Book Title: Bharatiya Darshanma Adhyatmik Vikaskram
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Darshan_ane_Chintan_Part_2_004635.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249261/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanemAM AdhyAtmika vikAsakrama [ ] darzana eTale tattvavidyA. atyAre dezabhedanI dRSTie darzana be bhAgamAM vahecAI jAya che. yuropIya ane bhAratIya yuropIya darzananuM dhyeya mukhya bhAge amuka viSayonI carcA karI tenuM vAstavika jJAna meLavavA pUratuM che, jyAre bhAratIya darzananuM dhyeya te te viSayanuM vAstavika jJAna meLavavA uparAMta chevaTe te dvArA mokSa meLavavA sudhInuM che. A kAraNathI bhAratIya darzanenA pratipAdya vidhyanuM kSetra saMsAra ane tenI pUranI sthiti sudhI laMbAyeluM che. temAM mekSanuM svarUpa zuM? tene prApta karavAnAM sAdhane kyAM ane keTalAM? mokSanA adhikArI AtmAnuM svarUpa kevuM che? saMsAra eTale zuM? kyAdi aneka AdhyAtmika viSenI carcA pradhAnapada bhogave che. makSa eTale AdhyAtmika vikAsanI pUrNatA. AvI pUrNatA kAMI ekAeka prApta thaI zakatI nathI, kAraNe tene prApta karavAmAM amuka vakhata vyatIta karavuM paDe che, tethI ja mokSa meLavavA mATe AvyAmika ulkAntine krama svIkAravuM paDe che. tattvajijJAsuonA hRdayamAM svAbhAvika rIte ja e prazna udbhave che ke A AdhyAtmika utkrAntine krama kevA prakArano heya che ? Ane uttara svataMtra rIte ApavA karatAM te saMbaMdhamAM Arya darzananA je bhinna bhinna vicAre maLI Ave che tenuM saMkSepamAM ekatra pradarzana karI devuM e vizeSa upayogI che. ema dhArI prastuta lekhamAM te vicArone saMgraha karavAne uddeza rAkhela che. A uparathI vAcakane bhinna bhinna darzananI AdhyAtmika utkrAntinA krama saMbaMdhI vicArasaraNuM jANavAnI taka maLaze ane te upara svataMtra vicAra karavAnI vRtti uddabhavaze. bhAratIya darzananI mukhya traNa zAkhA gaNAya : vaidika, bauddha ane jaina. pahelI zAkhA brAhmaNa paMthanI ane bIjI zAkhAo zramaNapaMthanI che. joke 1. te te darzananA mULa graMtha jotAM A bAbata ApoApa jaNAI Ave che. udAharaNa tarIke juo nyAyadarzananuM paheluM sUtra, gadarzananuM chelluM sUtra, sAMkhyadarzananuM paheluM sUtra ane vedAntadarzananuM paheluM tathA chelluM sUtra. te ja pramANe jainadarzana mATe juo tavAthadhigamanuM paheluM sUtra. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1012 ] darzana ane ciMtana prAcIna kALamAM zramaNapaMthanI bIjI aneka zAkhAo hatI, paNa Aje te zAkhAonAM svataMtra sAhitya ke saMpradAya kAMI paNa zeSa nathI. zramaNapaMthanI aneka prAcIna zAkhAonAM chUTAMchavAyAM nAma athavA astavyasta maMtavya vartamAna saMpradAyanA sAhityamAM maLI Ave che. temAM Achavaka saMpradAyanuM nAma khAsa beMdhavA jevuM che, kAraNa ke tenAM anya maMtavyo sAthe AdhyAtmika u&AtinA kamane lagatA keTalAka vicAro bauddha sAhityamAMthI maLI Ave che. bAhmaNapaMtha ane zramaNapathanI aneka bhinnatAomAMnI eka bhinnatA e che ke jyAre brAhmaNapathanuM sAhitya mukhyapaNe saMskRta bhASAnuM gaurava vadhAre che, tyAre zramaNapayanuM sAhitya mukhyapaNe prAkRta bhASAnuM gaurava vadhAre che. A kAraNathI ane anya kAraNathI AdhyAtmika utkrAntinA kramane lagatA te baMne pazenA vicAramAM bhASA, paribhASAno ane pratipAdana paddhatine bheda hoya te svAbhAvika che, chata kaMm daSTie nimajjana karanArane te vicArenuM aikya samajAyA sivAya 2. nahi. AdhyAtmika utkrAntinA kramane vicAra AvatAM ja tenI sAthe tenAM AraMbhane ane samAptine vicAra Ave che. tene AraMbha e tenI pUrva sImA ane tenI samApti e tenI uttara sImA, pUrva sImAthI uttara sImA sudhI vikAsane vRddhijhama e ja AdhyAtmika utkrAMtikramanI maryAdA. tenA pahelAMnI sthiti e AdhyAtmika avikAsa athavA prAthamika saMsAradazA ane tenA pachInI sthiti e mokSa athavA AdhyAtmika vikAsanI pUrNatA. A rIte kALanI dRSTie saMkSepamAM AtmAnI avasthA traNa bhAgamAM vaheMcAI jAya che ? (a) AdhyAtmika avikAsa, (4) AdhyAtmika vikAsama, (4) mokSa eAtmA sthAyI sukha ane pUrNajJAna