai| astu graMthakartAkA isa parivartanase kucha hI abhiprAya ho, parantu chaMdakI dRSTi se usakA yaha parivartana ThIka nahIM huaa| aisA karanese isa AyaryA chaMdake cauthe caraNameM do mAtrAyeM kama ho gaI haiM-15 ke sthAnameM 13 hI mAtrAyeM raha gaI haiN| ___ yahA~ pAThakoMko yaha jAnakara Azcarya hogA ki varAhamihira AcAryane to apanA yaha saMpUrNa zakunasambaMdhI varNana aneka vaidika RSiyoM tathA vidvAnoMke AdhArapara-aneka graMthoMkA Azaya lekara-likhA hai aura usakI sUcanA ukta varNanake zurUmeM lagA dI hai| parantu bhadrabAhusaMhitAke kartA itane kRtajJa the ki unhoMne jisa vidvAnake zabdoMkI itanI adhika nakala kara DAlI hai usakA AbhAra taka nahIM mAnA / pratyuta adhyAyake zurUmeM maMgalAcaraNake bAda yaha likhakara ki ' zreNikake praznAnusAra gautamane zubha azubha zakunakA jo kucha kathana kiyA hai vaha ( yahA~ mere dvArA) __ + yathA:-nigraMthaH kSapaNe'dhane vAlize'pi / ' iti zrIdharasenaH // 'nitho nisvamUrkhayoH zramaNe c|' iti hemcndrH|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) vizeSarUpase nirUpaNa kiyA gayA hai * ' isa saMpUrNa kathanako jainakA hI nahIM balki niyoM ke phevalImA banA DAlA hai ! pAThaka soceM aura vicAra kareM, isameM kitanA adhika dhokhA diyA gayA hai| (pa) bhadrabAhusaMhitA, zakunAdhyAyake vAda, 'pAka' nAmakA 32 yA~ adhyAya hai, jisameM 17 patra haiN| yaha pUrA adhyAya bhI bRhatsaMhitAse nakala kiyA gayA hai| bRhatsaMhitAmeM isakA naM0 97 hai aura padyoMkI saMgyA yahI 17 dI hai| ina pAmase 8 payoMkI nakala bhadrabAhusaMhitAmeM jyoMkI tyoM pAI jAtI hai / bAphIke paya kucha parivartanake sAtha uThAkara rakse gaye haiN| parivartana Ama taura para zabdoko prAyaH Age pIche kara dene yA kisI kisI zabdake sthAnameM usakA paryAyavAcaka zabda rakhadene mAnase utpanna kiyA gayA hai| udAharaNake taura para Adi antake do padya una payoMke sAtha nIce prakAzita kiye jAte haiM jinase ve kucha parivartana pharapha banAye gaye hai: pakSAlAnIH somasya mAsikomArakasya kokaH / bhAdadarzanAna pAko yudhasya jIpasya varSeNa ||1||(-vRhtsNhitaa / ) pAphaH pakSAzAnoH somasya ca mAsikaH kunjasya kokaH / AdarzanAza pAko zubhasya mugurodha varSeNa // 1 // (-bhadravAhusaMhitA / ) Uparake isa payakA bhadrabAhusaMhitAmeM jo parivartana kiyA gayA hai usase arthameM koI bheda nahIM huA / hA~ itanA jarUra huA hai ki AryA chaMdake dUsare caraNameM 18 mAtrAoM ke sthAnameM 21 mAtrAyeM hogaI haiM aura ekI jagaha do 'pAka' zabdoMkA prayoga vyartha huA hai| yadi zurUke 'pAkaH / padako kisI taraha nikAla bhI diyA jAya to bhI chaMda ThIka nahIM ,ThatA / usa vakta dUsare caraNameM 17 mAghAyeM raha jAtI haiN| isalie *zreNikena yathA pRSTha tathA gautamagApitam / zubhAzugaM ca zakuna vizeSeNa nirUpitam // 2 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .( 52) graMthakartAne yaha parivartana karake koI buddhimAna kA kAma nahIM kiyaa| 2-nigaditasamaye na dRzyate cedadhikataraM dviguNe prapacyate tat / yadina kanakaratnagopradAnairuSazamitaM vidhidvijaizca zAntyA ||17||-bRhtsNhitaa| nigaditasamaye na dRzyate cet adhika (tara) dviguNe vipacyate tat / yadi na jinavaco gulpavayaM zamitaM tanmahakaica lokazAntyai ||14||-bhdr0 saM0 / isa padyako desanese mAlUma hotA hai ki bhadrabAhusaMhitAmeM isake uttarArdhakA khAsa taurase parivartana kiyA gayA hai / parivartana kisa dRSTise kiyA gayA: aura usameM kisa bAtakI vizeSatA raksI gaI hai, isa bAtako jAnaneke lie sabase pahale vRhatsaMhitAke isa padyakA Azaya mAlUma honA jarUrI hai : aura vaha isa prakAra hai: grahoM tathA utpAtoM Adi phala pakanekA jo samaya Upara varNana kiyA gayA hai usa samaya para yadi phala dikhAI na de to usase dUne samayameM vaha adhikatAke sAtha prApta hotA hai / parantu zarta yaha hai ki, vaha phala suvarNa, ratna aura godAnAdika zAMtise vidhipUrvaka brAhmaNoMke dvArA upazamita na huA ho / arthAt yadi vaha phala isa prakArase upazAMta. na huA ho taba hI dUne samayameM usakA adhika pAka hogA, anyathA nhiiN|'' smaraNa rahe, bhadrabAhusaMhitAmeM isa payakA jo kucha parivartana kiyA gayA hai vaha sirpha isa padakI ukta zartakA hI parivartana hai / isa zatake sthAnameM jo zarta rakkhI gaI hai vaha isa prakAra hai: 'parantu zarta yaha hai ki vaha phala lokazAMti ke lie mahatpuruSoM dvArA kI huI jinavacana aura gurukI sevAse zAMta na huA ho|' ___ isa zartake dvArA isa padyako jainakA libAsa pahanAkara use jainI banAyA gayA hai| sAtha hI, graMthakAne apane isa kRtyase yaha sUcita kiyA hai ki zAMti suvarNa, ratna, aura gauAdike dAnase nahIM hotI balki jinavacana : aura gurukI sevAse hotI hai / parantu tIsare khaMDake 'RSiputrikA : Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) nAmaka cauthe, adhyAyameM pratimAdikake utpAtakI jisake pAkakA isa pAkAdhyAyameM bhI varNana hai, zAMtikA vidhAna karate hue likhA hai ki:* jaM kicivi uppAdaM aNNaM vigdhaM ca tattha NAsei / dakkhiNadejja suvaNNaM gAvI bhUmI u vippadevANaM // 112 // arthAta- jo koI bhI utpAta yA dUsarA koI vighna ho usameM brAhmaNa devatAoMko dakSiNA denA cAhie - sonA, gau aura bhUmi denA cAhie aisA karanese utpAtAdikakI zAMti hotI hai / isa gAthAko par3hakara zAyada kucha pAThaka yaha kaha uTheM ki 'yaha kathana jainadharma ke viruddha hai / ' parantu viruddha ho yA aviruddha, yahA~ usake dikhalAnekA abhiprAya yA usapara vicAra karanekA avasara nahIM hai - viruddha kathanoMkA acchA didarzana pAThakoM ko agale lekhameM karAyA jAyagA -yahA~ sirpha yaha dikhalAnekI garaja hai ki graMthakartIne eka jagaha ukta parivartanake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki sonA tathA gau Adikake dAnase brAhmaNoMke dvArA zAMti + nahIM hotI aura dUsarI jagaha khule zabdoM meM usakA vidhAna kiyA hai / aisI hAlata meM samajhameM nahIM AtA ki graMthakartA ke isa kRtyako unmattaceSTAke sivAya aura kyA kahA jAya ! yahA~ para yaha bhI pragaTa kara denA jarUrI hai ki graMthakartAne, apane isa kRtyase chaMdameM bhI kucha gar3habar3I paidA kI hai| bRhatsaMhitAkA ukta padya ' puSpitAgrA ' nAmaka chandameM hai / usake lakSaNAnusAra caturtha pAdameM bhI gaNoMkA vinyAsa * isakI saMskRtachAyA isa prakAra hai: yatkiMcidapi utpAtaM anyadvighnaM ca tatra nAzayati / dakSiNA dadyAt suvarNa gauH bhUmizca vipradevebhyaH // + brAhmaNoM ke utkarSa kI bAtako do eka jagaha aura bhI badalA hai jisakA Upara uddhRta kiye hue ( kha ) aura (ga) bhAgake padyoMmeM ullekha AcukA hai| $ isa chaMdake vipama (1 - 3 ) caraNoM meM kramazaH nagaNa nagaNa raMgaNa yagaNa aura sama ( 2-4 ) caraNoM meM nagaNa jagaNa jagaNa ragaNa aura eka guru hote haiN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) usI prakAra honA cAhie thA jisa prakAra ki vaha dvitIya caraNameM pAyA jAtA hai| parantu bhadravAhusaMhitAmeM aisA nahIM hai| usake cauthe caraNakA gaNAvinyAsa dUsare caraNase bilakula bhinna ho gayA hai| (6) bhadrabAhusaMhitAmeM 'vAstu' nAmakA 35 vA~ adhyAya hai, jisameM lagabhaga 60 zlokavasunandike 'pratiSThAsArasaMgraha ' graMthase uThAkara rakkhe gaye haiM aura jinakA pichale lekhameM ullekha kiyA jA cukA hai| ina zlokoMke bAda eka zlokameM vAstuzAstrake anusAra kathanakI pratijJA dekara, 13 padya isa bRhatsaMhitAke 'vAstuvidyA ' nAmaka 53 veM adhyAyase bhI uThAkara rakkhe haiN| jinameMse zurUke cAra padyoMko AryA chaMdase anuSTupameM badala kara rakkhA hai aura bAkIko prAyaH jyoMkA tyoM usI chaMdameM rahane diyA hai| ina padyoM se bhI do namUne isa prakAra haiM:1-SaSThizcaturvihAMnA vezmAni bhavanti paMca sacivasya / svASTAMzayutA daidhye tadardhato rAjamahiSINAm // 6 ||(-bRhtsNhitaa|) sacivasya paMca vezmAni catuhIMnA tu SaSThikAH / svASTAMzayutadANi mahiSINAM tadardhataH // 68 // (-bhadravA0 sN0|) 2-aizAnyAM devagRhaM mahAnasaM cApi kAryamAmayyAm / naityAM bhANDopaskaro'rtha dhAnyAni mArutyAm // 7 // ina poMmeM dUsare nambarakA padya jyoMkA tyoM nakala kiyA gayA hai aura bRhatsaMhitAmeM naM0 118 para darja hai| pahale padyameM sirpha chaMdakA parivartana hai / zabda prAyaH vahIke vahI pAye jAte haiM / isa parivartanase pahale caraNameM 'eka akSara bar3ha gayA hai-8 kI jagaha 9 akSara ho gaye haiN| yadi graMthakartAjI kisI mAmUlI chaMdovitse bhI salAha le lete to vaha kamase kama 'sacivasya' ke sthAnameM unheM 'maMtriNaH ' kara denA jarUra batalA detA, jisase chaMdakA ukta doSa sahajahA~meM dUra ho jAtA / astu / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) Upara ke isa saMpUrNa paricayase-jyoMke tyoM uThAkara rakkhe hue, sthAnAntara kiye hue, chUTe hue, chor3e hue aura parivartita kiye hue payoMke - namUnoM se sApha jAhira hai aura isameM koI saMdeha bAkI nahIM rahatA ki yaha saba kathana ukta bRhatsaMhitA se uThAkara hI nahIM balki curAkara rakkhA gayA hai / sAtha hI isase graMthakartAkI sArI yogyatA aura dhArmikatAkA acchA patA mAlUma ho jAtA hai / 41 ( 3 ) pahale lekhameM, bhadrabAhu aura rAjA zreNikakI ( graMthakartA dvArA gar3hI huI ) asambaddha mulAkAtako dikhalAte hue, hinduoMke 'bRhapArAzarI horA ' graMthakA ullekha kiyA jA cukA hai / isa graMthase lagabhaga dosau zloka uThAkara bhadrabAhusaMhitA ke adhyAya naM0 aura 42 meM rakkhe gaye haiM / saMhitA meM ina saba zlokoMkI nakala prAyaH jyoMkI tyoM pAI jAtI hai| sirpha dasa pA~ca zloka hI inameM aise najara Ate haiM jinameM kucha thor3AsA parivartana kiyA gayA hai / namUne isa prakAra haiM:1 - bhaumajIvAruNAH pApAH eka eva kaviH zubhaH / zanaizvareNa jIvasya yogomeSabhavo yathA // 41-16 // 2 - svAtriMzAMze'thavA mitre triMzAMze vA sthito yadi / tasya bhuktiH zubhA proktA bhdrvaahumhrssibhiH||42 - 18 3- evaM dehAdibhAvAnAM paDhavargagatibhiH phalam / samyagvicArya matimAnpravadet mAgadhAdhipaH // 42 - dvi017 inameM se pahalA zloka jyoMkA tyoM hai aura vaha ukta pArAzarI horAke 'pUrvakhaMDasambandhI 13 veM adhyAyameM naM0 19 para darja hai / dUsare zlokemeM * kAlavidbhirmanIpibhiH ' ke sthAna meM ' bhadrabAhumaharSibhiH ' aura tIsare zloka meM ' kAlavittamaH ' kI jagaha mAgadhAdhipaH ' banAyA gayA hai / dUsare zlokameM bhadrabAhuke nAmakA jo parivartana 4 1 yaha zloka vRhatpArAzarahorAke 37 veM adhyAyameM naM0 3 para darja hai| 2 yaha zloka vR0 pArAzarI horAke 46 veM adhyAyakA 11 vA~ padya hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) hai usa prakArakA parivartana isa adhyAyake aura bhI aneka zlokoM meM pAyA jAtA hai aura isa parivartanake dvArA graMthakartAne hinduoMke isa horA - kathanako bhadrabAhu kA banAnekI ceSTA kI hai| rahA tIsare zlokakA parivartana, vaha bar3A hI vilakSaNa hai / isake mUlameM likhA thA ki 'isa prakAra buddhimAn jyotiSI ( kAlavittamaH ) bhale prakAra vicAra karake phala kahe ' / parantu saMhitAke kartAne, apane isa parivartana se, phalakahanekA vaha kAma mAgadhoMke rAjAke sapurda kara diyA hai ! aura isalie usakA yaha parivartana yahA~ bilakula asaMgata mAlUma hotA hai / yadi visargako haTAkara yahA~ ' mAgadhAdhipaH ' ke sthAna meM ' mAgavAdhipa ' aisA sambodhanapada bhI mAna liyA jAya to bhI asambaddhatA dUra nahIM hotii| kyoMki graMtha meM isase pahale ukta rAjAkA koI aisA prakaraNa yA prasaMga nahIM hai jisase isa padakA sambaMdha ho sake / ( 4 ) hinduoM ke yahA~ ' laghupArAzarI' nAmakA bhI eka graMtha hai aura isa graMthase bhI bahutase zloka kucha parivartana ke sAtha uThAkara bhadrabAhusaMhitAke adhyAya naM0 41 meM rakkhe hue mAlUma hote haiM, jinameM se. eka zloka udAharaNa ke taura para isa prakAra hai: yogo dazAsvapi bhavetprAyassuyogakAriNoH / dazAyugme madhyagatastadayuk zubhakAriNAm // 41 // laghupArAzarImeM yaha zloka isa prakAra diyA hai:-- dazAsvapi bhavedyogaH prAyazo yogakAriNoH / dazAdvayI madhyagatastadayuk zubhakAriNAm // 18 // pAThaka donoM padyoM para dRSTi DAlakara dekheM, kitanA sugama parivartana hai ! do eka zabdoMko Age pIche kara dene tathA kisI kisI zabdakA paryAyavAcaka zabda rakha dene mAtra se parivartana hA gayA hai / laghupArAzarIke dUsare padyoMkA bhI prAyaH yahI hAla hai| saMhitAmeM unakA bhI isI prakAkA parivartana pAyA jAtA hai / : * Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) (5) bhadravAhasaMhitA ke dUsare khaMDameM 'lakSaNa' nAmakA eka adhyAya naM0 37 hai, jisameM pradhAnataH + strIpuruSoM ke aMgoM-upAMgoM Adi ke lakSaNoM ko dikhalAte hue unake zubhAzubha phalakA varNana kiyA hai / isa adhyAyakA pahalA padya isa prakAra hai jinadevaM praNamyAdau sarva divudhArcitam / lakSaNAni ca vakSye bhadrabAhuryathAgamaM // 1 // isa payameM, maMgalAcaraNake bAda likhA hai ki 'maiM bhadrabAhu Agamake anusAra lakSaNAMkA kathana karatA huuN|' isa pratijJAvAkya se eka dama aisA mAlUma hotA hai ki mAno bhadrabAhu svayaM isa adhyAyakA praNayana kara rahe haiM aura ye saca zabda unhIM kI kalama se athavA unhIMke mukhase nikale hue haiM; paraMtu nIce ke ina do payoMke par3hanese, jo ukta padyake anantara diye haiM, kucha aura hI mAlUma hone lagatA hai / yathA: pUrvamAyuH parIkSeta pAlakSaNameva ca / AyuhananRnArINAM lakSaNaiH kiM prayojanam // 2 // nArINI vAmabhAge tu putrasya ca dakSiNe / yatheokaM lakSaNaM teSAM bhavAvaco yathA // 3 // " paya naM0 3 meM 'bhadrabAhuvaco yathA' ye zabda Aye haiM, jinakA artha hotA hai ' bhadrabAhuke vacanAnusAra athavA jaisA ki bhadrabAhune kahA hai / ' arthAt ye saba vacana khAsa bhadravAhuke zabda nahIM haiM - unhoMne isa adhyAya kA praNayana nahIM kiyA balki unake vacanAnusAra ( yadi yaha satya ho ) kisI dUsare hI vyaktine isakI racanA kI hai| Age bhI isa adhyAyake zloka naM0 32, 131 aura 195 meM yahI 'bhadravAhuvaco yathA zabda pAye jAte haiM, jinase isa pichale kathAnakI aura bhI + antake 20 padyoMmeM kucha thoDese hAthI ghor3oMke bhI lakSaNa diye haiN| 5 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) . adhika puSTi hotI hai| isake sivAya eka sthAnapara, zloka naM0 136 meM, grAhakanyA kaisI hotI hai, ityAdi prazna dekara agale loka naM0 137 meM 'bhadravAhuruvAceti -isa para bhadrabAhu bole, ina zabdoMke sAtha usakA uttara diyA gayA hai| praznottara rUpake ye donoM zloka pahale lekhameM uddhRta kiye jA cuke haiM / inase vilakula spaSTa hojAtA hai ki yaha saba kathana bhale hI bhadrabAhuke vacanAnusAra likhA gayA ho, parantu vaha khAsa bhadrabAhukA vacana nahIM hai aura na una logoMkA vacana hai jinake praznapara bhadrabAhu uttarapase bole the / kyoMki yahA~ ' uvAca' aisI parokSa bhUtakI kriyAkA prayoga pAyA jAtA hai| aisI hAlatameM kahanA par3atA hai ki yaha saba racanA kisI tIsare hI vyaktikI hai parantu aisA honepara pahale zlokameM diye hue ukta pratijJAvAkyase virodha AtA hai aura isalie sAre kathana para jAlIpanekA saMdeha hojAtA hai / tIsare nambarake padyako phirase jarA gaurake sAtha par3hane para mAlUma hotA hai ki usameM ' bhadravAhuvaco yathA' ke hote hue 'yathoktam / 'pad vyartha par3A hai, usakA 'teSAM' zabda khaTakatA hai aura cUMki "yathokta pada 'lakSaNaM' padakA vizeSaNa hai, isalie isa padyameM koI kriyApada nahIM hai aura na pichale tathA agale donoM padyoMkI kriyAoMse usakA koI sambaMdha pAyA jAtA hai| aisI hAlatameM, isa padmakA artha hotA hai- 'striyoMke