Bhavna Srushti

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Muktikamal Mohan Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022950/1

Page #1

तान
))))))
(((૨૮૮૮૮
ભાવનાસૃષ્ટિ
[ ભાવ ધર્મ ]
તો
- તાત
00009
)
થમાળી
રાજAત*
પુષ્પ : ૧૩ :
5
(૦/

Page #2

Xx30|| GUNN ETIKAID duan atau IK
HAD A
NXX
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા-પુ૫ : ૧૩ :
TIMESIKOIDONE
ડા|||||||||||
ભાવનાસૃષ્ટિ [ભાવ ધર્મ ]
||
: લેખક : ધીરજલાલ ટેકરી હતી
I]ARI HINHJI
: પ્રકાશક :
શ્રી મુક્તિકમલ જૈન મહાગ્રન્થમાળા.
કાર્યાધિકારી-લાલચંદ નંદલાલ શાહ ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બ્રધર્સ પ્રેસ-વડોદરા.
આવૃત્તિ ૧ લી.
ક. ૧૦ આના
વિ. સં. ૨૦૦૮.
શ્ન મુદ્રક-શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઇ, શ્રી મહોદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ-ભાવનગર.
વા|||||||||T GI||||||||||||||IT ||||||||||||||||||

Page #3

વિષયાનુક્રમ
પૃષ્ઠ
૨૧
ર૫
२६
ભાવનું મહત્તવ
મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળને મને રથ છશેઠની ભાવના હરણની અનમેદના ચંદ્રાચાર્ય અને તેમને નૂતન શિષ્ય
ભાવની પ્રશંસા આર ભાવનાઓ (૧) અનિત્યભાવના
રાજા-રાણીને વાર્તાલાપ
ચકવર્તી ભરતની વિચારણા (૨) અશરણ ભાવના .
ત્રણ મિત્રનું દૃષ્ટાંત - (૩) સંસારભાવના
મહેશ્વરદત્તની કથા (૪) એકવભાવના (૫) અન્યત્વભાવના (૬) અશુચિભાવના (૭) આAવભાવના (૮) સંવરભાવના (૯) નિજાભાવના (૧૦) ધર્મભાવના (૧૧) લોકભાવના (૧૨) બોધિદુર્લભભાવના
૨૭
૩૫
૪૪
૪૯
૫
૫૫
૫૯
१७

Page #4

DUURT GETS
38
આભારદર્શન
વડાદરાના શ્રી વીર ધર્મ પ્રભાવક
સમાજે આ ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન
સસ્તું રાખવામાં જે મદદ સહાય તરીકે આપી છે તે માટે તેના હાર્દિક આભાર
માનવામાં આવે છે.
-પ્રકાશક

Page #5


Page #6

: ૧ :
ભાવનું મહત્વ
પર્વતેમાં જે સ્થાન મેરુનું છે, તીર્થોમાં જે સ્થાન શત્રુંજયનું છે, મંત્રમાં જે સ્થાન નમસ્કારનું છે, નદીઓમાં જે સ્થાન ગંગાનું છે, પક્ષીઓમાં જે સ્થાન ગરુડનું છે, વનચરમાં જે સ્થાન સિંહનું છે, પુમાં સ્થાન પરિમલનું છે, ભેજનમાં જે સ્થાન લવણનું છે અને ઔષધમાં જે સ્થાન અમૃતનું છે, તે સ્થાન ધર્મની આરાધનામાં ભાવનું છે, અથવા ભાવ એ જ સાચું કલ્પવૃક્ષ છે, ભાવ એ જ સાચી કામધેનુ છે અને ભાવ એ જ સાચું ચિંતામણિરત્ન છે કે જે મુમુક્ષુઓના સર્વ મને રથ પૂરા કરે છે.
મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલને મને રથ મુમુક્ષુઓના મને રથ કેવા હોય છે, તે અહીં પ્રાસંગિક જણાવીશું. મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ કે જેમણે પિતાના જીવન દરમિયાન ૧૩૦૦ નવાં જિનમંદિર બંધાવ્યાં, ૨૨૦૦ જીણું મંદિરને ઉદ્ધાર કરાવ્યું, ૧૨૫૦૦૦ જિનબિંબ ભરાવ્યાં,

Page #7

માધ-ચંથમાળા
૯૮૪ પિષધશાળાઓ બંધાવી, સાત કરોડ રૂપિયા ખરચીને તાડપત્ર તથા કાગળ પર જૈન સાહિત્ય લખાવ્યું, બાર વાર મેટા સંઘે કાઢીને શત્રુંજય તથા ગિરનારની યાત્રાએ કરી અને લગભગ અઢાર કરોડ રૂપિયાના ખર્ચે આબૂગિરિરાજ ઉપર લુણગવસહિકા બંધાવી, તેમણે પિતાના અંત સમયે સિદ્ધગિરિની સામે ઊભા રહીને નીચેના મનેર કર્યા હતા
यन्मयोपार्जितं पुण्यं, जिनशासनसेवया ।
जिनशासनसेवैव, तेन मेऽस्तु भवे भवे ॥१॥ હે પ્રભે! આપના પરમ પવિત્ર જિનશાસનની સેવા કરીને મેં જે પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હોય, તેના ફલરૂપે મને જિનશાસનની સેવા ભાવે પ્રાપ્ત થશે.
न कृतं सुकृतं किश्चित् सतां संस्मरणोचितं ।
मनोरथैकसाराणामेवमेव गतं वयः ॥ २ ॥ ' હે પ્ર! ઉત્તમ પુરુષે યાદ કરે તેવું કંઈ પણ સુકૃત કર્યું નહિ અને મોટા મોટા મનેર કરવામાં જ જીવન પૂર્ણ કર્યું.
સુજ્ઞ પાઠકે સમજી શકશે કે આ શબ્દો ઉચ્ચારનાર મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલની ભાવનાઓ કેટલી ઉદાત્ત હશે, અથવા તે તેઓ કેટલા નિરભિમાની હશે. તેમની આ ભાવનાઓને પ્રવાહ હજી આગળ વધે છેઃ - लब्धाः श्रियः सुखं स्पृष्टं, मुखं दृष्टं तनूरुहाम् ।
पूजितं शासनं चैव, न मृत्योर्भयमस्ति मे ॥३॥

Page #8

તેરમુક :
ભાવનાદિ
: 3:
હુ પ્રભા ! વ્યવહારદૃષ્ટિએ મે લક્ષ્મી મેળવી, સુખ પ્રાપ્ત કર્યું" અને પુત્રાનું માતુ પણ જોયું; તથા પરમાથ દૃષ્ટિએ આપના શાસનની પૂજા કરી, તેથી મને મૃત્યુના ભય તા જરી પણ નથી.
गुरुर्भिषग् युगदीशप्रणिधानं रसायणं । सर्वभूतदया पथ्यं, सन्तु मे भवरुभिदे ॥ ४ ॥
રાગના ઈલાજ કરતી વખતે વૈદ્ય, ઔષધ અને પથ્યભાજનની જરૂર પડે છે, તેવી રીતે ભવરાગના ઇલાજમાં પણુ એ ત્રણ વસ્તુની જરૂર પડે છે, તે મને ભવાલવમાં આ પ્રમાણે મળજો. (૧) વૈદ્ય તરીકે કંચન, કામિનીના ત્યાગી મહાવ્રતધારક ગુરુદેવ, (૨) ઔષધ તરીકે આદીશ્વર ભગવંતનું ધ્યાન અને (૩) પથ્યભાજન તરીકે જગતના સર્વ જીવા પર દ્રવ્ય-ભાવ દયા.
ગામ્રયાસો નિનવનતિ સંગતિ સર્વાઙયૈ, सद्वृत्तानां गुणगणकथा दोषवादे च मौनम् । सर्वस्यापि प्रियहितवचो भावना चात्मतच्चे, संपद्यन्तां मम भवभवे यावदाप्तोऽपवर्गः ॥ १ ॥
હે પ્રભુ!! જ્યાં સુધી મને મુક્તિ ન મળે ત્યાં સુધી ભુવાભવમાં આ સાત વસ્તુ પ્રાપ્ત થજો: (૧) સર્વજ્ઞપ્રણીત શાસ્ત્રાને અભ્યાસ, (૨) જિનેશ્વરના ચરણકમલને નમસ્કાર, ( ૩ ) સદા આય પુરુષોના સહવાસ, (૪) સદાચારી પુરુષના ગુણુસમૂહુની કથાવાર્તા, (૫) કોઇને અવન

Page #9

ધબાધoથમાળા છુવાદ કરવામાં મૈન, (૬) સર્વની સાથે મધુર વચનવાળે વાણવ્યવહાર અને (૭) આત્મતત્વની ભાવના. " ભાવ વિના મુમુક્ષુઓના મને રથ ફળતા નથી; તેથી જ ભાવની મહત્તા છે, ભાવની અગત્ય છે, ભાવની આવશ્યકતા છે. શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓ જણાવે છે કે, માત્ર ભાવનાબળ વડે જ જીર્ણ શેઠ મેક્ષના અધિકારી થયા, તે આ રીતે
જીણું શેઠની ભાવના વિશાલા નગરીમાં જિનદત્ત નામને એક શ્રાવક હતું, જે વૈભવમાં હીન થવાથી જ શેના નામથી ઓળખાતું હતું. તે એક વખત નગરીની બહાર આવેલા ઉદ્યાનમાં ગયે, ત્યારે કાચોત્સર્ગમાં રહેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જોઈ અત્યંત પ્રસન્ન થયા અને તેમને વિનયપૂર્વક વંદન કરીને વિચારવા લાગ્યું કે, “અહે! દીનદયાળુ પરમકૃપાળુ ત્રિલોકના નાથ કાયોત્સર્ગમાં ઊભા છે, તે આવતી કાલે મારે ઘેર પારણું કરે તે સારું.”
બીજે દિવસે જીર્ણ શેઠે તે ઉદ્યાનમાં આવીને જોયું તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ગઈ કાલની જેમ જ કાયોત્સર્ગમાં ઊભા છે, એટલે તેણે પરમ ભાલ્લાસથી આમંત્રણ કર્યું? “ભગવન્! ભિક્ષા માટે કાલે મારે ત્યાં પધારજો.” પરંતુ ત્રીજે દિવસે પણ એમ જ બન્યું, ચોથે દિવસે પણ એમ જ બન્યું અને પાંચમે દિવસે પણ એમ જ બન્યું. એમ કરતાં ચોમાસું પૂર્ણ થયું, પણ શેઠના ભાવમાં જરાયે ઓટ આવી

Page #10

સરસુ' :
:
ભાવનાસૃષ્ટિ
નહિ. છેલ્લે દિવસે પણ તેણે એ જ ભાવાલ્લાસથી આમ ત્રણ કર્યું": - ભગવન્ ! ભિક્ષા માટે કાલે મારે ત્યાં પધારજો !”
પારણાના સમય થયે એટલે જીણુ શેઠ પ્રભુના આગમનની રાહ જોતા ખારામાં ઊભા રહ્યા અને વિચારવા લાગ્યા કે, · અહા ! મારા કેવા પુણ્યાય કે જગતના બંધુ, જગતના નાથ, જગતના તારણહાર ભિક્ષા માટે મારે ત્યાં પધારશે અને તેમને નિર્દોષ ભિક્ષા આપીને હું કૃતાર્થ થઈશ. ખરેખર ! હું ધન્ય છું! હુ કૃતપુણ્ય છું ! હું કૃતાર્થ છું!!!'
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શેઠને ત્યાંથી ગ્રહણ કરી, પંચદિવ્યેા પ્રકટ કર્યાં. ધ્રુવ દુભિના અવાજ ભગવાને પારણું અન્ય
6
પરંતુ ઘટના જુદી જ મની. પારણાની ભિક્ષા અભિનવ( પૂરણ ) એટલે તેની ખુશાલીમાં દેવાએ ત્યાં અને દેવદુદુભિ ગડગડવા લાગી. આ કાને પડતાં જીણુ શેઠ સમજી ગયા કે કાઈ ને ત્યાં—અભિનવ શેઠને ત્યાં કર્યું, એટલે તે ખિન્ન થઈ ને વિચાર કરવા લાગ્યા કે, · ખરેખર ! હું મ་દભાગ્ય છું ! પુણ્યહીન છું !! સર્વથા પુણ્યરહિત છું!!! નહિ તેા પ્રભુને પારણુ' કરાવવાનું સદ્ભાગ્ય મને કેમ ન સાંપડે ? ખરા ભાગ્યશાળી પુણ્યશાળી અભિનવ શેઠ છે કે જેને ઘેર પ્રભુએ પારણું કર્યું. ' પરંતુ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ કહે છે કે, ખરા ભાગ્યશાળી અભિનવ શેઠ નહિ પણું જીણુ શેઠ જ હતા, કારણ કે જે ભાવના તેનામાં હતી, તે અભિનવ શેઠમાં ન હતી. તેણે તે માત્ર આપચારિક રીતે જ ભિક્ષા આપી હતી, તેથી ખરા લાભ-ધર્મલાભ જીણુ શેઠને મળ્યા કે જેના પ્રભાવથી

Page #11

પીએથમાળા : ૬ : તે મૃત્યુ બાદ બારમા દેવલોકમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયા અને ત્યાંથી ચ્યવને અનુક્રમે મેક્ષે જશે. તાત્પર્ય કે માત્ર ભાવનાના બળથી જીર્ણ શેઠ મોક્ષના અધિકારી થયા. . આવો જ દાખલો સુપાત્ર દાનની અનુમોદના કરનાર હરણને છે, જે અહીં રજૂ કરવામાં આવે છે.
હરણની અનુ મેદના કૃષ્ણ મહારાજના વડીલ બંધુ બલભદ્ર સંસારના સ્વરૂપથી વૈરાગ્ય પામીને પંચમહાવ્રતધારી સાધુ થયા હતા અને સંયમમાર્ગમાં રહ્યા થકા ગ્રામ-નગર-પુર-પાટણમાં વિચરતા હતા. પરંતુ તેમનું અદ્ભુત રૂપ જોઈને સ્ત્રીઓ મુગ્ધ થતી હતી અને ઘણી વાર તે સાનભાન પણ ભૂલી જતી હતી. તેથી તેમણે એ અભિગ્રહ કર્યો હતો કે, “મારે ગ્રામ-નગરઆદિમાં ગોચરી લેવા જવું નહિ, પરંતુ અરણ્યમાં કામે આવેલા માણસ પાસેથી નિર્દોષ અને સૂઝત આહાર ગ્રહણ કર.” આ અભિગ્રહ અનુસાર તેઓ મોટા ભાગે અરણ્યમાં જ વિચરતા અને ત્યાં આવેલા માણસો પાસેથી આહારપાણી ગ્રહણ કરતા.
એવામાં એક હરણને તેમના પ્રત્યે અપૂર્વ સ્નેહ ઉત્પન્ન થયે, એટલે તે અરણ્યમાં આવેલા મનુષ્યની ખબર રાખવા લાગ્યું અને બલભદ્ર મુનિને તેમની પાસે લઈ જવા લાગ્યું કે જેમની પાસેથી તેઓ નિર્દોષ અને સૂઝત આહાર ગ્રહણ કરતા હતા.

Page #12

તેરમું : : ૭ :
ભાવનાસૃષ્ટિ - આ જ એક પ્રસંગ હતું કે જ્યારે એક રથકાર (સુથાર) તે અરણ્યમાં લાકડાં કાપવા માટે આવ્યું હતું અને એક તોતીંગ વૃક્ષની ડાળી કાપી રહ્યો હતો, પરંતુ મધ્યાહ્ન થતાં તે કામ છેડીને પિતાની પાસેનું ભાતું વાપરવા બેસતે હતા કે પેલું હરણ બલભદ્ર મુનિને તેની પાસે લઈ આવ્યું.
બરાબર ભેજન સમયે સાધુમહાત્માને ભિક્ષા માટે પધારેલા જોઈને રથકારના અંતરમાં ભાવને ઉલ્લાસ થયે. એટલે તે વિચાર કરવા લાગ્યું“કે ભાગ્યશાળી કે આવા અરણ્યમાં સંતપુરુષનાં દર્શન થયાં અને તેમને નિર્દોષ ભિક્ષા આપી શકું તે સુયોગ પણ સાંપડી ગયે! ખરેખર હું ધન્ય છું! હું કૃતાર્થ છું !!” પછી તેણે વિનયપૂર્વક હાથ જોડીને બલભદમુનિને વિનંતિ કરીઃ “પ્રો! આમાંથી કંઈક પણ ગ્રહણ કરીને મને કૃતાર્થ કરે.”
આ વખતે પિલા હરણને એ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થયે કે, “હું જે આ રથકારના જે મનુષ્ય હોત તો કેવું સારું થાત? તે એક ક્રિયાપાત્ર-ચારિત્રવાન મુનિને દાન દઈ રહ્યો છે, તેવું દાન હું પણ ખૂબ ઉમંગથી દેત. ખરેખર ! આ રથકાર ધન્ય છે કે જે સુપાત્ર દાન આપવાને ભાગ્યશાળી થયે છે !'
હવે બનવાકાળ કે તે વખતે જ પવનને એક જબ્બર ઝપાટે આવ્યું અને અરધી કપાયેલી ડાળી મોટા અવાજ સાથે તે ત્રણેય જણ ઉપર તૂટી પડી, તેથી બલભદ્ર મુનિ, પેલો રથકાર અને પેલું હરણ એ ત્રણે જણ પિતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરીને કાળધર્મને પામ્યા અને બ્રહ્મ નામના પાંચમા દેવ

Page #13

ધ આધ-ગ્રંથમાળા
: ૮ :
ઃ પુષ્પ
લાકમાં એક જ સ્થાને ઉત્પન્ન થયા. તાત્પર્ય કે શુદ્ધ દાન લેનાર, શુદ્ધ દાન આપનાર અને ભાવ વડે શુદ્ધ દાનની અનુમાઢના કરનાર સરખાં ક્લને પામ્યા, એટલે એ વાત સુનિશ્ચિત છે કે ભાવના ઉદ્ભાસથી આત્મા સુગતિના અધિકારી થાય છે.
ભાવના ઉદ્યાસ, ભાવની વૃદ્ધિ, ભાવની શુદ્ધિ મનુષ્યના જીવનમાં અજબ પરિવર્તન આણે છે. આ વાતની વિશેષ પ્રતીતિ ચ'ડરુદ્રાચાર્ય અને તેના નૂતન શિષ્યની હકીકત જાણવાથી થઈ શકશે.
ચડદ્રાચાર્ય અને તેમના નૂતન શિષ્ય
એક આચાર્ય શ્રુતના પારગામી હતા અને દીર્ઘકાલથી દીક્ષાપર્યાંય પાળતા હતા પરંતુ ક્રોધને વશ જલદી થઈ જતા હતા, તેથી લાકામાં ચ'ડરુદ્રાચાર્યના નામથી પ્રસિદ્ધ થયા હતા. તે એક વખત ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા કાઈ મેટા શહેરમાં આવ્યા અને નિષિ વસતિ યાચીને રહ્યા.
હવે એક વખત તે એ વસતિની અંદરના ભાગમાં બેઠા હતા અને તેમના શિષ્યા બહારના ભાગમાં બેસીને સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, તપશ્ચર્યાં આદિ સાધુધર્મને ચેગ્ય પ્રવૃત્તિમાં મશગૂલ હતા એવામાં કેટલાક યુવાન ત્યાં આવી પહેાંચ્યા અને ઉચિત વ’વિવિધ કરીને સાધુઓને કહેવા લાગ્યા કે, ‘ મહારાજ ! આ નવીન પરણેલાને દીક્ષા આપેા. ’ એટલે સાધુઓએ કહ્યું કે, · અમારા ગુરુ અંદર બેઠા છે, તેમની પાસે જા. ૧ આ પરથી તે યુવાનેા ચંડરુદ્રાચાર્ય પાસે આવ્યા અને વંન કર્યાં પછી કહેવા લાગ્યા કે, · મહારાજ !
6
આ