mATe talase che, tema ja te duHkha ke ajJAnane jarAye pasaMda karato nathI. chatAM te duHkha ane ajJAnanA vamaLamAM gethI khAya che, tenuM zuM kAraNa? A eka gUDha prazna che, paNa tene uttara tattvone skUle che. te e che ke "sukha ane jJAna meLavavAnI svAbhAvika vRttithI AtmAnuM pUrNAnaMda ane pUrNajJAnamaya svarUpa sAbita thAya che, kAraNa ke te jyAM sudhI pUrNAnaMda ane pUrNajJAna na meLave tyAM sudhI satiSa pAmI zakato nathI, chatAM tenA upara ajJAna ane rAgadeSanA evA prabaLa saMskAre che ke jene lIdhe te kharA sukhanuM bhAna karI zakatA nathI, agara kAMIka bhAna thayuM to paNa te kharA sukhanI prApti mATe pravRtti karI zakatA 1, juo dIpanikAya, brahmajAlasutta. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanemAM AdhyAtmika vikAsakrama [ 1013 nathI." ajJAna e cetanAnA phuraNanuM vidhI tattva che. tethI jyAM sudhI ajJAnanI tIvratA hoya tyAM sudhI cetanAnuM phuraNa atyaMta maMda hoya che. tene lIdhe kharA sukha ane kharA sukhanA sAdhanane bhAsa ja thavA pAmato nathI. A kAraNathI AtmA pite eka viSayamAM sukha maLavAnI dhAraNAthI pravRtti kare che ane temAM chevaTe nirAza thavAthI bIju viSaya tarapha vaLe che. bIjA viSayamAM nirAza thatAM vaLI trIjA viSaya tarapha deDe che. A rIte tenI sthiti vamaLamAM paDela lAkaDAnA jevI ke vaLiyAmAM UDatA taNakhalA jevI thaI jAya che. AvI kaSTaparaMparA anabhatAM kAMIka ajJAna ochuM thAya che, teya rAgadveSanI tIvratAne lIdhe sukhanI kharI dizAmAM prayANa karI zakAtuM nathI. ajJAnanI sahaja maMdatAthI ghaNIvAra evuM bhAna thAya che ke sukha ane duHkhanAM bIja bAhya jagatamAM nathI, chatAM rAjanI tIvratAne pariNAme pUrva paricita viSayone ja sukha ane du:khanAM sAdhana mAnI temAM harSa ane vivAdane anubhava thayA kare che. A sthiti cekasa lakSya vinAnI hovAthI dizAne cekasa nizcaya karyA sivAya vahANa haMkAranAra khalAsInI sthiti jevI che. A ja sthiti AdhyAtmika avikAsa kALanI che. 3. ajJAna ane rAgadveSanA canuM baLa paNa haMmezAM jevuM ne tevuM na ja rahI zake, kAraNa te baLa game teTaluM vadhAre hoya te paNa chevaTe Atmika baLa sAme te amatha che. lAkha maNa ghAsa ane lAkaDAMne bALavA teTalA ja agninI jarUra nathI hotI. te mATe te agnine eka kaNa paNuM basa che. zubha pramANamAM thoDuM hoya te paNa te lAkho gaNA azubha karatAM vadhAre baLavAna hoya che. jyAre AtmAmAM cetanatAnuM phuraNa sahaja vadhe che ane rAgadeva sAthenA AtmAnA yuddhamAM jyAre rAgadeSanI zakti ghaTe che, tyAre AtmAnuM vIye, je atyAra sudhI UlaTI dizAmAM kAma karatuM, te kharI dizAnAM vaLe che. te ja vakhate AtmA pitAnA dhyeyane nirdhAra karI te meLavavA daDha nizcaya karI le che ane te mATe te pravRti karavA lAge che. A vakhate AdhyAtmika vikAsane pAye naMkhAya che. have pachI AtmA pitAnI jJAna ane vIryazaktinI madada laI ajJAna ane rAgadveSa sAthe kustI karavA akhADAmAM UtarI jAya che, kadAca te kyAreka hAra khAya che, paNa chevaTe te hAranA pariNAme ja vadhela jJAna ane vIrya zaktine laI harAvanAra ajJAna ane rAgadeSane dabAvate ja jAya che. jema jema te dabAvato jAya che tema tema tene utsAha vadhato jAya che. utsAhadRddhi sAthe ja eka apUrva AnaMdanI lahera chUTe che, ane AnaMdanI laharImAM Anakhazikha DUbela AtmA ajJAna tema ja rAgadveSanA cakrane Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1014 ] darzana ane ciMtana vadhAre ne vadhAre nirbaLa karate pitAnI sahaja sthiti tarapha AgaLa vadhatA jAya che. A sthiti AdhyAtmika vikAsakramanI che. lA. A sthitinI chevaTanI maryAdA e ja vikAsanI pUrNatA. A pUrNatA prApta thaI eTale saMsArathI para sthiti prApta thaI. temAM kevaLa svAbhAvika AnaMdanuM ja sAmrAjya hAya che. A mekSakALa. ATale sAmAnya vicAra karyA pachI have te saMbaMdhamAM pratyeka darzananA vicAre kramazaH joIe. vaidika darzana upaniSada ane anya graMthamAM AdhyAtmika vicAranI pradhAnatA hovAthI temAM vikAsakamane lagatA kiAre maLI Ave e svAbhAvika che. chatAM vaidika sAhityamAM gadarzana