vAma bhAgameM aura puruSake dakSiNabhAgameM unakA yathokta lakSaNa bhadrabAhuke vacanAnusAra / ' isa arthase yaha padya yahA~ bilakulaM asambaddha mAlUma hotA hai aura kisI dUsare padmaparase parivartita karake banAye jAnekA khayAla utpanna karatA hai| zabdakalpadruma kozameM 'sAmudraka' zabdake nIce kucha zloka kisI sAmudrakazAstrase uddhRta karake rakle gaye . haiM jinameMke do zloka isaprakAra haiM: vAmabhAge tu nArINAM dakSiNe pukhyasya c| . nirdiSTa lakSaNaM teSAM samudreNa yathoditam // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (59) . pUrvamAyuH parIkSeta pazcAlakSaNameva ca / AyuhIna narANAM cet lakSaNaiH kiM prayojanam // ina zlokoMmeM pahalA zloka ukta tIsare padyase bahuta kucha milatA julatA hai / mAlUma hotA hai ki saMhitAkA ukta paya isI zloka parase yA isake sadRza kisI dUsare zloka parase parivartita kiyA gayA hai aura isa parivartanake kAraNa hI vaha kucha dUSita aura asambaMdhita bana gayA hai| anyathA, isa zlokameM ukta prakArakA koI doSa nahIM hai| isakA 'teSAM' 'pada bhI isase pahale zlokake uttarArdhameM Aye hue 'manuSyANAM padase. sambandha rakhatA hai / rahA dUsarA zloka, use dekhanese mAlUma hotA hai ki vaha aura saMhitAkA Upara uddhRta kiyA huA padya naM0 2 donoM eka haiN| sirpha tIsare caraNameM kucha nAmamAtrakA parivartana hai jisase koI arthabheda nahIM hotA / bahuta saMbhava hai ki saMhitAkA ukta paya bhI isa dUsare zlokaparase parivartita kiyA gayA ho| parantu ise chor3akara 'yahA~ eka bAta aura noTa kI jAtI hai aura vaha yaha hai ki isa adhyAyameM eka sthAna para, 'nAradasya vaco yathA ' yaha pada dekara nAradake vacanAnusAra bhI kathana karaneko sUcita kiyA hai / yathAH lalATe yasya jAyeta rekhAtrayasamAgamaH / SaSThivarSAyuruddiSTaM nAradasya vaco yathA // 130 // isase mAlUma hotA hai ki isa adhyAyakA kucha kathana kisI aise graMthase bhI uThAkara rakkhA gayA hai jo hinduoMke nArada muni yA nAradA, 'cAryase sambaMdha rakhatA hai / 'nAradasya vaco yathA ' aura 'bhadrabAhuvaco yathA' ye donoM pada eka hI vajanake haiM / Azcarya nahIM ki isa adhyA'yameM jahA~ bhadrabAhuvaco yathA ' isa padakA prayoga pAyA jAtA hai vaha * nAradasya vaco yathA ' isa padako badala kara hI banAyA gayA ho aura + vaha uttarArdha isa prakAra hai:- lakSaNaM tu manu yANAM ekaikena vadAmyaham / - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) Uparake padyameM 'nAradastha ' ke sthAnameM 'bhadravAhu / kA parivartana karanA raha gayA ho / parantu kucha bhI ho Uparake isa saMpUrNa kathanase isa viSayameM koI saMdeha nahIM rahatA ki isa adhyAyakA yaha saba kathana, jo 220 / padyoMmeM hai, eka yA aneka sAmudrakazAstroM-lakSaNagraMthoM-athavA tadviSayaka adhyAyoMse uThAkara rakkhA gayA hai aura kadApi bhadrabAhuzrutakevalIkA' vacana nahIM hai| (6) bhadrabAhusaMhitAke pahale khaMDoM dasa adhyAya haiM, jinake nAma haiM-1 caturvanityakriyA, 2 kSatriyanityakarma, 3 kSatriyadharma, 4 kRtisaMgraha, 5 sImAnirNaya, 6 daMDapAruSya, 7 stainyakarma, 8 strIsaMgrahaNa, 9 dAyabhAga aura 10 prAyazcitta / ina saba adhyAyoMkI adhikAMza racanA prAyaH manu Adi smRtiyoM ke AdhAra para huI hai, jinake saikar3oM padya yA to jyoMke tyoM aura yA kucha parivartanake sAtha jagaha jagaha para ina adhyAyoMmeM pAye jAte haiM / manuke 18 vyavahAroM-vivAdapadoM kA bhI adhyAya naM0 3 se 9 taka kathana kiyA gayA hai / parantu yaha saba kathana' pUrA aura silasilevAra nahIM hai / isake bIcameM kRtisaMgraha nAmakA cauthA adhyAya apanI kucha nirAlI hI chaTA dikhalA rahA hai-usakA majamUna hI dUsarA hai aura usameM kaI vivAdoMke kathanakA daMzana taka bhI nahIM karAyA gyaa| ina adhyAyoM para yadi vistArake sAtha vicAra kiyA jAya to eka khAsA alaga lekha bana jAya; parantu yahA~ isakI jarUrata na samajhakaraH sirpha udAharaNake taurapara kucha padyoMke namUne dikhalAye jAte haiM: ka-jyoMke tyoM pdh| travidyebhyastrayI vidyAM daMDanItiM ca zAzvatIm / AnvIkSikI cAtmavidyAM vAtAraMbhAMzca lokataH // 2-134 // taiH sAthai cintayenityaM sAmAnyaM saMdhivigraham / sthAnaM samudayaM guptiM labdhaprazamanAni ca // -145 // . Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye donoM padya manusmRtike sAtaveM adhyAyake haiM jahA~ ve kramazaH naM0 43 aura 56 para darja haiN| nopagacchepramatto'pi triyamArtavadarzane / samAnazayane caiva na zayIta tayA saha // 4-42 // yaha padya manusmRti ke cauthe adhyAyakA 40 vA~ padya hai| kanyaiva kanyAM yA kuryAttasyAH syAdvizato damaH / zulkaM ca dviguNaM dadyAcchiphAzcaivAmuyAiza // 8-14 // yaha padya manusmRtike AThaveM adhyAyameM naM0369 para darja hai| kha-parivartita pdh| manusmRtike sAtaveM adhyAyameM, rAjadharmakA varNana karate hue, rAjAke kAmase utpanna honevAle dasa vyasanoMke jo nAma diye haiM ve isa prakAra haiM: mRgayAkSo divAsvamaH parivAdaH striyomadaH / tauryatrika vRthATyA ca kAmajo dazako gaNaH // 47 // bhadrabAhusaMhitAmeM isa padyake sthAnameM nimna likhita Der3ha padya diyA hai: parivAdo divAsvanaH mRgayAkSo vRthATanam / tauryatrikaM striyo madyamasatyaM saunyameva ca // 2-138 // ime dazaguNAH proktAH kAmajAH budhninditaaH| donoM padyoMke mIlAnase jAhira hai ki bhadrabAhusaMhitAkA yaha Der3ha padya manusmRtike ukta padya naM0 47 parase, usake zabdoMko Age pIche karake canAyA gayA hai| sirpha asatya' aura 'stainya ' ye do vyasana isameM jyAdaha bar3hAye gaye haiM, jinakI vajahase kAmaja vyasanoM yA guNoMkI saMkhyA dasake sthAnameM cAraha ho gaI hai| paraMtu vaise bhadrabAhusaMhitAmeM bhI yaha saMkhyA dasa hI likhI hai, jisase virodha AtA hai| saMbhava hai ki maMthakartAne 'tauryatrika ' ko eka guNa yA eka cIja samajhA ho| parantu Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) vAstavameM aisA nahIM hai| gAnA, bajAnA aura nAcanA ye tInoM cIjeM . alaga alaga haiM aura alaga alaga guNa kahe jAte haiM, jaisA ki ukta 'padameM lage hue 'trika ' zabdase bhI jAhira hai / nAdharmazcarito loke sadyaH phalati gaurikha / . zanairAvartamAnastu katurmulAni kRntati // 4-172 // (-mnusmRtiH|) nAdharmastvarito loke sadyaH phalati gauriv|| zanarAvartamAnastu karturmUlAni kRntati // 4-85 // (bhdrvaahusN0|) ye donoM padya prAyaH eka haiN| bhadrabAhusaMhitAke padyameM jo kucha thor3AsA parivartana hai vaha samIcIna mAlUma nahIM hotaa| usakA 'mizra' pada bahuta khaTakatA hai aura vaha yahA~ para kucha bhI artha nahIM rakhatA / yadi use kisI taraha para 'saghaH' kA paryAyavAcaka zabda 'zIghra mAna liyA jAya to aisI hAlatameM 'stvarito' ke sthAnameM 'zcarito' bhI mAnanA par3egA aura tava padya bharameM sirpha eka zabdakA hI anAvazyaka parivartana raha jaaygaa| AtmA vai jAyate putraH putreNa duhitA smaa| tasyAmAtmani tiSThantyAM kathamanyo dhana haret // 9-26 // . dAyabhAga prakaraNakA yaha padya vahI hai jo manusmRtika 9 veM adhyAyameM naM0 130 para darja hai| sirpha usake 'yathaivAtmA tathA putraH ? ke sthAnameM 'AtmA vaijAyate putraH' yaha vAkya banAyA gayA hai| isa parivartanase 'putra apane hI samAna hakadAra hai' kI jagaha ' AtmA nizcayase putrarUpa hokara utpanna hotA hai / yaha artha hogayA hai| kRtvA yajJopavItaM tu pRSThataH kaMThalambitam / vimUtra tu gRhI kuryAdvAmakarNe vratAnvitaH // 1-18 // . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. yaha padya vahI hai jise viTThala nArAyaNa kRta 'Ahika ' meM 'aNgiraa| RSikA vacana likhA hai / sirpha 'samAhitaH ' ke sthAnameM yahA~ para 'vratAnvitaH ' kA parivartana kiyA gayA hai| manusmRtike AThaveM adhyAyameM, lokavyavahArake lie kucha saMjJAoMkA varNana karate hue, likhA hai ki jharokheke bhItara sUryakI kiraNoMke praviSTa honepara jo sUkSma rajaHkaNa dikhalAI dete haiM usako sareNu kahate haiN| ATha basareNuoMkI eka lIsa, tIna lIkhoMkA eka rAjasarSapa, tIna rAjasarSapoMkA eka gaurasarpapa aura chaha gaurasarSapoMkA eka madhyama yava (jau) hotA hai / yathAH-- jAlAntaragate bhAnau yatsUkSma dRzyate rjH| prathamaM tatpramANAnAM trareNuM pracakSate // 132 // jasareNavo'STau vijJeyA likA parimANataH / tA rAjasarpapastisraste trayo gaurasarpapAH // 133 / / sarpapAH paT yavo mdhyH..................| bhadrabAhusaMhitAke kartAne manusmRtike isa kathanameM trasareNuse paramANukA abhiprAya samajhakara tathA rAjasapaMpa aura gaurasarSapake bhedoMko ur3Akara jo kathana kiyA hai vaha isa prakAra hai:- . + yasya bhAgo punarnasyAtparamANuH sa ucyate / / te'STau likSA trayastacca sarSapaste yavo hi SaT // 3-252 // . arthAt-jisakA vibhAga na ho sake usako paramANu kahate haiM / ATha paramANuoMkI eka lIsa, tIna lIkhoMkA eka sarSapa (sarasoMkA dAnA) aura , +isase pahale zlokameM nasarevAdike bhedase hI mAnasaMjJAoMke kathanakI pratijJA, kI gaI hai jisase mAlUma hotA hai ki graMthakartAne trasareNuko paramANu samajhA hai| yathA:-saMsAravyavahArArtha mAnasaMjJA prakathyate / hemaratlAdivastUnAM trasareNvAdibhedataH // 251 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) chaha sarSapoMkA eka jo hotA hai / saMhitAkA yaha saba kathana jainadRSTise bilakula girA huA hI nahIM balki nitAnta, asatya mAlUma hotA hai| isa kathanake anusAra eka jau, asaMkhyAta athavA anaMta paramANuoMkI jagaha, sirpha 144 paramANuoMkA puMja ThaharatA hai, jaba ki manusmRtikA kartA use 432 trasareNuoMke barAbara batalAtA hai / eka trasareNumeM bahutase paramANuoMkA samUha hotA hai / paramANuko jainazAstroMmeM iMdiyagocara nahIM 'mAnA; aisI hAlata hote hue laukika vyavahArameM paramANuke paimAnekA prayoga bhI samucita pratIta nahIM hotA / ina saba bAtoMse mAlUma hotA hai ki graMthakartAne saMjJAoMkA yaha kathana manasmRti yA usake sahaza kisI dUsare graMthase liyA to jarUra hai; parantu vaha usake Azayako ThIka taurase samajha nahIM sakA aura usane paramANukA lakSaNa sAthameM lagAkara jo isa kathanako jainakI raMgata denI cAhI hai usase yaha kathana ulaTA jainake viruddha ho gayA hai aura isase graMthakartAkI sApha mUrkhatA TapakatI hai| satya hai 'muulokaa prasAda bhI bhayaMkara hotA hai| (7) isa saMhitAmeM aneka kathana aise pAye jAte haiM jinheM graMthakartAne vinA kisI nUtana AvazyakatAke ekase adhika vAra varNana kiyA hai aura jinake isa. varNanase na sirpha graMthakartAkI mUDhatA athavA himAkata hI jAhira hotI hai balki sAtha hI yaha bAta aura spaSTa ho jAtI hai ki 'yaha pUrA graMtha kisI eka vyaktikI svataMtra racanA na hokara prAyaH bhinna bhinna vyaktiyoM ke prakaraNoMkA eka beDhaMgA saMgraha mAtra hai| aise kathanoMke kucha namUne isa prakAra haiM: (ka) pahale khaMDake 'prAyazcitta ' nAmaka 10 veM adhyAyameM, eka sthAna para, ye tIna padya diye haiM: paNa dasa bArasa NiyamA paNNArasa hoi tahaya divsehi| khattiya vabhAvissA suddAya kameNa sujjhati // 37 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) kSatriyAsUtakaM paMca viprANAM daza ucyate / vaizyAnAM dvAdazAhena mAsAvitare jane // 38 // yatiH kSaNena zuddhaH syAtpaMca rAtreNa paarthivH| brAhmaNo dazarAneNa mAsArdhenetaro janaH // 39 // ina tInoM padyoM se koI bhI padya 'uktaM ca ' Adi rUpase kisI dUsare vyaktikA pragaTa nahIM kiyA gayA aura na dUsarA padya pahale prAkRta padyakI chAyA hai / to bhI pahale padyameM jisa bAta kA varNana diyA hai vahI varNana dUsare padyameM bhI kiyA gayA hai / donoM padyoMmeM kSatriya, brAhmaNa, vaizya aura zUdroMkI sUtakazuddhikI maryAdA kramazaH pA~ca, dasa, vAraha aura paMdraha dinakI vatalAI hai| rahA tIsarA padya, usameM kSatriyoM aura brAhmaNoMkI zuddhikA to kathana vahI hai jo aparake donoM padyoMmeM diyA hai aura isalie yaha kathana tIsarI vAra AgayA hai, vAkI rahI vaizyoM aura zUdroMkI zuddhikI maryAdA, vaha isameM 15 dinakI batalAI hai, jisase vaizyoMkI zuddhikA kathana pahale donoM padyoMke kathanase viruddha par3atA hai| kyoMki unameM 12 dinakI maryAdA likhI hai| isake sivAya graMthameM ina tInoM padyoMkA graMthake pahale pichale padyoMke sAtha kucha sambaMdha ThIka nahIM baiThatA aura ye tInoM hI padya yahA~ 'uThAU cUlhA' jaise mAlUma par3ate haiN| (sa) dUsare khaMDameM 'tithi ' nAmakA 28 vA~ adhyAya hai, jisameM kula teraha padya haiN| inameMse chaha padya naM0 4, 5, 7, 8,9,10 bilakula ve hI haiM jo isase pahale 'muhUrta' nAmake 27 veM adhyAyameM kramazaH naM0 9, 10, 17, 18, 19, 20 para darja haiN| yahA~ para unheM vyartha hI dubArA rakkhA gayA hai| (ga) dUsare khaMDameM 'virodha ' nAmakA eka 43 vA~, adhyAya bhI hai jisameM kula 63 zloka haiM / ina zlokoMmeM zurUke sAr3he teIsa zlokanaM0 2 se na0 25 ke pUrvArdha taka-bilakula jyoMke tyoM ve hI haiM joM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66) pahale isI saMhale grahayuddha' nAmaka 24veM adhyAya / zurumai Acuke haiM aura unhIM nambaroM para darja haiM / samajhameM nahIM AtA ki jaba donoM adhyAyAMcA viSaya bhinna bhinna thA to phira kyoM eka adhyAyake itane adhika zlokoMko dUsare adhyAyameM phijUla nakala kiyA gyaa| saMbhava hai ki ina donoM viSayoMmeM graMthakartAko paraspara koI bheda hI mAlUma na huA ho / use isa ' virodha ' nAmake avyAyakorasanekI jasarata isa vajahase par3hI ho ki usake nAmacI sUcanA usa viSayasUcImeM kI gaI hai jo isa saMDake pahale anyAyameM lagI huI hai aura jo pahalA adhyAya agale 23-24 adhyAyoMke sAtha kisI dUsare vyaktikA banAyA huA hai, jaisA ki pahale letameM sUcita kiyA jA cukA hai aura isalie graMthakAne isa avyAyameM kucha logoMko 'grahayuddha' prakaraNate aura vAkIko eka yA aneka tAjika graMthoMse uThAkara rakha diyA ho aura isa tarahapara isa adhyAyahI pUrti kI ho / parantu kucha bhI ho, isameM sandeha nahIM ki graMthatIne apane isa kRtyadvArA sarva sAdhAraNa para apanI sAsI mUrkhatA aura himAntakA ijahAra kiyA hai| (gha) isa graMthameM 'svama' nAmakA eka adhyAya naM0 26 hai, jisameM kevala svamakA hI varNana hai aura dUsarA 'nimitta ' nAmakA 30 vA~ adhyAya hai, jisameM svamakA bhI varNana diyA hai| ina donoM anyAyoMmeM svamaviSayaka jo kucha vyana kiyA gayA hai usameM se bahutasA kayana eka dUsarese milatA julatA hai aura ekake hote dUsarA bilakula vyartha aura phijUla mAlUma hotA hai / namUnake taurapara yahA~ donoM adhyAyoMse sirpha "" do do zloka uddhRta kiye jAte haiM: 1-madhuretrivizelane divA vA yasya velani / tatyArthanAzaM niyataM nRtovApyabhinirdizet // 45 // -adhyAya 26.. + isa.24 veM adhyAyaneM kula 43 leka hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) madhuchatraM vizetsva divA vA yasya vezmani / arthanAzo bhavettasya maraNaM vA vinirdizet // 133 // adhyAya 30 3 2 - mUtraM vA kurute strame purISaM vA salohitam / pratibudhyettathA yaca labhate so'rthanAzanam // 52 // - a0 26 purISaM lohitaM svapne mUtraM vA kurute tathA / tadA jAgarti yo matyoM dravyaM tasya vinazyati // 121 // a0 30 1 inase sApha jAhira hai ki graMthakartAne ina donoM adhyAyoMkA svamaMvipayaka kathana bhinna bhinna sthAnoMse uThAkara rakkhA hai aura usameM itanI , yogyatA nahIM thI ki vaha usa kathanako chA~Takara alaga kara detA jo eka bAra pahale AcukA hai / isI taraha para isa graMtha meM ' utpAta' nAmakA eka adhyAya naM0 14 hai, jisameM kevala utpAtakA hI varNana hai aura dUsarA 'RSiputrikA' nAmakA cauthA