Page #14

તેરમું :
: :
ભાવનાસૃષ્ટિ
નવીન પરણેલાને એકાએક વૈરાગ્ય થઈ આવ્યે છે, માટે તેને દીક્ષા આપે. ’
6
ચડરુદ્રાચાર્યે સમજી ગયા કે આ એક પ્રકારની ઠેકડી છે એટલે તે કઈ પણ ન ખેલતાં ચૂપ રહ્યા. ત્યારે યુવાને એ ક્રીથી કહ્યું કે, મહારાજ ! આને ઢીક્ષા આપે.' આમ જ્યારે તે યુવાનાએ ત્રણચાર વાર કહ્યુ. ત્યારે ચંડરુદ્રાચાય ને અત્યંત ક્રોધ ચડી આવ્યા અને તેમણે એ નવીન પરણેલાને પકડીને તેના માથાના વાળના લા[મુંડન] કરી નાખ્યા અને તેને ખરેખર દીક્ષા આપી દીધી. આ જોઈ ને તેની સાથેનાં મિત્રા ગભરાયા અને ત્યાંથી નાસી ગયા.
પછી
'
હવે ખલાત્કારે દીક્ષા પામેલા યુવાન વિચાર કરવા લાગ્યા કે, ‘ મહાપુણ્યના ઉત્ક્રય વિના દ્વીક્ષા પ્રાપ્ત થતી નથી અથવા અમૃતના પ્રવેશ ઉત્તરમાં પરાણે થયા હોય તે પણ તે કલ્યાણુને અર્થે જ થાય છે, માટે આ દીક્ષા મને પ્રમાણુ હા. તેણે વિનયથી ગુરુને કહ્યું: ‘ પૂજ્ય ગુરુદેવ ! મારા પિતા માટા ! ઘરના છે અને ખૂબ લાગવગવાળા છે, તેમના હું એકના એક પુત્ર છું, તેથી આ દીક્ષાની ખબર પડતાં આપને સતાવ્યા વિના રહેશે નહિ. વળી મને પણ તે કાઈ ને કાઈ ઉપાયે ઊઠાવી જશે; માટે મારી આપને નમ્ર વિજ્ઞપ્તિ છે કે આપણે આ સ્થાનને તરત જ છોડી દેવું.
"
એટલે કહ્યુ
ચ'ડરુદ્રાચાર્ય પરિસ્થિતિ સમજી ગયા પણુ રાત્રિ પડવા આવી હતી અને આંખે ખરાખર સૂઝતું ન હતું, · તારી વાત ઠીક છે, પણ અત્યારે મારાથી ચાલી
શકાય
કે,

Page #15

ધર્માંધ ગ્રંથમાળા
* ૧૦ :
"
6
તેવુ નથી. * ત્યારે નૂતન શિષ્યે કહ્યું કે, • જે એમ હાય તે આપને ખભા પર ઊંચકી લઈશ, પણુ કૃપા કરીને આ સ્થાનને જલદી છોડી ઢા. ' એટલે ચ'ડરુદ્રાચાર્ય નૂતન શિષ્યના ખભે બેઠા અને વિહાર શરૂ થયે.
રાત્રિના અધકાર સવત્ર પ્રસરી ગયા હતા, વળી રસ્તા પણ ખાડાટેકરાવાળા હતા, એટલે ઘણું સંભાળીને ચાલવા છતાં નૂતન શિષ્યના પગ ઊંચાનીચા પડ્યા અને ખભા ઉપર બેઠેલા ગુરુ ધ્રૂજી ઊઠ્યા. આથી તે કપાયમાન થઈને કહેવા લાગ્યા અરે અધમ ! તુ' ખરાખર જોઇને ચાલતા કેમ નથી ? મારું આખું શરીર હલખલી જાય છે !'
6
શિષ્યની વિચારધારા સવળા રસ્તે હતી, એટલે આ વચને સાંભળીને તેણે વિચાર કર્યાં: ‘ અરે ! મારી ભૂલને લીધે ગુરુદેવને ઘણી હેરાનગતિ થાય છે, માટે ખૂબ સભાળીને ચાલવું. ’ અને તે બને તેટલી સભાળથી ચાલવા લાગ્યા, પણ ગાઢ અંધકારમાં રસ્તા ખરાખર સૂર્યે નહિ, એટલે ઠોકર ખાધી અને ઉપર બેઠેલા ગુરુ લથડિયું ખાઈ ગયા. આથી તે અત્યંત ક્રોધ પામીને હાથમાં રહેલા રજોહરણ વડે તાડના કરતાં ખેલ્યા કે, ‘ અરે દુષ્ટ ! તું કેવી રીતે ચાલે છે ? હું પડતાં પડતાં રહી ગયા ! માટે હવેથી ખરાખર સંભાળીને ચાલ.’
નૂતન શિષ્યે કહ્યું: - પ્રભા ! મારા અપરાધ માફ કરેા. હવે ખરાખર સંભાળીને ચાલીશ.' પણ અંધારી રાત્રિમાં વિષમ માર્ગ પર ચાલતાં સ્ખલના થવાનુ ચાલુ રહ્યું અને ગુરુના રજોહરણના દંડ તેના તાજા લાચ[કેશ રહિત ] કરેલા મસ્તક

Page #16

તેર : : ૧૧ :
ભાવનાદિ પર પટાપટ પડવા લાગ્યું, એમ કરતાં લેહીની ટસરે ફેટી, છતાં એ નૂતન શિષ્યને ગુરુ પર ક્રોધ આવ્યો નહિ અને એ તે પિતાની જ ભૂલને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગે અને ધીમે ધીમે એ પશ્ચાત્તાપ એટલે ઉગ્ર બની ગયો કે તેની જવાલામાં ઘાતકર્મને [ અતિ દુષ્ટ કર્મને ] સર્વસંચય બળીને ખાખ થઈ ગયે અને તેને કેવલજ્ઞાન–સંપૂર્ણ ત્રિકાલદશિ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. ભાવશુદ્ધિને કે અજબ ચમત્કાર ! - હવે નૂતન શિષ્યને સર્વ વસ્તુઓ સ્પષ્ટ દેખાવા લાગી, એટલે કેઈ પ્રકારની ખલના થઈ નહિ. તેથી ગુરુ બેલ્યા કે, “બચ્ચા ! માર પડ્યો એટલે કેવું સીધું ચલાય છે? આમ પહેલેથી જ સીધું ચાલ્યું હતું તે?”
શિષ્ય કહ્યું: “હું જ્ઞાનથી સીધો ચાલું છું.” ગુરુએ પૂછ્યું: “ક્યા જ્ઞાનથી ?” શિષ્ય કહ્યું “કેવલજ્ઞાનથી.” [ ભૂત, ભવિષ્ય ને વર્તમાનના ત્રિકાલ જ્ઞાનથી]
આ શબ્દ સાંભળતાં જ ચંદ્રાચાર્યને સર્વ ગુસ્સો ગળી ગયે અને તેઓ શિષ્યના ખભા ઉપરથી નીચે ઊતરી તેને ખમાવવા [ માફી માગવા] લાગ્યા. આ ક્ષમાપના હૃદયની હતી, અંતરના સાચા ભાવથી પ્રેરાયેલી હતી, તેમ જ પશ્ચાત્તાપના પાવકથી પાવન થયેલી હતી, એટલે તેમની ભાવનાસૃષ્ટિમાં અજબ પરિવર્તન થયું. આ પરિવર્તન એટલું મોટું અને ઝડપી હતું કે તેને ચમત્કાર સિવાય બીજું નામ ભાગ્યે જ આપી શકાય. એ અજબ પરિવર્તનના પરિણામે ચંડરુદ્રાચાર્યની સર્વ

Page #17

ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૧૨ : ચંડતા અને રુદ્રતા નાશ પામી અને તેઓ પણ કેવલજ્ઞાનના સ્વામી થયા. તાત્પર્ય કે, ભાવને ઉલ્લાસ, ભાવની વૃદ્ધિ, ભાવની શુદ્ધિ મનુષ્યના જીવનમાં અજબ પરિવર્તન આણે છે.
ભાવની પ્રશંસા ભાવની આ મહત્તા લક્ષમાં રાખીને જ કહેવાયું છે કે – भावो धर्मस्य हन्मित्रं, भावः कर्मेन्धनानलः । सत्कृत्याने घृतं भावो, भावो वेत्री शिवश्रियः॥१॥
ભાવ એ ધર્મને પરમ મિત્ર છે, ભાવ એ કફપી ઇંધનને બાળવાને અગ્નિ છે, ભાવ એ સુકૃતરૂપી અન્નમાં ઘી છે; અને ભાવ એ મુક્તિલક્ષ્મીને છડીદાર છે.
थोवं वि अणुट्ठाणं, भावविसुद्धं हणेइ कम्ममलं । लहुओ वि सहसकिरणो, तिमिरनिअम्ब पणासेइ ॥१॥
સૂર્ય ના હોય તે પણ અંધકારના સમૂહને નાશ કરે છે, તેમ ભાવશુદ્ધિવાળું થોડું અનુષ્ઠાન પણ કમળને નાશ કરે છે.
इको वि नमुकारो जिणवरवसहस्स वद्धमाणस्स । संसारसागराओ, तारेइ नरं वा नारी वा ॥१॥
અહીં કેઈને પ્રશ્ન થશે કે, “થેડું એટલે કેટલું?” તેને ઉત્તર શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ આ રીતે આપે છેઃ
વધારે નહિ પણ એક જ નમસ્કાર જે જિનશ્રેષ્ઠ વર્ધમાનને ઉપલક્ષણથી કેઈ પણ તીર્થકરને સાચા ભાવપૂર્વક કરાયે હોય તો (તે) નર કે નારીને સંસારસાગરમાંથી તારી દે છે

Page #18

તરસુ’૨
: ૧૩ :
ભાવનાશિ
અહીં અનુષ્ઠાન માત્ર એક નમસ્કાર જેટલુ જ કહ્યું છે, પણ તેની ગર્ભિત શરત એ છે કે તે પ્રશસ્ત ભાવથી પૂણ હાવુ જોઈએ. આ જ વાત નમસ્કારમંત્રમાં કહી છેઃ
एसो पंचनमुक्कारो, सवपावपणासणी | मंगलाणं च सवेसिं, पढमं हवड़ मंगलं ॥
અરિહંત, સિદ્ધો, આચાર્યાં, ઉપાધ્યાય અને સાધુએ એ પાંચને પ્રશસ્ત ભાવથી કરેલા નમસ્કાર સર્વ પાપાના નાશ કરે છે અને તે સ મગલામાં પહેલું મંગલ છે.
એટલે નમસ્કાર મંત્રની પાપપ્રણાશક શક્તિ પ્રશસ્ત ભાવને જ આભારી છે.
શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ભાવ સંબંધમાં શુ' કહે છે તે ખરાખર સાંભળે:
जं न हु बंधो भणिओ, जीवस्स वहे वि समिइगुत्ताणं । भावो तत्थ पमाणं, न पमाणं कायवावारो ॥
જ્યારે સમિતિ અને ગુપ્તિપૂર્વક વર્તતા સાધુ મુનિરાજને પ્રાણીઓના વધ થવા છતાં કર્મના અધ કહેલા નથી, ત્યારે ભાવ એ જ પ્રમાણુ સમજવાના છે, નહિ કે કાયવ્યાપાર [ કાયાની પ્રવૃત્તિ ].
આ સિદ્ધાંતને ‘મત્તોનાત્ પ્રાગ્યપરોવવંદિત્તા’ એ સૂત્ર ખરાખર ટેકા આપે છે. તેને અથ એ છે કે, ‘પ્રમત્તયાગથી થયેલું પ્રાણનુ' વ્યપરાપણુ એ હિં'સા છે અને અપ્રમત્ત યાગમાં થયેલું પ્રાણુનુ વ્યપરાપણુ, એ હિંસા નથી. ’
’

Page #19

ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૧૪ : જે હિંસાની આ વ્યાખ્યાને સ્વીકાર કરવામાં ન આવે અને માત્ર પ્રાણુવ્યપરપણને જ હિંસા માનવામાં આવે, તે અહિંસા એ માત્ર કલ્પના જ બની જાય અને જે શાએ તેની જોરદાર હિમાયત કરી છે, તે પણ એટલું જ પડે. એટલે કે આ વ્યાખ્યા અધૂરી કે અપૂર્ણ નથી, પણ પૂર્ણ છે અને તે હિંસાઅહિંસાનું નિરાકરણ કરવામાં ભાવને જ પ્રાધાન્ય આપે છે. भावुचिअ परमत्थो, भावो धम्मस्स साहणो भणिओ। . सम्मत्तस्स वि बीअं, भावुच्चिअ विंति जगगुरुणो ॥१॥
પરમાર્થથી ભાવને જ પ્રધાન ગણવે, કારણ કે ભાવને ધર્મને સાધક કહે છે. જગદ્ગુરુએ કહ્યું છે કે, સમ્યક્ત્વનું બીજ પણ ઉત્તમ પ્રકારને ભાવ છે.
મેને અનંતર ઉપાય સમ્યફ ચારિત્ર મનાય છે, સમ્યક ચારિત્રને અનંતર ઉપાય સમ્યજ્ઞાન મનાય છે અને સમ્યગજ્ઞાનને અનંતર ઉપાય સમ્યગદર્શન કે સમ્યકત્વ મનાય છે. આ સમ્યક્ત્વ એક પ્રકારને ભાવ નહિ તે બીજું શું છે? તેને તમે તવરુચિ કહે, તવશ્રદ્ધાન કહે કે સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મ પ્રત્યેનું સમર્પણ કહ, પણ રુચિ, શ્રદ્ધા કે સમર્પણ એ ભાવથી તિરિક્ત કઈ પદાર્થ નથી. વળી શાસ્ત્રકારોએ સમ્યક્ત્વની પરીક્ષા માટે જે લક્ષણો બતાવ્યાં છે, તેમાં પણ પાંચ પ્રકારના ભાવે જ મૂક્યા છે, તે આ રીતે - (૧) શમ એટલે કષાયનું ઉપશમન, (૨) સંગ એટલે ધર્મ કે મોક્ષની અભિલાષા, (૩) નિર્વેદ એટલે ભવભ્રમણને

Page #20

તેરમું :
૪ ૧૫
. ભાવના ખેદ, (૪) અનુકંપા એટલે સર્વ જીવે પર દયા અને (૫) આસ્તિકેય એટલે દેવ, ગુરુ તથા ધર્મ પર અડગ શ્રદ્ધા. એટલે સમ્યકત્વનું બીજ ભાવ છે, એ સુનિશ્ચિત છે.
किं बहु भणिएणं, तत्तं सुणेह भो महासत्ता!। मुक्खसुहबीअभूओ, जीवाण सुहावहो भावो ॥१॥
હે મહાનુભાવો! વધારે વર્ણન કરવાથી શું? તમે ટૂંકી ને ટચ વૉત સાંભળી લે કે મોક્ષસુખના બીજ જે ભાવ ને . સાચું સુખ આપનાર છે.
શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે “રાનીતાણw માન મતિ પમ્' “દાન, શીલ અને તપની સંપત્તિ ભાવ વડે ફલને ધારણ કરે છે.” તાત્પર્ય કે જે દાન ભાવપૂર્વક અપાય તે જ ફલને આપે છે, જે શીલ ભાવપૂર્વક પળાય તે જ સુંદર કર્મસમૂહને નાશ કરે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો દાન, શીલ અને તપ એ ધર્મને દેહ છે અને ભાવ એ ધર્મને આત્મા છે.
બાર ભાવનાઓ
ભાવની શુદ્ધિ કરવા માટે મહાપુરુષોએ અનેક સાધન બતાવ્યાં છે, તેમાં બાર ભાવનાઓ મુખ્ય છે. કહ્યું છે કે –
अनित्यतामशरणं, भवमेकत्वमन्यताम् । अशौचमाश्रयं चात्मन् ! संवरं परिभावय ॥१॥ कर्मणो निर्जरां धर्मसुकृतां लोकपद्धतिम् । बोधिदुर्लभतामेता, भावयन् मुच्यसे भवात् ॥२॥

Page #21

પુળ
ઇમબોધ ગ્રંથમાળા : ૧૬ :
હે આત્મા ! તું બાર ભાવનાઓનાં નામ સાંભળ અને તેનું ચિંતન કર, જેથી જન્મ-જરા-મરણના ફેરામાંથી છૂટી જઈશ, તે નામે આ પ્રમાણે છે
(૧) અનિત્યભાવના, (૨) અશરણભાવના, (૩) સંસારભાવના, (૪) એકવભાવના, (૫) અન્યત્વભાવના, (૬) અશુચિભાવના, (૭) આઝવભાવના, (૮) સંવર ભાવના, (૯) નિર્જરાભાવના, (૧૦) ધર્મસ્વાખ્યાતભાવના, (૧૧) લેકવરૂપભાવના અને (૧૨) બોધિદુર્લભભાવના.
(૧) અનિત્યભાવના પિગલિક વસ્તુઓની અનિત્યતા વિચારવી, તેને અનિત્યભાવના કહેવાય છે. જેમકે
નિયમોમનિય ચૌવન,
विभृतयो जीवितमप्यनित्यम् । अनित्यताभिः प्रहतस्य जन्तोः,
कथं रतिः कामगुणेषु जायते १ ॥ १ ॥ આરોગ્ય અનિત્ય છે, પૈવન અનિત્ય છે, સંપત્તિ અનિત્ય છે અને જીવન પણ અનિત્ય છે. આમ અનિત્યતાથી હણાયેલા પ્રાણુને કાળભેગમાં આનંદ કેવી રીતે આવે ? વિચાર કરે તે ન જ આવે.
શરીરને નીરોગી રાખવા માટે ગમે તેવા પ્રયત્ન કરવામાં આવે પણ તે ક્યારે રગને ભેગ બની જશે, તે કહી શકાતું નથી. ઘડી પહેલાં જે શરીર કંદર્પ જેવું કમનીય અને નીરોગી

Page #22

તેરમું :
ભાવનાદ હોય છે તે શરીર બીજી જ ક્ષણે કદરૂપું અને કેઢિયું બની જાય છે. જ્ઞાનીઓના અભિપ્રાયથી આ શરીરમાં રૂંવાડે રૂંવાડે પિણાબે રોગ રહેલા છે, જે ગમે તેવું સૂક્ષ્મ નિમિત્ત મળતાં બહાર નીકળી આવે છે ને ઘડી પહેલાંને તંદુરસ્ત જણાતે માનવી બિમાર બની જાય છે. કેટલાક વૈદ્યો, હકીમો અને ડોકટરો રેગનું નિદાન કરી તેને જડમૂળથી કાઢી આપવાને દા કરે છે, પણ તેમનું એ વિષયનું જ્ઞાન એટલું પ્રાથમિક અને પાંગળું હોય છે કે તેઓ ખુદ પોતાના શરીરમાં ઉત્પન્ન થઈ રહેલા રેગોને પણ જાણી શકતા નથી, તે બીજાના શરીરનું તે કહેવું જ શું? તેઓનું નિદાન મેટા ભાગે અનુમાનરૂપ હોય છે અને ચિકિત્સા પણ “લાગ્યું તે તીર નહિ તે તુક્કો” જેવી હોય છે. અને માની લઈએ કે તેઓ રોગનું નિદાન બરાબર કરી શકે છે, તથા રોગને જડમૂળથી દૂર કરી શકે છે, તે પ્રશ્ન એ થાય છે કે તેમના માતાપિતા, પત્ની પુત્ર અને અન્ય નેહીજને શા માટે બિમારીમાં સબડે છે? ગમે તેવાં ભારે રસાયણે, ચમત્કારિક જડીબુટ્ટીઓ અને કાયાકલ્પ જેવા પ્રયોગો પણ શરીરને સડતું–વણસતું અટકાવી શકતા નથી એ હકીકત છે. તેથી શરીર રોગનું ધામ છે અને ગમે ત્યારે રેગનું ભેગ બની જાય છે, એમ માનવું જ ઉચિત છે.
એક કવિ કહે છે? यत्प्रातः संस्कृतं धान्यं, मध्याहूने तद्विनश्यति । તયાણનિપજે, જે જ નામ મારતા ? |