ubhAi vyAsabhASya ane yogavAsiSa e be the evA che jemAM AdhyAtmika vikAsakrama vyavasthita rIte sAMgopAMga AlekhAthele che, jyAre anya graMthomAM teTalo pUrNa rIte nathI. tethI e be mAMthI ja vaidika darzananI te saMbaMdhI mAnyatA atre jaNAvIzuM. gadarzanamAM maharSi pataMjalie mokSanA sAdhanarUpe veganuM varNana karela che. vega eTale AdhyAtmika vikAsakramanI bhUmikAo. je bhUmikAmAM vegane AraMbha thAya che, te bhUmikAthI mAMDI ane te yoga kramazaH puSTa thatAM thatAM je bhUmikAmAM pUrNa kakSAe pahoMce che tyAM sudhInI cittanI bhUmikA AdhyAtmika vikAsakramamAM AvI jAya che. yogane AraMbha thayA pahelAMnI bhUmikAo e AdhyAtmika avikAsanI bhUmikAo che. A prakAranA sUtrakAranA abhiprAyane spaSTa karavA mATe bhASyakAra maharSi vyAse cittanI pAMca bhUmikAo batAvI che(1) liya, (2) mUDha, (3) vikSipta, (4) ekA, ane (5) niddha. A pAMcamAM pahelI be eTale kSita ane mUDha bhUmikAo avikAsa sUcaka che. trIjI vikSiNa bhUmikA e avikAsa ane vikAsanuM samelana che, paNa temAM vikAsa karatAM avikAsanuM baLa ghaNuM vadhAre che. jethI ekAgra bhUmikAmAM vikAsanuM baLa vadhe che, ane te savizeSa vadhatAM 1 (1) citta hamezAM guNanI bahulatAthI aneka viSayamAM prerAtuM hovAthI atyanta asthira hoya che, te kSita, (2) je citta tame guNanA prAbalyathI nidrAvRttivALuM bane te mUDha. (3) je citta asthiratA vizeSa hovA chatAM kyAreka kyAreka prazasta viSayomAM sthitA anubhave te vikSipta, (4) je citta ekatAna-sthira banI jAya te ekAgra. (5) je cittamAM tamAma vRttione nirAdha thaI gayA hoya ane mAtra saMskAra ja bAkI rahyA hoya te niruddha. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya,danAmAM AdhyAtmika vikAsakrama [ 1015 pAMcamI niruddha bhUmikAmAM pUrNa kalAe pahoMce che. tethI A rIte bhASyakAranI vicArasaraNInuM saMkSepamAM pRthakkaraNa karIe te sAra eTale ja nIkaLe che ke kSita, mUDha ane vikSipta e traNa bhUmikAomAM avikAsa kALa hoya che, jyAre chellI e ekAgra ane niruddha bhUmikAomAM vikAsakrama athavA AdhyAtmika utkrAntinA krama hoya che.1 A pAMca bhUmikAo bAdanI sthiti e mekSikALa, ceAgavAsiSThamAM cetananI sthitinA saMkSepathI be bhAga karavAmAM AvyA che H (1) ajJAnamaya ane (2) jJAnamaya. ajJAnayama sthiti eTale avikAsa-kALa ane jJAnamaya sthiti eTale vikAsakALa. A vikAsakALa pachI mokSakALa Ave che. ajJAnamaya sthitinA sAta vibhAga ii tene sAta ajJAna-bhUmikAonA nAmathI oLakhAvyA che; jemake ( 1 ) khI Mvrata, ( 2 ) jAgrata, ( 3 ) mahAjAmata, (4) jAgratatvama, ( 5 ) svama, (6) svamajAvrata, ane (7) suSuptaka.2 1. 1. A pAMca cittomAM pahelAM be te anukrame neguNa ane tameguNanI bahulatAne lIdhe ni:zreyasaprAptimAM hetu thaI zaktAM nathI; eTalu ja nahi, khalke te UlaTAM ni:zreyasanAM bAdhaka che, jethI te cegekATimAM gaNAvA yAgya nathI arthAt te e cittanI sthitimAM AdhyAtmika avikAsa Aya che. vikSipta citta kyAreka kayAreka sAttvika viSayamAM samAdhi meLave che kharuM, paNa te samAdhi sAme asthiratA eTalI khathI hAya che ke jethI te paNa yAgakAtamAM gaNAvA cagya nathI. ekAgra ane nisT e be ja citta vakhate je samAdhi hoya che te yAga kahevAya che. ekAgra citta vakhate je ceAJa hAya che te samprajJAta ane nirudhdha citta vakhate je yAga hoya che te asa prajJAta. juo pAta jaladarzana, pAda 1, se. 1 byAsabhASya tathA vAcaspati mizranI TIkA, ' 2. (1) pahelI bhUmikAmAM ahatya-mamatva buddhinI agRti nathI hAtI, mAtra tevI jAgRtinI khIja rUpe ceAgyatA heAya che, tethI te bIjAgrata kahevAya che, A bhUmikA vanaspati jevA kSudra nikAcamAM mAnI zakAya. (2) bIjI bhUmikAmAM ahutramamatva buddhi alpAMze jAge che, tethI te jAgrata kahevAya che. A bhUmikA kITa, pataMga, pazu, pakSImAM nAnI rAkAya. (3) trIjI bhUmikAmAM atyaMta-mamatva buddhi vizeSa puSTa hAya che, tethI te mahAntagrata kahevAya che. A bhUmikA manuSya, detra Adi nikAyamAM mAnI zakAya, ( 4) cothI bhUmikAmAM nagrata avasthAnA maneArAtmya-bhramano samAveza thAya che; jemake ekane badale be