adhyAya, tIsare khaMDameM hai jisameM utpAtakA pradhAna prakaraNa hai / ina donoM adhyAyoMkA bahutasA utpAtaviSayaka kathana bhI eka dUsare se milatA julatA hai| inake bhI do do namUne isa prakAra haiM:nartanaM jalanaM hAsyaM ulkAlApau nimIlanaM / devA yatra prakurvanti taMtra vidyAnmahadbhayam // 14- 102 // * devA NacaMti jahiM pasinaMti tahaya rovaMtI / jai dhUmaMti calati ya hasaMti vA viviharU hiM / loyassa ditiM mAriM dubhikkhaM tahaya roya pIDaM vA // 4-782 // AraNyA grAmamAyAnti vanaM gaccheti nAgarAH / udati cAtha jalpati tadAraNyAya kalpate // 14-6 // + AraNNayamiga pakkhI gAme Nayarammi dIsade jattha / hohadi NAyaraviNAso paracakkAdo na saMdeho // 4- 56 // * saMskRtachAyAH - devA nRtyaMti yadi prasvedyaMti tathA ca rudanti / yadi dhUmaMti calati ca hasati vA vividharUpaiH // lokasya dadati mArI durbhikSaM tathA rogapIDAM vA // 78 // + saMskRtachAyA:-AraNyakamRgapakSI prAme nagare ca dRzyate yatra / bhaviSyati nagaravinAzaH paracakrAt na saMdehaH // 56 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) isase spaSTa mAlUma hotA hai ki ina adhyAyoMkA yaha utpAtaviSayaka . kathana bhI bhinna bhinna sthAnoMse uThAkara rakkhA gayA hai aura cU~ki ina donoM adhyAyoMmeM bahutasA kathana eka dUsareke viruddha bhI pAyA jAtA'. hai, jisakA digdarzana agale lesameM karAyA jAyagA, isalie ye donoM adhyAya kisI eka vyaktika banAye hue bhI nahIM haiM / graMthakAne unheM jahA~ tahA~se uThAkara binA soce samajhe yahA~ jor3a diyA hai| (8) yadyapi isase pahale letameM aura isa lekhameM bhI Upara, prasaMgAnusAra, asambaddha kathanoMkA bahuta kucha ullekha kiyA jA cukA hai to mI. yahA~ para kucha thor3ese asambaddha kathanoMko aura dikhalAyA jAtA hai, jisase . pAThakoM para graMthakA veDhaMgApana aura bhI adhikatAke sAtha spaSTa ho jAyaH(ka) gaNezAdimunIn sarvAn namati zirasA sadA / nirvANakSetrapUjAdIna muMjatIndrAzca bho nRpa // 36-51 // sarevAdikaM cAnyatilakAlakasaMbhavaM / ityevaM vyaMjanAnAM ca lakSaNaM tatvato nRpa // 38-19 // manuSyeSu bhavecihaM natoraNacAmaraM / siMhAsanAdimattyAntarAjyavihaM bhavenRpa // 39-6 // vidiggatazcordhvagato'dhogato dIpa eva ca / kadAcidbhavati prAyo zeyo rAjan zubho'zubhaH // 3-8-18 // ye cAroM padya kramazaH 1 divyendrasaMpadA, 2 vyaMjana, 3 cihna aura 4 dIpa nAmake cAra alaga alaga adhyAyoMke padya haiM / inameM 'nRpa' aura 'rAjan ' zabdoMdvArA kisI rAjAne sambodhana karake kathana kiyA gayA hai; parantu pahale yaha batalAyA jA cukA hai ki isa saMpUrNa graMthameM kahIM bhI kisI rAjAkA koI prakaraNa yA prasaMga nahIM hai aura na kisI rAjAke prazna para isa graMthakI racanA kI gaI hai, jisako sambodhana karake ye saba : Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (69) vAkya kahe jAte / isalie ye cAroM padya isa graMthameM bilakula asambaddha. tathA anamela mAlUma hote haiM aura sAtha hI isa bAtako sUcita karate haiM ki graMthakartAne ina cAroM payoMhIko nahIM balki saMbhavataH ukta cAroM adhyAyoMko kisI aise dUsare graMtha yA graMthoMse uThAkara yahA~ rakkhA hai jahA~ ukta graMya yA graMthoMke kIAne unheM apane apane prakaraNAnusAra diyA hogA / mAlUma hotA hai ki saMhitAke kartAke dhyAnameM hI ye sambodhana pada nahIM Aye / athavA yoM kahanA cAhie ki usameM inake sambaMdhavizeSako samajhanekI yogyatA hI nahIM thii| isa lie usane unheM jyoMkA tyoM nakala kara diyA hai| (sa) isa graMthake tIsare saMDameM 'navagrahastuti ' nAmakA sabase pahalA adhyAya hai / antima vaktavyameM bhI isa adhyAyakA nAma 'grahastuti' hI likhA hai; parantu isa sAre adhyAyakA pATha kara jAne para, jisameM kula 15 padya haiM, grahoMkI stutikA isameM kahIM bhI kucha patA nahIM hai| isakA pahalA padya maMgalAcaraNa aura pratijJAkA hai, jisameM 'grahazAnti pravakSyAmi' isa vAkyake dvArA grahoMkI stuti nahIM balki zAntike kathanakI pratijJA kI gaI hai +1dUsare padyameM grahoM (khecaroM) ko 'jainendra' batalAyA hai aura unake pUjanakI preraNA kI hai / isake bAda cAra padyoMmeM tIrthakaroM aura grahoMke nAmokA mizraNa hai / ye cAroM padya saMskRta sAhityakI dRSTise bar3e. hI vilakSaNa mAlUma hote haiM / inase kisI yatheSTa AzayakA nikAlanA bar3he buddhimAnakA kAma hai * / sAtaveM padyameM khecaroM sahita jineMdroMke pUjanakI preraNA hai| AThaveM padyameM grahake nAma diye haiM aura unheM 'jina , +'zAnti' nAmakA eka dUsarA adhyAya naM0 10 isa tIsare khaMDameM alaga diyA hai, jisameM 'grahazAnti' kA bahuta kucha vistArake sAtha varNana hai / yaha anyAya grahazAMtikA nahIM hai| * ukta cAroM padya isa prakAra haiM, jinakA artha pAThakoMko kisI saMskRtaH jAnanevAlese mAlUma karanA cAhie:-- Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) 'bhagavAnakI pUjA karanevAle batalAyA hai / isake bAdake do payoMmeM likhA hai ki " jo koI jineMdrake sanmukha grahoM ko prasanna karaneke lie ' namaskArazata ' ko bhaktipUrvaka 105 bAra japatA hai ( usase kyA hotA hai ? yaha kucha nahIM batalAyA ) / pA~caveM zrutakevalI bhadravAhune yaha saba kathana kiyA hai / vidyAnuvAda pUrvakI grahazAMtividhi kI gaI / " yathA: jinAnAmaprato yohi grahANAM tuSTihetave / namaskArazataM bhaktyA japedaSTottaraM zataM // 6 // bhadrabAhuruvAceti paMcamaH zrutakevalI | vidyAnuvAdapUrvasya grahazAMtividhiH kRtaH // 10 // - 11 veM padyameM yaha batalAyA hai ki jo koI nitya prAtaH kAla uThakara vighnoMkI zAMtike lie par3he ( kyA par3he ? yaha kucha sUcita nahIM kiyA) usakI vipadAyeM nAza ho jAtI haiM aura use sukha milatA hai| isake bAda eka padyameM grahoMkI dhUpake, dUsaremeM grahoM kI samidhike aura tIsare meM sapta dhAnyoMke nAma diye haiM aura antima padyameM yaha batalAyA hai| ki kaise yajJake samAna koI zatru nahIM hai | adhyAya ke isa saMpUrNa paricayase pAThaka bhale prakAra samajha sakate haiM ki ina saba kathanoMkA prakRta viSaya ( grahastuti ) se kahA~ taka sambandha hai aura ApasameM bhI ye saba kathana kitane eka dUsarese sambaMdhita aura sugaThita mAlUma hote haiM ! Azcarya hai ki aise asambaddha kathanoMko bhI bhadrabAhu zrutakevalIkA vacana batalAyA jAtA hai / 1 te padmaprabhasya mArteDazcaMdracaMdraprabhasya ca / vAsupUjyasya bhUputro vudhepyaSTajinezvarAH // 3 // vimalAnantadharmANa: zAMtikuMthurnabhistathA / vardhamAna jineMdrasya pAdapadme vudhaM nyaset // 4 // vRSabhA jitasupArzvazcAbhinaMdanazItalau / sumatiH saMbhavaH, svAmIzreyAMsazca vRhaspateH // 5 // suvidheH kathitaH zukraH suvratasya zanaizvara / neminAtho -bhavedrAhoH ketuH zrImallipArzvayoH // 6 // " 1 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) (ga) tIsare khaMDa meM 'zAsti' nAmake pA~caveM adhyAyakA prAraMbha karate hue sabase pahale nimra likhita zloka diyA hai: grahastutiH pratiSThA ca mUlamaMtra piMputrike / zAsticakre kriyAdIpe phalazAntI dazottare // 1 // yaha zloka vahI hai jo, uttara khaMDhake dasa adhyAyoMkI sUcI pragaTa karatA huA, antima vaktavyameM naM0 5 para pAyA jAtA hai aura jisakA pichale lekhameM ullekha hocukA hai / yahA~ para yaha zloka bilakula asambaddha mAlUma hotA hai aura graMthakartAkI unmattadazAko sUcita karatA hai / sAtha hI isase yaha bhI pAyA jAtA hai ki ' antima vaktavya , antimakhaMDa ke antameM nahIM banA balki vaha kula yA usakA kucha bhAga pahalese gar3hA jAcukA thA / tabahI usake ukta vAkyakA yahA~ itane pahalese avatAra hosakA hai| isa zloka ke Age prAkRtake 11 paryA meM saMskRtachAyAsahita isa adhyAyakA jo kucha varNana kiyA hai vaha pahale padyako chor3akara jisameM maMgalAcaraNa aura pratijJA hai, kisI yakSakI pUjAse uThAkara rakkhA gayA hai aura usakI 'jayamAla' mAlUma hotA hai / * (gha) tIsare khaMDake 9 veM adhyAyameM grahacArakA varNana karate hue ' zanezvaracAra' ke sambaMdhameM jo paya diyA hai vaha isa prakAra hai: - zanaizvaraM cAramidaM ca bhUmipoyo vetti vidvAnnibhRto yathAvat / sapUjanIya bhuvi labdhakIrtiH sadA sahAyeva hi divyacakSuH // 43 // . * maMgalAcaraNake bAdakA padya nimna prakAra hai aura anta meM ' ghattA " ke *bAda mai nimmala hou...' ityAdi eka padya diyA hai: - " cAraNAvAsa kailAsa sailAsio, kiMNarIveNuvINANItosio / sAmavaNNo sauNNo pasaNNo suho, Ai devANa devAhi pammI muho // 3 // " Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) isa padyameM zanaizcaracArakA kucha bhI varNana na dekara sirpha usa vijJAna rAjAkI prazaMsA kI gaI jo zanaizcaracArake ' isa kathana ' ko jAnatA hai / parantu isase yaha mAlUma na huA ki zanaizcaracArakA vaha kathana kaunasA hai jisakA yahA~ 'idaM' (isa) zabdase grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki adhyAya bharameM isa padyase pahale yA pIche isa viSayakA koI bhI dUsarA padya nahIM hai jisase isa 'iMda' zabdakA sambaMdha ho sake / isalie yaha paya yahA~para bilakula asambaddha aura anarthaka mAlUma hotA hai| graMthakAne ise dUsare saMDake 'zanaizcara-cAra' nAmake 16 veM adhyAyase uThAkara raksA hai jahA~para yaha ukta adhyAyake antameM darja hai| isI taraha para grahAcArasambandhI adhyAyoMke prAyaH antima padya haiM aura vahIM uThAkara yahA~ ravakhe gaye haiM / nahIM mAlUma graMthakartAne aisA karake apanI mUrkhatA pragaTa karaneke sivAya aura kaunasA lAbha nikAlA hai| (Ga) pahale khaMDameM ' prAyazcitta' nAmakA dasavA~ adhyAya hai / isa adhyAyake zurUmeM, pahale kucha gadya dekara 'idaM prAyazcittaprakaraNamArabhyate ' isa vAkyake bAda, ye tIna padya diye haiM; aura inake Age baratanoMkI zuddhi AdikA kathana hai: yathAzuddhi vrattaM dhRtopAsakAcArasUcitam / bhogopabhoganiyanaM digdezaniyati tathA // 1 // . anarthadaMDaviratiM tyA nityaM vrataM kramAt / ahaMdAdInamaskRtya caraNaM gRhamedhinAm // 2 // kathitaM muninAyena zrutvA tacchAvayedamUn / pAyAdyatikulaM natvA punadarzanamastviti // 3 // . ina tInoM padyoMkA adhyAyake pahale pichale kathanase prAyaH kucha bhI sambaMdha nahIM hai| tIsare padyakA uttarArdha bhI zeSa padyoMke sAtha asaMgata jAna par3atA hai| isalie ye padya yahA~para asaMbaddha mAlUma hote haiN| inameM likhA hai ki-' upAsakAcArameM kahe hue bhogopabhogaparimANa vratako Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (73) digvirati, dezavirati tathA anarthadaMDavirati nAmake vratoMko aura taise hI anya nityavatoMko kramazaH yathAzakti dhAraNa karake aura arhatAdikakonamaskAra karake muninAthane gRhasthoMke cAritrakA varNana kiyA hai / usako sunakara unheM sunAve, rakSA kare, yatikulako namaskAra karake phira darzana hove, isa prakAra / ' isa kathanakI anya bAtoMko chor3akara, muninAthane upAsakAcArameM kahe hue zrAvakoMke vratoMko dhAraNa kiyA, aura vaha bhI pUrA nahIM, yathAzakti! taba kahIM gRhasthoMke cAritrakA varNana kiyA, yaha bAta bahuta saTakatI hai aura kucha banatI huI mAlUma na hokara asamaMjasa pratIta hotI hai| jainasiddhAntakI dRSTise munIzvaroMko zrAvakoMke vratoMke dhAraNa karanekI koI jarUrata nahIM hai / ve apane mahAvatoMko pAlana karate hue gRhasthoMko unake dharmakA saba kucha upadeza de sakate haiM / nahIM mAlUma maMyakartAne kahA~ kahA~ke padoMko ApasameM jor3akara yahA~ para yaha asamaMjasatA utpanna kI hai / parantu ise chor3ie aura eka nayA dRzya dekhie / vaha yaha hai ki, isa adhyAyameM aneka sthAnoM para kIr3I, bIr3A, tAmbUla bIr3A, khaTIka, camAra, mocI, Dhohara, kolI, kaMdI, jimana, khAtI, sonAra, ThaTherA, chIpI,, telI, nAI, DoMba, buruDa aura maniyAra ityAdi bahutase aise zabdoMkA prayoga pAyA jAtA hai jinakA hindI Adi dUsarI bhASAoMke sAtha sambaMdha hai| saMskRta graMthameM saMskRta vAkyoMke sAtha isa prakArake zabdoMkA prayoga bahuta hI khaTakatA hai aura inakI vajahase yaha sArA adhyAya bar3A hI vilakSaNa aura beDhaMgA mAlUma hotA hai / namUneke taura para aise kucha vAkya nIce uddhRta kiye jAte haiM: 1-" cADAlakalAlacamAramocIDoharayogikolIkaMdInAM gRhe jimana-itara samAcAra karoti tasya prAyazcitta...mokalAbhiSekAH viMzati...vIr3A 100 / " 2-"aSTAdazaprakArajAtimadhye sAlimAlItalItavIsUtradhAra-khAtIsonAra-uTherAmakAraparothaTalIpInAI-vadhurudhagaNImanI yAracitrakAra ityAdayaH prakArA eteSAM' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) gRhe bhuMkta samAcAraM karoti tasya prAyazcittaM upavAsA 9, ekabhakkAni 3...... tAmbUla vIr3A 400 / mAlUma hotA hai ki graMthakartAne yaha saba kathana kisI aise hI khicar3I graMthase uThAkara rakkhA hai aura use isako zuddha saMskRtakA rUpa denA nahIM AyA / isase pAThaka graMthakartAkI saMskRtasambaMdhinI yogyatAkA bhI bahuta kucha anubhava kara sakate haiN| isa taraha para yaha graMtha idhara udharake prakaraNoMkA eka veDhaMgA saMgraha hai| graMthakartA yaha saba saMgraha kara to gayA, parantu mAlUma hotA hai ki bAdako kisI ghaTanAse use isa bAtakA bhaya jarUra huA hai ki kahIM merI yaha saba pola sarvasAdhAraNa para sula na jAya / aura isa lie usane isa graMtha para, apane antima vaktavyameM, yaha AjJA car3hA dI hai ki, 'yaha saMhitA (bhaTTArakakI gaddI para baiThanevAle ) AcAryake sivAya aura kisIko bhI na dI jAya / mithyAdRSTi aura muDhAtmAko denese lopa ho jAyagA / Ageke loga pakSapAtI hoNge| yaha saMhitA samyakadRSTi mahAsUri (bhaTTAraka ) ke hI yogya hai, dUsareke yogya nahIM hai / ' yathA: saMhiteyaM tu kasyApi na deyA sUribhivinA // 15 // mithyAvine ca mUDhAya dattA dharma vilupati / pakSapAtayutAzcAne bhaviSyati janAH khalu // 16 // eSA mahAmaMtrayutA suprabhAvA ca sNhitaa| samyagdRzo mahAsUreyogyeyaM nAparasya ca // 17 // pAThakagaNa ! dekhA, kaisI vilakSaNa AjJA hai ! dharmake lopa ho jAnekA kaisA adbhuta siddhAnta hai ! kaisI anokhI bhaviSyavANI kI gaI hai ! aura kisa prakArase graMthakartAne apane mithyAtva, mUr3hatA aura pakSapAta para paradA DAlaneke lie dUsaroMko mithyAdRSTi, mUr3ha aura pakSapAtI ThaharAyA hai !! sAmpradAyika moha aura bezaramIkI bhI hada ho gaI !!! parantu kucha bhI ho, isa AjJAkA itanA pariNAma jarUra nikalA hai ki samAjameM isa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) sahitAkA adhika pracAra nahIM ho sakA / aura yaha acchA hI huaa|ab jo loga isa saMhitAkA pracAra karanA cAhate haiM, samajhanA cAhie ki, ve aMthakartAka ukta samasta kUTa, jAla aura ayuktAcaraNake poSaka tathA anumodaka hI nahIM vAlka bhadrabAhuzrutakevalIkI yogyatA aura unake pavitra nAmako baTTA lagAnevAle haiM / agale lekhameM, viruddha kathanoMkA ullekha karate hue, yaha bhI dikhalAyA jAyagA ki graMthakartAne isa saMhitAke dvArA apane kisI kutsita Azayako pUrA karaneke lie logoMko mArgabhraSTa (gumarAha ) aura zraddhAnabhraSTa karanekA kaisA nIca prayatna kiyA hai / 15-11-16. . isa graMthameM nimitta aura jyotiSa Adi saMbaMdhI phalAdezakA jo kucha varNana hai yadi usa saba para bArIkIke sAtha-sUkSma-dRSTise-vicAra kiyA jAya aura use siddhAntase mIlAna karake dikhalAyA jAya, to isameM saMdeha nahIM, ki viruddha kathanoMke Dherake Dhera laga jAya~ / parantu jaina-samAja abhI itane bArIka tathA sUkSma vicAroMko sunane aura samajhaneke lie taiyAra nahIM hai, aura na eka aise graMthake lie itanA adhika prayAsa aura parizrama karanekI koI jarUrata hai, jo pichale lekhoM dvArA bahuta spaSTa zabdoMmeM vikrama saMvat 1657 aura 1665 ke madhyavartI samayakA banA huA