Page #23

માબાપન્થથમાળા
: "
' જે ધાન્ય પ્રાતઃકાલમાં રાંધ્યું હોય છે તે બપોર થતાં અગડી જાય છે, તે તેના રસમાંથી તૈયાર થયેલી કાયામાં શું સાર હોય?
યવન સદા ટકતું નથી. તે પણ ચાર દિનનું ચાંદરણું જ છે. પ્રથમ બાલવય, પછી યુવાની અને આખરે વૃદ્ધાવસ્થા એ કુદરતને અટલ કાનૂન છે, તેથી જુવાની જવાની અને ઘડપણ આવવાનું એ નિશ્ચિત છે; માટે કેઈએ જુવાનીના મદમાં છકી જવાની જરૂર નથી. આ વિષયમાં. એક ગુર્જર કવિની નીચેની પંક્તિઓ યાદ રાખવી ઘટે છેઃ
પીંપળ પાન ખરંતા, હસતી કુંપળિયા
અમ વીતી તમ વીતશે, ધીરી બાપડિયા. પીંપળનાં મેટાં પાનને ખરી જતાં જઈને નાની કુંપળે હસે છે કે બિચારાં વૃદ્ધા પાનેની કેવી દુર્દશા થઈ રહી છે? છે તે જોઈને ખરતાં પાન જવાબ આપે છે કે, મહેરબાને ! ધીસ પડે. આજે જેવી અમારા પર વીતી છે તેવી હવે પછી તમારા પર પણ વીતશે. એટલે કે તમારે પણ વૃદ્ધ થઈને આ રીતે જ ખરી પડવાનો વખત આવશે !
સુજ્ઞ મનુષ્ય વૃદ્ધાવસ્થાને વિચાર કરીને પૈવનનું અભિમાન ટાળવું ઘટે છે. તે માટે મહાત્મા ભર્તુહરિનાં નીચેનાં વચને વિચારવા જેગ્ય છેઃ
गात्रं संकुचितं गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिः, दृष्टिनश्यति वर्द्धते बधिरता वक्त्रं च लालायते ।

Page #24

તેરમું :
: ૧૯ :
वाक्यं नाद्रियते च बान्धवजनैर्भार्या न शुश्रूयते, हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः पुत्रोऽप्यमित्रायते ॥ १ ॥
ભાવનાશ
વૃદ્ધ મનુષ્યનાં અંગો સકાચાઈ જાય છે, પગ નરમ પડી જાય છે, દાંતની પક્તિ પડી જાય છે, સૃષ્ટિના નાશ થાય છે, કાને બહેરાપણું આવે છે અને મેઢામાંથી લાળ પડે છે. વળી કુટુંબનાં માણુસા તેના વાક્યના આદર કરતા નથી. પોતાની શ્રી સેવાચાકરી કરવાનુ છોડી દે છે અને પુત્ર પણ દુશ્મનની ગરજ સારે છે. હા! આ રીતે વૃદ્ધપુરુષને ઘણુ કષ્ટ હાય છે.
લક્ષ્મી અસ્થિર છે, ચંચળ છે, અનિત્ય છે. તે ઠરીને ઠામ બેસતી જ નથી. આજે અહીં તે કાલે તહીં, આજે આ ઘેર તા કાલે પેલે ઘેર; એમ તે લેાકેાનાં બારણે ભટકતી ફરે છે. તેમાં પણ નીચ લેાકેાના આશ્રય લેવા વધારે ગમે છે. કહ્યું છે કેઃ
कुपात्रे रमते नारी, गिरौ वर्षति माधवः ।
નીમાશ્રયતે હક્ષ્મી:, ત્રાજ્ઞઃ પ્રયેળ નિર્ધનઃ // ? ॥
"
સ્ત્રીનુ’મન કુપાત્રમાં રમે છે, વરસાદ પહાંડમાં જઈને વરસે છે અને લક્ષ્મી નીચના આશ્રય કરે છે. તેથી જ આ જગતમાં વિદ્વાન્ અથવા બુદ્ધિમાન પ્રાયઃ નિધન હાય છે,
લક્ષ્મીના સ્વભાવ-લક્ષ્મીનું આચરણ અત્યંત વિચિત્ર છે. તે આવે છે ત્યારે એકલી આવતી નથી, પણુ પાતાની સાથે ભય, ઈર્ષા, દ્વેષ, અભિમાન, ઉદ્ધતાઈ વગેરેને પણ લેતી આવે છે; તેથી તેનુ આગમન થતાં રાજા અને ચાર તરફ્ના ભય

Page #25

ધમધથમાળા : ૨૦ : વધે છે, ભાઈઓમાં ખટપટ થવા લાગે છે, સગાંસંબંધીઓ સાથે તેછડાઇભરેલું વર્તન શરૂ થાય છે તેથી અભિમાન અને ઉદ્ધતાઈભરેલાં વચને મુખમાંથી બહાર નીકળવા લાગે છે. આવી દુરાચારિણી લક્ષમી સાથે પ્રેમમાં પડવું એ કયા પ્રકારની બુદ્ધિમત્તા છે?
જેઓ લક્ષમીના પ્રેમમાં પાગલ થયા અને પિતાનું કર્તવ્ય ભૂલી ગયા, તેમને આખરે પેટ ભરીને પસ્તાવાને વખત આવ્યું છે. ભારતવર્ષ પર સત્તર વાર સવારી કરીને સુવર્ણ મુક્તામણિની પેઠે ભરી જનાર મહમદ ગઝની આખર સમયે ધનના એ ઢગલા પર બેસીને પકે ને પોકે રે છે કે, “અરેરે! કેટકેટલી આશાથી—કેટકેટલી મુશીબતેથી મેં આ ધન ભેગું કર્યું હતું, પણ તેમાંનું કંઈ મારી સાથે આવવાનું નથી, એ વિચારે મારું હૃદય ફાટી જાય છે ! ” લક્ષમીના લોભમાં પડી અવંઘને વંદનારા, અપૂજ્યને પૂજનારા અને ગમે તેવાં કુટિલ કારસ્તાન કરનારા સહુએ આ વચને ધ્યાનમાં રાખવા જેવાં છે.
ઝાઝાં ખેરડા(મકાને), ઝાઝાં હેરડ(પશુધન) અને ઝાઝાં છરડાં( પુત્ર પરિવાર ) સુખનું કારણ નથી પણ ઉપાધિનું મૂળ છે, એમ સમજી સુજ્ઞ પુરુષોએ પ્રાપ્ત સ્થિતિમાં સંતોષ રાખ ઘટે છે. - તે માટે આત્માનું અનુશાસન આ રીતે કરવું ઘટે છેઃ
હે આત્મન ! તું લક્ષમીની લાલચમાં સપડાઈશ નહિ, તને ન્યાયનીતિથી જે કંઈ પ્રાપ્ત થાય તેનાથી સંતોષ માનજે ! તું આલિશાન મહેલમાં નહિ રહે અને એક સારા ઘરમાં કે

Page #26

સમુ :
: ૨૧ :
ભાવનાહિ
પણ કુટિમાં રહીશ તે શું બગડી જવાનું છે ? તું મણિ, મુક્તા અને સુવર્ણનાં અલંકારા નહિ પહેરે તે તારી શેાલામાં શી ખામી આવવાની છે ? ખરી શાલા તેા શીલની જ છે, તે તું ધારણ કર. વળી તું હંમેશાં સેવામીઠાઈ નહિ ખાતાં સા અને સાત્ત્વિક આહાર લઈશ તે પણ શરીરનું પાષણ જરૂર થશે, માટે સઘળા આડંબર છોડી દે અને સાદાઈને ધારણ કર. સાદાઇમાં જે સુખ છે, તે શ્રીમંતાઈમાં નથી. એ તે પારકા ભાણે માટા લાડવે દેખાય એટલું જ, જો પ્રસંગ મળે અને કાઈ શ્રીમંતના હૃદયની ભીતરમાં પેસી શકે તે તને જણાશે કે તેના હૃદયમાં અસંતષની આગ કેવા અને કેટલા પ્રમાણમાં ભભૂકી રહી છે; માટે તુ' શ્રીમંત થવાના માહ છેાડી દે અને શ્રીમ’ત–ધમ વંત થવાનું ધ્યેય નક્કી કર. એમાં જ તારું' હિત છે, એમાં જ તારું કલ્યાણુ છે.
જીવન ક્ષણભંગુર છે. આયુષ્ય ક્યારે પૂરું થશે તે જાણી શકાતું નથી. મૃત્યુ ગમે ત્યારે અને ગમે તે પ્રકારે આવીને ઊભું રહેવાનુ એ નિશ્ચિત છે. જેઆ ધરતીને ધ્રુજાવતા હતા, દુનિયાને ઢાલાવતા હતા અને અપૂર્વ રિદ્ધિસિદ્ધિના સ્વામી હતા તે રણબંકા અને નરબંકા પણુ ચાલ્યા ગયા તે પામર પ્રાણીની વિસાત શી ? વિદ્યાધરા અને કલાધરા, સાધુએ અને સા, મહાત્માઓ અને મુનિએ કાઈ પણ મૃત્યુને રાકી શકયું નથી, તે સામાન્ય મનુષ્યનું શું ગજું કે તે મૃત્યુને પાછું ઠેલી શકે ? છતાં માહથી મૂઢ બનેલા મનુષ્ય મૃત્યુને પાછું ઠેલવાની ચેષ્ટા કરે છે!
એક શજરાણી કહે છેઃ
6

Page #27

કમબોધ-ચંથમાળા : રર ?
ખેળ ભરી છે સુખડી, પાનનાં બીડાં હથ્થ; જળહળ જતિ જગમગે, કેમ અલુણા કંથ? હે સ્વામિન! આપણી પાસે ખાવાને માટે વિવિધ પ્રકારની મીઠાઈઓ અને મેવા તૈયાર છે. વળી આપણા હાથમાં કેસર, કરતૂરી, અંબર વગેરે સુગંધી મૂલ્યવાન પદાર્થોથી બનાવેલાં પાનનાં બીડાં મુખમાં મૂકવા માટે તૈયાર છે. તેમ આપણી ચારે બાજુ અપૂર્વ રિદ્ધિસિદ્ધિને ઝગમગાટ થઈ રહ્યો છે, છતાં તમે ઉદાસીન કેમ છે?
ઉત્તરમાં રાજા પિતાના મસ્તક પર ઊગેલા એક શ્વેત વાળને દર્શાવતાં કહે છે?
સંદેશ લઈ આવીયે, મૃત્યુત આ વાર; . દુશ્મન આવી પહોંચશે, જવું પડશે જમદ્વાર. હે રાણી! તમે કહી એ વાત કીક છે, પણ આ મેવામીઠાઈમાં, આ પાનતંબેલમાં ને આ રિદ્ધિસિદ્ધિમાં અમને રસ કયાંથી આવે? કારણ કે આ મૃત્યુને દૂત સંદેશ લઈને આવ્યું છે, એટલે થોડી વારમાં જીવનને દુશ્મન–કાલ આવી પહોંચશે અને અમારે જમદ્વાર જવું પડશે, એ નિશ્ચિત છે.
આ સાંભળીને રાણી મત્સરથી કહે છેઃ દઈશ જમને લાચડી, કરીશ લાખ પસાય, આપીશ કરની મુદ્રિકા, (મારા) પિયુને કેણુ લઈ જાય?
હે સ્વામિન! એમાં તમે ગભરાઓ છો શું? આપણી પાસે ઘણુ લક્ષમી છે, તેથી જમને લાંચ આપીશ, અથવા

Page #28

તેર : : ૨૩ :
ભાવનાબુદ તેના પર અનેક રીતે મહેરબાની કરીશું અને તેમ છતાં નહિ માને તે મારા હાથમાં રહેલી મણિમય મુદ્રિકા આપી દઈશ. પણ તમને કઈ રીતે લઈ જવા નહિ દઉં. હું જોઉં છું કે તમને એ કેવી રીતે લઈ જાય છે? રાજા શાંત છે, શાણે છે, તે ઠાવકાઈથી કહે છેઃ ઘેલી થા મા સુંદરી! ઘેલાં બેલ ન વેણુ;
જો જમા લેવત લાંચડી, (તો) જગમાં મરત જ કેણ? હે સુંદરી! તું ઘેલી થા મા અને આ રીતે ઘેલાં વેણ બોલ મા. જે જમ લેકે લાંચરૂશ્વત લેતા હતા તે આ જગતમાં કેણ મરત? અથત કઈ મરત જ નહિ.
તાત્પર્ય કે ગમે તેવી રિદ્ધિસિદ્ધિ, અધિકાર કે લાગવગ મૃત્યુને ખાળવામાં અસમર્થ છે.
બામાં ભરેલા પાણીની જેમ આયુષ્ય પ્રતિક્ષણે ઓછું થતું જાય છે, છતાં મેહથી મૂઢ થયેલ આત્મા ચેતત નથી. એ તે મારી પત્ની, મારા પુત્રે, મારે પરિવાર, મારે પૈસે, મારે વ્યવહાર એમ સર્વત્ર “મારું” “મારું” કરતા ફરે છે અને હજી પણ હાથમાં રહેલી બાજી બેવકૂફ બનીને ગુમાવી દે છે.
મનુષ્ય જે મૃત્યુને ગંભીરતાથી વિચાર કરે તે તેને તત્વની ખુરણ થયા વિના રહે નહિ. કોઈ કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કેઃ
मस्तकस्थायिनं मृत्यु, यदि पश्येदयं जनः । आहारोऽपि न रोचेत, किमुताऽकृत्यकारिता ? ॥१॥

Page #29

શમધગ્રંથમાળા
: ૨૪ :
ઃ પુષ્પ
સ'સારવ્યવહારની ખટપટમાં પડીને અનેક અનર્થી આચરતા આ મનુષ્યો પાતાના મસ્તક પર ઝઝૂમી રહેલા મૃત્યુને જોઈ શકે તે તેને ખાવાનું પણ ન ભાવે, પછી અકૃત્ય કે અન આચરવાની તે વાત જ શી ! તાત્પર્ય કે મનુષ્ય પોતાના મસ્તક પર મૃત્યુ ઝઝૂમી રહ્યું છે એ વાત સરળતાથી ભૂલી જાય છે અને તેથી જ ન કરવાનાં કામેામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. चला विभूतिः क्षणभङ्गि यौवनम्, कृतान्तदन्तान्तरवर्ति जीवितम् ॥ तथाप्यवज्ञा परलोकसाधने,
ગદ્દો ! દૃળાં વિસ્મયારિ ચેષ્ટિતમ્ ॥ ૨ ॥ સપત્તિ ચંચળ છે, યૌવન ક્ષણભંગુર છે અને આયુષ્ય જમના દાંતની વચ્ચે રહેલું છે; તે પણ મનુષ્યા પરલેાકનુ . સાધન કરી લેવામાં ઉપેક્ષા ખંતાવી રહ્યા છે. આ તે કેવું વિચિત્ર વર્તન કહેવાય?
સિલસ્યો સાયં પ્રાતઃ, શિશિવસન્તી પુનરાવાતો । कालः क्रीडति गच्छत्यायुर्विरमति नायमविद्यावायुः ||१||
દિવસ જાય છે અને રાત્રિ આવે છે; સાયંકાળ–રાત્રિ પૂરી થાય છે અને પ્રાતઃકાલ આવે છે; શિશિર ઋતુ ઊતરે છે અને વસ ́ત આવી પહાંચે છે. આમ કાલ ક્રીડા કરી રહ્યો છે અને આયુષ્ય એન્ડ્રુ થતુ જાય છે, છતાં અવિદ્યાના વાયુ—મિથ્યા માહ ટળતા નથી. એ કેવું આશ્ચય ?
અનિત્યતાના વિચાર કરતાં ભરતેશ્વરને કેવલજ્ઞાન થયું હતું. તે આ રીતે

Page #30

તેરમું : : ૨૫ :
ભાવનામૃદ્ધિ - ભરતેશ્વર અરીસા-ભવનમાં ઊભા છે. માથે હીરાજડિત મુગટ છે, કાને રત્નમય કુંડલ છે, ગળામાં મહામૂલ્યવાન મણિને હાર છે. બાહુમાં બાજુબંધ શેભી રહ્યા છે, કાંડામાં કમનીય કડાં છે, આંગળીઓ પર વેઢ-વીંટીને પાર નથી. તેઓ મનમાં ને મનમાં મલકાય છેઃ “અહો કેવું રૂપ ! કેવું સન્દર્ય !શું આવું રૂપ અને આવું સૌંદર્ય કેઈને હશે ખરું ? ” જાણે આ પ્રશ્નનો જવાબ દેતી હોય તેમ એક આંગળી પરથી વીંટી એ જ વખતે સરી પડી અને તે તદ્દન વરવી લાગવા માંડી. આ દેખાવથી ભરતેશ્વર ચમક્યાઃ “અરે
ક્યાં ગઈ આ આંગળીની શેભા? શું એ શોભા વીંટીને જ આભારી હતી ? તેમાં એની પિતાની શેભા કંઈ જ ન હતી ?”
મનનું વિશેષ સમાધાન કરવા તેમણે એક પછી એક બધા વેઢ-વીંટી કાઢી નાખ્યા તે તમામ આંગળીઓ પતિ વિનાની પત્ની જેવી લાગતી હતી. પછી તેમણે કાંડામાંથી કડાં કાઢી લીધાં, બાહુમાંથી બાજુબંધ ઉતારી નાખ્યા, ગળામાને મૂલ્યવાન હાર દૂર કર્યો, કાનનાં કુંડલને સ્થાનભ્રષ્ટ કર્યા અને છેવટે મુગટને પણ દર મૂકી દીધે, તે શરીર સાવ વરવું લાગવા માંડયું ! ન જણાયું તેમાં રૂ૫ કે ન લાગ્યું તેમાં સાંદર્ય !
બસ, એ જ ક્ષણે ભરતેશ્વરની નજર આગળ રૂપ અને સૌદર્યની અનિત્યતા તરવા લાગી, શરીરની અનિત્યતા પણ તરવા લાગી અને રાજ્યરિદ્ધિની અનિત્યતા પણ તરવા લાગી !
બધું અનિત્ય છે” “આમાંનું કંઈ પણ નિત્ય નથી !” અંતરે પિકાર ઉઠાવ્યા અને તેમની ભાવનામૃષ્ટિમાં વીજળીવેગે પરિવર્તન થયું. ક્રોધ પાઈ ગયે, માન મૂકાઈ ગયું, માયા

Page #31

ધમાખથમાળા : ૨૬ : *
* પુષ્પ મરી પરવારી અને લેભ લથડી ગયે. પ્રશસ્ત ભાવનાં પૂર ઊમટ્યાં અને તે એવા જોરથી ઊમટ્યાં કે ભરતેશ્વરને આત્મા શુકલધ્યાનમાં આરૂઢ થયો અને તેના બીજા પાયે આવતાં સર્વ ઘાતી કર્મથી મુકત થઈને કેવલજ્ઞાનથી ઝળહળવા લાગ્યા. ભાવનાની કેવી ભવ્યતા ! કે અજબ ચમત્કાર !!
– (૨) અશરણુભાવના સંસારીસંબંધીઓ કે સંસારનાં સાધને જીવને વ્યાધિ, જરા, મૃત્યુ વગેરેનાં અકથ્ય માંથી બચાવી શકતાં નથી, એવી વિચારશ્રેણને અશરણભાવના કહેવામાં આવે છે.
વ્યાધિઓ અનેક છે અને અનેક પ્રકારે પ્રકટ થાય છે. તેમાં કેટલાક દારુણ દુઃખને ઉપજાવનારા હોય છે, જેમ કે માથાને દુદખા, આંખને ખટક, દાંતને ચસકે, કાનને ચસકો, પેટની પીડ, પડખાનું શૂળ, તાવની બળતરા વગેરે આ વ્યાધિઓ જ્યારે પોતાનું જોર અજમાવવા માંડે છે ત્યારે સઘળો આરામ ઊડી જાય છે. સઘળું ચેન ચાલ્યું જાય છે અને સઘળી સ્વસ્થતાને સદંતર લેપ થાય છે તેથી જીવ બિચારા–બાપડ બનીને રક્ષણ મેળવવા માટે તરફડિયાં મારે છે અને માતાને યાદ કરે છે, પિતાને યાદ કરે છે, ભાઈ અને ભગિનીઓને સંભારે છે, પત્ની અને પુત્રોને લાવે છે, મિત્રે અને સહદોને તેડાવે છે, તથા સકલ પરિવારને એકઠા કરે છે, પરંતુ તેમાંનું કઈ એની પીડા કે એનું દુઃખ હરી શકતું નથી, એ તે એને પિતાને જ ભેગવવી પડે છે. સંસારી સંબંધીઓ બહુ બહુ તે વૈદ્ય-હકીમને તેડાવે છે, બે પૈસાને