caMdra dekhAvA, chIpamAM rUpAnu bhAna ane AMjhavAmAM pANInI buddhi, A hetuthI A bhUmikA jAgratasvapna kahevAya che. ( 5 ) pAMcamI bhUmikAmAM nidrA vakhate Avela svapnanu jagyA khAda je bhAna thAya che tene samAveza che, tethI te svapna kahevAya che. ( 6 ) chaThThI bhUmikAmAM varSonAM varSo sudhI cAlu rahela svapnane samAveza thAya che. A svapna zarIrapAta thAya chatAM paNa cAlu rahe che, tethI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1016 ] darzana ane ciMtana jJAnamaya sthitinA paNa sAta bhAga karI tene sAta bhUmikAonA nAmathI oLakhAvyA che, jemake (1) zubhecchA, (2) vicAraNA. (3) tanumAnasA (4) sattvApatti, (5) asaMsakti, (6) padAthobhAvanI, ane (7) turthagA. sAta ajJAna bhUmikAomAM ajJAnanuM prAbalya hevAthI te avikAsa kALamAM gaNAvI joIe; tethI UlaTuM sAta jJAna bhUmikAomAM kramazaH jJAnavRddhi thatI hovAthI te vikAsakramanA kALamAM gaNAvI joIe. jJAnanI sAtamI bhUmikAmAM vikAsa pUrNakalAe pahoMce che. tethI tyArabAdanI sthiti te mekSakALa che. baudra darzana bauddha sAhityanA maulika pra piTakanA nAme oLakhAya che. piTakamAM aneka jagAe AdhyAtmika vikAsanA kramanuM vyavasthita ane spaSTa varNana che. temAM vyaktinI cha sthitio karavAmAM AvI che. te A pramANeH (1) aMdhaputhujajana, (2) kalyANaputhujana, (3) tApanna, (4) sakadAgAmI, (5) te svanajAgrata kahevAya che. (7) sAtamI bhUmikA gADha nidrAnI hoya che, jemAM jaDa jevI sthiti thaI jAya che ane karmo mAtra vAsanArUpe rahelAM hoya che, tethI te supti kahevAya che. trIjathI sAtamI sudhInI pAMca bhUmikAo spaSTapaNe manuSya nikAsamAM anubhavAya che. juo gavAsiSTha, utpatti prakaraNa 1, sarga 117. 1, (1) huM mUTha ja zA mATe rahuM? have te zAstra ane sajjana dvArA kAMIka AtmAvalokana karIza evI vairAgyapUrvaka je IcchA te zubhecchA. (2) zAstra ane sajjananA saMsargapUrvaka vairAgyabhAsane lIdhe je sadAcAramAM pravRtti thavI te vicAraNA, (3) zubhecachA ane vicAraNane lIdhe je iMdriyonA viSayomAM Asakti dhaTe che te tanumAnasA kahevAya che, kAraNa ke temAM saMkalpa-vika95 ochA thAya che. (4) traNa bhUmikA onA abhyAsathI citta sudhdhAMmAM paNa virati thavAthI satya ane zuddha evA AmAmAM je sthiti thavA pAme che te savApatti. (5) pUrvanI cAra bhUmikAonA abhyAsathI ane samAdhinA asagarUpa paripAkathI evI avasthA thAya che ke jemAM cittanI aMdara nitizaya AtmAnaMdane camatkAra puSTa thayela hoya che te asaMsakti bhUmikA. (6) pAMca bhUmikAonA abhyAsathI pragaTa thayela AtmArAma sthitine lIdhe eka evI dazA prApta thAya che ke bAhya ne AtyaMtara badhA padArthonI bhAvanA chUTI jAya che. dehayAtrA phakta bIjAnA prayatnane laIne cAle che. te padArthobhAvanI bhUmikA. (7) bhUmikAonA abhyAsane lIdhe bhedabhAvatuM bhAna bilakula zamI javAthI je ekamAtra svabhAvaniSThA prApta thAya che te turthagA. A sAtamI turyagAvasthA jIvamuktamAM hoya che. videhamuktane viSaya tyArabAdanI turyAtIta avasthA che. juo cogavAsiSTha, utpatti prasa. 118 tathA nirvANa pra. sa. 120. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzanemAM AdhyAtmika vikAsama papAtika, ane (6) arahA. jemAM pahelI sthiti e AdhyAtmika avikAsane kALa che. bIjI sthitimAM vikAsanuM phuraNa alpAMze ane avikAsano prabhAva savizeSa hoya che. trIjIthI chaThThI sudhInI cAre sthitiomAM uttarottara AdhyAtmika vikAsa ja vadhatuM jAya che ane te vikAsa chaThThI sthitimAM pUrNa kakSAe pahoMce che. tyAra bAda nirvANutatva prApta thAya che. A bauddha vicArasaraNInuM pRthakkaraNa karIe te ema kahI zakAya ke pahelI be sthitio e avikAsakALa che. trIjIthI chaThThI sudhInI cAra sthitio vikAsakALa che ane cha sthitio pachI nirvANakALa che. jaina darzana jaina sAhityanA prAcIna graMtha, je AgamanA nAmathI oLakhAya che, temAM sudhdhAM AdhyAtmika vikAsano krama saMbaMdhI vicAro vyavasthita rIte maLI Ave che. temAM Atmika sthitinA cauda vibhAge karavAmAM AvyA che je guNasthAnane nAme oLakhAya che. te guNasthAne A pramANe : 1. (1-2) puyujana