hI nahIM balki idhara udharake prakaraNoMkA eka beDhaMgA saMgraha bhI siddha kiyA jA cukA hai / isa lie Aja isa lekhameM, phalAdeza-sambaMdhI sUkSma vicAroMko chor3akara, bahuta moTerUpase viruddha kathanoMkA digdarzana karAyA jAtA hai / jisase aura bhI jainiyoMkI kucha thor3I bahuta A~kheM khuleM, unakA sAmpradAyika moha TUTe aura unakI aMdhI zraddhA dUra hokara unameM sadasadvivekavatI buddhikA vikAza ho sake: Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (76) pUrvApara viruddh| (1) pahale khaMDake tIsare adhyAya, daMDake svarUpakA varNana karate hue, likhA hai ki "hA-mA-dhikArabhedazca vAgdaMDaH prathamo mtH| dvitIyo dhanadaMDazca dehadaMDastRtIyakaH // 242 / / turIyo jJAtidaMDazca deyAH kRtyAnusArataH / doSAnusAratazcaiva caturvarNebhya eva ca // 243 // AptazrIAdidevena prathamo daMDa udRtaH / vAsupUjyo dvitIyaM ca tRtIyaM SoDazastathA // 244 // turIyaM vardhamAnastu prokavAnadya paMcame / kAle doSAnusAreNa dIyate sarvabhUmipaiH // 245 // arthAt-daMDa cAra prakArakA hotA hai| pahalA vAgdaMDa, jisake hA, mA, aura dhikkAra aise tIna bheda haiM; dUsarA dhanadaMDa, tIsarA dehadaMDa (vadhabandhAdirUpa) aura cauthA jJAtidaMDa (jaaticyutaadiruup)| ye saba daMDha aparAdhoM aura kRtyoMke anusAra cAroM hI vargoM ke lie prayukta kiye jAneke yogya haiM / inameMse pahale daMDake praNetA bhagavAna zrIAdinAtha (RSamadeva), dUsareke bhagavAn vAsupUjya, tIsareke 16 veM tIrthakara zrIzAMtinAtha aura cauthe daMDake praNetA zrIvardhamAna svAmI hue haiN| Ajakala pA~caveM kAlameM saMpUrNa rAjAoMke dvArA ye sabhI daMDa aparAdhoMke anusAra prayukta kiye jAte haiM / isa kathanase aisA sUcita hotA hai ki, tIsare kAlake antase prAramaM hokara, caturtha kAlameM yaha cAra prakArakA daMDavidhAna uparyukta alaga alaga tIrthaMkaroMke dvArA saMsArameM pravartita huA hai| parantu vAstavameM aisA huA yA nahIM, yaha abhI nirNayAdhIna hai aura usa para vicAra karanekA isa samaya avasara nahIM hai| yahA~ para maiM sirpha itanA batalA denA jarUrI samajhatA hU~ ki daMDapraNayana-saMbandhI yaha saba Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (77) tihAsika dRTisa ) meM yA alakha nahIM hai / hA hai ki kathana aitihAsika dRSTise kucha satya pratIta nahIM hotA / zrIguNabhadrAcAryakRta mahApurANa ( uttarapurANa) meM yA usase pahaleke bane hue kisI mAnanIya prAcIna jainagaMthameM bhI isakA koI ullekha nahIM hai / hA~, bhagavajinasena praNIta AdipurANameM itanA kathana jarUra milatA hai ki jaSabhadevane hA-mA-dhikkAra lakSaNavAlA vaha vAcika daMDa pravartita kiyA thA jisako unase pahaleke kulakara (manu) jArI kara cuke the aura isa lie jo unake avatArase pahale hI bhUmaMDala para pracalita thA / sAtha hI, ukta graMthameM yaha bhI likhA huA milatA hai ki RSabhadevake putra bharata cakravartIne vadha-vandhAdilakSaNavAle zArIrika daMDakI bhI yojanA kI thI / jisase paurANika dRSTikI apekSA yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki tIsare zArIrika daMDakA praNayana zAntinAthase bahuta pahale prAyaH RSabhadevake samayameM hI ho cukA thA / yahA~ pAThakoMko yaha jAnakara Azcarya hogA ki AdipurANakA yaha saba kathana saMhitAke 'kevala kAla ' nAmaka 34 x veM adhyAyameM bhI pAyA jAtA hai / parantu ina saba bAtoMko chor3ie, aura saMhitAke isa nimna vAkya para dhyAna dIjie, jisameM ukta kathanase Age aparAdhoMke cAra vibhAga karake pratyakeke daMDa vidhAnakA niyama batalAte hue likhA hai ki-'vyavahArameM vAgdaMDa, corIke kAmameM dhanadaMDa, bAlahatyAdikameM dehadaMDa aura dharmake lopameM jJAti daMDakA prayoga honA caahie|' nyathA:*yayA: zArIra daMDanaM caiva vadha-bandhAdilakSaNam / nRNAM prabaladoSeNa bharatena niyojitam // 216 // + jisakA eka padya isa prakAra hai:- " hAmAdhignItimArgoko'sya putro bharato'prajaH / cakrI kulakaro jAto vadha-bandhAdidaMDabhRt // 120 // " 1 isa adhyAyakI zadvaracanAse mAlUma hotA hai ki vaha prAyaH mAdipurANa parase use dekhakara klAyA gayA hai| - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78 " vyavahAre tu prathamo dvitIyaH stainykrmnni| - tRtIyoM vAlahatyAdau dharmalope'ntimaH smRtH|| 247 // daMDavidhAnakA yaha niyama jagatkA zAsana karaneke lie kahA~ taka samucita aura upayogI hai, isa vicArako chor3akara, jisa samaya hama isa niyamako sAmane rakhate hue isI khaMDake agale daMDavidhAna-saMbaMdhI adhyAyoMkA pATha karate haiM usa samaya mAlUma hotA hai ki graMthakartA mahAzayane sthAna sthAna para svayaM hI isa niyamakA ullaMghana kiyA hai| aura isa lie. unakA yaha saMpUrNa daMDa-viSayaka kathana pUrvIpara-virodha-doSase dUSita hai| sAtha hI, zrutakevalI jaise vidvAnoMkI kIrtiko kalaMkita karanevAlA hai| udAharaNake taura para yahA~ usake kucha namUne dikhalAye jAte haiM: "hAmAkArau ca.daMDo'nyaiH paMcabhiH sampravartitaH / paMcamistu tataH zeSerthImAdhikAralakSaNaH // 3-215 // " kUpAdrajju ghaTaM vanaM yo hrestainykrmnnaa| kazAviMzatibhistADyaH punImAdvivAsayet // 7-12 // isa padyameM kue~ parase rassI, ghar3A tathA vana curAnevAleke lie 20. cAbukase tAr3ita karane aura phira grAmase nikAla denekI sajA tajavIja kI gaI hai| pAThaka soceM, yaha sajA pahale niyamake kitanI viruddha hai aura sAtha hI kitanI adhika sakhta hai ! ukta niyamAnusAra corIke isa aparAdhameM dhanadaMDa (jurmAnA) kA vidhAna honA cAhie thA, dehadaMDa yA nivAsanakA nhiiN| " kulInAnAM narANAM ca haraNe vAlakanyayoH / tathAnupamaratnAnAM cauro baMdigrahaM vizet // 7-16 // yena yajJopavItAdikRte sUtrANi yo haret / saMskRtAni napastasya mAsaikaM baMdhake nyaset // 2 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavisamAna bhI prANiyA (79) ina donoM padyoMmeM cAreke lie baMdigraha (jelakhAnA) kI sajA batalAI gaI hai| pahale padyameM yaha sajA kulIna manuSyoM, vAlaka-bAlikAoM aura uttama ratnoMko curAneke aparAdharme tajavIja kI gaI hai| dUsare padyameM likhA hai ki jo yajJopavIta (janeU) Adike lie saskRta kiye hue sUtake DoroMko curAtA hai, rAjAko cAhie ki use eka mahIne taka kaidameM rakkhe / corIke kAmameM dhanadaMDakA vidhAna na karake yaha daMDa tajavIja karanA bhI upayukta niyamake viruddha hai| " kezAn grIvo ca nRpaNaM krodhAgRhAti yaH zaThaH / daMgyate svarNaniSkeNa prANighAtAbhilolupaH // 6-20 // tvambhettA tu zatairdevyaH grAmaNo'samacyAvane / zatadvayena danyaH syAtturmAsApakarSakaH // -21 // ina donoM padyoMmeM prANighAtakI icchAse krodhameM Akara dUsareke keza, gardana aura aMDakoza pakar3anevAle vyaktiko, tathA tvacAkA bheda karanevAle, raktapAta karanevAle aura mAMsa ukhAr3anevAle brAhmaNako zArIrika daMDakA vidhAna na karake dhanadaMDakA vidhAna kiyA gayA hai / yaha bhI uparyukta niyamake viruddha hai / isake Age tIna padyoMmeM, udyAnako jAte hue kisI vRkSakI chAla, daMDa, patra yA puSpAdikako tor3a DAlane athavA naSTa kara DAlaneke aparAdhameM dhanadaMDakA vidhAna na karake. 'pravAsyo vRkSabhedakaH' isa padake dvArA vRkSa tor3a DhAlanevAleke lie dezase nikAla denekI sajA tajavIja kI hai| yaha sajA uparyukta niyamase kahA~ taka sambaMdha rakhatI hai, ise pAThaka svayaM vicAra sakate haiN| "yezyaH zUdro'thavA kATadhAtunirmita Asane / kSatriyadvijayormohAddA copavizettadA // 6-17 // kazAviMzatimirpazyaH paMcAzadbhizva tAjyate / zUdraH punastu satA-(1)mAsanaM ko'pina zrayet // -18 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) dRSTyA mahAntaM yo doniSThIvati hasecca vA / caturvarNeSu yaH kazcidaMcyate daza rAjataiH / / -19 // " ina payoM se pahale do padyoMmeM likhA hai ki 'yadi kSatriya tathA brAhmaNake Asana para koI vaizya athavA zadra baiTha jAya to vaizyako 20 aura zUdrako 50 cAbukakI sajA denI cAhie! tIsare padyameM kisI bhI varNake usa vyAktike lie dhanadaMDakA vidhAna kiyA gayA hai jo kisI mahAna puruSako dekhakara ha~satA hai athavA ghRNA prakAza karane rUpa thUkatA hai| uparyukta niyamAnusAra ina donoM prakArake kRtyoMke lie yadi koI daMDavidhAna ho sakatA thA to vaha sirpha vAgdaMDa thA / kyoMki Asana para baiThane aura ha~sane Adi kRtyoMkA corI Adi aparAdhoMmeM samAveza nahIM ho sakatA / parantu yahA~ para aisA vidhAna nahIM kiyA gayA; isa lie yaha kathana bhI pUrvApara-virodha-doSase dUSita hai| " mUrkhaH sArathireva syAdhugyasthA daMDabhAginaH / bhUpaH paNazataM lAlA hAnimIzaM ca dApayet // 6--35 / / isa padyameM, mUrkha gAr3IvAnake kAraNa gAr3Ise kisIko hAni pahu~cane para, gAr3ImeM baiThe hue una strI-puruSoMko bhI dhanadaMDakA pAtra ThaharAyA hai jo becAre usa gAr3Ike svAmI nahIM hai aura na jinako ukta gAr3IvAnake mUrkha yA kuzala honekA koI jJAna hai / samajhameM nahIM AtA ki ukta niyamake anusAra gAr3ImeM baiThe hue aise musAphiroMko kaunase aparAdhakAH aparAdhI mAnA jAya? astu; isa prakArake viruddha kathanoMse isa graMthake kaI adhyAya bhare hue haiM / mAlUma hotA hai ki graMthakartAko idhara udharase vAkyoMko uThA-. kara rakhane meM Age pIcheke kathanoMkA kucha bhI dhyAna nahIM rahA; aura isase usakA yaha saMpUrNa daMDa-viSayaka kathana kucha acchA vyApaka aura silasile cAra bhI nahIM bana skaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (81) (2) dUsare khaMDake 'utpAta' nAmaka 14 veM adhyAyameM likhA hai ki, yadi bAje binA bajAye hue svayaM bajane lageM aura vikRta rUpako. dhAraNa kareM to kahanA cAhie ki chaThe mahIne rAjA baddha hogA (baMdigRhameM par3egA) aura aneka prakArake bhaya utpanna hoMge / yathAH " anAhatAni tUryANi nadanti vikRti yathA / paTe mAse nRpo baddho bhayAni ca tadA dizet // 165 // paraMtu tIsare khaMDake ' RpiputrikA ' nAmaka cauthe adhyAyameM isI utpAtakA phala pA~caveM mahIne rAjAkI mRtyu honA likhA hai| yathA __ " aha gaMditarasaMkhA pati aNAhayA viphuTaMti / ____maha paMcamammi mAse garavaimaraNaM ca NAyan // 93 / / * isase sApha pragaTa hai ki ye donoM paya pUrvAparavirodhako liye hue haiM aura isa lie inakA nirmANa kisI kevalI dvArA nahIM huaa| sAtha hI, isase yaha bhI sUcita hotA hai ki ye donoM padya hI nahIM balki saMbhavataH ye donoM adhyAya hI bhinna bhinna vyaktiyoM dvArA race gaye haiN| (3) bhadrabAhusaMhitAke 'caMdracAra ' nAmaka 23 veM adhyAyameM likhA hai ki 'zveta, rakta, pIta tathA kRSNa varNakA caMdramA yathAkrama apane varNavAleko (kramazaH brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdrako) sukhakA denebAlA aura viparIta varNake lie bhayakArI hotA hai / yathAH kheto raphazca pItazca kRSNazcApi yathAkramaM // savarNa mukhadacandro viparItaM bhayAvahaH // 16 // parantu tIsare khaMDake usI RSiputrikA ' nAmake cauthe adhyAyameM yaha batalAyA hai ki 'samAnavarNakA caMdramA samAna varNavAleko bhaya aura * saMskRtacchAyAH 'atha naMditUrakhA nadanti anAhatAH sphuTati / atha paMcame mAse narapatimaraNaM ca jJAtavyaM // 93 // - - - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) pIDAkA denevAlA hotA hai' 'kRSNa caMdramA zUdroMkA vinAza karatA hai' yathAH-- " samavaNNo samavaNNaM bhayaM ca pIDaM tahA nnivedehi| . lakkhArasappayAso kuNadi bhayaM savvadesesu // 36 // . kiNho suddaviNAsai......"caMdo // 38 // caMdraphalAdeza-sambaMdhI yaha kathana pahale kathanake vilkula viruddha hai-vaha sukha honA kahatA hai to yaha duHkha honA batalAtA hai-samajhameM nahIM AtA ki aisI hAlatameM kauna buddhimAn ina kathanoMko kevalI yA zrutakevalIke vAkya mAnegA? vAstavameM aise pUrvIpara-viruddha kathana kisI bhI kevalIke vacana nahIM ho skte| astu| ye to hue pUrvApara-viruddha kathanoMke. namUne / aba Age dUsare prakArake viruddha kathanoMko liijie| mithyA kriyaayeN| (4) saMhitAke dvitIya khaMDa-viSayaka adhyAya naM. 27 meM likhA hai ki 'prIti' aura 'suprIti / ye do kriyAyeM putrake janma hone para karanI caahie| sAtha hI, janmase pahale 'puMsavana' aura 'sImanta ' nAmakI dUsarI do kriyAoMke karanekA bhI vidhAna kiyA hai / yathAH "garbhasya tritaye mAse vyakta puMsavanaM bhavet / garne vyakta tRtIye cecaturthe mAsi kArayet // 139 // atha SaSThASTame mAsi sImantavidhirucyate / kezamadhye tu garmiNyAH sImA siimntmucyte|| 142 // / putrasya janmasaMjAtau prItisuprItike kriye| priyodbhavazca sotsAhaH kartavyo jAtakarmaNi // 149 // parantu bhagavajinasenapraNIta AdipurANameM garbhAdhAnase nirvANa paryaMta 53 kriyAoMkA varNana karate hue, jinameM ukta 'puMsavana' aura 'sImantA. 1 garbhavatIke kezoMkI racanA-vizeSamA~ga upAr3anA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmakI kriyAyeM nahIM, haiM, likhA hai ki prIti' kriyA garbhase tIsare mahIne aura suprIti kriyA pA~cave mahIne karanI caahie| sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki ukta 53 kriyAoMse bhinna jo, dUsare logoMkI mAnI huI, garbhase maraNa takakI kriyAyeM haiM ve samyak kriyAyeM na hokara mithyA. kriyAyeM samajhanI cAhie / yathAH " garbhAdhAnAtparaM mAse tRtIye saMpravartate / prItirnAmi kiyA prItairyA'nuSTeyA dvijanmabhiH // 38.77 AdhAnAtpaMcame mAsi kriyA suprItiriSyate / yA suprItaH prayoktavyA paramopAsakavataiH / / -80 // kriyA garbhAdikA yAstA nirvANAntAH puroditAH / bhAdhAnAdismazAnAntA na tAH samyakriyA matAH 39-25 // isase sApha jAhira hai ki saMhitAkA ukta kathana AdipurANake kathanase viruddha hai| aura usakI 'puMsavana' tathA 'sImaMta' nAmakI donoM kriyAyeM bhagavanjinasenake vacanAnusAra mithyA kriyAyeM haiM / vAstavameM ye donoM kriyAyeM hindu dharmakI kriyAyeM ( saMskAra ) haiN| hinduoMke dharmagraMthoMmeM inakA vistArake sAtha varNana pAyA jAtA hai| puMsavana sambaMdhI kriyAkA abhiprAya unake yahA~ yaha mAnA jAtA hai ki isake kAraNa garbhiNIke garbhase lar3akA paidA hotA hai / parantu jainasiddhAntake anusAra, isa prakArake saMskArase, garbhameM AI huI lar3akIkA lar3akA nahIM bana sktaa| isa lie jainadharmase isa saMskArakA kucha sambaMdha nahIM hai| daMDameM muni-bhojana-vidhAna / , (5) isa saMhitAke prathama khaMDameM 'prAyazcitta' nAmakA ekaH adhyAya hai, jisake do bhAga haiM-pahalA padyabhAga aura dUsarA gayabhAga / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (84) padyabhAgameM, vyabhicArakA daMDa-vidhAna karate hue, eka sthAna para ye cAra padya diye haiM: "mAtA mAtAnujA jyeSThA liMginI bhaginI snussaa| cANDAlI bhrAtRpatnI ca mAtulI gotrajAthavA // 28 // sakRdbhAntyAtha darpAdvA sevitA durjaneritA / prAyazcittopavAsAH syustriMzattacchIrSamuMDanam // 39 // tIrthayAtrAzca paMcaiva mahAbhiSekapUrvakam // kRtvA nityArcanAyAzca kSetraM ghaMToM vitIrya ca // 30 // bhojayenmunimukhyAnAM saMgha dvizatasaMmita / vakhAbharaNatAmbUlabhojanaH zrAvakAn bhajet // 31 // ina payoMmeM likhA hai ki yadi eka bAra bhramase athavA jAna bUjhakara apanI mAtA, mAtAkI choTI bar3I bahina, liMginI ( AryikAdika ), bahina, putravadhU, cAMDAlI, bhAIkI strI, mAmI athavA apane gotrakI kisI dUsarI strIkA sevana ho jAya to usake prAyazcittameM tIsa upavAsa karane cAhie, usa strIkA sira muMDanA cAhie, mahAbhiSeka pUrvaka pA~ca tIrthayAtrAyeM karanI cAhie, nityapUjanake lie bhUmi tathA ghaMTA vitaraNa karanA caahie| aura yaha saba kara cukaneke bAda, pradhAna muniyoMke dose saMkhyA pramANa saMghako bhojana khilAnA caahie| sAtha hI, zrAvakoMko vastrAbhUSaNa, tAmbUla aura bhojanase saMtuSTa karanA