Page #32

તેર: : ૨૭ :
ભાવના ખર્ચ કરે છે અને ઉમદા ઈલાજ કરવાની તાકીદ આપે છે; અથવા તે જેશીને બેલાવી જેશ જેવડાવે છે અને કોઈ ગ્રહ નડતા હોય તે તેની શાંતિ કરાવે છે અથવા તે ભગતભુવાને બેલાવી દેરાધાગા કરાવે છે અને માન્યતાઓ માની તેના દુઃખને દૂર કરવાની ચેષ્ટા કરે છે, પરંતુ દુદત વ્યાધિ એ કેઈને મચક આપતું નથી અને જીવને ભયંકર યાતનાને, ભયંકર અસહાયતાને અનુભવ કરે પડે છે. આ છે સંસારની અશરણુતા! આ છે જીવનું અનાથપણું !
અને જરા–વૃદ્ધાવસ્થા જેર કરે છે, ત્યારે પણ આ જીવને કેણું બચાવી શકે છે? તે જ હાલત મૃત્યુ સમયની છે. કહ્યું છે કે
जहेह सिहो य मिगं गिहाय,
__ मच्चू नरं नेइ हु अंतकाले। न तस्स भाया व पिया य माया,
મિ ત મતિ છે ? જેમ કે સિંહ મૃગના ટેળામાં પેસીને તેમાં એકાદ મૃગને પકડીને ચાલતે થાય તેમ અંતકાળે મૃત્યુ પણ કુટુંબીજનેમાં કૂદી પડીને તેમાંનાં એકાદ જણને પકડીને ચાલતું થાય છે, ત્યારે તેની પત્ની, પિતા કે માતા કેઈ તેનું રક્ષણ કરી શકતાં નથી, માત્ર કાળ એટલે મૃત્યુ જ સાથે આવે છે.
આ અશરણ સંસારમાં સાચું શરણું કેવું છે?” એ જાણવા માટે અહીં ત્રણ મિત્રનું દૃષ્ટાંત રજૂ કરવામાં આવે છે.
ત્રણ મિત્રોનું દષ્ટાંત એક રાજાને કારભારી પિતાના કાર્યમાં કુશળ હતું અને

Page #33

ક્રમ આધગ્રંથમાળા
: ૨૮ :
- પુષ્પ
"
પોતાની જવાબદારીઓ ખરાખર અદા કરતા હતા. પરંતુ તેને એક વખત એવા વિચાર આવ્યા કે, રાજા ત્યારે રૂઠે તે કહેવાય નહિ, માટે કાઈ એવા મિત્ર કરુ` કે જે મને આપત્તિના સમયમાં મદદ કરે.' તેથી તેણે એક મિત્ર બનાવ્યે અને તેની સાથે ગાઢ મિત્રતા કેળવી, તે એટલી હદ સુધી કે હંમેશાં તેને સાથે જ રાખે, સાથે જ હેરવેરવે અને સાથે જ ખવડાવેપીવડાવે. એમ કરતાં કેટલાક વખત થયા, એટલે કારભારીને વિચાર આન્યા કે, · એક કરતાં બે ભલા, માટે બીજો મિત્ર પણુ મનાવું.' એટલે તેણે ખીજે મિત્ર પણ બનાવ્યે, પરંતુ તેને સાથે વારપર્વે જ મળવાનું રાખ્યું. હવે સમય જતાં એ કારભારીને ત્રીજો મિત્ર પણ થયા કે જે માત્ર જુહાર જ કરતા અને કાઈક જ વાર મળતા. આ ત્રણ મિત્રનાં નામે અનુક્રમે નિયમિત્ર, પમિત્ર અને જીહારમિત્ર રાખ્યાં.
હવે એક વખત કારભારીએ આ મિત્રાની પરીક્ષા કરવાના વિચાર કર્યાં અને તે માટે એક પ્રપંચ રચ્યા. તેણે રાજાના કુંવરને પેાતાને ત્યાં જમવા તેંક્યો અને તેના જેવડી ઉંમરના પેાતાના પુત્રની સાથે રમતગમ્મતમાં લગાડી ઘરની અંદરનાં ગુપ્ત ભોંયરામાં ઉતારી દીધા. પછી બીજા પુત્રની સાથે પેાતાની સ્ત્રીને પિયર ભણી વિદાય કરી અને જેના પેટમાં વાત ન ટકે તેવા એક નાકરને ખેલાવીને કહ્યું કે, ‘ આજે રાજાના કુંવરને આપણે જમવા તેડ્યો હતા, પણ તેનાં ઘરેણાં જોઈને મારી બુદ્ધિ બગડી, તેથી મેં એની ડાક મરડીને મારી નાખ્યા છે, પણ હવે મને વિચાર આવે છે કે રાજાને શું જવાખ આપવા ? ' એટલે હું અહીંથી જતા રહું છું અને કેઈક
6

Page #34

તેર: : ૨૯ :
ભાવનામૃષ્ટિ સ્થળે સંતાઈ રહીશ, માટે તું ખબરદાર રહેજે અને ઘરની સંભાળ રાખજે તથા રાજાના માણસે આવે તે આ છુપે ભેદ પ્રકટ ન કરતાં ગમે તે બહાનાં કાઢીને જવાબ આપજે.” આટલી ભલામણ કરી કારભારી ઊપડ્યા અને સીધા નિત્યમિત્રને ત્યાં ગયા.
નિત્યમિત્ર કારભારીને હાંફળાફાંફળા આવેલા જોઈ વિચારમાં પડ્યો, પરંતુ કંઈ પણ પ્રશ્ન પૂછે તે પહેલાં કારભારીએ જ કહેવા માંડયું કે, “મિત્ર! આજે મારા હાથે એક એવું કામ બની ગયું છે કે જેથી રાજાની ખફામરજી મારા ઉપર જરૂર ઊતરી પડશે. કદાચ તે મને પકડીને દેહાંતદંડની સજા પણ કરે. માટે મારું રક્ષણ કર.”
નિયમિત્રે કહ્યું: “વાત શું બની છે, તે તે કહો.”
કારભારીએ કહ્યું: “વાત એમ બની છે કે આજે રાજકુંવરને મારે ત્યાં જમવા માટે બેલા હતા, એટલે તે વિવિધ વસ્ત્રાભૂષણોથી સજ્જ થઈને આવ્યા હતા, પરંતુ તેનાં અતિ મૂલ્યવાન આભૂષણે જોઈને હું લલચાય અને તેનું મેં ખૂન કર્યું ! પછી તેનાં બધાં આભૂષણે ઉતારી લીધાં, પણ હવે મને રાજાને ડર લાગે છે, માટે મારે બેલી થા.”
નિત્યમિત્રે કહ્યું: “આ તે તમે ગજબ કર્યો ! કંઈ નહિ ને રાજકુંવરનું ખૂન? આવડે માટે ગુ છુ કેમ રહે?”
કારભારીએ કહ્યું: “ન થવાનું થઈ ગયું છે, મેં મોટી મૂર્ખાઈ કરી છે, પણ અત્યારે ભલો થઈને મારું રક્ષણ કર.”
નિત્યમિત્રે કહ્યું: “તમારું રક્ષણ હું કેવી રીતે કરી શકું?

Page #35

ધર્મવ્યાધથમાળા : ૩૦ :
કારભારીએ કહ્યું “તારા ઘરમાં સંતાડી દે, એટલે મારું રક્ષણ થઈ શકશે.”
આ શબ્દો સાંભળીને નિત્યમિત્રે કહ્યું: “તમે પણ ઠીક છે કારભારી! કામ કરતાં વિચાર ન કર્યો અને હવે મારા ઘરમાં આશ્રય લે છે? એ કેમ બની શકે? રાજાના માણસે અબઘડી છૂટ્યા સમજે. તેઓ ગલીએ ગલીની તપાસ કરશે અને મકાને મકાનને તૂઢી વળશે, તે વખતે તમે મારા ઘરમાંથી મળી આવે, ત્યારે મારી હાલત શી થાય ? માટે કૃપા કરીને અહીંથી જલદી ચાલ્યા જાઓ અને બીજા કેઈ સ્થળે આશ્રય લે.”
કારભારીએ કહ્યું: “મેં તને અત્યાર સુધી કેટલી બધી મદદ કરી છે? શું તે બધી ફેગટ ગઈ? તું આંખની શરમ પણ નહિ રાખે?”
નિયમિત્રે કહ્યું: “કારભારી સાહેબ! જે રાખે શરમ, તેનું ફૂટે કરમ. અને આ કામમાં તે મારાથી સહાય કરવાનું નહિ જ બની શકે, માટે અહીંથી શીધ્ર પલાયન કરે અને મને ભયમુક્ત કરે.'
કારભારીએ જોઈ લીધું કે, “આ તે પૂરેપૂરે મતલબિયે મિત્ર છે અને તેને આંખની શરમ પણ આવે તેમ નથી.” એટલે ત્યાંથી વિદાય લીધી. તે વખતે નિત્યમિત્રે બારણું બંધ કરી દીધું અને બે ડગલાં વળાવવા પણ ન ગયો. તે મનમાં સમયે કે ગળે વળગેલી બલા માંડ છૂટી. - હવે કારભારીએ પર્વમિત્રને ત્યાં જઈ બધી હકીકત જણાવી અને મદદ માટે માગણી કરી, ત્યારે પર્વમિત્રે કહ્યું: “ આવા
_વિ
. અને
અહીંથી શી,

Page #36

તેરમું :
ભાવનારુષ્ટિ સમયે તમને હું મદદ કરી શક્યા હતા તે મને ઘણે આનંદ થાત, પણ દિલગીર છું કે મારા ઘરમાં તમને રાખી શકું તેવી જગા નથી. વળી હું બાળબચ્ચાંવાળો માણસ રહ્યો, એટલે મારે ચેતીને ચાલવું જોઈએ. જે હું તમને રક્ષણ આપવા માટે રાજને ગુનેગાર ઠરું ને જેલમાં જાઉં તે પાછળ મારાં હૈયાં છોકરાંનું શું થાય? માટે મહેરબાની કરીને બીજા કેઈ સ્થળે ગોઠવણ કરી લે તે સારું.”
કારભારીએ કહ્યું: “મારી મતિ મૂંઝાઈ ગઈ છે. હવે ક્યાં જવું તે સૂઝતું નથી, માટે અત્યારે તે તું જ રક્ષણ આપ.”
પર્વમિત્રે કહ્યું: “જે વાત સામાન્ય હતી તે હું તમને જરૂર મદદ કરત, પરંતુ આ રાજ્યને ગુને છે અને તેમાં પણ એક રાજકુંવરના ખૂનને સવાલ છે, એટલે આ વખતે મારાથી કંઈ પણ બની શકશે નહિ.”
કારભારીએ કહ્યું: “તે મારે શું કરવું, તેની કંઈ સલાહ આપ.”
પર્વમિત્રે કહ્યું: “હું તમને શું સલાહ આપું? મારું કહેવું તે એટલું જ છે કે કૃપા કરીને અહીંથી જલદી ચાલ્યા જાઓ અને કેઈ સલામત જગ્યા શોધી કાઢે.” આ કારભારીએ જોયું કે આ મિત્ર પણ સ્વાથી જ છે, એટલે તેની વિદાય લીધી. તે વેળા આંખની શરમ રાખીને પર્વમિત્ર થડે સુધી વળાવવા આવ્યું અને આંખમાંથી બે આંસુ સારતે બેલ્યો કે, “તમને હું રાખી શકતો નથી માટે અત્યંત દિલગીર છું.”

Page #37

માધ-ચંથમાળા : ૩૨ :
કારભારીએ કહ્યું: “હેય, એમાં દિલગીર થવાની જરૂર નથી. હું મારું કરમ ગમે ત્યાં ફેડી લઈશ.” પછી તે જુહાર મિત્રને ત્યાં ગયે અને તેને બધી હકીકતથી વાકેફ કરીને મદદ માટે માગણી કરી. એ સાંભળીને જુહાર મિત્રે કહ્યું: મારું એવું સદ્ભાગ્ય ક્યાંથી કે આપને કામ આવી શકું? આવી વેળાએ તમે મને યાદ કર્યો, તેથી હું ઘણે ખુશી થયો છું ને તમને મારાથી બનતી બધી જ મદદ કરવા તૈયાર છું. હવેથી આ ઘર તમારું જ સમજે, તેમાં જરાયે જુદાઈ જાણશે નહિ.” પછી તે જુહારમિત્ર કારભારીને ભેંયરામાં લઈ ગયે અને ત્યાં ખાવાપીવાની તથા ઊઠવા બેસવાની બધી સગવડ કરી આપી.
“સાર સારાનો ભાવ ભજવે અને નરસે નરસાને ભાવ ભજવે એ ન્યાયે કારભારીના નેકરે પિતાને ભાવ ભજ. તેણે ભેદને છૂપે રાખવાને બદલે રાજાની પાસે જઈને ખુલે કરી દીધો કે જેથી રાજાને વહાલા થવાય.
રાજા આ હકીકત સાંભળીને અત્યંત ક્રોધાયમાન થયે અને પિતાના માણસને હુકમ કર્યો કે, “એ કમબખ્ત કારભારીને
જ્યાં હોય ત્યાંથી શોધી કાઢે અને સત્વર મારી પાસે હાજર કરે.” એટલે રાજાના માણસ છુટ્યા અને કારભારીની શોધ કરતાં કરતાં નિત્યમિત્રને ત્યાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યારે નિત્યમિત્રે કહ્યું: “તે મારે ત્યાં આવ્યો હતે ખરે અને આશ્રયની માગણી પણ કરી હતી, પરંતુ રાજ્યના ગુનેગારને આશ્રય આપું તે હું મૂર્ખ નથી, મેં એને રોકડું પરખાવ્યું કે અહીં આશ્રય નહિ મળે. હું ધારું છું કે ઘણુભાગે તે પર્વમિત્રને ત્યાં ગયે હશે, માટે ત્યાં તપાસ કરે.”

Page #38

તેરમું : : ૩૩ :
ભાવનામૃષ્ટિ રાજાના માણસે પર્વ મિત્રને ત્યાં ગયા ત્યારે તેણે કહ્યું: તમને મારા પર શક આવતું હોય તે મારું ઘર તપાસી લે. બાકી એ સંબંધી હું કંઈ જાણતું નથી.”
પછી રાજાના માણસે ભાળ મેળવીને જુહારમિત્રને ત્યાં ગયા અને દમ ભીડાવીને પૂછવા લાગ્યા કે “જે હોય તે સાચું કહી દેજે, નહિ તે પરિણામ ઘણું માઠું આવશે.” પરંતુ જુહારમિત્રે જરા પણ અચકાયા વિના કહ્યું: “એ મારે ત્યાં નથી, તમારે તપાસ કરવી હોય તે ખુશીથી કરે.”
રાજાના માણસોએ ફેરવી ફેરવીને બે ત્રણ વાર પૂછયું, છતાં જવાબ એકને એક મજે, એટલે તેમને વહેમ ટળ્યો અને ત્યાંથી ચાલતા થયા.
આ રીતે કારભારીને પત્તો નહિ મળવાથી રાજાએ ઢંઢેરો પીટાવ્યું કે “જે કઈ કારભારીને પકડી લાવશે, તેને રાજ્ય તરફથી મોટું ઈનામ આપવામાં આવશે.”
કારભારીને જે કામ કરવું હતું, તે થઈ ગયું હતું. ત્રણે મિત્રે પરખાઈ ગયા હતા. એટલે તેણે જુહારમિત્રને કહ્યું
તું આ ઢંઢેરે ઝીલી લે અને રાજાની પાસે જઈને કહે કે હું કારભારીને પત્તો મેળવી આપું, પણ તમે ધારે છે, તેવી રીતે કારભારી ગુનેગાર નથી; કારણ કે અખંડ આયુષ્યવાળા કુમારશ્રી સહીસલામત છે અને આપની આજ્ઞા થતાં જ અહીં આવી શકે તેમ છે.'

Page #39

શોધગ્રંથમાળા
: ૩૪ :
: પુષ્પ
જીહારમિત્રે તેમ કર્યુ”, એટલે રાજાએ કારભારી અને કુમારને પોતાની આગળ ર કરવાના હુકમ કર્યાં અને જીહારમિત્રે તે બંનેને રાજાની આગળ રજૂ કર્યાં. આ જોઈને રાજા ઘણા જ ખુશ થયા અને તેને મોટુ ઈનામ આપ્યું. પછી તેણે કારભારીને પૂછ્યું કે ‘ આ બધું શુ છે ? ' એટલે શું ’ કારભારીએ અથથી ઇતિ સુધી બધી હકીકત કહી સાઁભળાવી, આથી રાજાએ તેને દીઘષ્ટિવાળા જાણીને ભારે સામાશી આપી અને તેના પગારમાં પણ ધરખમ વધારા કરી આપ્યા. પછી કારભારીએ નિત્યમિત્ર અને મિત્રના સદંતર ત્યાગ કરી જીહારમિત્રની મિત્રતા કાયમ રાખી અને સુખી થયા.
આ વાતમાં કારભારી તે જીવ જાણુવા, નિત્યમિત્ર તે હમેશના પરિચયવાળું શરીર જાણુવું, પમિત્ર તે વાર વે મળતાં સગાંવહાલાં જાણવાં અને જીહારમિત્ર તે કઈ વખતે થતું ધર્મારાધન જાણુવું. જ્યારે મૃત્યુ આવીને ઊભું રહે છે ત્યારે નિત્યનું સંગાથી શરીર જીવના સર્વ સંબધ છેડીને અલગુ થાય છે અને તેની સામે પણ જોતું નથી. તે વખતે પમિત્ર સમાં સગાંવહાલાં થાડે સુધી વળાવવા આવે છે ને હમદર્દભર્યાં. એ આંસુ સારીને પાછા વળી જાય છે; જ્યારે જીહારમિત્ર સમા ધર્મ પરલેાકમાં પણ સાથે આવે છે અને તેનું સઘળી વિપત્તિઓમાંથી રક્ષણ કરે છે. તેથી આ સ ́સારમાં જો કોઈ પણ શરણુ આપી શકે તેમ હાય, તે તે સર્વજ્ઞકથિત ધર્મ જ છે; માટે સુજ્ઞજનાએ બધી આળપ’પાળ છેડીને ધર્મનું શરણુ અંગીકાર કરવા પ્રયત્નશીલ થવું ઘટે.