eTale sAmAnya manuSya, tenA aMdhaputhujana ane kalyANaputhuna evA be bhedo che. yathA- duve puthujjanA vuttA buddhanAdiccabaMdhunA / / aMdho puthujjano eko kalyANeko puthujjano // -majhimanikAca, mULa paricAya, suravaNanA. A banemAM sAjanA ( baMdhana) te daze hoya che, chatAM aMtara eTaluM ja ke pahelAne Aryadarzana athavA satsaMga prApta thayela nathI hotAM, jyAre bIjAne prApta thayela che. A baMne nirvANamArgathI parAmukha hoya che. (3) nirvANumArgane prApta thayelAnA cAra prakAra che, jeNe traNa saMjanAne kSaya karyo hoya te setApana, (4) jeNe traNano kSaya ane pachInI benuM zaithilya karyuM hota te sakadAgAmI. (5) jeNe pAMce kSaya karyo hoya te aupapAtika, (6) jeNe daze sajanAne kSaya karyo hoya te arahA. satApane vadhAremAM vadhAre sAta vAra manuSyalokamAM avatare che, tyAra bAda avazya nirvANa pAme che. papAtika brahmalokamAMthI ja nirvANa pAme che. arahA te sthitimAMthI ja nirvANa meLave che. daza sojanAo mATe juo aMguttaranikAya, pR. 17, phuTane 13 ane majhimanikAya tathA buddha, dharma ANi saMdha (marAThI), 9. 2. guNasthAna--guNa eTale AtmAnI cetanA, samyakatva, cAritra, vIrya Adi zaktio. sthAna eTale te zaktionI zuddhatAnI taratamabhAvavALI avasthAe. AtmAnA sahaja gaNe vividha AvaraNethI saMsAradazAmAM AvRta che. jema jema Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1058 ] darzana ane ciMtana (1) mithyAdaSTi, (2) sAsvAdana, (3) samyakRmithyAdaSTi, (4) avirata samyagdaSTi, (5) dezavirati (viratAvirata ), (6) pramasaMvata, (7) apramattasaMyata.(8) apUrvakaraNa (nivRtti bAdara), (9) anivRtti bAdara, (10) sUkSmaparAya, (11) upazAMtoha, (12) kSINameha, ( 13 } sagakevalI, (14) agakevalI. prathama guNasthAna e avikAsa AvaraNanI viralatA ke kSayanuM pramANa jeTaluM vizeSa teTalI guNonI zuddhi vizeSa ane AvaraNanI viralavA ke kSayanuM pramANa jeTaluM ochuM teTalI guNonI zuddhi ochI. A rIte Atmika guNenI zuddhinA prakarSa ke apakarSavALA asaMkhyAta prakAre saMbhave che, paNa sakSepamAM tene cauda bhAgamAM vaheMcI nAkhelA che, je guNasthAna kahevAya che. guNasthAnanI kalpanA mukhyatvacA mehanIya karmanI viralatA ane kSayane AdhAre karavAmAM AvI che. mehanIya karmanI mukhya be zaktio che. pahelI zaktinuM kArya AtmAnA samyakatva guNane AvRta karavAnuM che jethI AtmAmAM tAtvika ruci ke satyadarzana thavA pAmatuM nathI. bIjI zaktinuM kArya AtmAnA cAritra guNane AvRta karavAnuM che, jethI AtmA tAtvika ruci ke satyadarzana thayA chatAM paNa tadanusAra pravRtti karI svarUpalAma karI zakatuM nathI. samyakatvanI pratibaMdhaka evI mehanIcanI prathama zakti darzanamehanIya ane cAritranI pratibaMdhaka evI mihanIcanI bIjI zakti cAritramehanIya kahevAya che. A bemAM darzana mehanIya prabaLa che, kAraNa ke jyAM sudhI tenI viralatA ke kSaya na thAya tyAM sudhI cAritramohanIyanuM baLa ghaTatuM nathI. darzanamehanIyanuM baLa ghaTayuM eTale cAritramehanIya krame krame nirbaLa thaI chevaTe sarvathA kSINa thavAnuM ja. samasta kamAMvaraNemAM pradhAnatama ane balavattama mohanIya ja che. tenuM kAraNa e che ke jyAM sudhI mohanIyanI zakti tIvra hoya tyAM sudhI anya Avaze tIvra ja rahe che ane tenI zakti ghaTatAM ja anya AvaraNonuM baLa maMda thatuM jAya che. A ja kANuthI guNasthAnanI kalpanA mehanIya karmane taratamabhAvane AdhAre karavAmAM AvI che. 1. juo samavAyAMga, 14 me samavAya.' - 2. (1) je avasthAmAM darzanamohanIyanI prabaLatAne lIdhe samyaktva guNa AvRta thayela hovAthI AtmAnI taci ja pragaTI zakatI nathI ane jethI tenI daSTi mithyA (satya viruddha hoya che te avasthA miyAdaSTi. (2) agiyAramAM guNasthAnathI patita thaI prathama guNasthAna upara AvatAM vacce bahu ja thoDA vakhata sudhI je avasthA prApta thAya che te avasthA sAsvAdana, AnuM sAsvAdana nAma eTalA mATe che ke temAM patanA mukha AtmAne tatvacina sva95 paNa AsvAda hoya che, jevI rIte miSTAnnanA bhejana bAda UlaTI thatI vakhate eka vilakSaNa svAda hoya che. A bIjuM guNasthAna