cAhie / isa daMDavidhAnameM, anya.bAtoMko chor3akara, doso muniyoMko bhojana karAnekI bAta bar3I hI vilakSaNa hai / jainiyoMke caraNAnuyoga tathA prAcIna yatyAcAra-viSayaka graMthoMse isakA jarA bhI mela nahIM hai / jina jaina muniyoMke viSayameM likhA hai ki ve udgamAdika jhyAlIsa doSoM tathA 32 aMtarApyoMko TAlakara zuddha AhAra lete haiM, kisIkA nimaMtraNa svIkAra nahIM karate aura yaha mAlUma ho jAne para, ki bhojana unake uddezyase taiyAra kiyA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai, dAtArake gharase vApisa cale jAte haiM unake lie daMDa svarUpa, prastuta kiyA huA aura khAsa unhIMke uddezyase taiyAra kiyA huA isa prakArakA bhojana kabhI vidheya nahIM ho sktaa| isa lie daMDa vidhAnakA yaha niyama.jainadharmakI nItike viruddha hai / sAtha hI, isakA anuSThAna bhI prAyaH azakya jAna par3atA hai / bahuta saMbhava hai ki isa daMDa-vidhAnameM usa samayake bhaTTArakoMkA, jo apane Apako munimukhya mAnate the aura jinakA thor3A bahuta paricaya isa lekhameM Age calakara diyA jAyagA, kucha svArtha chipA huA ho / parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, yaha kathana jainadharmakI dRSTise viruddha avazya hai / jainadharmake prAyazcitta graMthoMmeM zrInandananyAcAryake ziSya gurudAsAcAryakA banAyA huA 'prAyazcittasamuccaya ' nAmakA eka prAcIna graMtha hai / isa graMthakI cUlikAmeM ukta prakArake aparAdhakA prAyazcitta sirpha 32 upavAsa pramANa likhA hai / / yathAH " sutAmAtRbhaginyAdicANDAlIrabhigamya ca / anuvItopavAsAno dvAtriMzatamasaMzayam // 150 // isase mAlUma hotA hai ki saMhitAke uparyukta daMDa-vidhAnameM upavAsA~ko chor3akara zeSa muMDana, tIrthayAtrA, mahAbhiSeka, pUjanake lie bhUmyAdi arpaNa aura munibhojanAdikA saMpUrNa vidhAna sirpha do upavAsoMke sthAna meM prastuta kiyA gayA hai| sAtha hI, daMDakSetra vistRta karaneke lie isameM kucha adhikAra vRddhi bhI pAI jAtI hai / pAThaka dekheM aura soceM ki, yaha saba kathana prAyazcittasamuccayake kathanase kitanA asaMgata aura viruddha hai| isa prakArakA aura bhI bahutasA kathana isa adhyAyameM pAyA jAtA hai| padyameM kucha aura gadyameM kucha / '. (6) sAtha hI, isa adhyAyameM kucha daMDa vidhAna aisA bhI dekhanemeM AtA hai jo padyameM kucha hai to gadyameM kucha aura hai / arthAt eka hI aparA-- Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) dhake lie donoM bhAgoM meM bhinna bhinna prakArakA daMDaprayoga kiyA gayA hai| aura jo isa bAtako bhI sUcita karatA hai ki ye donoM bhAga kisI eka vyaktike banAye hue nahIM haiM / isa prakArake kathanoMkA eka namUnA isa prakAra hai: Walt " garvAnmAMsaM ca madyaM ca kSaudraM sevitavAnasau / ekazaH kSapaNaM tasya viMzatyabhyadhikaM zatam // 22 // pramAdAdupavAsAH syurviMzatirdoSahAnaye / " isa Der3ha padyameM garvase madya, mAMsa aura madya nAmaka tIna makAroMke sevanakA prAyazcitta 129 upavAsa pramANa aura pramAdase unake sevanakA prAyazcitta sirpha 20 upavAsa pramANa likhA hai| aba gadya bhAgako dekhie:-- " makAratrayasevitasya prAyazcittaM vidyeta - upavAsA dvAdaza 12, abhiSekAH paMcAzat 50, AhAradAnAni paMcAzat 50, kalazAbhiSeka ekaH 1, puSpasahasracatuvaiizatiH 24000, tIrthayAtrA dve 2, gaMdhaM palacatuSTayaM 4, saMghapUjA, gadyANa ? traya suvarNa 3, vITikA zatamekaM kAyotsargAcaturviMzatiH / yadi pramAdataH makAratraya* sevitA upavAsaSaTuM 6, ekabhatASTakaM, paMcaviMzatyAhAradAnAni 25, paMcaviMzatirabhiSekAH 25, puSpasahasrANi paMca 5000, gaMdhaM paladvayaM 2, pUjA dvAdaza 12. tAmbUlavITaka paMcAzat 50, kAyotsargA dvAdaza 12 // "} yaha kathana pahale kathanase kitanA vilakSaNa hai, ise batalAne kI jarUrata - nahIM hai / pAThaka eka najara DAlate hI svayaM mAlUma kara sakate haiM / hA~ prAyazcitta- samuccayakA isa viSayameM kyA vidhAna hai ? yaha batalA denA jarUrI hai / aura vaha isa prakAra hai: " retomUtrapurISANi madyamAMsamadhUni ca / abhakSyaM bhakSayetpaSThaM darpatazca dviSaT kSamAH // 147 // isameM darpase madya, mAMsa aura madhuke sevanakA prAyazcitta bAraha upavAsa pramANa batalAyA hai aura pramAdase unakA sevana honemeM ' SaSTha' nAmaMkA prAyazcitta tajavIja kiyA hai, jo tIna upavAsa pramANa hotA hai / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) sabake lie eka hI dNdd| (7) ukta 'prAyazcitta' nAmake adhyAyameM brahmahatyA, gohatyA, strIhatyA, bAlahatyA aura sAmAnya manuSyahatyA, ina saba hatyAoM se pratyeka hatyA karanevAleke lie eka hI prakArakA daMDa tajavIja kiyA gayA hai| yathAH 'brahmahatyA-gohatyA-strIhatyA-bAlahatyA-sAmAnyamanuSyahatyAdi, karaNe prAyazcittaM upavAsAH triMzat 30, ekabhakkAni paMcAzat 50, kalazAbhiSekau dvau / parantu jainadharmakI dRSTise ina sabhI aparAdhoMke aparAdhI eka hI daMDake pAtra nahIM ho sakate / prAyazcittasamuccayakI cUlikAmeM bhI gohatyAse strIhatyA, strIhatyAse bAlahatyA, 'bAlahatyAse zrAvaka-hatyA aura zrAvakahatyAse sAdhuhatyAkA prAyazcitta uttarottara adhika batalAyA hai / yathA: " sAdhUpAsakavAlastrIdhenUnAM ghAtane kramAt / yAvadvAdaza mAsAH syASaSThamardhihAniyuk // 11 // aisI hAlatameM saMhitAkA sabake lie uparyukta eka hI prakArakA daMDavidhAna karanA jainadharmakI dRSTike anukUla pratIta nahIM hotaa| prAyazcitta yA anyAya / (8) isI prAyazcittAdhyAyameM gRhasthoMke lie bahutasA aisA daMDa-vidhAna bhI pAyA jAtA hai jo Akasmika ghaTanAoMse honevAlI mRtyuoMse sambaMdha . x isa padyameM muniyoM dvArA aisI hatyA ho jAne para unake lie prAyazcittakA vidhAna kiyA hai / zrAvakoMke lie isase kamatI prAyazcitta hai / parantu vaha bhI uttarottara isI kramako liye hue hai / jaisA ki ukta calikAke isa padyase pragaTa hai: "zramaNacchedanaM yacca zrAvakAnAM tadeva hi / . dvayorapi trayANAM ca SaNNAmadhihAnitaH // 137 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) rakhatA hai | jaise sA~pa bicchU Adise DasA jAnA, vyAghra Adise bhakSita honA, vRkSa yA makAna parase girajAnA, mArgameM jAte hue Thokara khAkara gira par3anA, vajrapAtakA honA, sIMgavAle pazukA sIMga laga jAnA aura strIke prasavakA honA Adi / ina saba kAraNoMmeMse kisI bhI kAraNase jo Akasmika mRtyu hotI hai usake lie yaha daMDa vidhAna kiyA gayA hai: 3 " prAyazcittaM - upavAsAH 5, ekabhaktAni viMzatiH 20 kalazAbhiSekadvayaM 2, paMcAmRtAbhiSekAH 5, laghvabhiSekAH paMcaviMzatiH, AhAradAnAni catvAriMzat, gAvau dve 2, ghapalA 10, puSpasahatra 1000, saMghapUjA nAdyANa (?) dvayaM, tIrthayAtrA - kAyotsargAH 6, vITikA tAmbUla 50 / " parantu isa daMDakA pAtra kauna hai ? kisako isakA anuSThAna karanA hogA ? yaha sava yahA~ kucha bhI nahIM batalAyA gayA / jo zakhsa mara cukA hai usake lie to yaha daMDa vidhAna ho nahIM sktaa| isa lie jarUra hai ki mRtakake kisI kuTumbIke lie yaha saba daMDa tajabIja kiyA gayA hai / parantu usa becArene koI aparAdha nahIM kiyA aura na mRtakakA hi isameM koI aparAdha thA / binA aparAdhake daMDa denA sarAsara anyAya hai / isa lie kahanA par3atA hai ki yaha prAyazcitta nahIM balki anyAya aura adharma hai; zrutakevalI jaise vidvAnoMkA yaha karma nahIM ho sakatA / jarUra isameM kisIkA svArtha chipA huA hai| gaMdha, phUla aura pAnoMke vIr3oM Adiko chor3akara yahA~ pAThakoMke sanmukha do gAya bhI upasthita haiM / ye bhI daMDameM kisIko dAna svarUpa bheMTa kI jAya~gI / yadyapi jainadharmameM gau-dAnakI koI mahimA nahIM hai aura na usake denese kisI pApakI koI zAMtikA honA mAnA jAtA hai| pratyuta aneka jainagraMthoMmeM isa dAnako niSiddha jarUra likhA hai * / * yathAH- yayA jIvA hi hanyante puccharAMgacurAdibhiH // 9-54 // yasyAM ca duhyamAnAyAM tarNakaH pIvyate taraM / tAM gAM vitaratA zreyo labhyate na manAgapi // 55 // " - iti abhitagatyupAsakAcAraH ! Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (89) to bhI umAsvAmizrAvakAcAra jaise jAlI graMthoMmeM jinamaMdirake lie gau-dAna karanekA vidhAna jarUra pAyA jAtA hai, jisase arhadbhaTTArakake lie rojAnA zuddha paMcAmRta taiyAra ho sake.* / Azcarya nahIM ki aise hI kisI Azayase prerita hokara, usakI pUrtike lie, uparyukta daMDa-vidhAnameM tathA isI graMthake aMtargata aura bhI bahutase daMDaprayogoMmeM godAnakA vidhAna kiyA gayA ho / astu isI prakAra isa adhyAyameM kucha daMDa-vidhAna aisA bhI dekhanemeM AtA hai jisameM 'aparAdhI koI aura daMDa. kisiiko| athavA 'khatA kisIkI sajA kisIko' isa durnItikA anusaraNa kiyA gayA hai / jaise AtmahatyA (khudakuzI ) kA daMDa AtmaghAtIke kisI kuTumbIko, ityaadi| saMkIrNa hRdyogaar| (9) aba isa prAyazcittAdhyAyase do cAra namUne aise bhI dikhalAye jAte haiM, jo jainadharmakI udAra nIti ke viruddha haiM / yathAH 1-" anAtAna spRzetsarvAn nAtAnapi ca zUdrakAn / kulAlamAlikadivAkIrtikrikuviMdakAn // 45 // 2-mAtaMgazvapavAdInAM chAyApatanamAtrataH / tadA jalAzaya gatvA sacelanAnamAcaret // 56 // 1.yaha graMtha parIkSA dvArA jAlI siddha kiyA jA cukA hai| dekho jainahitaiSI dasavA~ bhAga aMka 1-2 / * jaisA ki nimna vAkyoMse pragaTa hai: "-puppaM deyaM mahAbhaktyAna tu duSTajanaidhRtam // 2-129 // payothai gau jalAthai vA kuMpa puSpasuhetave / vATikAM saMprakurvazca nAti doSadharo bhavet // -130 // " Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 90 ) 3 - ucchiSTAspRzyakAkAdiviNmUtrasparzasaMzaye / aspRzyamRSTasUrpAdikaTAdisparzane dvijaH // 82 // 4 - zuddhe vAriNi pUrvotayaMtramaMtraH sacelakaH / kuryAtsnAnatrayaM daMtajihvAgharSaNapUrvakam // 83 // 5- mithyAdRzAM gRhe pAtre bhuMke va zUdrasadmani / tadopavAsAH paMca syurjApyaM tu dvisahasrakaMm // 86 // ina padyoMmeMse pahale padyameM likhA hai ki, cAroM varNoMmeMse kisI bhI varNakA - athavA manuSya mAtrameMse koI bhI kyoM na ho yadi usane snAna nahIM kiyA hai to use chUnA nahIM cAhie / aura zUdroMko - kumhAra, mAlI, nAI, telI tathA julAhoMko - yadi ve snAna bhI kiye hue hoM to bhI nahIM chUnA cAhie | ye saba loga aspRzya haiN| dUsare payameM yaha batalAyA hai ki yadi kisI mAtaMga zvapacAdikakI arthAt bhIla, cAMDAla, mleccha, bhaMgI, aura camAra AdikakI chAyA bhI zarIra para par3a jAya to turanta jalAzayako jAkara vastrasahita snAna karanA cAhie ! tIsare aura cauthe yadyameM yahA~ taka AjJA kI hai ki, yadi kisI ucchiSTa padArthase, aspRzya manuSyAdikase, kAkAdikaise arthAt kauA, kuttA, gadhA, U~Ta, pAlatU suara nAmake jAnavaroMse aura malamUtra se chUjAnekA saMdeha bhI ho jAya athavA kisI aise chAna - chalanI vagairahakA tathA caTAI - AsanAdikakA sparza ho jAya jisameM koI aspRzya padArtha lagA huA ho to ina donoM hI avasthAoM meM dA~toM tathA jIbhako ragar3akara yaMtramaMtroMke sAtha zuddhajalameM tIna cAra vastrasahita snAna karanA cAhie !! aura pA~caveM padya meM isase bhI bar3hakara yaha Adeza hai ki yadi mithyAdRSTiyoM arthAt ajainoMke ghara para 1'Adi' zabdase jJAna ( kuttA ) AdikA jo grahaNa kiyA gayA hai vaha isase pahale "spRTe viNmUtra kA kazvAkha rASTrayAmazU kare' isa vAkyake AdhAra para kiyA gayA hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 91 ) apane pAtroM meM tathA apane hI ghara para unake pAtroMmeM bhojana ho jAya athavA zUdrake ghara para baiThakara - cAhe vaha samyagdRSTi aura vratika jainI hI kyoM na ho - kucha khAliyA jAya to isa pApakI zAMti ke lie turanta do hajAra saMkhyA pramANa jApyake sAtha pA~ca upavAsa karane cAhie !!! pAThako, dekhA, kaisA dhArmika upadeza hai ! ghRNA aura dveSake bhAvoMse kitanA alaga hai| paropakAramaya jIvana vitAne tathA jagatkA zAsana, rakSaNa aura pAlana karaneke lie kitanA anukUla hai ! sArvajanika prema aura vAtsalyabhAva isase kitanA pravAhita hotA hai / aura sAtha hI, jainadharmake usa udAra uddezya se isakA kitanA sambaMdha hai jisakA citra jainagraMthoMmeM, jaina tI - caikaroMkI 'samavasaraNa ' nAmakI sabhAkA nakazA khIMcakara dikhalAyA jAtA hai !! kahA jAtA hai ki jaina tIrthakaroM kI sabhA meM U~ca-nIca ke bhedabhAvako chor3akara, saba manuSya hI nahIM balki pazu-pakSI taka bhI zAmila hote the / aura vahA~ pahu~cate hI ve Apasa meM aise hilamila jAte the ki apane apane jAtivirodha taka ko bhI bhulA dete the / sarpa nirbhaya hokara nakula ke pAsa khelatA thA aura billI premase cUhekA AliMgana karatI thI / kitanA U~cA Adarza aura kitanA vizva-premamaya-bhAva hai ! kahA~ yaha Adarza ? aura kahA~ saMhitAkA uparyukta vidhAna ? isase spaSTa hai ki saMhitAkA yaha saba kathana jainadharmakI zikSA na hokara usase bahirbhUta hai / jaina tIrthakaroM kA kadApi aisA anudAra zAsana nahIM ho sakatA / aura na jenasiddhAntoM se isakA koI mela hai / isa lie kahanA hogA ki uparyukta prakArakA saMpUrNa kathana dUsare dharmoMse udhAra lekara rakkhA gayA hai| aura yaha kisI aise saMkIrNa hRdaya vyaktikA hRdayodvAra hai jisane zuddhi aura azuddhike tattvako hI nahIM samajhA * / niHsandeha jabase, kucha mahAtmAoMkI * lekhakakA vicAra hai ki zuddhi-tattva-mImAMsA nAmakA eka vistRta lekha likhA jAya aura usake dvArA isa viSaya para prakAza DAlA jAya / avasara milane para useka lie prayatna kiyA jAyagA / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (92) kRpAse, jainadharmake sAhityameM isa prakArake anudAra vicAroMkA praveza huA hai tabase jainadharmako bahuta bar3A dhakkA pahu~cA hai aura usakI sArI pragati ruka gaI / vAstavameM aise anudAra vicAroMke anukUla calanevAle saMsArameM kabhI koI unnati nahIM kara sakate aura na ucca tathA mahAna bana sakate haiN| piNDadAna aura trpnn| (10) pahale khaMDake 'dAyabhAga ' nAmaka 9 veM adhyAyameM likhA hai ki 'dAyagrahaNa aura piMDadAnameM dohite potoMkI barAbara haiN| / sAtha hI, dUsare sthAna para putroMkA vibhAga karate hue, jainAgamake anusAra chaha prakArake putroMko dAya grahaNa aura piMDadAnake adhikArI batalAye haiN| yathA: dAye vA piMDadAne ca pautraiH dauhitrakAH samAH // 25 // . . auraso dattako mukhyau krItasautasahodarAH / tathaivopanatazcaiva ime gauNA jinAgame / dAyAdAH piMDadAzcaiva itare nAdhikAriNaH // 4 // isa kathanase graMthakAne yaha sUcita kiyA hai ki pitaroMke lie piMDadAnakA karanA bhI jainiyoM dvArA mAnya hai aura yaha jainadharmakI kriyA hai| parantu vastutaH aisA nahIM hai| yaha saba hindU dharmakI kalpanA hai / hinduoMke yahA~ isa piMDa dAnake karanese pitaroMkI sadgati Adi aneka phala mAne gaye haiM aura unake lie ve gayA Adika tIrthoM para bhI piMDa dene jAte haiM / jisakA jainadharmase kucha sambaMdha nahIM hai| jainasiddhAntake anusAra na to vaha piMDa una pitaroMko pahu~catA hai aura na usake dvArA unakI sadgati Adi koI dUsarA kalyANa ho sakatA hai / isa lie saMhitAkA. yaha kathana jainadharmake viruddha hai| isI prakAra kula-devatAoMkA tarpaNaviSayaka kathana bhI jainadharmake viruddha hai, jise graMthakartAne isI khaMDake .pahale adhyAyameM diyA haiN| yathA: Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (93) vAmahastapayaHpAtrAjjalamagnakarAMjalau / kRtvAnnamamRtIkRtya tarpayetkuladevatAH // 97 // cc < OM hrIM OM va~ hU~ payaH idamannamamRtaM bhavatu svAhA / annena ghRtasicena namaskAreNa vai bhuvi / trisra evAhutIrdadyAdbhojanAdau tu dakSiNe // 98 // -yaha kathana bhojana samayakA hai - bhojanake lie gobarakA catuSkoNAdi maMDala banAkara baiThane ke bAdakA yaha vidhAna hai - isameM likhA hai ' ki bhojanase