Page #40

તેરમું :
: ૩૫ :
ભાવનામૃષ્ટિ
(૩) સંસારભાવના. સંસારમાં કંઈપણ સાર નથી, એવી વિચારશ્રેણિને સંસારભાવના કહેવાય છે.
તે સંબંધી મુમુક્ષુઓએ આ રીતે વિચાર કરો ઘટે
“જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી ભરેલા આ સંસારમાં પ્રાણીને સુખ કયાંથી હોય? તેને સુખને જે અનુભવ થાય છે, તે એક પ્રકારની માયાજાળ છે અથવા મોહ-મદિરાના પાનથી ઉત્પન્ન થયેલ એક પ્રકારને ભ્રમમાત્ર છે. કહ્યું છે કે –
गतसारेऽत्र संसारे, सुखभ्रान्तिः शरीरिणाम् । लालापानमिवाङ्गुष्ठे, बालानां स्तन्यविभ्रमः ॥१॥
અંગૂઠ ચૂસીને લાળનું પાન કરતાં બાળકને જેમ માતાનું સ્તનપાન કરવાને ભ્રમ થાય છે, તેમ આ સંસાર સુખરહિત હેવા છતાં પ્રાણીઓને તેમાં સુખને ભ્રમ થાય છે.
निर्विवेकतया वाल्यं, कायोन्मादेन यौवनम् । वृद्धत्वं विकलत्वेन, सदा सोपद्रवं नृणाम् ॥ १॥
બાળપણમાં વિવેક હેતે નથી, તે કારણે તેમાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખ સહન કરવા પડે છે; યુવાવસ્થામાં કામને ઉન્માદ હોય છે, તે કારણે તેમાં અનેક પ્રકારની વિટંબના અનુભવવી પડે છે. અને વૃદ્ધાવસ્થામાં સમસ્ત શરીર જર્જરિત થઈ જાય છે તથા ઇદ્રિ બલરહિત બની જાય છે, તેથી અનેક પ્રકારની આપત્તિઓ ઝીલવી પડે છે. આમ મનુષ્યનું જીવન સદા ઉપદ્રવ વાળું હોય છે.

Page #41

ધમધચંથમાળા : ૩૬ :
ત્યારે પ્રશ્ન એ થાય છે કે “ શું પ્રાત:કાળે સુખ હોય છે? મધ્યાહે સુખ હોય છે, રાત્રિએ સુખ હોય છે કે બધો સમય સુખ હોય છે ?? એને ઉત્તર પણ નકારમાં જ મળે છે. કારણ કે
प्रातर्मूत्रपुरीषाभ्यां, मध्याह्ने क्षुत्पिपासया । सदा कामेन बाध्यन्ते, प्राणिनो निशि निद्रया ॥ १॥
પ્રાતઃકાલે મલ-મૂત્રની બાધા હોય છે, મધ્યાહે ભૂખતરસની બાધા હોય છે, રાત્રિએ નિદ્રાની બાધા હોય છે અને બધે વખત ભેગેરછાની બાધા હોય છે. આમ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા પ્રાણુઓને બધો વખત બાધા જ બાધા (પીડા) હોય છે.
આ સંસારમાં જાતિ, કુલ કે સ્થાનનું અભિમાન પણ લઈ શકાય તેવું નથી. કારણ કે –
न सा जाई न सा जोणी, न तं ठाणं न तं कुलं । न जाया न मुया जथ्थ, सवे जीवा अणंतसो ॥ १ ॥
આ લેકમાં એવી કઈ જાતિ નથી, એવી કઈ એનિ નથી, એવું કેઈ સ્થાન નથી અને એવું કેઈ કુલ નથી કે જ્યાં સર્વે જીવે અનંતીવાર જમ્યાં અને મર્યા ન હોય.
તે જ રીતે ચાલી રહેલી સંસાર-વ્યવહારની ઘટમાળ પણ સારભૂત નથી. તેનું વર્ણન કરતાં કવિ દલપતરામે કહ્યું છે કે

Page #42

તેરમું :
: ૩૭ ?
ભાવનામૃષ્ટિ (ઝુલણા) તંતુ કાચાતણું તાણે સંસાર છે,
સાંધીએ સાત ત્યાં તેર તૂટે શરીર આરોગ્ય તો એગ્ય સ્ત્રી હેય નહિ,
યોગ્ય સ્રી હેય ખેરાક ખૂટે. હેય ખેરાક ને હેય સંતાન ઉર,
હેય સંતાન રિ૫ લાજ લૂટે; કઈ જે શત્રુ નહિ હેાય દલપત કહે,
સમીપ સંબંધીનું શરીર છૂટે. • સંસારનાં સગપણે અને સંબંધે પણ મિથ્યા જ છે; કારણ કે આ જીવ એક વાર પિતા તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તે બીજી વાર પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે; અથવા એક વાર માતા તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તે બીજી વાર પત્ની તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે; અથવા એક વાર ભાઈ કે ભગિની તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તે બીજી વાર ભેજાઈ કે બનેવી તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા એક વાર મિત્ર કે સુહૃદુ તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તે બીજી વાર શત્રુ કે વૈરી તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. આમ એક આત્મા બીજા આત્મા સાથે જુદી જુદી અનેક જાતનાં સગપણે અને સંબંધથી બંધાય છે તથા છૂટે પડે છે.
આ જીવને મોટી તૃષ્ણા પુત્રની હોય છે, પરંતુ પુત્રે મોટા થાય છે ત્યારે કેવી રીતે વર્તે છે? તે એક કવિની વાણીમાં જ સાંભળો–
બેટા ઝગડત બાપસે, કરત પ્રિયાસું નેહ, વારંવાર શું કહે, હમ જુદા કરે દેહ;

Page #43

ધબોધ ગ્રંથમાળા : ૩૮ :
હમ જુદા કર રહ, ધરમેં ચીજ સબ મેરી, નહિ તો કરેશે ધ્વાર, પતિયા જાયગી તેરી, કહે દીન દરવેશ, દેખે કલિયુગકા ટેટા,
સમા પલટલા જાય, બાપસે ઝગડત બેટા. પુત્રને ભણાવી-ગણાવીને તૈયાર કરવામાં આવે છે અને ઘણા પરિશ્રમ પછી તથા ઘણા ધનવ્યય પછી તેનાં લગ્ન કરવામાં આવે છે ત્યારે પિતા એમ ધારે છે કે-હવે પુત્ર મારી સેવા કરશે; પણ એ વખતે પુત્ર પત્નીના પ્રેમમાં પડે છે અને તેની શીખવણીથી પિતાની સાથે ઝગડા કરવા લાગે છે. એ ઝગડા વારંવાર થાય છે, તેમાં મુદ્દો એક જ હોય છે કે “હવે મને જુદો કરી દે.”
પિતા ઝગડાથી કંટાળીને તેને જુદે કરવામાં સંમત થાય છે, તે પુત્ર એમ કહે છે કે “આ ઘરમાં જે જે વસ્તુઓ છે, તે બધી મારી જ છે, માટે તે મને ચૂપચાપ આપી દે, નહિ. તે મારે તમારી સાથે લડવું પડશે અને તે વખતે તમારી આબરુનું પાણી થશે.” | દીન દરવેશ કહે છે કે “ભાઈઓ ! જોઈ લે આ કળિયુગમાં ઉત્પન્ન થયેલા છોકરાઓ કે જે બાપની સાથે કઈને કઈ પ્રકારે લડ્યા જ કરે છે ! એટલે સમય ઝડપથી પલટાઈ રહ્યો છે અને દિનપ્રતિદિન ખરાબ વખત આવતો જાય છે, તે મારો નિશ્ચય છે. તાત્પર્ય કે-આવી રહેલા ખરાબ સમયને ખ્યાલ કરીને તમે અત્યારથી જ ચેતે અને સંસારના મિથ્યા મોહને દૂર કરીને આત્માનું કલ્યાણ કરે.”

Page #44

તેરમું : ૩૯ :
ભાવનામૃષ્ટિ સંસારના વ્યવહારે કેટલા સારહીન છે, તે મહેશ્વરદત્તની કથા પરથી સમજાય છે.
મહેશ્વરદત્તની કથા વિજ્યપુર નામે નગર હતું. તેમાં મહેશ્વરદત્ત નામને એક ક્ષત્રિય પોતાની પ્રિયા ગાંગિલા સાથે રહેતો હતે. તેનાં માતાપિતા વૃદ્ધ થયાં હતાં અને ધારે તે બધે સમય ભગવદુભક્તિમાં ગાળી શકે તેવી સ્થિતિ હતી, પણ તેમનું ચિત્ત તેમાં જરા પણ ચાટતું નહિ. તેમણે આખી જિંદગી સંસારના વ્યવહારોમાં જ ગાળી હતી અને અત્યારે પણ તેમના ગળે તે વ્યવહાર જ વળગ્યું હતું. ધર્મ કેને કહેવાય? અને તે શા માટે તથા કઈ રીતિએ કર જોઈએ? તે સંબંધી તેઓ કંઈ પણ જાણતા ન હતા, એટલે તેમના કુટુંબમાં માંસનું ભક્ષણ, થતું અને મદિરા પણ પીવાતી. મહેશ્વરદત્તના સમયને માટે ભાગ દ્રવ્યોર્જનમાં પૂરે થતું.
એક વાર મહેશ્વરદત્તને પિતા બિમાર પડ્યો અને અનેક પ્રકારના ઉપચાર કરવા છતાં સાજો થયે નહિ ત્યારે મહેશ્વર દત્તે પિતાને અંતસમય નજીક આવેલે જાણીને કહ્યું: “પૂજ્ય પિતાજી! આપ કઈ વાતની ફિકર કરશે નહિ. આપની બધી ઈરછાઓ પૂરી કરીશ, માટે જે ઈચ્છા હોય તે જણાવે.” પિતાએ કહ્યું: “બેટા! તું સમજણે છે અને વ્યવહારમાં કુશળ છે, એટલે મને ખાસ ફીકર થતી નથી, છતાં બે શબ્દો કહું છું તે ધ્યાનમાં રાખ. હવે સમય ઘણે બારીક આવી રહ્યો છે, માટે જોઈ વિચારીને ચાલજે અને જરૂર હોય તેટલું જ ખર્ચ

Page #45

માધ-ચંથમાળા : ૪૦ :
* પુષ્પ કરજે. વળી આપણી ભેંસની ખાસ સંભાળ રાખજે. મેં તેમને કેટલી બધી મમતાથી ઉછેરી છે, તે તું સારી રીતે જાણે છે. અને એક વાત લક્ષમાં રાખજે કે આપણું કુળમાં પિતાને શ્રાદ્ધદિન આવતાં એક પાડાનું બલિદાન દેવાય છે, તેમાં કંઈ કસુર થાય નહિ. બસ, આથી વધારે મારે કંઈ કહેવાનું નથી.”
મહેશ્વરદત્તે આ વાત અંગીકાર કરી અને તેને પિતા મરણ પામે. હવે અંત સમયે પ્રાણીઓની જેવી મતિ હોય છે, તેવી જ પ્રાયઃ ગતિ થાય છે, તેથી મહેશ્વરદત્તને પિતા મરીને પિતાની ભેંસના પેટે પાડારૂપે અવતર્યો.
થોડા વખત પછી મહેશ્વરદત્તની માતા પણ બિમાર પડી અને તે પણ “મારો પુત્ર,” “મારી વહુ, “મારું ઘર ” મારા ઢેર ” “મારી લાજ આબરૂ” એમ “મારું મારું” કરતાં મરણ પામી, તેથી શેરીમાં કૂતરી તરીકે ઉત્પન્ન થઈ અને મહેશ્વરદત્તના ઘરની આસપાસ રહેવા લાગી.
મહેશ્વરદત્તે શક્તિ મુજબ માતાપિતાનું ઉત્તરકાર્ય કરીને ન્યાત-જાતમાં આબરૂ વધારી અને સંસારવ્યવહારનું નાવ આગળ હંકાર્યું.
ગાંગિલા રૂપવતી હતી અને સંસારના વ્યવહારમાં કુશલ હતી, પણ ધર્મહીન અને વિષયલંપટ હતી. જો કે તેની એ વિષયલંપટતાને સાસુ-સસરાની સતત હાજરીમાં ખાસ તક મળી ન હતી, પરંતુ ધંધા અર્થે મહેશ્વરદત્તને ઘણે વખત બહાર રહેવું પડતું એટલે હવે તેને જોઈતી એકાંત મળવા

Page #46

તેરઃ
: ૪૧ :
ભાવના
લાગી અને તે એકાંતના ઉપયાગ તેણે પેાતાની વિષયલ'પટતા પાષવા માટે કર્યાં. તાત્પર્ય કે તે પરપુરુષના પ્રેમમાં પડી. પરંતુ પાપના ઘડો ફૂટ્યા વિના રહેતા નથી, એટલે એક દિવસ મહેશ્વરદત્ત કઈ કામ પડતાં અચાનક ઘેર આન્યા અને અંદરનાં બારણાં બંધ જોઇ વહેમમાં પડ્યો, પછી તેણે બારણાંનીતમાંથી જોયું તેા અંદર કોઈ પરપુરુષને દીઠા. એટલે બારણાં ઉઘાડવાની બૂમ મારી. ગાંગિલા સમજી ગઈ કે—આ તા માત આવ્યું એટલે, તેણે યારને સંતાડવાના વિચાર કર્યાં, પણ તેને સંતાડી શકાય તેવું કોઈ સ્થાન હતું નહિ, એટલે નિરુપાયે આરણાં ઉઘાડ્યાં અને ભયથી થરથરતી બાજુએ ઊભી રહી.
બારણાં ઉઘડતાં જ મહેશ્વરદત્તે તેના યારને એચીમાંથી પકડ્યો અને જમીન પર પટકી પાડી ઘણા ગડદા-પાટું માર્યાં.
એમ કરતાં એક પાટુ' તેના પેડુ'માં વાગ્યું એટલે તેના રામ રમી ગયા, પણ આ વખતે તેને એટલી સન્મતિ આવી કે • અહા ! દુરાચારનું ફળ ! મેં દુરાચાર સેન્યા, તેનું આ ફળ મળ્યું છે, માટે જીવડા ! મારનાર પર ક્રોધ કરીશ નહિ. અંતસમયની આવી ભાવનાથી તે પુરુષ મરીને ગાંગિલાની કૂખે પેાતાના જ વીર્યમાં ઉત્પન્ન થયા.
"
(
મહેશ્વરદત્તે યારને મારી નાખ્યું પણુ ગાંગિલાને વધારે ઠંપર્ક ન આપ્યો કે તેની કંઇ પણ ફજેતી કરી નહિ; કારણ કે તે જાણતા હતા કે આયુષ્ય, પૈસા, ઘરનુ' છિદ્ર, મંત્ર, ઢવા, કામક્રીડા, ીધેલું દાન, મળેલું સન્માન અને થયેલું અપમાન ગુપ્ત રાખવાં, એ જ ચેાગ્ય છે. ’

Page #47

ધબોધ-ગ્રંથમાળા : ૪૨ :
પતિએ પિતાને દોષ જેવા છતાં શિક્ષા ન કરી, તેની ગાંગિલાના મન પર અનુકૂળ અસર થઈ. પતિની ભલમનસાઈ તેના દિલમાં વસી અને તે પુનઃ પતિ પર પૂર્વવત પ્રેમ રાખવા લાગી. મહેશ્વરદત્ત પણ તેને ગર્ભવતી જાણીને સાચવવા લાગે અને અધિક પ્યાર કરવા લાગ્યું. એમ કરતાં ગાંગિલાને પ્રસવ થયે અને તેણે એક સુંદર પુત્રને જન્મ આપે, એટલે મહેશ્વરદત્તના આનંદને પાર રહ્યો નહિ. તે પુત્રનું મુખ જોઇને કાલેઘેલે થવા લાગ્યું. ક્યા સંસારીને પુત્રનું મુખ નેહથી વિહવળ બનાવતું નથી ?
એવામાં શ્રાદ્ધના દિવસે આવ્યા, એટલે મહેશ્વરદત્તને પિતાની વાત યાદ આવી અને તેણે પાડાની તપાસ કરવા માંડી, પણ બીજે પાડો જોઈએ તે ને જોઈએ તેટલી કિંમતે મળે નહિ, તેથી ઘરમાં રહેલા પાડાને જ વધ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. એ નિશ્ચય અનુસાર તેણે એ પાડાને વધ કર્યો અને તેનું માંસ પકવીને સગાંવહાલાંઓને જમાડવાની તૈયારી કરી. ત્યાં પેલી શેરીમાં ઉત્પન્ન થયેલી કૂતરી ઘરમાં આવી ને એઠાં ઠામ ચાટવા લાગી, આથી મહેશ્વરદત્તને ક્રોધ આવ્યો અને તેણે લાકડીને છૂટે ઘા કર્યો. પરિણામે કૂતરીની કેડ તૂટી ગઈ અને તે બૂમ મારતી બહાર જઈને ત્યાં પડેલાં હાડકાં વગેરે ચાટવા લાગી.
હવે મહેશ્વરદત્ત સગાંવહાલાંની વાટ જુએ ને બારણાંમાં ઊભે ઊભે પુત્રને તેડીને અત્યંત વહાલ કરે છે, તેવામાં ત્યાં થઈને કઈ જ્ઞાની મહાત્મા પસાર થયા. તેમણે બધે બનાવ જ્ઞાનના બળથી જાણીને મસ્તક ધુણાવ્યું. આ દશ્ય મહેશ્વર

Page #48

તેરસ :
: ૪૩ :
ભાવનામૃષ્ટિ દત્તના જોવામાં આવ્યું, એટલે તેણે મહાત્માને વંદન કરીને પૂછયું કે “હે મહારાજ, અહીં એવું અઘટિત શું બન્યું છે કે આપને મસ્તક ધુણાવવું પડયું ?”
મહાત્માએ કહ્યું કે “ભાઈ ! વાત કહેવા જેવી નથી, છતાં તારી ઈચ્છા હોય તે કહેવાને મને હરકત પણ નથી.” ત્યારે મહેશ્વરદત્ત વાત સાંભળવાની ઉત્કંઠા પ્રદર્શિત કરી અને મહાત્માએ કહ્યું: “હે ભદ્ર! આજે તું તારા બાપનું શ્રાદ્ધ કરે છે અને તે માટે તે એક પાડાને વધ કર્યો છે, પણ જાણે છે ખરો કે તે પાડે કેણ હતો ?” મહેશ્વરદત્તે કહ્યું: “એની મને ખબર નથી.” મહાત્માએ કહ્યું: “એ બીજે કઈ નથી, * પણ તારા પિતા જ છે. મરતી સમયે ઘરમાં વાસના રહી * જવાથી તે પાડારૂપે તારે ત્યાં જ ઉત્પન્ન થયે હતે.”
આ શબ્દો સાંભળતાં જ મહેશ્વરદત્તના આશ્ચર્ય અને દિને પાર રહ્યો નહિ. તેણે કહ્યું: “હે પ્રભે! શું આ સાચું છે?” મહાત્માએ કહ્યું: “વાત એટલેથી જ અટકતી નથી, પણ તે ડીવાર પહેલાં લાકડીને ઘા કરીને જેની કેડ તેડી નાખી છે, તે કૂતરી બીજી કઈ નહિ, પણ તારી માતા જ છે. તે પણ મૃત્યુ સમયે ગૃહ-વ્યવહારની વાસના રાખવાથી મરીને કૂતરી તરીકે ઉત્પન્ન થયેલી છે.”
મહેશ્વરદત્તે આ સાંભળીને કાને હાથ દીધા. તેનું હૃદય થડ થડ થડકવા લાગ્યું ત્યારે મહાત્માએ કહ્યું: “હે ભદ્ર! જ્યારે તેં વાત સાંભળી છે, ત્યારે પૂરી જ સાંભળી લે. તું જેને અત્યંત પ્યાર કરે છે, તે આ તારે પુત્ર તારી સ્ત્રીને યાર