patane mukha AtmAne ja hoya che. (3) hIMcake hIMcatA mANasanI peThe je avasthAmAM AtmA delAyamAna hoya che, jene lIdhe te sarvathA satyadarzana karI zakatA nathI ke sarvathA mithyAdaSTinI sthitimAM rahI zakatuM nathI arthAt tenI saMzayaLu jevI sthiti banI jAya che, te avasthA samyakamizcAdaSTi. A guNasthAnamAM darzanAhanIyanuM viSa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAztIya darzanomAM AdhyAtmika vikAsama [ 1019 kALa che. khIjA ane trIjA e e gurusthAnamAM vikAsanuM sahaja sphuraNu hAya che, paNa temAM prabaLatA avikAsanI ja hoya che. cothAthI vikAsa kramazaH vadhatAM vadhatAM te chevaTe caudamA guNasthAne pUrNa kalAe pahoMce che ane tyArabAda mAkSa prApta thAya che. jaina vicArasaraNInuM pRthakkaraNa eTaluM ja karI zakAya ke pahelAM traNa guNasthAnA e avikAsakALa che ane ceAthAthI caudamA sudhInAM guNasthAnA vikAsa ane tenI rdAnA kALa che; tyArabAda mekSikALa che. A prAcIna jaina vicArane haribhadrasUrie bIjI rIte paNa varNavyA che. : prathama jeTaluM tIvra rahetu nathI, paNa te heAya che kharuM. ( 4 ) je avasthAmAM darzanamehanIyanuM khaLa kAM tA bilakula zamI jAya che ke virala thaI jAya che, ane aaN te bilakula kSINa thaI nvaya che jene lIdhe AtmA addeindrapaNe satyadarzana karI zake che. A avasthA aviratasamyagdaSTi, AnuM avita nAma eTalA mATe che ke temAM cAritramAhanIyanI sattA savizeSa hovAthI vikRti (tyAgavRtti) uca pAmatI nathI. (5) je avasthAmAM satyadarzana uparAMta apAze paNa tyAgattinA udaya thAya che te devAMta, AmAM cAritrame hanIcanI rAttA avazya dhaMTerI hoya che ane tenI kamInA pramANamAM tyAgavRtti hoya che. ( 6 ) je avasthAmAM tyAgavRtti pUrNa rIte udma pAme che chatAM vacce vacce pramAda (skhalana> sabhave che, te pramattasayata, ( 7 ) je avasthAmAM pramAdanA jarAye saMbhava nathI te apramattasacata. (8) je avasthAmAM pahelAM cAre paNa nahi anubhavela Atmazuddhine anubhava thAya che ane apUrva vIryAdAsa--Atmika sAmarthya prama>= che te avasthA apUva karaNa. AnuM bItu nAma nivRttimAdara paNa che, ( 9 ) je avasthAmAM cAritramAhanIya kanA zeSa rahela arone zamAvavAnu ke kSINa karavAnuM kAma cAlatuM hoya che, te avasthA anivRttinAdara. ( 10 ) je avasthAmAM mahunIyanA azu lAbha rUpe ja udayamAna hoya che ane te paNa bahu sUkSma pramANamAM, te avasthA sUkSmasa MpAya, ( 11 ) je avasthAmAM sUkSma lAbha sudhdhAM zamI jAya che, te rUpazAMtamAhanIya, A guNasthAnamAM darzanameAhanIyane sa thA kSaya sabhave kharo, paNa cAritramAhanIcanA tevA kSaca nathI hotA, mAtra tenI sarjAze upazAMti hoya che. Ane lIdhe ja mehana pharI udreka thatAM A guNasthAnathI avazya patana thAya che ane prathama guNasthAna sudhI javuM paDe che. (12) je avasthAmAM dRnamAhanIya ane cAritramAhanIyane sathA kSaya thaI naca che te kSINamehanIya. A sthitithI patana sabhavatuM ja nathI, (13) je avasthAmAM mAhanA Aki taasAvane lIdhe vItarAga dazA pragaTavA sAthe sajJapaNu prApta thAya che te avasthA saMcAga gusthAna, mA gu gasthAnamAM zArIki, mAnasika ane vAcika vyApAra hoya che. ethI Ane jIvanmukti kahI zakAya. ( 14) je avasthAmAM zArIrika, mAnasika, vAcika pravRttinA paNa abhAva thaI jAya che te acAga guNasthAna. A guNasthAna chelluM che, tethI zarIpAta thatAM ja tenI samApti thAya che ane tyAra bAda guNasthAnAtIta--videhamukti prApta thAya che. A mATe jAo karmagraMtha Ine. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1020 ] darzana ane ciMtana teonA varNanamAM be prakAra chepahelA prakAramAM avikAsa ane vikAsakrama bannene samAveza karela che. avikAsa kALane teo odhadaSTinA nAmathI ane vikAsakramane saddaSTinA nAmathI oLakhAve che. saddaSTinA mitrA, tArA, balA, dIkA, sthirA, kAntA, prabhA ane parA evA ATha vibhAga kare che. A A vibhAgamAM uttarottara vikAsa krama vadhatA jAya che. pahelI 1. juo gidaSTisamuccaya. 