pahale, bAyeM hAtha ke jalapAtra se aMjalimeM jala lekara aura uparyukta maMtra par3hakara, annakA amRtIkaraNa kare / aura phira usa ghRtamizrita annase kula devatAoMkA isa prakArase tarpaNa kare ki usa annase tIna AhutiyeM dakSiNakI ora pRthvI para chor3e / ' isake bAda 'Apo'zanakA vidhAna hai / astu; yaha saba kathana bhI hindUdharmakA kathana hai aura unhIM ke dharmagraMthoMse liyA gayA mAlUma hotA hai / jaina siddhAntake anusAra tarpaNakA annajala pitaroM tathA devatAoM ko nahIM pahu~ca sakatA aura na usase unakI koI tRpti hotI hai / hindUdharmameM tarpaNakA kaisA siddhAnta hai ? kaisI kaisI vicitra kalpanAyeM haiM ? jainadharmake siddhAntoM se unakA kahA~ taka mela hai ? ve kitanI asaMgata aura vibhinna haiM ? aura kisa prakArase kucha kapaTa - veSadhArI nirbala AtmAoMne unheM jainasamAjameM pracalita karanA cAhA hai ? ina saba bAtoMkA kucha vizeSa paricaya pAneke lie pAThakoM ko " jinasena - trivarNAcAra' kI parIkSAkA lekha dekhanA cAhie ! dantadhAvanakA phala naraka / ( 11 ) saMhitAke pahale adhyAyameM, dantadhAvanakA varNana karate hue, eka padya isa prakArase diyA hai: 1 yaha lekha jainahitaipIkI 10 veM varSakI phAyalameM chapA hai / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) " sahasrAMzAvanudite yaH kuryAintadhAvanam / sa pApI naraka yAti sarvajIvadayAtigaH // 38 // isameM likhA hai ki 'jo manuSya sUryodayase pahale dantadhAvana karatA haiM vaha pApI hai, sarva jIvoMke prati nirdayI hai aura naraka jAyagA / parantu usane pApakA kaunasA vizeSa kArya kiyA ? kaise sarva jIvoMke prati usakA nirdayatva pramANita huA ? aura jainadharmake kisa siddhAntake anusAra use naraka jAnA hogA ? ina saba bAtAko uktaH padyase kucha bhI bodha nahIM hotA / Age pIcheke padya bhI isa viSayameM mauna haiM aura kucha uttara nahIM dete| jainasiddhAntoMko bahuta kucha TaTolA gayA / kamaphilAsophIkA bahuterA mathana kiyA gyaa| parantu aisA koI siddhAnta-karma pravRttikA koI niyama-mere dekhane nahIM AyA jisase becAre prAtaHkAla uThakara dantadhAvana karanevAleko naraka bhejA jAya / hA~, isa DhU~Da khojameM, smRtiratnAkarase, hindUdharmakA eka vAkya jarUra milA hai, jisameM upavAsake dina dantaghAvana karanevAleko narakakI kar3I sajA dI gaI hai / aura itane para bhI saMtoSa nahIM kiyA gayA balki use cAroM yugoMmeM vyAghrakA zikAra bhI banAyA gayA hai / yathAH " upavAsadine rAjan dntdhaavnkRnnrH| sa poraM narakaM yAti vyAghrabhakSazcaturyugam // .. -iti naardH| bhahuta saMbhava hai ki graMthakartAne hindUdharmake kisI aise hI vAkyakA anusaraNa kiyA ho / athavA jarUrata binA jarUrata use kucha parivartana karake rakkhA ho / parantu kucha bhI ho isameM saMdeha nahIM ki saMhitAkA ukta vAkya saiddhAntika dRSTise jainadharmake bilkula viruddha hai| ___ adbhutaM nyaay| . . . (12) pahale khaMDake tIsare adhyAyameM eka sthAna. para ye do patra pAye jAte haiM: Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (95) daMge'dajyeSu deyastu yazono duritAkaraH / paratra narakaM yAti dAtA bhUpaH kuTumpayuk // 248 // adaMjyadaMdana rAjA kurvandacyAnadaMDayana / loke nindAmavAsoti paratra narakaM vrajet // 249 // ina donoM padyoMmeM niraparAdhIko daMDa denevAle rAjAko aura dUsare padyameM aparAdhIko chor3a denevAle-kSamA kara denevAle rAjAko bhI narakakA pAna ThaharAyA hai| likhA hai ki isa lokameM usakI nindA hotI hai jo prAyaH satya hai-aura marakara paralokameM vaha naraka gatiko jAtA hai / naraka gatikA yaha pharmAna isa viSayakA koI phAinala ArDara ( antima phaisalA) ho. sakatA hai yA nahIM ? athavA yo kahie ki vaha niyamase naraka gati jAyagA yA nahIM ! yaha bAta abhI vivAdAspada hai / jainasiddhAntakI dRSTise yadi kisI niraparAdhIko daMDa mila jAya athavA koI aparAdhI daMDase chuTa jAya yA chor3a diyA jAya to sirpha itane kRtyase hI koI rAjA narakakA pAtra nahIM bana jAtA hai usake lie aura bhI aneka bAtoMkI jarUrata rahatI hai / parantu manukA aisA vidhAna jarUra pAyA jAtA hai| yathA: " adalyAndaMDayan rAjA daMkhyAzcaivApyadaMDayan / ayazo mahadAmoti narakaM caiva gacchati // 8-128 // yaha paya Uparake dUsare padya naM0 249 se bahuta kucha milatA julatA hai| aura donoMkA viSaya bhI eka hai / Azcarya nahIM ki UparakA vaha padya isI padya parase banAyA gayA ho / paraMtu ina saba prAsaMgika bAtoMko chor3ie, aura khAsa pahale padya naM0 248 ke 'kuTumbayuka' pada para dhyAna dIjie, jisakA artha hotA hai ki vaha rAjA kuTumba-sahita naraka jAtA hai| kyoM ? kuTumbiyoMne kyA koI aparAdha kiyA hai jisake lie unheM naraka bhejA jAya ? cAhe una becAroMko rAjAke kRtyoMkI khabara taka bhI na ho, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96) / ve usake una kAryoM meM sahAyaka aura anumodaka bhI na hoM aura cAhe rAjAke usa AcaraNako burA hI samajhate hoM; parantu phira bhI una sabako naraka jAnA hogA! yaha kahA~kA nyAya aura insApha hai !! jainadharmakI karmaphilAsophIke anusAra kuTumbakA pratyeka vyakti apane hI kRtyoMkA uttaradAyI aura apane hI upArjana kiye hue karmoMke phalakA bhoktA hai| aisI hAlatameM UparakA siddhAnta kadApi jainadharmakA siddhAnta nahIM ho sakatA / astu; isI prakArakA eka kathana dAyabhAga nAmake adhyAyameM bhI pAyA jAtA hai / yathAH " dattaM caturvidhaM dravyaM naiva gRhaMti cottmaaH| anyathA sakuTumbAste prayAnti narakaM tataH // 71 / / isameM likhA hai ki 'uttama puruSa diye hue cAra prakArake dravyako vApisa nahIM lete / aura yadi aisA karate haiM to ve usake kAraNa kuTumbasAhita narakameM jAte haiN| aise aTakalapaccU aura avyavasthita vAkya kadApi kevalI yA zrRMtakavalIke vacana nahIM ho sakate / unake vAkya bahuta hI jace aura tule hone cAhie / parantu granthakartA inheM 'upAsakAdhyayana' se uddhRta karake likhanA bayAna karatA hai, jo dvAdazAMgazrutakA sAMtavA~ aMga kahalAtA hai ! pAThaka soceM, ki graMthakartA mahAzaya kitane satyavaktA hai ! kanyAoM para aaptti| ... (13) dUsare khaMDake 'lakSaNa' nAmaka 37 veM adhyAyameM, striyoMke kulakSaNoMkA varNana karate hue, likhA hai ki : jisa. kanyAkA nAma kisI nadI-devI-kula-AmnAya-tIrtha yA vRkSake nAma para hove usakA mukha nahIM dekhanA caahie| yathAH-. ." nadIdevIkulAnnAyatIrthavRkSasunAmataH . . . . etannAmA ca yA kanyA tanmukhaM naavlokyet|| 120 // ". Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (97) * yaha vacana kitanA niThura hai ! kitanA dharma zUnya hai ! aura isake dvArA * kanyAoM para kitanI Apatti DAlanekA Ayojana kiyA gayA hai, isakA / vicAra pAThaka svayaM kara sakate haiM / samajhameM nahIM AtA ki kisa AdhAra para yaha AjJA pracArita kI gaI hai ? aura lakSaNa-zAstrase isa kathanakA kyA sambaMdha hai ! kyA paidA hote samaya kanyAke mastakAdika kisI aMga vizeSa para usakA koI nAma khudA huA hotA hai jisase azubha yA zubha nAmake kAraNa vaha bhayaMkarI samajhalI jAya ? aura logoMko usase apanA mu~ha chipAne, A~kheM banda karane yA use kahIM pravAsita karanekI jarUrata "paidA ho ? jaba aisA kucha bhI na hokara svayaM mAtApitAoMke dvArA apanI icchAnusAra kanyAoMkA nAma rakkhA jAtA hai to phira usameM una becArI abalAoMkA kyA doSa hai jisase ve adarzanIya aura anavalokanIya samajhI jAya~ ? jina pAThakoMko usa kapaTI sAdhukA upAkhyAna yAda hai, jisane apanI svArthasiddhi ke lie apanI pAzavika icchAko pUrA karaneke AbhiprAyase-eka sarvAMga sundarI kanyAko kulakSaNA aura adarzanIyA kaha . kara use usake pitA dvArA maMjUSameM banda karAkara nadImeM bahAyA thA, ve isa bAtakA anubhava kara sakate haiM ki samaya samaya para isa prakAra ke nirAdhAra aura nirhetuka vacana aise hI svArthasAdhuoM dvArA bhUmaMDala para pracArita hueM haiN| manuSyoMko vivekase kAma lenA cAhie aura kisIke kahane sunane yAM dhokhemeM nahIM AnA caahie| kUTopadeza aura maayaajaal| (14) tIsare khaMDake 'pratiSThA-krama' nAmaka dUsare adhyAyameM, guruke upadezAnusAra kArya karanekA vidhAna karate hue, likhA hai ki:- . " yo na manyata tadvAkyaM so manyeta na cAhatam / janadharmavahirbhUtaH prApnuyAnnArakI gati // 88 // " Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) arthAt - jo guruke vacanako nahIM mAnatA vaha arhantake vacanoMko nahIM mAnatA / use jainadharmase vahirbhUta samajhanA cAhie aura vaha marakara naraka gatiko prApta hogA / naraka gatikA yaha pharmAna bhI bar3A hI vilakSaNa haiM ! isake anusAra jo loga jainadharmase vahirbhUta hai arthAt ajainI haiM una sabako naraka jAnA par3egA ! sAtha hI, jo jainI haiM aura jaina guruke- pada vIdhArI guruke - ulaTe sIdhe sabhI vacanoMko nahIM mAnate - kisIko mAna lete haiM aura kisI ko amAnya kara dete haiM - una sabako bhI naraka jAnA hogA ! kaisA kUTopadeza hai ! svArtha rakSAkI kaisI vicitra yukti haiM ! samAja meM kitanI andhazraddhA phailAnevAlA hai ! dharmaguruoM - svArthasAdhuoM-kapaTa veSaghAriyoMke anyAya aura atyAcArakA kitanA utpAdaka aura poSaka hai| sAtha hI, jainiyoMke tattvArthasUtrameM diye hue narakAyuke kAraNa viSayaka sUtrase - ' vahnAraMbhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH ' isa vAkyase - isakA kahA~ taka sambaMdha hai ? ina saba bAtoMko vijJa pAThaka vicAra sakate haiM / samajhameM nahIM AtA ki jainaguruke kisI vacanako na mAnanese hI kisa prakAra koI jainI arhantake vacanoMko mAnanevAlA nahIM rahatA? kyA sabhI jainaguru pUrNajJAnI aura vItarAga hote haiM ! kyA unameM koI svArthasAdhu, kapaTa-veSaghArI, nirbalAtmA aura kadAcArI nahIM hotA ? aura kyA jina guruoMke kRtyoMkI yaha samAlocanA ( parIkSA ) ho rahI hai ve jainaguru nahIM the ? yadi aisA koI niyama nahIM hai balki ve alpajJAnI, rAgI, dveSIAdi sabhI kucha hote haiM / aura jinake kRtyoMkI yaha samAlocanA ho rahI hai ve bhI jainaguru kahalAte the to phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki jo guruke vacanako nahIM mAnatA vaha arhantake vacanoMko bhI nahIM mAnatA ? aura use jainadharmase bahirbhUta - khArija - ajainI samajhanA cAhie ! mAlUma hotA hai ki yaha saba bhole jIvoMko Thaganeke lie kapaTI sAdhuoM kA mAyAjAla hai / unake kAryoM meM koI bAghA na DAla sake-- unakI kAlI kRtiyoM para unake atyAcAra durAcAroM para - koI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 99 ) - AkSepa na kara sake aura samAjameM unakI ulaTI sIdhI sabhI bAteM pracalita ho jAyeM, inhIM saba vAtoMke lie yaha ba~dha bA~dhA gayA hai / Age sApha likha diyA hai ki ' tadAjJAkArako matyoM na duSyati vidhau punaH 'gurukI AjJAse kAma karanevAleko koI doSa nahIM lgtaa| kitanA bar3A AzvAsana hai / aise hI mithyA AzvAsana ke dvArA jainasamAjameM mithyAtvakA pracAra huA hai| aneka prakArakI pUjAyeM - devI devatAoMkI upAsanAyeM jArI huI haiM, jinakA bahutasA kathana isa graMthameM bhI pAyA jAtA hai / isI pratiSThAdhyAyameM aneka aise kRtyoMkI sUcanA kI gaI hai jo jainadharmake viruddha haiM - jainasiddhAntase jinakA koI sambaMdha nahIM hai aura jinakA sarvasAdhAraNake sanmukha svataMtra vivecana pragaTa kiye jAne kI jarUrata hai| yahA~ isa adhyAyake sambaMdha meM sirpha itanA aura batalAyA jAtA hai ki, isameM muniko - sAdhAraNa muniko nahIM balki gaNi aura gacchAghipatiko pratiSThAkA adhikArI batalAyA hai| usake dvArA pratiSThita kiye hue vimbAdikake pUjana sevanakA upadeza diyA hai / aura yahA~ taka likha diyA hai ki jo pratiSThA aise mahAmuni dvArA na huI ho use samyakU tathA sAtizayavatI pratiSThA hI na samajhanI caahie| aura isa lie ukta pratiSThArme pratiSThita huI mUrtiyA~ apratiSThita hI mAnI jAnI cAhie / yathA: - " sAmAyikAdisaMyuktaH prabhuH sUrirvicakSaNaH / dezamAnyo rAjamAnyaH gaNI gacchAdhipo bhavet // 92 // bimyaM pratiSThAmindratvaM tena saMskAritaM bhajet / nocetpratiSThA na bhavetsamyak sAtizayAnvitA // 93 // parantu indranandi, vasunandi aura ekasaMdhi Adi vidvAnoMne, pUjAsArAdi prathoMmeM, mahAvatI munike lie pratiSThAcArya hone kA sakhta niSedha kiyA hai| aura aNuvatIke lie cAhe vaha svadArasaMtoSI ho yA brahmacArI - usakA vidhAna kiyA hai| aisI hAlatameM, jainI loga kaunase " Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) gurukI bAta mAneM, yaha bar3I kaThina samasyA hai ! jisa gurukI bAtako ce nahIM mAneMge usIkI AjJA ullaMghanake pApa dvArA unheM naraka jAnA par3egA / isa lie jainiyoMko sAvadhAna hokara apane bacane kA koI upAya karanA cAhie / ajaina devatAoMkI pUjA / (15) bhadravAhasaMhitA ke tIsare saMhameM-' RSiputrikA' nAmake cauthe adhyAyameM - devatAoMkI mUrtiyAMke phUTane TUTane AdirUpa utpAtoMke phalakA varNana karate hue, ' athAnyadevatotpAtamAha ' yaha vAkya dekara, likhA ki' bhaMga hone para-kuberakI pratimA vaizyAMkA, skaMdakI pratimA bhojyoMkA, naMdivRSabha ( nAdiyA caila ) kI pratimA kAyasthoMkA nAca karatI hai; indrakI pratimA yuddhako upasthita karatI hai; kAmadevakI pratimA bhogiyoMkA, kRSNakI pratimA sarva lokakA, arhata- siddha tathA buddhadevakI pratimAyeM sAdhuoMkA nAza karatI haiM; kAtyAyanI caMDikA - kezI-kAlIkI mUrtiyA~ sarva striyoMkA, pArvatI durgA - sarasvatI - tripurAkI mUrtiyA~ bAlakoMkA, barAhIkI mUrti hAthiyoMkA ghAta karatI hai; nAginIkI mUrti striyoMke gamakA aura lakSmI tathA cAkaMbharI devIkI mUrtiyA~ nagaroMkA vinAza karatI haiM / isI prakAra yadi zivaliMga phUTa jAya to usase maMtrIkA bheda hotA hai, uttameMse agnijvAlA nikalane para deMzakA nAza samajhanA cAhie; aura carbI, tela tathA rudhirakI dhArAyeM nikalane para ve kisI pradhAna puruSake rogakA kAraNa hotI haiN| yadi ina devatAoMkI bhakti bhAva pUrvaka pUjA nahIM kI jAtI hai to ye sabhI utpAta tIna mahIne ke bhItara apanA apanA raMga dikhalAte haiM arthAt phala dete haiM / ' isa kathanake Adi aura antakI do do gAthAyeM - namUne ke taura para isa prakAra hai: " vaNiyANaM ca kutre do bhoyAga pAsaNaM kupadi / kAtyANaM vaso iMdoraNaM Nivededi // 82 // - Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (101) bhogavadINa ya kAmo kiNho puNa sbloynnaasyro| arahatasiddhabuddhA jadINa NAsaM pakuvaiti // 83 // . "phuTido maMtiyabhadaM aggIjAleNa desnnaasyro| ghasatelaruhiradhArA kuNaMti roga Naravarassa // 8 // mAsehiM tIyehiM saba saMti appaNo snce| jadi Navi kIradi pUjA devANaM bhattirAyaNa // 88 // isake Age utpAtoMkI zAMti ke lie ukta kuberAdika devatAoMke pUja-- nakA vidhAna karate hue likhA hai ki 'aisI utpAtAvasthAmeM ye saba deva gaMdha, mAlya, dIpa, dhUpa aura aneka prakArake balidAnoMse pUjA kiye jAne para saMtuSTa ho jAte haiM, zAMtiko dete haiM aura puSTi pradAna karate haiM / ' sAtha. hI yaha bhI likhA hai ki, 'cUM ki apamAnita devatA manuSyoMkA nAza karate haiM aura pUjita devatA unakI sevA karate haiM, isa lie ina devatAoMkI nitya hI pUjA karanA zreSTha hai| isa pUjAke kAraNa na to devatA kisIkA nAza karate haiM, na rogoMko utpanna karate haiM aura na kisIko duHkha yA saMtApa dete haiM / balki ativiruddha devatA bhI zAMta ho jAte haiM, yA saMtApa dete haiM haiM, na rogoMko " malehiM gaMdhadhUvehiM pUjidA balipayAradAvehi / tUsaMti tatya devA saMti purhi Nivediti / / 89 // avamANiyA ya NAsaM karati taha pUjidA ya pUjati / devANa NiyapujA tamhA puNa sohaNA bhaNiyA // 9 // Na ya phuvaMti viNAsaM ga ya roga va dukkhasaMtAvaM / devAvi bhaiviruddhA