Page #49

ધર્મબોધચંથમાળા
છે કે જે મૃત્યુસમયે શુભ ભાવના થવાથી મરીને પિતાના જ વીર્યમાં ઉત્પન્ન થયેલે છે.”
મહાત્માજીની વાતે હદ કરી. સંસારને વ્યવહાર આટલે પિકળ છે, તેની મહેશ્વરદત્તને આ પહેલી જ વાર જાણ થઈ અને તેણે ત્યાં ને ત્યાં સંસારનો ત્યાગ કરીને સાધુજીવનને સ્વીકાર કર્યો.
મહેશ્વરદત્ત જે રસ સંસારના વ્યવહારોમાં લીધું હતું, તે રસ કે તેથી પણ વધારે રસ સંયમ અને તપશ્ચર્યામાં લીધે અને તેના પ્રભાવે તેઓ સદ્ગતિ પામ્યા.
સુજ્ઞ પાઠકોને સંસારની અસારતાનું આથી વધારે પ્રબળ પ્રમાણ જોઈએ છે ખરું?
(૪) એકત્વ ભાવના આત્માનું એક્લપણું ચિતવવું, તેને એકત્વ ભાવના કહેવાય છે.
જેમ કે – gોહેં-હું એકલે છું.
નથિ છે જોર-જેમને માતા, પિતા, ભાઈ, ભગિની, પત્ની, પુત્ર, પુત્રી, સગાં, વહાલાં, સંબંધીઓ અને સહુદો તરીકે ઓળખું છું, તેમાં કઈ મારું નથી.
નાદમારા રસ-તેમ હું પણ કેઈને નથી.
ત્યારે આ સર્વ સંબંધે દેખાય છે તે શું ? તે કર્મની લીલા છે, વ્યવહારને વળગાડ છે અથવા તે એક પ્રકારની

Page #50

તેરમું :
: ૪૫ : ભાવનાસૃષ્ટિ માયાજાળ છે. જેમ ઝાંઝવાના નીર મિથ્યા હોવા છતાં અજ્ઞાનથી સાચાં ભાસે છે. તેમ મહવિલ આત્માને આ સર્વ સંબંધ મિથ્યા હોવા છતાં સાચાં ભાસે છે. તાત્પર્ય કેતે અસ્થિર અને અશાશ્વત છે.
તે સ્થિર અને શાશ્વત શું છે? સ્થિર અને શાશ્વત મારે પિતાને આત્મા છે. જો કે સારો ઘા-જે હવે, છે અને રહેશે. આ આત્મા કે છે? નારંવતંગુગોજ્ઞાન અને દર્શનથી સંયુક્ત. એટલે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ મારાં છે, તે સિવાય કઈ મારું નથી. | હે જીવ! જ્યારે તું અહીં આવે ત્યારે તારી સાથે બીજું કશું હતું? અને જઇશ ત્યારે પણ તારી સાથે કેણ આવશે? એટલે તું એકલે છે, એ નિશ્ચિત છે. આ તે મુસાફરોના મેળા જેવી વાત છે. જેમ રાત્રે એક ધર્મશાળામાં સાથે સૂઈ રહેલા મુસાફરો પરસ્પર વાત કરે છે, આનંદ કરે છે; પણ સવાર થતાં પિતપોતાના રસ્તે ચાલ્યા જાય છે, તેમ કહેવાતા સર્વ સ્વજને અને સંબંધીઓ પોત પોતાની વારી આવતાં રસ્તે પડે છે, અને તેમને મેળાપ ફરી કદિ પણ થતા નથી, તે અત્યારથી જ તું પિતાનું એકલપણું કેમ ચિંતવતે નથી? એકલપણાનું ચિંતવન કરતાં નમિરાજે આત્મકલ્યાણની સાધના કરી, તે આ પ્રમાણે
વિદેહ અને અવંતીના અધિપતિ મિરાજ દાહજવરથી પીડાઈ રહ્યા હતા. વિચક્ષણ વૈદ્યોની વિવિધ ચિકિત્સા નિષ્ફળ નીવડી હતી. અનુભવીઓએ અજમાવેલા અનેક પ્રકારના ઇલાજે

Page #51

ધ આધ-ચ થમાળા
: ૪૬ ઃ
પુષ્પ :
એળે ગયા હતા. કાઈ પણ ઉપચાર તેમના દર્દને–તેમની પીડાને અશમાત્ર ઓછી કરી શક્યા ન હતા. સ્નેહીઓ અને સબંધીઓ તેમની આ પીડા દ્વીનભાવે નિહાળી રહ્યા હતા, પ્રાણવલ્લભા ગણાતી પત્નીએ નિરાશ વદને તેમની મુખમુદ્રા સામું તાકી રહી હતી. એવામાં મેાટી રાણીને મલગિરિનુ ચંદન યાદ આવ્યું અને તે ઘસીને મહારાજાનાં અંગે લગાડતાં તેમને કંઇક શાંતિ થઈ, એટલે બધી રાણીએ ચંદન ઘસવા લાગી ગઈ. જેમ જેમ તે ચંદનના લેપ મહારાજાને શરીરે થતા ગયા, તેમ તેમ તેમને શાંતિના અનુભવ થવા લાગ્યા અને આંખા નિદ્રાથી ઘેરાવા લાગી, પણ ચંદન ઘસી રહેલા સેંકડો હાથનાં કાંકણાએ મચાવેલા ચાર તેમાં ખલેલ કરી રહ્યો હતા, તેથી નિદ્રા બિલકુલ આવી નહિ.
આ વાત માટી રાણીના લક્ષમાં તરત જ આવી ગઈ, એટલે તેણે બીજી રાણીઓને સંજ્ઞાથી સૂચના કરી કે હાથમાં માત્ર એક જ કંકણુ રાખીને ચંદન ઘસેા, જેથી થાય નહિ.
અવાજ
એ સૂચનાના તરત જ અમલ થયેા, એટલે વાતાવરણ નિરવ થયું, શાંત થયું, તે વખતે મહારાજા નમિએ મેટી રાણીને પ્રશ્ન કર્યા: ‘ દેવી ! ચંદુન ઘસવાનું કામ ચાલુ છે કે બંધ થયુ?? ‘રાણીએ કહ્યું ’ મહારાજ ! ચંદન ઘસવાનું કામ ચાલુ છે.
'
9
મિરાજે કહ્યુંઃ · તે આ
C
પડ્યો?’
અવાજ એકાએક બંધ કેમ

Page #52

તેરણ છે [: ૪૭ :
ભાવનાસૃષ્ટિ રાણીએ કહ્યું: “દેવ! આપની નિદ્રામાં ખલેલ ન થાય, તે માટે દરેક રાણીએ પિતાના હાથમાં માત્ર એક જ કંકણુ રાખ્યું છે અને બાકીનાં બધાં ઉતારી નાખ્યાં છે.”
આ શબ્દ સાંભળતાં જ નમિરાજને વિચાર આવે કેઅનેકમાં ઉપાધિ છે, એકમાં જ શાંતિ છે. સંસારનું પણ તેવું જ છે. અનેક પ્રકારના નેહા અને અનેક પ્રકારના સંબંધ આ જીવને દુઃખનું જ કારણ બને છે, માટે હે જીવ! તું એકત્વને અંગીકાર કર અને સુખી થા.”
તે રાત્રે નમિરાજ ઘસઘસાટ ઊંઘી ગયા અને તેમને દાહવર પણ શાંત થઈ ગયો. તે સાથે સંસાર વ્યવહારને જે તાપ તેમને તાવી રહ્યો હતે, તે પણ ઓછા થઈ ગયે. તાત્પર્ય કે-તે ઘટના પછી તેમનું મન વૈરાગ્યથી પૂરેપૂરું વાસિત થયું અને તેમણે પિતાના પુત્રને ગાદી સેંપી સંયમ લેવાની તૈયારીઓ કરી. તે જોઈ બધી રાણીઓ વિલાપ કરવા લાગી અને મિથિલાના લેકે ચોધાર આંસુએ રડવા લાગ્યા. આ વખતે એક વૃદ્ધ વિપ્રે આવીને નમિરાજને કહ્યું –“હે રાજન ! તમારો વિગ સહુને દારુણ દુઃખનું કારણ છે, તે તમે સંયમ–દીક્ષા લેવી છેડી દે.”
નમિરાજે કહ્યું: “હે વિપ્ર ! રમ્ય વૃક્ષ ઉપર તેનાં ફળફૂલ ખાવાને પક્ષીઓને સમૂહ એકઠો થાય છે, પરંતુ પવનના ઝપાટે જ્યારે એ વૃક્ષ તૂટી પડે છે, ત્યારે પક્ષીઓને સમૂહ આક્રંદ કરવા લાગી જાય છે, તેમ સંસારનાં સઘળાં સંબંધીઓ સ્વાર્થ કાજે દુઃખી થાય છે. બાકી–

Page #53

ધમાલ-થમાળા : ૪૮ : કેના વિના કેળું પડી નવ ભાંગે, નિજ પુયે સહુ ખાય; સ્નેહીબંધનમાં બંધાઈ રહેતાં, મુજ સિદ્ધિ નવ થાય છે.
બરાબર એ જ વખતે મિથિલાના મકાનમાંથી ધૂમાડાના ગેટેગોટા નીકળવા લાગ્યા અને પ્રચંડ આગે દેખાવ દીધે. નમિરાજનું અંત:પુર પણ તેને ભેગ બની ચૂકયું હતું. તે દેશ્ય બતાવીને વૃદ્ધ વિપ્રે કહ્યું: “હે રાજન ! તમારી આ મનહર મિથિલા ભડકે બળી રહી છે અને તમારું અંતઃપુર પણ સળગી રહ્યું છે માટે એક વાર તેના પર કૃપા દૃષ્ટિ કરો.”
નમિરાજે કહ્યું: “હે વિપ્ર ! મિથિલા બળતાં મારું કંઈ પણ બળતું નથી. અગ્નિ મને બાળી શકતા નથી, પાણી મને ભીંજાવી શકતું નથી, વાયુ અને શેષી શકતા નથી તેથી મારું સર્વ કંઈ સલામત છે.”
તે સાંભળી વૃદ્ધ વિપ્રે કહ્યું: “હે રાજન ! પ્રથમ તું મિથિલાના રક્ષણ માટે મજબૂત કેટ-કિલે બનાવ, તેને વિવિધ પ્રકારના અસ્ત્રોથી સજજ કર અને તે કિલ્લાની આસપાસ ઊંડી ખાઈ ખેદાવ, પછી દીક્ષા ગ્રહણ કરજે.”
નમિરાજે કહ્યું: “હે વિપ્ર! શત્રુથી બચવા માટે મેં સર્વ પ્રકારની તૈયારી કરી લીધી છે. આત્મજ્ઞાન એ મારું નગર છે. ક્ષમા, નિર્લોભતા, ઋજુતા, મૃદુતા, સંયમ, તપ, બ્રહ્મચર્ય વગેરે તેના કિલ્લા છે. એ કિલ્લાને શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિક્યરૂપી પાંચ મોટા દરવાજા છે તથા બાહ્ય અને અત્યંતરતરૂપી મજબૂત કમાડે છે. વળી તેના ફરતી સત્યવચનની ઊંડી ખાઈ ખાદી રાખી છે, તેથી મને હવે શત્રુએ તરફને ભય નથી.
મોદી રાખી છે. વના સાથ ભાજપ

Page #54

રમુ .
: ૪૯ :
ભાવનાસૃષ્ટિ
વૃદ્ધ વિષે કહ્યું: ‘ રાજન ! જે રાજાઓને હજી સુધી તે જીત્યા નથી, તેમને પહેલાં જીતી લે અને પછી પ્રા. ગ્રહણ કર.
<
મિરાજે કહ્યુંઃ હું વિપ્ર ! સગ્રામમાં દશ લાખ ચેોદ્ધાએને જીતવા સહેલા છે, પણ એક આત્માને જીતવા મુશ્કેલ છે. મે' એ આત્માને જીતવાના રાહ લીધેા છે, એટલે મને માહ્ય શત્રુના ભય લાગતા નથી. •
આ રીતે વૃદ્ધ વિપ્રની કસેાટીમાં પૂરેપૂરા પાર ઉતરેલા નમિરાજે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી અને શુદ્ધ સંયમની સાધનાવડે કમ જાળને તેાડી સિદ્ધિપદની પ્રાપ્તિ કરી.
૫. અન્યભાવના.
આત્મ અને અનાત્મ વસ્તુઓનુ અન્યત્ર ચિતવવુ', તેને અન્યત્વ ભાવના કહેવાય છે.
જેમકે—
તેરા હૈ સે તેરી પાસે, અવર સબ અનેરા; આપ સ્વભાવમાં રે અવ, સદા મગનમે રહેના.
હું આત્મન્ ! જે તારું છે તે તારી પાસે જ છે; ખીજી એટલે હાથી, ઘેાડા, ગાય, ભેંસ, નાકર, ચાકર, હાટ, હવેલી, માગબગીચા, સગાંવહાલાં વગેરે કંઇ પણું તારું નથી, તેથી તારી પાસે રહેવાનું નથી, આમ સમજીને આપસ્વભાવમાં-નિજાનંદમાં સદા મગ્ન રહેવું, એ જ ઈષ્ટ છે.
૪

Page #55

ધમ ઓધ-ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
r
खिद्यसे ननु किमन्यकथार्त्तः, सर्वदैव ममतापरतंत्र ! | चिन्तयस्यनुपमान्कथयात्मन्नात्मनो गुण मणीन्न कदापि ॥ १ ॥
: ૫૦ :
',
હું ચેતન ! તું મમત્વને વશ થઇને તારાથી અન્ય એવા કુટુંબ-કબીલાની, ઘરબારની તથા દેહાદિની કુથલી કરતા કાઈ પણ દિવસ ખેદ પામે છે ખરા ? તારા પેાતાના જ્ઞાનાદિ ગુણરૂપ અનુપમ મિશુને કદાપિ કેમ ચિતવતા નથી ?
दुष्टाः कष्टकदर्थनाः कति न ताः सोढास्त्वया संसृतौ, तिर्यङ्गनारकयोनिषु प्रतिहतच्छिन्नो विभिन्नो मुहुः । सर्वं तत्परकीय दुर्विलसितं विस्मृत्य तेष्वेव हा ! रज्यन्मुह्यसि मूढ ! तानुपचरन्नात्मन्न किं लज्जसे १ ॥ १ ॥
હે આત્મન્ ! તું એમ વિચાર કર કે આ સંસારમાં પરિભ્રમણુ કરતાં તે કયા પ્રકારની દુષ્ટ કદના સહન કરી નથી ? તુ અનંતી વાર નરક અને તિર્યંચગતિમાં ઉત્પન્ન થયા, ત્યાં વારંવાર હાય, છેદાયા અને ભેદાયે, કારણ કે પરવસ્તુને તે પાતાની માની હતી અને તેને માટે જ સઘળી પ્રવૃત્તિઓ કરી હતી; છતાં એ બધું ભૂલી જઇને પાછો તુ પરવસ્તુના રાગથી રજિત થયા અને તેમાં જ રાચવા લાગ્યા ! અહે। મૂઢ ! આ તારું કેવું અસમંજસ ચરિત્ર ! આ રીતે વતતાં તને લાજ કેમ આવતી નથી ?
હે આત્મન્ ! દેહને કઇ તકલીફ પડે છે ત્યારે તું ગ્લાનિ પામે છે. અથવા રાગાદિ ઉત્પન્ન થાય છે તેા શાક અને સતાપ કરવા લાગી જાય છે, એ તારી કેટલી બધી મૂઢતા છે ? શુ

Page #56

તેરમુ
: ૫૧ :
ભાવનાસૃષ્ટિ
શરીરને ઘસારા લાગતાં તારા કાઈ અંશ ઘસાઈ જાય છે ખરા ? અથવા રાગાદિને લીધે તારું છેન, ભેદન કે શાષણ થાય છે ખરું ? તું નિશ્ચયથી માન કે જન્મ, જરા, મરણુ, રાગ, ભાગ, હાનિ, વૃદ્ધિ એ બધા ધર્માં શરીરના છે; પણુ તારા નથી, તને શસ્રો છેઢી શકતાં નથી, અગ્નિ ખાળી શકતા નથી, પાણી ભીંજવી શકતું નથી અને પવન શાષી શકતે નથી. વળી તું નિત્ય છે, સ્થાયી છે, અચલ છે, સનાતન છે, તે તારું છેદન, ભેદન કે શાષણ કેમ હાઈ શકે? માટે તું બહિર્ભાવ છોડીને અંતર્ભાવ ધારણ કર.
જ્ઞાનીઓએ અવસ્થાભેદથી આત્માને ત્રણ પ્રકારના માન્યા છે, તે આ રીતે:
आत्मबुद्धिः शरीरादौ यस्य स्यादात्मविभ्रमात् । રઢિારમા સ વિજ્ઞેયો, મોઢનિદ્રાતચેતનઃ ।। ? ||
"
જે પુરુષને શરીર, કુટુબીજના, ઘરખાર, નાકરચાકર વગેરેમાં ભ્રમથી આત્મબુદ્ધિ થાય અર્થાત્ માહિનદ્રાવકે જેના ચૈતન્યને વિલય થઈ જાય, તેને બહિરાત્મા જાણવા.
बहिर्भावानतिक्रम्य, यस्यात्मन्यात्मनिश्चयः । सोऽन्तरात्मा मतस्तज्ज्ञैर्विभ्रमध्वान्तभास्करैः ॥ १ ॥
જેણે બાહ્ય પદાર્થાંમાંથી આત્મભાવ-મારાપગુ ખેંચી લઇ આત્મામાં જ આત્મભાવને નિશ્ચય કર્યાં છે, તેને જ્ઞાનીઓએ અંતરાત્મા માન્યા છે.

Page #57

ધર્મબોધચંથમાળા : પ૨ : : : પુષ્પ
निलेपो निष्कल शुद्धो, निष्पन्नोऽत्यन्तनिवृत्तः । નિર્વિવાહ સુદ્ધારમા, પરમારનેતિ વતઃ || ૬ |
જેને કર્મને લેપ નથી, શરીરનું બંધન નથી, જે રાગાદિ વિકારથી રહિત હેઈને શુદ્ધ છે, જેણે સકલ કાર્યની સિદ્ધિ કરેલી છે, જે દુઃખથી અત્યંત નિવૃત્ત છે અને તમામ વિકલ્પ થી રહિત છે, તેને શુદ્ધાત્મા કે પરમાત્મા કહે છે.
બહિરાત્મા ક્ષણમાં સુખી, ક્ષણમાં દુઃખી, ક્ષણમાં ખુશ અને ક્ષણમાં નાખુશ થાય છે. નાની સરખી મુશીબત આવી પડે, કાંટે-કાંકરો વાગે, આંખ-માથું દુખવા આવે કે વેપારધંધામાં થોડી નુકશાની થાય તે હાયય કરવા લાગી જાય છે અને અત્યંત શક–સંતાપ કરે છે. આવા માણસો કંઈ પણ વ્રત–નિયમ કરવાં હોય, સાધુની સેવા કરવી હોય કે સંઘ યા શાસનનાં કામ કરવાં હોય, તે પહેલાં શરીરસુખને વિચાર કરે છે અને તેને કંઈ પણ ઘસારો કે તકલીફ ન પડે એવા વિચારથી તેમાં ઉત્સાહવંત થતા નથી અથવા કામ કરવાને ઉત્સાહ દર્શાવે છે; તો તે લેકલજજા પૂરતું જ હોય છે, પણ અંતરના ઉલ્લાસથી હોતું નથી; જ્યારે અંતરાત્મા એ વિચાર કરે છે કેઃ “આ શરીર જાડું હોય તે પણ શું? અને પાતળું હોય તે પણ શું ? એને બેસાડી રાખવાથી કે એની વધારે પડતી આળપંપાળ કરવાથી એ આળસુ અને વિકારી બને છે, માટે એનાથી બને તેટલું વધારે કામ લેવું અથવા વધારેમાં વધારે ધર્મસાધના કરી લેવી, એ જ ઈષ્ટ છે.”
અન્યત્વ ભાવના પર આરૂઢ થઈને અનેક આત્માઓએ આત્મહિત સાધ્યું છે.