2, dRSTi eTale darzana athavA bodha. AnA be prakAra che. pahelAmAM sata zraddhAne (tAttvika cina) abhAva hoya che jyAre bIjAmAM sata zraddhA hoya che. pahelA prakAra oghadaSTi ane bIje yogadaSTi kahevAya che. pahelAmAM AtmAnuM vaheNuM saMsArapravAha tarapha ane bIjAmAM AdhyAtmika vikAsa tarapha hoya che. tethI yogadaSTi e saddaSTi kahevAya che. jema sameya tri, amegha rAtri samidha divasa ane amegha divasamAM anukrame aMtimatama, madatama, maMdatara ane maMda cAkSuSa jJAna heya che. temAMya grahAviSTa ane grahamukta puruSanA bhedathI, bALa ane taruNa puruSanA bhedathI, tema ja vikRta netravALA ane avikRta netravALA puruSanA bhedathI cAkSuSa jJAnanI aspaSTatA ke spaSTatA taratabhabhAve hoya che; tevI rIte edhadaSTinI dazAmAM saMsArapravAhanuM valaNa chatAM AvAsunA taratamabhAve zAna tAktaovALuM hoya che. A oghadaSTi game tevI hoya to te AdhyAtmika vikAsanI daSTie arAdaSTi ja che. tyArabAda jyAthI AdhyAtmika vikAsano AraMbha thAya che, pachI bhale temAM bAhya jJAna ochuM heya chatAM, tyArathI saddaSTi zarU thAya che, kAraNa ke te vakhate AtmAnuM valaNa saMsArimukha na rahetAM lokamukha thaI jAya che. A saddaSTi (gadaSTi)nA vikAsanA tAratamya pramANe ATha bhede che. A ATha bhedamAM uttarottara bedha ane savizeSa jAgRti thAya che. pahelI mitrA nAmaka draSTimAM baMdha ane vIryanuM baLa tRNAgninI prabhA jevuM hoya che. bIjI tANa daSTimAM chANAnA agninI prabhA jevuM, trIjI balA daSTimAM lAkaDAnA azvinI prabhA jevuM, jethI dIprA daSTimAM dIvAnI prabhA jevuM, pAMcamI sthira daSTimAM rananI prabhA jevuM, chaThThI kAntA daSTimAM nakSatranI prabhA jevuM, sAtamI prabhA daSTimAM sUryanI prabhA jevuM, ane AThamI para daSTimAM caMdranI prabhA jevuM hoya che. joke AmAMnI pahelI cAra dRSTiomAM spaSTapaNe ya AtmasavarUpanu saMvedana nathI hetuM, phakta chellI cAra daSTiemAM ja tevuM sadana hoya che, chatAM prathamanI cAra daSTione saddaSTimAM gaNavAnuM kAraNa e che ke te sthitimAM AvyA pachI AdhyAtmika utkrAMtino mArga nizcita thaI jAya che. cAganA cama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e ATha aMgone AdhAre saddaSTinA ATha vibhAgo samajavAnA che. pahelI daSTimAM yamanI sthiratA, bIjImAM niyamanI, ema anukrame ADamImAM samAdhinI sthitA mukhyapaNe hoya che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArataiya darzanamAM AdhyAtmika vikAsakrama [ 1021 mitrA Adi cAra dRSTiomAM AdhyAtmika vikAsa hoya che kharo, paNa temAM kAMIka ajJAna ane mehanuM prAbalya rahe che, jyAre sthira Adi pAchalI cAra daSTiomAM jJAna ane nirmohatAnuM prAbalya vadhatuM jAya che. bIjA prakAranA varNanamAM te AcAryo mAtra AdhyAtmika vikAsanA kramanuM ja garUpe varNana karyuM che, te pahelAMnI sthiti varNavI nathI. veganA teoe adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttikSaya evA pAMca bhAge karelA che. A banne prakAranAM varNane e prAcIna jaina guNasthAnakanA vicAranuM navIna paddhatie varNana mAtra che. AjIvaka darzana * A darzananAM svataMtra sAhitya ane saMpradAya nathI, tathApi tenA AdhyAtmika vikAsakrama saMbaMdhI vicAre bauddha graMthamAM sacavAI rahela che. joke 1. juo yogabiMdu 2. vega eTale jenAthI mokSa prApta karI zakAya te dharmavyApAra, anAdi kALacakramAM jyAM sudhI AmAnI pravRtti svarUpa-paramukha hoI lakSyabhraSTa hoya che, tyAM sudhInI tenI badhI kriyA zubhAzaya vinAnI hovAthI gakaTimAM AvatI nathI. jyArathI tenI pravRtti badalAI svarUpe bhukha thAya che tyArathI ja tenI kriyAmAM zubhAzayanuM tatava dAkhala thAya che ane tethI to zubhAzayavALa vyApAra dharmavyApAra kahevAya che ane te pariNAme mekSajanaka leI yoga nAmane pAtra bane che. A rIte AtmAnA anAdi saMsAkALanA be bhAga thaI jAya che : eka adhArmika ane bIjo dhArmika, adhArmika kALamAM dharmanI pravRtti hoya te paNa te dharma khAtara nathI hotI, kevaLa "pakti" (lokaraMjana) khAtara hoya che. tethI tevI pravRtti dharmaTimAM gaNavAyogya nathI. dharma khAtara gharmanI pravRtti dhArmika kALamAM ja zarU thAya che, tethI te pravRtti yoga kahevAya che. juo yoganiMda 3. (1) jyAre