harvati puNa pujjidA saMtA // 91 // isake bAda kucha dUsare prakArake utpAtoMkA varNana dekara, sarva prakArake utpAtoMkI zAMtike lie arhanta aura siddhakI pUjAke sAtha hari-harabrahmAdika devoMke pUjanakA bhI vidhAna kiyA hai| sAtha hI, brAhmaNa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (102). devatAoMko dakSiNA dene sonA, gau aura bhUmi pradAna karane tathA saMpUrNa brAhmaNoM aura zreSTha muniyoM Adiko bhojana khilAnekA bhI upadeza diyA hai| aura antameM likhA hai ki utpAta-zAMtike lie yaha vidhi hamezA karane yogya hai / yayAH " arahaMtasiddhapUjA kAyavA suddhabhattIe // 11 // . hariharaviraMciAIdevANa ya dahiyaduddhaNhavaNaMpi / pacchAvaliM ca sirikhaMDeya levadhUpadIvasAdIhiM // 111 // jaMkiMciti uppAdaM agaM digdhaM ca tatyagAsei / ' dattiNedejaggaM gAvI bhUmIu vippadevANaM // 112 // muMjAvejasace vajhe tvsiilsvloyst| NittAbaya yaha sAraya esa vihIM-savvakAlata // 113 // isa taraha para, bahuta spaSTa zabdoMmeM, ajaina devatAoMke pUjanakA yaha vidhAna isa granthameM pAyA jAtA hai| aura vaha bhI prAkRta bhASAmeM, jisa bhASAmeM bane hue graMthako AjakalakI sAdhAraNa jaina-janatA kucha prAcIna aura adhika mahattvakA samajhA karatI hai| isa vidhAnameM sirpha utpAtoMkI zAMti ke lie hI hari-hara brahmAdika devatAoNna pUjana karanA nahIM batalAyA, balki nitya pUjana na kiye jAne para kahIM ve devatA apaneko apamAnita na samajha baiThe Ara isa lie kupita hokara jainiyoMmeM aneka prakArake roga, marI tathA anya upadrava khar3e na karadeM, isa bhayase unakA nitya pUjana karanA bhI ThaharAyA gayA hai / aura use sundara zreSTha pUjA-zobhanA-pUjA-bayAna kiyA hai / Azcarya hai ki itane para bhI kucha jaina vidvAna isa graMthako jainagrantha mAnate haiN| jainagraMtha hI nahIM, balki zrutavalIkA vacana svIkAra karate haiM aura jainasamAjameM usakA pracAra karanA cAhate haiM ! anyI zraddhAkI bhI hada ho gaI !! yahA~ para mujhe usa manuSyakI avasthA yAda AtI hai jo apane gharakI ciTThImeM kittI kautukI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (103) dvArA yaha likhA huA dekhakara, ki tumhArI strI vidhavA ho gaI hai phUTa phUTa kara rone lagA thA / aura logoMke bahuta kucha samajhAne bujhAne para usane yaha uttara diyA thA ki 'yaha to maiM bhI samajhatA hU~ ki mere jIvita rahate hue merI strI vidhavA kaise ho sakatI hai| parantu ciTThImeM aisA hI likhA hai aura jo naukara usa ciTTIko lAyA hai vaha bar3A vizvAsapAtra hai, isa lie vaha jarUra vidhavA ho gaI hai, isameM koI saMdeha nahIM; ' aura yaha kaha kara vaha phira sirameM duhatthar3a mArakara rone lagA thaa| jainiyoMkI hAlata bhI Ajakala kucha aisI hI vicitra mAlUma hotI hai / kisI graMthameM jaina siddhAnta, jainadharma aura jananItike pratyakSa viruddha kathanoMko dekhate hue bhI, 'yaha graMtha hamAre zAstra-bhaMDArase nikalA hai aura eka prAcIna jainAcAryakA usa para nAma likhA huA hai, basa itane parase hI, vinA kisI jA~ca aura parIkSAke, usa graMthako mAnane-manAneke lie taiyAra ho jAte haiM, use sASTAMga praNAma karane lagate haiM aura usa para amala bhI zurU kara dete haiM ! yaha nahIM socate ki jAlI graMtha bhI huA karate haiM, ve zAstrabhaMDAroMmeM bhI pahu~ca jAyA karate haiM aura isa lie hameM 'lakIrake phakIra na banakara vivekase kAma lenA cAhie / pAThaka soceM, isa aMdherakA bhI kahIM kucha ThikAnA hai ! kyA jainaguruoMkI-cAhe ve digambara hoM yA zvetAmbara-aisI AjJAyeM bhI jainiyoMke lie mAne jAneke yogya haiM ? kyA ina AjJAoMkA pAlana karanese jainiyoMko koI doSa nahIM lagegA ? kyA unakA zraddhAna aura AcaraNa bilkula nirmala hI banA rahegA ? aura kyA inake ullaMghanase bhI unheM naraka jAnA hogA ? ye saba bAteM bar3I hI cakkarameM DAlanevAlI haiM / aura isa lie jauniyoMko bahuta sAvadhAna honekI jarUrata haiM / yahA~ pAThakoM para yaha bhI pragaTa kara denA ucita hai ki isa adhyAyake zurUmeM bhadrabAhu munikA nAmollekha pUrvaka yaha pratijJAvAkya bhI diyA huA hai: Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ) maMha khalu to risiputtiyaNAma NimittaM sUppAjjhayaNA / pavakkhaissAmi sayaM subhaddavAhU muNivarohaM // 3 // isameM likhA hai ki ' maiM bhadrabAhu munivara nizcayapUrvaka utpAdAdhyayana nAmake pUrvase svayaM hI isa 'RSiputrikA' nAmake nimittAdhyAyakA varNana karU~gA / ' isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki yaha adhyAya khAsa dvAda zAMga-vANIseM nikalA huA hai - usake ' utpAda ' nAma ke eka pUrvakA aMga hai - aura use bhadrabAhu svAmIne khAsa apane Apa hI racA hai- apane kisI ziSya yA celese bhI nahIM banavAyA aura isa lie vaha bar3I hI pUjya dRSTise dekhe jAneke yogya hai ! niHsandeha aise aise vAkyoMne sarva sAdhAraNako bahuta bar3e dhokhe meM DhAlA hai / yaha saba kapaTI sAdhuoMkA kRtya hai, jinheM kUTa bolate hue jarA bhI lajjA nahIM AtI aura jo apane svArthake sAmane dUsaroMke hAni-lAbhako kucha nahIM samajhate // . grahAdika devatA / (16) isI prakAra se dUsare adhyAyoMmeM aura khAsa kara tIsare khaMDake 'zAMti' nAmaka dasaveM adhyAyameM roga, marI, durbhikSa aura utpAtAdikakI zAMtike lie graha-bhUta-pizAca- yoginI-yakSAdika tathA sarpAdika aura bhI bahuta se devatAoMkI pUjAkA vidhAna kiyA hai, unheM zAntikA karttA batalAyA hai aura unase taraha tarahakI prArthanAyeM kI gaI haiM; jina sabakA kathana yahA~ kathana- vistArake bhayase chor3A jAtA hai / sirpha grahoM ke pUMjana - sambaMdha meM do zloka namUne ke taura para uddhRta kiye jAte haiM jinameM likhA hai ki ' grahoM kA pUjana karaneke bAda unheM bali denese, jineMdrakA abhiSeka karanese aura jaina mahAmuniyoMke saMghako dAna denese, navagraha tRpta hote haiM aura tRpta hokara una logoM para anugraha karate haiM jo grahoMse. pIr3ita haiN| sAtha hI, apane kiye hue rogoMko dUra kara dete haiN| yathA:-- * Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105 ) " pUjAnte balidAnena jinendrAbhiSaveNa ca / mahAzramaNa saMghastha dAnena vihitena ca // 209 // navagrahAste tRpyaMti prahArtozcAnugRhate / zamayaMti rogAMstAnsvasvasthAnasvAtmanA kRtAn // 210 // isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki sUryAdika nava devatA apanI icchAse hI logoMko kaSTa dete haiM aura unake aMgoMmeM aneka prakArake roga utpanna karate haiN| jaba ve pUjana aura balidAnAdikase saMtuSTa ho jAte haiM taba svayaM hI apanI mAyAko sameTa lete haiM aura icchApUrvaka logoM para anugraha karane lagate haiM / dUsare devatAoMke pUjana sambaMdhameM bhI prAyaH isI prakArakA bhAva vyakta kiyA gayA hai / isase mAlUma hotA hai ki yaha saba pUjana vidhAna jainasiddhAntoMke viruddha hai, mithyAtvAdikako puSTa karake jainiyoMko unake Adarzase girAnevAlA hai aura, isa lie kadApi ise jainadharmakI zikSA nahIM kaha sakate / svAmikArtikeya likhate haiM ki ' jo manuSya graha, bhUta, pizAca, yoginI aura yakSoMko apane rakSaka mAnatA hai aura isa lie pUjanAdika dvArA unake zaraNa meM prApta hotA hai, samajhanA cAhie ki vaha mUr3ha hai aura usake tIvra mithyAtvakA udaya hai / yathA: " evaM pecchaMto vihu gahabhuyapisAyajoiNIjakkhaM saraNaM bhaNNai mUDho sugADha micchattabhAvAdo // 27 // isI prakArake aura bhI bahutase lekhoMse, jo dUsare graMthoMmeM pAye jAte haiM, spaSTa hai ki yaha saba pUjana-vidhAna jainadharmakI zikSA na hokara dUsare dharmoM se udhAra liyA gayA hai / gurumaMtra yA guptamaMtra | (17) udhAra lenekA eka gurumaMtra yA guptamaMtra bhI isa graMthake antima adhyAyameM pAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra haiM: Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) "zAntinAthamanusmRtya yene kena prakAzitam / durbhikSamArIzAntyarthaM vidadhyAtsuvidhAnakam // 225 // isameM likhA hai ki 'durbhikSa aura marI ( upalakSaNase roga tathA anya utpAtAdika) kI zAMtike lie jisa kisI bhI vyaktine koI acchA vidhAna prakAzita kiyA ho vaha 'zAMtinAthako smaraNa karake-arthAt zAMtinAthakI pUjA usake sAtha jor3a karake-jainiyoMko bhI karalenA caahie| isase sApha taura para ajaina vidhAnoMko jaina banAnekI khulI AjJA aura vidhi pAI jAtI hai| isI maMtrake AdhAra para, mAlUma hotA hai ki, graMthakartAne yaha saba pUjana-vidhAna dUsare dharmoMse udhAra lekara yahA~ rakkhA hai / zAyada isI maMtrakI zikSAse zikSita hokara hI usane dUsare bahutase prakaraNoMko bhI, jinakA paricaya pahale lekhoMmeM diyA gayA hai, ajaina graMthoMse uThAkara isa saMhitAmeM zAmila kiyA ho / aura isa taraha para unheM bhadrabAhuke vacana pragaTa karake jainake kathana banAyA ho| parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki, yaha maMtra bahuta bar3e kAmakA maMtra hai / dekhane meM choTA mAlUma hone para bhI isakA prakAza dUra taka phailatA hai aura yaha aneka bar3e bar3e viSayoM para bhI apanA prakAza DAlatA hai / isa lie ise mahAmaMtra kahanA cAhie / nahIM mAlUma isa mahAmaMtrake prabhAvase samaya samaya para kitanI kathAyeM, kitane vrata, kitane niyama, kitane vidhAna, kitane stotra, kitanI prArthanAyeM, kitane pUjA-pATha, kitane maMtra aura kitane siddhAnta taka jainasAhityameM praviSTa hue haiM, jina sabakI jA~ca aura parIkSA honekI jarUrata hai / jA~case pAThakoM ko mAlUma hogA ki saMsArameM dharmoMkI pArasparika spardhA aura eka dUsarekI dekhA dekhI Adi kAraNoMse kitane kAma ho jAte haiM aura phira ve kaise AptavAkyakA rUpa dhAraNa kara lete haiN| 1 zAyada isI lie graMthakAne, apane antima vaktavyameM, isa saMhitAkA * mahAmaMtrayutA' aisA vizeSaNa diyA ho ? Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) zAnti-vidhAna aura jhUThA AzvAsana / (18) isa saMhitAke tasire khaMDameM - 'zAMti' nAmaka 10 veM adhyAya-roga marI aura zatruoM AdikI zAMti ke lie eka zAMti-vidhAnakA varNana dekara likhA hai ki, 'jo koI rASTra, deza, pura, grAma, kheTa, karvaTa, pattana, maTha, ghoSa, saMvAha, velA, droNamukhAdika tathA ghara, sabhA, devamaMdira bAvar3I, nadI, kuA~ aura tAlAba isa zAMtihomake sAtha sthApana kiye jAte haiM ve saba nizvayase usa vakta taka kAyama raheMge jaba taka ki AkAzamai caMdramA sthita hai / arthAt ve hamezA ke lie, amara ho jAya~ge - unakA kamI nAza nahIM hogA / yathA: ---- " rASTradezapuraprAma kheTakarvaTapattanaM / maThaM ca ghoSasaMvAhavelAdroNamukhAni ca // 115 // ityAdInAM gRhANa nva sabhArnA devavekhanAm / vApIkUpataTAkAnAM sannadInAM tathaiva ca // 116 // zAMtihomaM puraskRtya sthApayeddarbhamuttamaM / AcaMdrasthAyi tatsarve bhavatyeva kRte sati // 117 // isa kathana meM kitanA adhika AzvAsana aura pralobhana bharA huA hai, yaha batalAnekI yahA~ jarUrata nahIM hai| parantu itanA jarUra kahanA hogA ki yaha saba kathana nirI gappake sivAya aura kucha bhI nahIM hai| aisA koI bhI vidhAna nahIM ho sakatA jisase koI kRtrima padArtha apanI avasthA vizeSameM hamezA ke lie sthita raha sake / nahIM mAlUma kitane maMdira, makAna, kue~, bAvar3I, aura nagara - grAmAdika isa zAMti-vidhAna ke sAtha sthApita hue hoMge jinakA Aja nizAna bhI nahIM hai aura jo maujUda haiM unakA bhI eka dina nizAna miTa jAyagA / aisI hAlata meM saMhitAkA uparyukta kathana bilkula asaMbhava mAlUma hotA hai aura usake dvArA loMgo ko vyarthakA jhUThA AzvAsana diyA gayA hai| zrutakevalI jaise vidvAnoMkA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) 7 kadApi aisA niHsAra aura gauravazUnya vacana nahIM ho sakatA / astu; jisa zAMtividhAnakA itanA bar3hA mAhAtmya varNana kiyA gayA hai aura jisake viSayameM likhA hai ki vaha akAlamRtyu, zatru, roga aura aneka prakA kI marI takako dUra kara denevAlA hai usakA paricaya pAneke lie pAThaka jarUraM utkaMThita hoNge| isa lie yahA~ saMkSepameM usakA bhI varNana diyA jAtA hai / aura vaha yaha hai ki ' isa zAMtividhAnake mukhya tIna aMga hai- 1 zAMtibhaTTArakakA mahAbhiSeka, 2 balidAna aura 3 homa | ina tInoM kriyAoMke varNanameM homamaMDapa, homakuMDa, vedI, gaMdhakuTI aura snAna -- maMDapa Adike AkAra- vistAra, zobhA-saMskAra tathA racanA vizeSakAM vistRta varNana dekara likhA hai ki gaMdhakuTImeM zAMtibhaTTArakakA, usake sAmane sarasvatIkA aura dAhane vAyeM yakSa-yakSIkA sthApana kiyA jAya / aura phira, abhiSekase pahale, bhagavAn zAMtinAthakI pUjA karanA ThaharAyA hai / isa pUjanameM jala-caMdanAdikake sivAya loTA, darpaNa, chatra, pAlakI, dhvajA, caMvara, rakevI, kalaza, vyaMjana, ratna aura svarNa tathA motiyoM kI mAlAoM Adise bhI pUjA karanekA vidhAna kiyA hai / arthAta ye cIjeM bhI, isa zAMtividhAnameM, bhagavAnako arpaNa karanI cAhie, aisA likhA hai / . 1 yathA: J bhaMgAramukuracchatra pAlikAdhvajacAmaraiH / ghaMTaiH paMcamahAzabdakalazavyaMjanAcalaiH // 56 // 'sadgadhacUrNairmaNibhiH svarNamauktikadAmabhiH / veNuvINAdivAditraiH gItairnRtyaiva maMgalaiH // 57 // * bhagavaMtaM samabhyarcya zAMtibhaTTArakaM tataH / tatpAdAmburuhopAnte zAMtidhArAM nipAtayet // 58 // " cc " Upara ke tIsare padyameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki pUjanake bAda zAMtinAthake caraNa-kamaloMke nikaTa zAMtidhArA choDanI cAhie / yahI 1 . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 109 ) , 1. isa prakaraNa abhiSekakA vidhAna hai jisako 'mahAbhiSeka ' pragaTa kiyA hai ! isa abhiSekake bAda 'zAntyaSTaka' ko aura phira ' puNyAhamaMtra ko, jise 'zAMtimaMtra bhI sUcita kiyA hai aura jo kevala AzIrvAdAtmaka gaya hai, par3hanekA vidhAna karake likhA hai ki ' guru prasanna citta* hokara bhagavAnke snAnakA vaha jala ( jise bhagavAnake zarIrane chuA bhI nahIM / ) usa manuSyake Upara chir3ake jisake lie zAMti-vidhAna kiyA gayA hai| sAtha hI usa nagara tathA grAmake rahanevAle dUsare manuSyoM, hAthIghor3oM, gAya-bhaiMsoM, bher3a-bakariyoM aura U~Ta tathA gadhoM Adi anya prANiyoM para bhI usa jalake chir3ake jAnekA vidhAna kiyA hai| isake bAda eka sundara navayuvakako sapheda vastra tathA puSpamAlAdikase sajAkara aura usake mastaka para ' sarvAlha' nAmake kisI yakSakI mUrti virAjamAna karake use gAjebAje ke sAtha caurAhoM, rAjadvAroM, mahAdvAroM, devamaMdiroM anAjake DheroM yA hAthiyoMke staMbhoM, striyoMke nivAsaMsthAnoM, azvazAlAoM, tIrthoM aura tAlAboM para ghumAte hue pA~ca varNake naivedyase gaMdha- puSpa- akSata ke sAtha jaladhArA pUrvaka bali denekA vidhAna kiyA hai / aura sAtha hI yaha bhI likhA hai ki pUjana, abhiSeka aura balidAna sambaMdhI yaha saba anuSThAna dinameM tIna bAra karanA cAhie | isa balidAna ke pahale tIna padyoMko chor3akara, jo usa navayuvakakI sajAvaTase -sambaMdha rakhate haiM, zeSa paya isa prakAra haiM:---- << kasyacicArurUpasya puMsaH saMdvAtradhAriNaH / sarvAlhayakSaM soSNISe mUrddhanyAropayettataH // 69 // * gurukI prasannatA sampAdana karane ke lie isI adhyAyameM eka sthAna para likhA hai ki jisa dravyake denese AcArya prasannacitta ho jAya vahI usako denA cAhie / nyathA--- 'dravyeNa yena dattanAcAryaH suprasannahRdayaH syAt / - grahazAMntyante dadyAttattasmai zraddhayA sAdhyaH // 215 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (110) tatsahAyo vinirgacchedvalidAnAya maMtravit / chatracAmarasaketuzaMkhabheryAdisaMpadA // 70 // catuSpatheSu prAmasya pattanasya purasya ca / rAjadvAre mahAdvArSu devatAyataneSu ca // 1 // .. stamberANAM ca sthAneSu turaMgAnAM ca dhAma / bahusevyeSu tIrtheSu caratAM sarasAmapi // 2 // caruNA paMcavarNena gNdhpusspaaksstairpi| yathAvidhi baliM dadyAjaladhArApuraHsaraM / / 73 // anuSThito vidhiryoya pUrvAhe'bhiSAdikaH / madhyAhe ca pradoSe ca taM tathaiva samAcaret // 4 // " isake bAda ardharAtrike samaya khUba rozanI karake, sugaMdhita dhUpa jalAkara aura AhnAna pUrvaka zAMtinAthakA aneka bahumUlya dravyoMse pUjana tathA vahI jaladhArA chor3anerUpa abhiSeka-vidhAna karake zAMtimaMtrase homa karanA, zAntyaSTaka par3hanA aura phira visarjana karanA batalAyA hai| isake bAda phira ye padya diye haiM: "evaM saMdhyAtraye cArdharAtrau ca divasasya yH| jinalAnAdihomAnto vidhiH samyaganustaH // 10 // taM kRtsnamapi sotsAho vudhaH sapta dinAni vA / yadvaikaviMzatiM kuryAdyAvadiSTaprasiddhitA // 103 // sAdhyaH sapta guNopetaH smstgunnshaalinH| zAMtihomadineSveSu sarveSvapyatithIn yatIn // 104 // kSIreNa sarpipA danA suupkhNddsitaaguddaiH| vyaMjanairvividhairbhakSyailaDDukApUrikAdibhiH // 105 // svaadubhishvocmocaamrphnsaadiphlairpi| upetaM bhojayenmRSTaM zuddhaM zAlyannamAdarAt // 106 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 111 ) kSAntibhyaH zrAvakebhyazca zrAvikAbhyazva sAdaraH / vitaredAdanaM yogyaM vidadyAccAmbarAdikaM // 107 // kumAraoNtha kumArItha caturviMzatisammitAn / bhojaye danuvarteta dInAnathajanAnapi // 108 // " inameM likhA hai ki:' isa prakAra tInoM saMdhyAoM aura ardharAtrike samayakI, snAnase lekara homa paryaMtakI, jo yaha vidhi kahI gaI hai vaha sAha pUrvaka sAta dina taka yA 21 dina taka athavA jaba taka sAdhyakI siddhi na ho taba taka karanI caahie| aura ina saMpUrNa divasoMmeM zAMti karAnevAleko cAhie ki atithiyoM tathA muniyoMko kelA AmrAdi aneka rasIle phaloMke sivAya dUdha, dahI, ghI, miThAI tathA laDna, pUrI Adi khUba svAdiSTa aura tara mAla khilAve / muni-AryikA - oM, zrAvaka-zrAvikAoMko cAvala vitaraNa kare tathA vastrAdika deve / aura 24 kumAra-kumAriyoMko jimAneke bAda dInoM tathA dUsare manuSyoMko bhI bhojana karAve / ' isa taraha para yaha saba zAMtihomakA vidhAna hai jisakI mahimAkA Upara ullekha kiyA gayA hai / vipula dhana -sAdhya hone para bhI graMthakartAne choTe choTe kyoMko lie bhI isakA prayoga karanA batalAyA hai / balki yahA~ taka likhA diyA hai ki jo koI bhI azubha honahArakA sUcaka cihna dikhalAI de usa sabakI zAMti ke lie yaha vidhAna karanA caahie| yathA: "yo yo bhUdrApako ( ? ) heturazubhasya bhaviSyataH / zAMti homamamuM kuryAttatra tatra yathAvidhi // 114 // isa zAMtividhAnakA itanA mahattva kyoM varNana kiyA gayA ? kyoM isake anuSThAnakI itanI adhika preraNA kI gaI ? ADambarake sivAya isameM koI vAstavika guNa hai bhI yA ki nahIM ? ina saba bAtoMko to graMthakartA mahAzaya yA kevalI bhagavAn hI jAneM ! parantu sahRdaya pAThakoMko, isa saMpUrNa " Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112) kathanase, itanA z2arUra mAlUma ho jAyagA ki isa vidhAnameM, jainadharmakI zikSAke viruddha kathanoMko chor3akara, kapaTI aura lobhI guruoMkI svArthasAdhanAkA bahuta kucha tattva chipA huA hai| .. aacaarypd-prtisstthaa| (19) isa graMthake tIsare khaMDa sambandhI sAtaveM adhyAyameM, dIkSA. lamakA nirUpaNa karaneke bAda, AcArya-padakI pratiSThA-vidhikA jo varNana diyA hai usakA sAra isa prakAra hai| phuTa noTsameM kucha padyoMkA namUnA bhI diyA jAtA hai:___ "jisa nagara yA grAmameM AcArya padakI pratiSThA-vidhi kI jAya vaha sirpha nirmala aura sApha hI nahIM balki rAjAke saMghase bhI yukta honA cAhie / isa vidhAna ke lie prAsuka bhUmi para sau hAtha parimANakA eka kSetra maNDapake lie ThIka karanA cAhie aura usameM do vedI banAnI caahiye| pahalI vedImeM pA~ca raMgoMke cUrNase 'gaNadharavalaya' nAmakA maMDala banAyA jAya; aura dUsarI vedImeM zAMtimaMDalakI mahimA karake cakrako nAnA prakArake ghRta-dugdhAdimizrita bhojanoMse saMtuSTa kiyA jAya / saMtuSTa karanekI yaha kriyA utkRSTa 12 dina taka jArI rahanI caahie| aura usa samaya takaM vahA~ prati dina koI yogIjana zAstra vA~cA kre| sAtha hI AbhiSekAdi kriyAoMkA vyAkhyAna aura anuSThAna bhI huA kre| jisa dina AcAryapadakI pratiSThA kI jAya usa dina ekAntameM sArasvata yukta AcArAMgakI eka bAra saMghasahita aura dUsarI bAra, apane vargasahita, pUjA karanI cAhie / yadi vaha manuSya ( muni ), jo AcArya pada para niyukta kiyA jAya, - 1 kAyavvaM tatya puNo gaNaharavalayasa paMcavaNNeNa / cuNeNa ya kAyavvaM uddharaNaM cAha sohillaM / / 2 duijammi saMti maMDalamAhimA kAUNa pupphadhUvehiM / NANAvihabhakkhehi ya karijaparitosiyaM cakaM // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) dUsare gaNadharakA ziSya ho to usakA kezaloca aura AlocanApUrvaka nAmakaraNa saMskAra bhI honA caahie| bAraha dina taka dInoMko dAna vA~TI jAya aura yuvatIjana bhaktipUrvaka maMgala gIta gAveM / AcArya pada para pratiSThita honevAle usa manuSyako cAhie ki bAraha dina taka aisA koI zabda na kahe jisase saMghameM matsara-bhAva utpanna ho jAya ( kAma bana jAne para pIchese bhale hI kahale ! ) / muniyoMke isa utsavameM nAcane-gAnekA bhI vidhAna kiyA gayA hai, jisake lie bAraha puruSoM aura unakI bAraha striyoMko cAhie ki ve khUba sajadhaja kara-iMdra iMdrANiyoMkA rUpa banAkara aura apane 'siroM para kalaze rakhakara bhAvI AcAryake sanmukha nAce, gAveM aura pATha pddh'e| isake bAda ve saba iMdra-iMdrANiyA~ maMDalako namaskAra kareM aura dakSiNa orake maMgala dravyako prApta hokara tathA sAta dhAnyoMko chUkara eka maMtrakA jApya kareM / snAnake lie cA~dI-soneke raMgake cAra kalaze pAnI aura aneka oSadhiyoMse bhare hue hone cAhie / aura cAra hI siMhAsana honA cAhie / siMhAsana sonA, rUpA, tAmbA, kASTha aura pASANa, 3 vAsaravArasaM jAvadu dIjaNANaM ca dijae dANaM / gAyai maMgalagIyaM juvaijaNa bhattirAeNa // 4 jeNa varaNeNa saMgho samaccharo hoI taM puNo vayaNaM / borasadivaMsaM jAvadu vajjiyadavvaM apamattaNa // 5 vArasa iMdA rammA tAvadiyA caiva tesimvlaao| vhANAdisuddhadehA rattabharamauDakatasohA // puMDikkhudaMDahatthA iMdAiMdAyaNIu sirklsaa| Ayariyassa puratthA padaMti NAcaMti gAyati // . 6 kalasAiM cAri rUppaya hemaya-vaNNAI toyabhariyAI divosahijuttAI payohavaNe hoti itya jogAI // 7 sIhAsaNaM pasatyaM bhammArasurUppakahapAhaNayaM / / AyariyaThavaNajogaM visesado bhUsiyaM suddhaM // . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) inameMse cAhe kisI cIz2ake bane hue hoM saba AcArya - pratiSThA ke yogya valki yadi ve khUba acchI tarahase saje hue aura jar3AU bhI hoM to bhI zuddha aura grAhya haiM / eka siMhAsanake nIce ATha pa~khar3IkA kamala bhI cAvaloMse banAnA caahie| isake bAda vaha bhAvI AcArya, yaMtrakI pUjA-pradakSiNA karake; siMhAsana para kalaza DAlakara aura apane guruse pUchakara usa siMhAsana para baiThe | baiTha jAne para pUrvAcAryoM ke nAma lekara stuti kare / isake bAda eka indra usa AcArya ke sanmukha bA~cane ke lie siddhAntAdi zAstra rakkhe aura phira saMpUrNa saMgha use vaMdanA karake isa vAtakI ghoSaNA kare ki ' yaha guru jineMdrake samAna hamArA svAmI hai / dharmake lie yaha jo kucha karAyagA (cAhe vaha kaisA hI anucita kArya kyoM na ho ? ) usako jo koI muni AryikA yA zrAvaka nahIM mAnegA vaha saMghase bAhira samajhA jAyagA / isa ghoSaNAke bAda motiyoMkI mAlA tathA uttama vastrAdikase zAstrakI aura guruke caraNoMkI pUjA karanI cAhie / dUsare dina saMghake sukhake lie zAMtividhAnapUrvaka' ( vahI vidhAna jisakA 8 tassatale varapaumaM adalaM sAlitaMdulo kiNNaM / majjhe mAyApatte talapiMDaM cAru savvatya // 9 pacchA pujjivi jaMtaM tiya pAhiNa dehi siMhapIThassa / kuMbhiya pAyANo sagaNaM paripucchiya viusautaM pIThe // 10 to baMdiUNa saMgho vicchAkirayAe cArubhAveNa / Aghosadi esa gurU jiNuvva amhANa sAmIya || jaM kAradi esa guru dhammatthaM taM jo Na maNNedi / so savaNo, ajjA vA sAvaya vA saMghavAhirao // 11 evaM saMghosittA muttAmAlA didivtravatthehiM / pAtthayapUryaM kiccA tadoparaM pAyapUyA ya // 12 tatto viMdi divase mahAmahaM saMtivAyaNAjuttaM / bhUyavaliM gRhasaMti karijjae saMghasosatyaM // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (115) pahale ullekha kiyA hai ) 'mahAmaha nAmakA bar3A pUjana karanA caahie| isake bAda bAharase Aye hue dUsare AcAryoMko apane apane gaNasahita isa naye AcAryako ( maMDalAcArya yA AcArya cakravartIko!) vandanA karake svadezako cale jAnA cAhie / saMghaka kisI bhI vyaktiko isa nava. pratiSThita AcAryakI kabhI nindA nahIM karanI cAhie aura na usase nArAja hI honA cAhie (cAhe vaha kaisA hI nindanIya aura nArAjIkA kAma kyoM na kre!)|" * ___ pAThaka, dekhA, kaisA vicitra vidhAna hai ! svArtha-sAdhanAkA kaisA prabala anuSThAna hai ! jainadharmakI zikSAse isakA kahA~ taka sambaMdha hai ! jainamahAmaniyoMkI-AraMbha aura parigrahake tyAgI mahAvatiyoMkI-paisA taka pAsa na rakhanevAle tapasviyoMkI-kaisI miTTI palIda kI gaI hai!! kyA jainiyoMke AcArAMga-sUtroMmeM nigraMtha sAdhuoMke lie aise kRtyoMkI 13 sagasagagaNeNa juttA, AyariyA jaha kameNa vNdittaa| lahuvA jati sadesaM parikaliya sUrisUreNa / / 14 sau paThadi savvasatyaM dikkhA vijjAi dhamma vahatthaM / Nahu jiMdadi Nahu rUsadi saMgho samvo visavvattha / / * jisa adhyAyakA yaha sava kathana hai usake Adi aura antameM donoM hI jagaha bhadravAhukA nAmabhI lagA huA hai / zurUke padyameM yaha sUcita kiyA hai ki 'guptigupta' nAmake munirAjake prazna para bhadrabAhu svAmIjIne isa abhyAyakA praNayana kiyA hai / aura antima padyameM likhA hai ki 'isa prakAra paramArthaka prarUpaNameM mahA tejasvI bhadravAhu jinake sahAyaka hote haiM ve dhanya haiM aura pUre puNyAdhikArI haiM / yathAH " siribhadravAhusAmi gamasittA guttiguttamuNiNAhiM / paripucchiyaM pasatyaM ahaM paizAvaNaM jahaNo // 3 // " iya bhadravAhusUrI paramatyaparUvaNe mhaateo| jesiM hoI samattho te dhaNNA puNNapuNNA ya // 80 // " Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) koI vidhi ho sakatI hai? kabhI nahIM / jina logoMko jainadharmake svarUpakA kucha bhI paricaya hai aura jinhoMne jainadharmake mUlAcAra Adi yatyAcAra viSayaka graMthoMkA kucha adhyayana kiyA hai ve Uparake isa vidhi-vidhAnako dekhakara ekadama kaha uTheMge ki 'yaha kadApi jainadharmake nigraMtha AcAryoMkI pratiSThAvidhi nahIM ho sakatI' - nirgratha muniyoMkA isa vidhAnase koI sambaMdha nahIM ho sktaa| vAstavameM yaha saba una mahAtmAoMkI lIlA hai jinheM hama Aja kala Adhunika bhaTTAraka, zithilAcArI sAdhu yA zramaNAbhAsa Adi nAmoMse pukArate haiM / aise logoMne samAjameM apanA sikkA calAneke lie, apaneko tIrthakarake tulya pUjya manAneke lie aura apanI svArthasAdhanAke lie jainadharmakI kIrtiko bahuta kucha kalaMkita aura malina kiyA hai; usake vAstavika svarUpako chipAkara usa para manamAne taraha tarahake raMgoMke khola car3hAye haiM; vahI saba khola bAhya dRSTise dekhanevAle sAdhAraNa jagatko dikhalAI dete haiM aura unhIMko sAdhAraNa janatA jainadharmakA vAstavika rUpa samajhakara dhokhA khA rahI hai| isI lie Aja jainasamA - jameM bhI ghora aMdhakAra phailA huA hai, jisake dUra karaneke lie sAti zaya prayatnakI jarUrata hai / digambara muniyoM para kopa / ( 20 ) tIsare khaMDa ke isI sAtaveM adhyAyameM do padya isa prakAra se diye haiM: " bharahe dUsamasamaye saMghakamaM meliUNa jo mUDho / parivaddha digavirabho so savaNo saMghavAhirao // 5 // * * isa padyakI saMskRta TIkA isa prakAra dI hai: - 'bharate duHSamasamaye paMcamakAle saMghakramaM melayitvA yo mUDhaH parivartate paribhramati caturdikSu virataH viraktaH san digambaraH san svecchyA zramati sa zramaNaH saMghavAhyaH / 33 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (117). " pAsatthANaM sevI pAsatyo pNccelprihiinno| vivarIyahapavAdI avaMdaNijjo jaI hoI // 14 // - pahale padyameM likhA hai ki 'bharatakSetrakA jo koI muni isa duHSama paMcama kAlameM saMghake kramako milAkara digambara huA bhramaNa karatA haiarthAt yaha samajhakara ki caturtha kAlameM pUrvajoMkI aisI hI daigambarI vRtti rahI hai tadanusAra isa paMcama kAlameM pravartatA hai-vaha mUr3ha hai aura use saMghase bAhara tathA khArija samajhanA cAhie / aura dUsare padyameM yaha batalAyA hai ki vaha yati bhI avaMdanIya hai jo paMca prakArake vastroMse rahita hai / arthAta usa digambara muniko bhI apUjya ThaharAyA hai jo sAla, chAla, rezama, Una aura kapAsa, ina pA~coM prakArake vastroMse rahita hotA hai / isa taraha para graMthakatAna digambara muniyoM para apanA kopa pragaTa kiyA hai| mAlUma hotA hai ki graMthakartAko Adhunika bhaTTArakoM tathA dUsare zramaNAmAsAko tIrthakarakI mUrti banAkara yA jineMdrake tulya manAkara hI saMtopa nahIM huA balki use digambara muniyoMkA astitva bhI asahya tathA kaSTa kara mAlUma huA hai aura isa lie usane digambara muniyoMko mUda,apUjya aura saMghabAhya karAra dekara unake prati apanI ghRNAkA prakAza kiyA hai / itane para bhI digambara jainiyoMkI aMdhazraddhA aura samajhakI balihArI hai ki ve aise graMthakA bhI pracAra karaneke lie udyata hogaye ! saca hai, sAmpradAyika mohakI bhI bar3I hI vicitra lIlA hai !! Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (198) upsNhaar| graMthakI aisI hAlata hote hue, jisameM anya bAtoMko chor3akara digambara muni bhI apUjya aura saMghabAhya ThaharAye gaye, yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hotA ki, yaha graMtha kisI digambara sAdhukA kRtya nahIM hai / parantu zvetAmbara sAdhuoMkA bhI yaha kRtya mAlUma nahIM hotA; kyoMki isameM bahutasI bAteM hindUdharmakI aisI pAI jAtI haiM jinakA svetAmbara dharmase bhI koI sambaMdha nahIM hai| sAtha hI, dUsare khaMDake dUsare adhyAyameM 'digyAsA zramaNottamaH' isa padake dvArA bhadrabAhu zrutakevalIko utkRSTa digambara sAdhu batalAyA hai / isa lie kahanA par3atA hai ki yaha graMtha sirpha aise mahAtmAoMkI. karatUta hai jo digambara-zvetAmbara kucha bhI na hokara svArthasAdhanA aura ThagavidyAko hI apanA pradhAna dharma samajhate the| aise loga digambara aura zvetAmbara dono hI sampradAyoMmeM hue haiM / zvetAmbaroMke yahA~ bhI isa prakArake aura bahutase jAlI graMtha pAye jAte haiM, jina sabakI jA~ca, parIkSA aura samAlocanA honekI jarUrata hai / zvetAmbara vidvAnoMko isake lie khAsa parizrama karanA cAhie; aura jainadharma para car3he hue zaivAla (kAI ) ko dUra karake mahAvIra bhagavAnakA zuddha aura vAstavika zAsana jagatke sAmane rakhanA cAhie / aisA kiye jAne para vicAra-svAtaMtrya phailegA / aura usase na sirpha jainiyoMkI balki dUsare logoMkI bhI sAmpradAyika moha-mugdhatA aura aMdhI zraddhA dUra hokara unameM sadasadvivekavatI buddhikA vikAza hogA / aise hI saduddezyoMse prerita hokara yaha parIkSA kI gaI hai| AzA hai ki ina parIkSA-lekhoMse jaina.ajaina vidvAn tathA anya sAdhAraNa jana sabhI lAbha uThAveMge / antameM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vidvAnoMse merA nivedana hai ki, yadi satyake anurodhase ina lekhoMmeM koI kaTuka zabda likhA gayA ho athavA apane pUrva saMskAroMke kAraNa unheM vaha kaTuka mAlUma hotA ho to ve kRpayA use 'apriya pathya' samajha kara yA 'satyaM manohAri ca durlabhaM vacaH' isa nItikA anusaraNa karake kSamA kareM / ityalam /