Page #58

તેરમું :
ભાવનાબુદ
૬. અશુચિ ભાવના. શરીરની અશુચિ ચિંતવવી, તેને અશુચિભાવના કહેવાય છે.
જેમકે –
હે ચેતન ! અસુંદર, અપવિત્ર અને અશુચિના ભંડાર સમા આ દેહમાં તું શાને મેહ પામે છે? તું એને ગમે તેટલી વાર અત્યંગ, મર્દન અને નાનાદિથી સુંદર બનાવીશ, તે પણ એ સુંદર રહેવાનું નથી, કારણ કે સ્વભાવથી જ એ અસુંદર છે. અથવા એ પવિત્ર બનાવવા માટે તું ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરીશ, પણ તે પવિત્ર થવાનું નથી, કારણ કે સ્વભાવ થી જ એ અપવિત્ર છે. અથવા એ શુદ્ધ બનાવવા માટે તું ગમે તેટલે શૌચાચાર પાળીશ, પણ તે શુદ્ધ થવાનું નથી, કારણ કે તે સ્વભાવથી જ અશુદ્ધ છે.
यदीयसंसर्गमवाप्य सद्यो, भवेच्छुचीनामशुचित्वमुच्चैः। अमेध्ययोनेपुषोऽस्य शौच
संकल्पमोहोऽयमहो महीयान् ॥ १ ॥ જેના સંસર્ગથી ઊંચા સુગંધી પદાર્થો પણ શેરડી વારમાં અપવિત્ર થઈ જાય છે, તેવા આ અપવિત્ર અને અશુચિમય શરીરને પવિત્ર અને શુદ્ધ કરવાનો વિચાર રાખવો એ ખરેખર! મહામોહનું જ પરિણામ છે.

Page #59

ધમધ-ગ્રંથમાળા * ૫૪ :
(સ ) હાડકા પિંજર ગામ મઢયો પુનિ, માંહિ ભર્યા મલ-મૂત્ર-વિકારા; થુંક ૩ લાળ વહે મુખમેં પુનિ, વ્યાધિ વહે નવ-બાર હિ ધારા. માંસકી જીભસે ખાત સબે દિન, તા મતિમાન કરે ન વિચારા; ઐસે શરીર મેં પૈઠ કે સુંદર, કૈસે હિ કીજિયે શોચ-આચારા.
મહાત્મા સુંદરદાસ કહે છે કે-હાડકાનું એક પાંજરું છે, તેને ચામડાંથી મઢેલું છે, અંદર મલ અને મૂત્રને વિકાર ભરેલે છે, તેના મુખમાંથી થુંક અને લાળ વહે છે તથા એના નવ કે બાર દ્વારામાંથી વ્યાધિઓ નિરંતર વહેતા રહે છે.
વળી માંસની જીભ વડે તે નિરંતર ખાય છે, તેને વિચાર હે મતિમાને ! તમે કેમ કરતા નથી? આવા શરીરમાં પિસીને શૌચને આચાર કેવી રીતે કરીએ? અર્થાત ગમે તે શૌચાચાર પાળવામાં આવે તે પણ આ શરીર શુચિમય થવાનું નથી.
શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજ શાંતસુધારસમાં કહે છે? स्नायं स्नायं पुनरपि पुनः स्नान्ति शुद्धाभिरद्भिः, वारं वारं बत मलतर्नु चन्दनैरर्चयन्ते । मुढात्मानो वयमपमलाः प्रीतिमित्याश्रयन्ते, नो शुद्धयन्ते कथमवकरः शक्यते शोद्धमेवम् ? ॥ १ ॥
અહો મૂઢ જી ફરી ફરીને નાન કરે છે અને મલના સ્થાનરૂપ આ શરીરને ચંદનવડે ચર્ચે છે. પછી અમે પવિત્ર છીએ, એમ માનીને એના પર મેહ ધરે છે; પરંતુ એ શરીર કદિ પણ શુદ્ધ થતું નથી. ઉકરડે કદિ પણ શુદ્ધ થાય ખરો?
* પુરુષને નવ ધાર હોય છે અને સ્ત્રીઓને બાર બાર હોય છે.

Page #60

તેરમું: : પપ ?
ભાવનાસૃષ્ટિ આ શરીર ઉકરડા જેવું છે. જેમ ઉકરડામાં એક વખતને કચરો ઉપડ્યો ન ઉપડ્યો, ત્યાં બીજે કચરો આવી પડે છે અને તેથી તે ગંધાતે જ રહે છે; તેમ શરીરમાંથી એકત્ર થયેલ મલ હટ્યો ન હો કે બીજે મલ ભેગે થાય છે અને તેથી તે ગંધાતું જ રહે છે. कर्पूरादिभिरर्चितोऽपि लशुनो नो गाहते सौरभं, नाऽऽजन्मोपकृतोऽपि हन्त पिशुनः सौजन्यमालम्बते । देहोऽप्येष तथा जहाति न नृणां स्वाभाविकी विस्रतां, नाभ्यक्तोऽपि विभूषितोऽपि बहुधा पुष्टोऽपि विश्वस्यते ॥१॥
કર્પર, ચંદન, બરાસ, ગોરોચન, અત્તર વગેરે સુગંધી વસ્તુઓને લેપ કરવામાં આવે તે પણ લસણ સુગંધને ગ્રહણ કરતું નથી. સમસ્ત જીવન પર્યંત ઉપકાર કરવામાં આવે તે પણ દુષ્ટ મનુષ્ય સજજનતાને ધારણ કરતું નથી. તે જ પ્રમાણે આ શરીરનું મર્દન કરવામાં આવે, અભંગ કરવામાં આવે, વિવિધ વસ્ત્રાભૂષણોથી શણગારવામાં આવે કે સારું સારું ખવરાવી પીવડાવીને પુષ્ટ અને તાજુ કરવામાં આવે, પણ તે પિતાની સ્વાભાવિક અશુચિને મૂકતું નથી; માટે મતિમાનેએ તેની વધારે પડતી આળપંપાળ છોડી દઈને આત્માને પવિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન કરે.
૭. આસવભાવના. કર્મને પ્રવાહ જે કારણેથી આત્મામાં દાખલ થાય છે, તે સંબંધી વિચારણું કરવી, તેને આસવ ભાવના કહેવાય છે.

Page #61

ધમધ-ચંથમાળા
જેમકે—
હે ચેતન ! જ્યાં ભગવાઈને નિર્જરાતાં ક થેડાં હોય અને આવનારા કર્મો વધારે હોય, ત્યાં મુક્તિની આશા કેવી રીતે રાખી શકાય ? માટે નવીન કર્મોને લઈ આવનારાં પાંચ આસવ દ્વારને તું જલદી બંધ કરી દે. તેમાં પહેલું દ્વાર મિથ્યા છે. બીજું દ્વાર અવિરતિ છે, ત્રીજું દ્વાર પ્રમાદ છે, ચોથું દ્વાર કષાય છે અને પાંચમું દ્વાર ગ છે. જેમ વસ્ત્રની ઉત્પત્તિનું કારણ તંતુસમૂહ છે, ઘડાની ઉત્પત્તિનું કારણ માટીને પિંડ છે, ધાન્યની ઉત્પત્તિનું કારણ બીજ છે, તેમ કર્મની ઉત્પત્તિનું મુખ્ય કારણ મિથ્યાત્વ છે, એમ જાણીને તું મિથ્યાત્વને શીધ્ર ત્યાગ કર.
વિષયના રસમાં લુબ્ધ બનેલાં હાથી, માછલા, ભમરા, પતંગિયા, હરણ વગેરે પ્રાણીઓ અનેક પ્રકારની યાતનાઓ ભગવે છે અને ભૂંડા હાલે મરણને શરણ થાય છે, એમ વિચારી તું વિષયરસને-અવિરતિને છોડી દે.
હે ચેતન ! આ જીવન કુંજરના કાન જેવું, શરદ ઋતુના વાદળ જેવું અથવા ડભની અણી પર રહેલાં તુષારબિંદુ (જલબિંદુ) જેવું અસ્થિર છે, એમ સમજીને ધર્મસાધનામાં જરા પણ પ્રમાદ ન કર. ગયેલી ક્ષણે પાછી આવવાની નથી, એ નિશ્ચિત છેતે દરેક ક્ષણને ઉપયોગ આત્મહિત કાજે કરી લેવામાં કાં સાવધાની રાખતું નથી ?
હે આત્મન ! ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ ચાર લૂંટારા તારી આત્મસમૃદ્ધિને લૂંટ્યા કરે છે, માટે તેનાથી

Page #62

તેરયુ' ઃ
' ૫૭ :
ભાવનાદિ
સાવધ રહે. જોઢો પીપળાન્ને-ક્રોષ પ્રીતિ કે સદ્ભાવના નાશ કરે છે' એમ સમજી તેને તિલાંજલિ આપ. ‘માળો વિળયનારો–માન વિનયના નાશ કરે છે એમ સમજી તેને માજુએ મૂક. माया મિત્તનિ નાલે. માયા મિત્રાના નાશ કરે છે' એમ સમજી તેને મારી હઠાવ. અને હોમો સવિાસનો-લાભ સર્વના વિનાશ કરે છે” એમ સમજી તેના સંપૂર્ણ સંહાર કર.
•
6
6
હું ચેતન ! તું મનથી કેટલાં કર્યાં ખાંધે છે, તેના વિચાર કર! હે આત્મન્ ! તું વચનથી કેટલાં કર્યાં ખાંધે છે, તેના વિચાર કર ! હે જીવ! તું કાયાથી કેટલાં કર્માં ખાંધે છે, તેના વિચાર કર! જો તુ મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને કાબૂમાં નહિ રાખે તે કમની આવક કેમ ઘટશે? અને તારા ભવનિસ્તાર કેવી રીતે થશે ?
હું ચેતન ! તું કંડરિક અને પુડરિકના ચરિત્રને વિચાર
કરી આસવદ્વારાને રોકવામાં ઉજમાલ થા.
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પુડિરિકણી નામની નગરીમાં કંડરિક અને પુંડરિક નામના બે બંધુએ રાજ્ય કરતા હતા. ત્યાં એક વખત જ્ઞાની, ધ્યાની અને તપસ્વી મુનિરાજ પધાર્યાં. તેમની વૈરાગ્ય-ઝરતી વાણી સાંભળીને પુંડરિકને દીક્ષા લેવાના મનેરથ થયા, એટલે તેણે પોતાના લઘુ બધુ ક`રિકને પેાતાના મનાથ જણાવી રાજ્યને સભાળી લેવાની વિનતિ કરી. કડરિકે કહ્યું કે-તમે સુખશાંતિના સાધનભૂત ચારિત્રને ગ્રહણ કરવા તૈયાર થયા છે અને મને નરકમાં મેાકલનાર રાજ્ય

Page #63

ધમબેધ-ગ્રંથમાળા : ૫૮ : અર્પણ કરે છે, એ નહિં બને. તમે જે રાજ્ય સંભાળે છે તે સંભાળે. મારે જ ચારિત્ર લેવું છે. એમ કહી પોતાના ભાગનું રાજ્ય પુંડરિકને સેપ્યું અને પ્રવૃજિત થયે. હવે સરસનીરસ આહાર કરતાં કંડરિકને રેગ ઉત્પન્ન થયે એટલે ચારિત્ર પરથી તેનું મન હઠી ગયું અને તેણે પુનઃ સંસારી જીવનમાં પ્રવેશ કરવાનો વિચાર કર્યો. આ વિચારથી પ્રેરાઈ તે પુંડરિકિણી નગરીએ રાવ્યો અને ત્યાં અશકવનમાં ઉતરી પોતાનાં ઘોમુહપત્તિ વૃક્ષની એક ડાળીએ લટકાવી દીધાં. પછી મનમાં ચિંતવન કરવા લાગે કે “પુંડરિક મારું રાજ્ય મને પાછું આપશે કે નહિ?” એવામાં વનપાળે કંડરિકને ઓળખે, એટલે તેણે જઈને પુંડરિકને ખબર આપ્યા. આથી પુંડરિક અશોકવનમાં આવ્યો અને કંડરિકની હાલત જોઈ અતિ દુઃખી થયે. તેણે કંડરિકને ચારિત્રમાં સ્થિર થવા ઘણું ઘણું સમજાવ્યું, પણ ભગ્નપરિણામી કંડરિક સમજે નહિં. છેવટે પુંડરિકે તેનું રાજ્ય તેને પાછું સેપ્યું અને પાછો ફર્યો. - કંડરિક રાજમહેલમાં પાછો ફર્યો અને તે જ દિવસે અકરાંતિ થઈને ઘણું જપે. આથી તેના પેટમાં ભયંકર ટૂંક ઉપડી અને ઝાડા થવા લાગ્યા, પરંતુ તે વખતે કઈ સામંત, સરદાર કે મંત્રી-સંત્રી તેની પાસે તૂક્યા નહિ, કારણ કે તે ચારિત્રથી પતિત થયેલું હતું, એટલે તેના પ્રત્યે સહુને નફરત થઈ હતી. આ જોઈને કંડરિકને અત્યંત ક્રોધ આવ્યું અને તેણે મનમાં સંકલ્પ કર્યો કે “જે હું આ દર્દથી મુક્ત થઈશ તે પ્રભાતે આ બધાને જોઈ લઈશ. પરંતુ દર્દનું જોર વધતું જ ગયું અને રાત્રિ પૂરી થાય તે પહેલાં જ તે મૃત્યુ પામે.

Page #64

તેરમુ' :
: ૫૯ :
ભાવનાસૃષ્ટિ
તે અતિ માઠા અધ્યવસાયમાં મરણ પામ્યા હતા, એટલે મરીને સાતમી નરકમાં ઉત્પન્ન થયા.
આ બાજુ પુ ંડરિકે વિચાર કર્યાં કે સંસારમાં કંઇ સાર નથી, માટે મારા બધુએ જે આધે-મુહુપત્તિ અશેાક વનમાં વૃક્ષની ડાળે લટકાવ્યાં છે, તે લઇને ગુરુ પાસે જઉં અને ચારિત્ર અંગીકાર કરીને મારા આત્માનું કલ્યાણુ કરું. પછી તે અશોકવનમાં ગયા અને ત્યાંથી આધેા-મુહપત્તિ ગ્રહણ કરીને ગુરુ સમીપે ચાહ્યા. ત્યાં ઉઘાડા પગે ચાલતાં રસ્તામાં કાંટા-કાંકરા વાગ્યાં અને લેાહીની ધારો થવા લાગી, છતાં તેનું મન સંચમથી પાછું ન હતું. છેવટે તે પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં જ મરણ પામ્યા અને સર્વાંસિદ્ધ વિમાનમાં તેત્રીશ સાગરે પમના આયુષ્યવાળા દેવ થયા.
હું ચેતન ! આ રીતે અસંયમ અને સયમનાં પરિણામ જાણીને તું સંયમમાં સ્થિર થા અને આસવદ્વારશને રૂંધી નાખ.
૮. સવભાવના.
આસવને રોકનારા ઉપાયો સબંધી વિચારણા કરવી તેને સવરભાવના કહેવાય છે.
જેમકે—
હે ચેતન ! તું સમ્યક્ત્વવડે મિથ્યાત્વના નિરોધ કર; વ્રત–પચ્ચકખાણવડે અવિરતિને નિરોધ કર; પ્રબલ પુરુષાર્થવડે પ્રમાદને નિરા કર; ક્ષમાવડે ક્રોધના નિરોધ કર;
* આ કડકિ પુડરિકની કથા અહિં બહુ જ ટૂંકમાં આપેલ છે. આ કથાના સંપૂર્ણ વિસ્તાર જ્ઞાતાસૂત્રમાં છે.

Page #65

ધમધ-ચંથમાળા
: ૬૦ :
* પુષ્પ
નમ્રતાવડે માનને નિરોધ કર; સરલતાવડે માયાને નિરોધ કર; સંતોષવડે લેભને નિરોધ કરવું અને મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ તથા કાયમુસિવ મન, વચન અને કાયાથી અશુભ પ્રવૃત્તિને નિરાધ કર.
હે ચેતન! તું ઈસમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણાસમિતિ, આદાન-નિક્ષેપસમિતિ અને પારિકાપનિકીસમિતિનું સ્વરૂપ બરાબર સમજી લે અને તેનાં પાલનમાં ઉજમાળ થા.
' હે આત્મન ! તું ગમે તેવા ઉગ્ર અને ઘર પરિષહને સમભાવે સહી લે. તું ક્ષુધા, પીપાસા°, શીત કે ઉષ્ણુ પરિષહથી પરાભવ ન પામ. તું ડંશ૩, અચેલકી, અરતિષ કે સ્ત્રી પરિષહથી જરા પણ ચલિત ન થા. હે આત્મન ! તું ચર્યા૧૭, નૈવિકી અને શય્યા ૧૯ પરિષહને સમભાવે વેદી લે. વળી આક્રોશ", વધ૧, યાચના કે અલાભ૩ પરિષહને પ્રસંગ ઊભું થાય તે પૂર્વ મહર્ષિઓના ચરિત્રને વિચાર કરી તેને જીતી લે. હે આત્મન ! રાગ", તૃણસ્પર્શ૨૫, મલ, સત્કાર ૨૭, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન ૯ અને સમ્યકત્વ°પરિષહ તારી કસોટી કરવાને ભલે આવે પણ તું એનાથી જરા પણ ડગીશ નહિ. જેમણે પરિષહ જીત્યા તે જ ચારિત્રને પાળવામાં સફલ થયા અને જીવનની બાજી સુધારી શક્યા, માટે તું બાવીશે પરિષહને સમભાવે સહી લે.
હે આત્મન ! તું દશ પ્રકારના યતિધર્મનું પાલન કર. વંતિ મદ્દર કાવ, પુરી તા સંગમે જ વધશે ! सचं सोअं अकिंचणं च, बंभं च जइधम्मो ।

Page #66

શૌચ ૩ લક્તિ(નિકે
“ દશ ય
તેરમું : : ૬૧ :
ભાવનામૃહિ. ક્ષમા ૩૧ માર્દવાર આર્જવ,૩૩ મુક્તિ( નિર્લોભતા), તપ,૩૫ સંયમ, સત્ય, શૌચ, અકિંચનતા ૩૯ અને બ્રહ્મચર્યજ° એ દશ યતિધર્મો છે.
હે આત્મન ! તું બાર ભાવનાનુંv૧–૫૨ નિત્ય સમરણ કર. ભવરૂપી રોગને મટાડવા માટે એ ઉત્તમ પ્રકારનું રસાયણ છે. વળી તે આત્મન ! તું સામાયિક, છેદેપસ્થાપનીયપક, પરિહારવિશુદ્ધિ", સૂમસં૫રાયપ૬ અને યથાખ્યાત, એ પાંચે ચારિત્રનું સ્વરૂપ સમજી તેના પાલનમાં ઉઘત થા. જ્યાં સુધી તું સંવરના આ સત્તાવન ભેદેનું સ્વરૂપ સમજીને તેને અનુસરીશ નહિ, ત્યાં સુધી તારે ભવ-નિસ્તાર કેમ થશે?
અહો ચેતન ! સંવરની સાધના માટે જ્ઞાની મહાત્માઓએ કેવી કેવી સુંદર ક્રિયાઓ બનાવી છે? સામાયિક, પ્રતિકમણ, પૌષધ, જિનદર્શન, જિનપૂજા, ગુરુદર્શન, શાસ્ત્રશ્રવણ વગેરે વગેરે–આ ક્લિાઓમાં તું ઓતપ્રોત બનીશ અને બીજી બધી આળપંપાળ છેડી દઈશ તો તારો ભવ-નિસ્તાર જરૂર થશે.
૯ નિર્જરાભાવના. કર્મની નિર્જરા સંબંધી વિચારણા કરવી, તેને નિર્જરાભાવના કહેવાય છે.
જેમકે–
હે ચેતન! પૂર્વ મહર્ષિઓએ પિતાનાં કર્મો કેવી રીતે ખપાવ્યાં તેને વિચાર કર. એ મહર્ષિઓએ રાજ્યના મહાન વૈભવ છોડીને, શ્રીમંતાઈની અનેક સુખસગવડને ત્યાગ કરીને