zeDo ke ghaNuM tyAga sAthe zAstrIca taravaciMtana hoya che ane maitrI, karUNAdi bhAvanAo vizeSa siddha thaI jAya che, tyAre te sthiti adhyAtma kahevAya che. (2) jyAre mana samAdhipUrvaka satata abhyAsa karavAthI adhyAtma vaDe savizeSa puSTa thAya che, tyAre te lAvanA che. bhAvanAthI azubha abhyAsa TaLe che, zubha abhyAsanI anukuLatA vadhe che ane suMdara cittanI vRddhi thAya che. (3) jyAre citta phakta zubha viSayane ja AlaMbane raheluM hoya che, ane tethI te sthira dIpaka jevuM prakAzamAna hoI sUma bodhavALuM banI jAya che tyAre te dhyAna kahevAya che. dhyAnathI dareka kAmamAM citta AtmAdhIna thaI jAya che, bhAva nizcala thAya che ane baMdhanone viccheda thAya che. (4) ajJAnane lIdhe iSTa-aniSTarUpe kalpAyelI vastuomAMthI jayAre vivekane lIdhe iSTa-aniSTapaNanI bhAvanA naSTa thAya che tyAre tevI sthiti samatA kahevAya che. (5) vAsanAnA saMbaMdhathI utpanna thanArI vRttione nimba nirAdha karavo te vRttikSa. jIe yogabiMdu ka. 357 thI 365. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10rara ] darzana ane ciMtana saMpradAya na hovAthI te vicArone spaSTa khulAse te graMthamAM nathI jaNAta, tapaNuM te vicAro jovA maLe che tevA saMgrahavA jarUranA che. AjIvaka darzana AdhyAtmika ATha pAyarIo mAne che. te A pramANeH maMda, khiphA, padavImasA, ujugata, sekha, samaNa, jina ane panna. A AThamAM prathamanI traNa avikAsa ane pAchaLanI pAMca bhUmikAo vikAsakramanI jaNAya che. tyArabAda mokSakALa hovo joIe. 1. manijhamanikAya nAmanA prAcIna bauddha graMthanA sAmajhaphalasutta prakaraNamAM AjIvaka saMpradAyanA netA maMkhalI gozALa ullekha che ane mULamAM tenA keTalAka vicAre ApelA che. A graMthanI buddhaSakRta sumaMgalavilAsinI TIkAmAM AjIvaka darzananI ATha pAyarIonuM varNana che, je A pramANe che: (1) janma divasathI sAta divasa sudhI garbhaniSThamaNujanya duHkhane lIdhe prANu maMda (momuha) sthitimAM rahe che, A pahelI maMda bhUmikA. (2) durgatimAMthI AvIne je bALake janma lIdhelo hoya che te vAraMvAra rue ane vilApa kare che, tema ja sumatimAMthI AvI janma lIdhela bALaka sugatinuM smaraNa karI hAsya kare che. A khiA (kIDA) bhUmikA. (3) mAbApanA hAtha ke paga pakaDIne agara khATale ke bAjoTha pakaDIne bALaka jamIna upara paga mAMDe che, te padavI maMsA bhUmikA. (4) pagathI svataMtra rIte, cAlavAnuM sAmarthya Ave che, te ujagata (gajugata) bhUmikA. (5) zilpakaLA zIkhavAne vakhata te sekha (zaikSa) bhUmikA. (6) gharathI nIkaLI saMnyAsa lIdhela vakhata te samaNuM (zramaNa) bhUmikA. (7) AcAryane sevI jJAna meLavavAno vakhata te jina bhUmiTha. (8) prAjJa thayela zikSu (jina) jyAre koI paNa nathI bela tevA nirlobha zramaNanI sthiti e panna (prAjJa) bhUmikA A ATha bhUmikAonuM nAma ane tenI vyAkhyA buddhaSe Apela che. buddha zeSanA vakhatamAM eTale I. sa. pAMcamA-chaThThA saikAmAM kadAca AjIvaka saMpradAya agara tenuM sAhitya DuM ghaNuM haze, te uparathI tene A nAme maLyA haze, paNa eTaluM te spaSTa jaNAya che ke buddhaSanI A vyAkhyA yuktisaMgata nathI, kAraNa e che ke tenI e vyAkhyAmAM bALakanA janmathI mAMDI yauvanakALa sudhInuM vyAvahArika varNana che je AdhyAtmika vikAsa sAthe baMdhabesatuM nathI. teno kharo artha te saMpradAya pramANe che haze te atyAre sAdhananA abhAve kahI na zakAya, paNa e bhUmikAonAM nAma ane temAM rahela AdhyAtmika vikAsanA kramane saMbaMdha vicAratAM ema jaNAya che ke A bhUmikAone janma sAthe kazo saMbaMdha nathI. te dvArA phakta ajJAnanI prabaLatAe ane jJAnanI kramazaH vRddhine ja bhAva sUcavavAno Azaya hoya tema jaNAya che, AnI puSTimAM eTaluM ja kahI zakAya ke AjIvaka darzana e prAcIna kALamAM zramaNupa mAMnuM eka khAsa darzana hatuM ane teno saMpradAya mATe hate. tevI sthitimAM tenA AdhyAtmika ulkAntine lagatA vicAro anya pramANapaMthane agara brAhmaNa paMthane maLatA hoya te vadhAre saMbhavita che. pro. henarale pitAnA hevAsadasAonA anuvAdamAM bhA, 2nA pariziSTanA pR. 23 upara buddhanA ukta vicAra ApyA che,