Page #67

સબંધ-ગ્રંથમાળા
: R :
પુષ્પ
અથવા પ્રાપ્ત અધિકાર અને સાંસારિક અનુકૂલતાને જતી કરીને તપસ્વી જીવનના સ્વીકાર કર્યાં અને વિવિધ તપાનુ આચરણ કર્યું, તે જ દુષ્કર કર્મોની નિરા કરી શક્યા; માટે તું પણ એ મહર્ષિઓનાં પગલે ચાલી તપસ્વી થા અને તપનું યથાશક્તિ આચરણ કર.
હું ચેતન ! તપના વિચારથી તું કેમ ડરે છે ? તને કાયાની માયા એવી તે કેવી વળગી પડી છે કે નાની સરખી તપશ્ચર્યા કરતાં પણ તુ ડઘાઈ જાય છે! અરે મૂઢ ! નરક, નિગેાદ અને તિય ઇંચના ભવમાં તે જે કષ્ટો સહન કર્યાં છે, તેને તે આ અંશમાત્ર પણ નથી ! એ બધાં કષ્ટો તે" અકામભાવે એટલે ઈચ્છા વિના સહન કર્યાં, પરંતુ હુંવે તપનું કષ્ટ સકામભાવે એટલે ઇચ્છાપૂર્વક-સમજપૂર્વક સહન કરી લે તેા તારા ભવનિસ્તાર જરૂર થશે.
હું ચેતન ! તું અને તેટલા ઉપવાસ ( અણુસણુ ) કર, ભેાજન વેળાએ ઊણાદરિકા કર અને વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહેા ધારણ કરીને તપશ્ચર્યાંમાં મગ્ન બન.
હે આત્મન્ ! તું છએ રસના સર્વથા ત્યાગ કર. જો અળિયે થઈશ તા એ કાર્ય મુશ્કેલ નથી. છતાં એમ ન જ બની શકે તે વધારેમાં વધારે રસાના ત્યાગ કર અને છેવટે સર્વ ભેાજ્ય પદાર્થામાંથી રસવૃત્તિ તેા છેડી જ દે.
હું ચેતન ! સંયમના નિર્વાહ અર્થે તુ વિવિધ પ્રકારના કાયકલેશને સમભાવે સહન કરી લે અને નિરવદ્ય એકાંત

Page #68

તેરમું :
: ૬૩ :
ભાવનાસૃષ્ટિ
સ્થાનના આશ્રય લઈને અંગોપાંગનું અને તેટલું સંગોપન કર તથા ઇંદ્રિય અને કષાયના જય કરવામાં ઉજમાળ થા.
હું આત્મન્ ! તું નાની મોટી ભૂલા માટે યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કરીને શુદ્ધ થા અને દેવ, ગુરુ તથા ધર્મના વિનય કરીને પવિત્ર અન.
હું ચેતન ! તું આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, શિષ્ય, પ્લાન, તપસ્વી, સ્થવિર, સાધર્મિક, કુલ, ગણુ અને સ ંઘનું અને તેટલું વૈયાવૃત્ય કરીને ક્રમની નિરાકર.
હે ચેતન ! તું વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્ત્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા એ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયમાં સદા રત રહીને કર્માની કુટિલ જાળને કાપી નાખ તથા ધમ ધ્યાન અને શુક્લધ્યાનમાં આરૂઢ થઇને કર્મવૈરીના કટકને હણી નાખ.
હું આત્મારામ ! તું કાયાને એક સ્થાને સ્થિર કરીને, વાણીને મોનવડે રાકીને તથા મનને ધ્યાનમાં જોડીને કાચાડ્સમાં એવી રીતે મગ્ન થા કે ગમે તેવાં ઘાર કર્યાં ક્ષણવારમાં ખરી પડે અને તું તારા મૂળ સ્વરૂપમાં પ્રકાશવા લાગ.
હું ચેતન ! તને વધારે શું કહું ? ઇચ્છાનેા રાધ કરવા એ સર્વશ્રેષ્ઠ તપ છે, માટે સઘળી ઇચ્છાઓ, આકાંક્ષાએ અને અભિલાષાને ત્યાગ કરી નિરીહુ મન અને કલેશથી મુક્ત થઇને ચિદાનંદની મેાજમાં મગ્ન થા.
•
હું આત્મન્ !
जं अन्नाणी कम्मं खवेह बहुयाहिं वासको डिहिं । तं नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ उसासमेत्तेणं ॥ १ ॥

Page #69

-
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૬૪ :
* પુષ્પ અજ્ઞાની જે કર્મ કોડે વર્ષે ખપાવે છે, તે જ કર્મ જ્ઞાની પુરુષો ત્રણ ગુપ્તિના બળથી એક શ્વાસે શ્વાસમાં ખપાવી શકે છે.
એમ સમજીને તું જ્ઞાની થા–આત્મજ્ઞાની થા અને મન, વચન તથા કાયા પર સંપૂર્ણ કાબૂ મેળવીને સઘળાં કર્મોને ક્ષય કરવાપૂર્વક સિદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન થા.
૧૦. ધર્મભાવના. ધર્મના સ્વરૂપ, ફક્ત કે મહિમા સંબંધી વિચારણું કરવી તેને ધર્મભાવના કહેવાય છે. જેમકે— दानं च शीलं च तपश्च भावो,
धर्मश्चतुर्धा जिनबान्धवेन । निरूपितो यो जगतां हिताय,
સ માનશે રમતામાત્ર I ? | જિનબાંધવ શ્રી તીર્થંકરદેવે જગતના હિતાર્થે દાન, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચાર પ્રકારને ધર્મ ઉપદે છે, તે મારા મનમાં નિરંતર વાસ કરો ,
प्राज्यं राज्यं सुभगदयिता नन्दना नन्दनानां, रम्यं रूपं सरसकविता चातुरी सुस्वरत्वम् । नीरोगित्वं गुणपरिचयः सजनत्वं सुबुद्धिः, किन्तु ब्रूमः फलपरिणतिं धर्मकल्पद्रुमस्य ॥ १ ॥

Page #70

તેરમું :
ભાવનાસૃષ્ટિ મેટું રાજ્ય, સુંદર સ્ત્રી, પુત્રના ઘેર પણ પુત્રો, રમણીય રૂ૫, સરસ કવિત્વશક્તિ, ચતુરાઈ, મધુર કંઠ, નીરોગીપણું, ગુણને પરિચય, સજજનતા, સદ્દબુદ્ધિ ઇત્યાદિ કેટલું કહીએ ? આ બધાં ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનાં ફળે છે.
હે આત્મન ! ધર્મ એ મંગલરૂપી કમલાનું કેલિસ્થાન, કરુણાનું કેતન, શિવસુખનું સાધન, ભવભયનું બાધન અને જગતને આધાર છે, માટે તેનું શરણું અંગીકાર કર.
હે ચેતન! ધર્મ એ અબંધુને બંધુ છે, અસહાયને સહાય છે અને સર્વ પ્રકારની ઈષ્ટસિદ્ધિને આપનારે છે, માટે તેનું શરણ અંગીકાર કર. | હે આત્મન ! ધર્મ આ ભવ તથા પરભવ બંનેમાં સુખકારી છે તથા કમશઃ મુક્તિસુખને આપનારે છે, માટે તેનું શરણ અંગીકાર કર.
હે ચેતન ! કામધેનુ, કલ્પવૃક્ષ કે ચિંતામણિ રત્નથી જે ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે છેડે વખત જ સુખ આપે છે અને તે પણ અપૂર્ણ હોય છે, જ્યારે ધર્મના સેવનથી થતી ફલપ્રાપ્તિ ચિરકાળ સુધી સુખને આપનારી હોય છે તથા તે સુખ પૂર્ણ હેય છે, માટે તેનું શરણ અંગીકાર કર.
હે આત્મન ! આ જગતમાં એવું કયું દુઃખ છે કે જે ધર્મના સેવનથી ન ટળે? અથવા આ જગતમાં એવું કયું સુખ છે કે જે ધર્મના સેવનથી ન મળે ? તાત્પર્ય કે દુખને દાટ

Page #71

ધમાધ-ચંથમાળા
: "
વાને અને સુખને સાધવાને સારો ઉપાય ધર્મ છે, માટે તેનું શરણ અંગીકાર કર. : હે ચેતન ! તું શ્રતધર્મ અને ચારિત્રધર્મનું શરણ સ્વીકાર, જેથી તારે ભવ વિસ્તાર શીઘ થશે.
હે આત્મન ! તું ક્ષમાધર્મ, માઈવધર્મ, આર્જવ ધર્મ, મુક્તિધર્મ, ધર્મ, સંયમધર્મ, સત્યધર્મ, શૌચધર્મ, અંકિ ચનધર્મ અને બ્રહ્મચર્ય ધર્મનું પાલન કર, જેથી તારે ભવનિસ્તાર શીવ્ર થશે.
હે આત્મન ! તું સર્વજ્ઞકથિત સત્ય ધર્મનું શરણ સ્વીકાર તે તારે ભવનિતાર શીદ થશે.
૧૧. લોકભાવના. લોકના સ્વરૂપનું ચિતવન કરવું, તેને લોકભાવના કહેવાય છે.
જેમ કે –
આ લેકરૂપી પુરુષ પગ પહેળા કરીને ઊભેલે છે અને તેણે પિતાના બે હાથ કેડ ઉપર રાખેલા છે. એક બીજાની નીચે નીચે વિસ્તીર્ણ છત્રાકારે રહેલી રત્નપ્રભા વગેરે સાત નરકે તેના બે પગના સ્થાને અને અસંખ્યાત દ્વીપ–સમુદ્રવાળો મલેક તથા સૂર્યચંદ્રાદિ જ્યોતિષચક તેને કરે છે. તેની ઉપર આવેલે બ્રહ્મ–દેવલોક એ તેની બે કોણીઓ છે અને છેવટે આવેલી સિદ્ધશિલા એ તેનું મસ્તક છે. કુલ ચૌદ રજજુ પ્રમાણુ ઊંચે આ લેક અનાદિ, અનંત, અકૃત્રિમ અને

Page #72

તેરઝુ' :
: ૬૭ :
ભાવનાિ
શાશ્વત છે, તથા ધર્મ, અધર્મ, કાલ, આકાશ, જીવ અને પુદ્ગલ એ છ દ્રબ્યાથી ભરેલા છે. એની ચારે બાજુ અલેાકાકાશ આવેલુ છે.
આ લેાકરૂપી રંગમંડપમાં આત્મા એ નટ છે અને કાલ, ઉદ્યમ, સ્વભાવ, ક્રમ તથા નિયતિ એ પાંચ સમવાય-કારણેારૂપ વાજિંત્રાએ નચાવ્યા પ્રમાણે નાચે છે.
હું ચેતન ! જગમ અને સ્થાવર અથવા ચર અને અચર વસ્તુથી ભરેલા આ લાકનું ચિત્ર તારા હૃદયમાં ખશખ અંકિત કર અને તેમાં પ્રતિપળે થઈ રહેલા પરિવતનથી પરિચિત થા. દ્રવ્યરૂપે આ લાક ધ્રુવ છે, અચલ છે, સ્થિર અને શાશ્વત છે તથા પર્યાયરૂપે અનિત્ય છે, ચલ છે, અસ્થિર અને અશાશ્વત છે, એમ વિચારી તારા પેાતાના સ્વરૂપને જાણી લે.
તારે કર્મવશાત્ આ લેાકના દરેક ભાગમાં ભમવુ પડે છે અને વિવિધ યાતનાઓના અનુભવ કરવા પડે છે, માટે આ ભવમાં એવી કરણી કર, જેથી તારું આ ભ્રમણુ મટી જાય અને તું અનંત સુખના ધામ સમી સિદ્ધશિલામાં સદાને માટે સ્થિર થા.
હું ચેતન ! સિદ્ધશિલાના વાસ એ તારું એક માત્ર ધ્યેય હા, સિદ્ધશિલાને નિવાસ એ તારા એક માત્ર આદશ હૈ.
૧૨. એધિદુર્લભ ભાવના.
એધિ એટલે સમ્યકત્વની દુર્લભતા સ’બધીવિચારણા કરવી, તેને ધ્ધિદુર્લભભાવના કહેવાય છે.

Page #73

ધમએધ-ગ્રંથમાળા
જેમકે—
હું ચેતન ! સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ અતિ અતિ દુર્લભ છે, એમ જાણીને તું સમ્યક્ત્વને અ‘ગીકાર કર. પ્રથમ તું નિગેાદમાં હતા કે જ્યાં ચૈતન્ય શક્તિને આવિર્ભાવ અતિ અલ્પ અને તે પણ અવ્યક્ત હોય છે અને અનંત જીવા વચ્ચે માત્ર એક જ શરીર હાય છે. ત્યાં અનંતા પુદ્ગલપરાવર્તન સુધી વાસ કર્યા પછી તું સૂક્ષ્મ અને બાદર પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને પ્રત્યેક વનસ્પતિમાં ઉત્પન્ન થયા, ત્યાં પણ કેવળ દુઃખ જ હતું. તેમાં તે" અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધી ભ્રમણ કર્યું, પછી કર્યાં કંઈક ઓછાં થવાથી તુ' એ દ્રિયવાળે થયે, તેમાં સંખ્યાતા કાલ સુધી ભ્રમણ કરી અનુક્રમે ત્રણ ઇંદ્રિય અને ચાર ઇદ્રચાવાળા થયે અને તેમાં સંખ્યાતા કાલ પસાર કર્યાં. પછી તે પચેન્દ્રિયમાં પ્રવેશ કર્યાં અને નરક તથા તિય ́ચ ગતિમાં ઘશે। કાલ સુખ રહિત અવસ્થામાં પસાર કર્યાં. એમ કરતાં કર્માનું પ્રમાણ ઘટયુ અને પ્રબળ પુણ્યના ઉદય થયા ત્યારે તું મનુષ્ય ભવ પામ્યા.
*
: ૬૮ :
·
પુષ્પ
હે આત્મન્! મનુષ્ય ભવ મળવા છતાં આ ક્ષેત્ર, આય જાતિ અને આય કુળ મળવાં સુલભ નથી, તે પશુ તું પામ્યા. વળી પુણ્યના પ્રકથી પાંચ ઇંદ્રિયાની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થઇ અને નીરંગી શરીર સાંપડયું, છતાં તું ધર્મસાધનામાં ઢીલ કેમ કરે છે? અહા ચેતન ! શાસ્ત્રકારાએ સાચું જ કહ્યું છે કે-બાહય મોડનના, થંમા હોદ્દા પમાય ડિવિળતા । મય સોમા ગમાળા, વિશ્ર્વત્ર મુદ્દા મા ||

Page #74

તેરમું
*
: ૬૯ :
एएहिं कारणेहिं लण सुदुल्लुहं पि माणुस्सं । न लहइ सुई हिअरिं संसारुतारिणि जीवो ॥ १ ॥
ભાવનાસૃષ્ટિ
આલસ્ય, મેહ, અવજ્ઞા, અહંકાર, ક્રોધ, પ્રમાદ, કૃપણુતા, ભય, શાક, અજ્ઞાન, વિક્ષેપ, કુતૂહલ અને રમતગમતમાં પ્રીતિ અથવા કામાસક્તિ એ તેર્ કારણથી જીવ મનુષ્યને જન્મ પામવા છતાં સંસારસમુદ્રથી તારે એવી હિતકર શ્રુતિને પામતા નથી. અર્થાત્ મનુષ્યજન્મ પામ્યા પછી પણુ સત્— શાસ્ત્રોનું શ્રવણુ દુર્લભ છે.
હું ચેતન ! આવા દુર્લભ શાસ્રશ્રવણના યોગ તને કેઈ પણ રીતે સાંપડ્યો, છતાં તું એમાં પરમ શ્રદ્ધાવાળા ન થયા એ શુ એવુ ખેદકારક છે ?
શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજીએ ‘ ઉવસગ્ગહર’’ સ્તવનમાં સમ્યક્ત્વને ચિંતામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષથી પણ અધિક કહ્યું છે, તેના વિચાર કરી તું અરિહંતદેવ પર અનન્ય શ્રદ્ધા રાખ, નિગ્રંથ ગુરુ પર અનન્ય શ્રદ્ધા રાખ અને સર્વજ્ઞકથિત ધર્મ પર પણ અનન્ય શ્રદ્ધા રાખ. આવા ચેત્ર-આવી સામગ્રી તને ફરીને મળવાની નથ.
गुणानामेक आधारो, रत्नानामित्र सागरः ।
पात्रं चारित्रवित्तस्य, सम्यक्त्वं श्लाध्यते न कैः १ ॥ १ ॥
.
જેમ રત્નાને આધાર સાગર છે; તેમ ગુણ્ણાને આધાર સમ્યક્ત્વ છે. વળી તે ચારિત્રરૂપો ધનને સંઘરવાનુ

Page #75

ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા
: ૭૦ :
પાત્ર પણ છે. આવું ઉત્તમ સમ્યકત્વ કેનાવડે વખણાતું નથી ? અથત સર્વવડે વખણાય છે.
માટે તું એ સમ્યકત્વને અંગીકાર કર અને મળેલા માનવજન્મને સાર્થક કર.
ઉપસંહાર હે ચેતન ! આ રીતે તું બારે ભાવનાનું ચિંતન કરીને વૈરાગ્યથી વાસિત થા અને સંયમના સુખને આસ્વાદ કરતે થકે નિજાનંદમાં મગ્ન થા. એ જ મનુષ્ય જીવનનું મહાફળ છે. એ જ જીવનની સાચી સિદ્ધિ છે.
इन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्येते, यन्मृत्योर्यान्ति गोचरम् । કરો ! તરતજાત, શરા શરીરના
| (ચોળશાસ્ત્ર, છાશ , સ્ટોક છે.) અહે! ઈન્દ્ર અને વાસુદેવદિ જેવા મોટા મોટા પણ જે મૃત્યુને વશ થાય છે, તે મૃત્યુને ભય આવતાં બીજા સાધારણ પ્રાણીઓને કાનું શરણ હેય? અર્થાત મરણ વખતે કોઈનું શરણ હેતું નથી

Page #76
(c) તપ CE | નવા બહાર પડેલા ગ્રન્થો આત્મકલ્યાણમાળા (1) હુજા વાંચકો જેની રાહ જોઇ રહ્યા હતા, પૂ. મુનિવરે, સાધ્વીજીએ, જેની ખૂબ પ્રશંસા કરી રહ્યા છે તે અત્યંત ભાવેપાદક પ્રાચીન પ્રાથના, ગુજરાતી સંસ્કૃત પૈત્યવંદન સ્તુતિઓ, ઢાલીયાં, સ્તવને, સઝાયો, પદોને અત્યુત્તમ સંગ્રહ જેમાં છે. કિ. રૂા. 4) (2) ધર્મબોધ ગ્રંથમાલાના શીધ્ર ગ્રાહુક બની જાવ, માત્ર પોસ્ટેજ સાથે રૂા. 12) ની કિંમતમાં જીવનનું ઘડતર કરવા માટે જુદા જુદા વિષય ઉપર રોચક શૈલીમાં લખાએલાં 20 પુસ્તકો વસાવી લે. (3) પૈષધ વિધિ (ચોથી આવૃત્તિ) સંપૂર્ણ સૂત્રો વિધિ સાથે, નહિ ભણેલાઓ વાંચતા જાય અને પોષધ કરી શકે તેવી યોજના જેમાં કરવામાં આવી છે. કિ, ૯-૧ર-૦૦ (4) મોહનમાલા (ચેથી વાવૃત્તિ) પ્રાચીન અર્વાચીન સ્તવન તથા પ્રાર્થના, ચૈત્યવંદન, થયો, ગહુ લીઓ, તપવિધિ, સ્તોત્રો, છંદને સંગ્રહું કિ. રૂા. 1 (5) સઝાયો તથા ઢાળીઆઓને સુંદર સંગ્રહુ કિં. રૂા. રા. છપાતા ગ્રન્થા. (1) ક૯પસૂત્ર સુબાધિકા ટીકા (2) શ્રી ભગવતીજી સૂત્રનાં પ્રવચન (3) શ્રી બૃહતસંગ્રહણી સુવિસ્તૃત સચિત્ર ભાષાંતર (બીજી આવૃત્તિ), | છૂટક પુસ્તકો પણ મળી શકશે. -: ગ્રાહકે થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણાં :શા, લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહુની કાં ઠે. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડોદરા ઠે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ હાથીખાના ઠે. ગુલાલવાડી ગાડીજીની ચાલ નં. 1 અમદાવાદ મુંબઈ