Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhagavattA : mahAvIra kI dRSTi meM hamAre jIvana meM satya kA bar3A mahattva hai| lekina, sAdhAraNa bola-cAla kI pracalita bhASA para se yadi hama satya kA prAntarika prakAza grahaNa karanA cAheM, to satya kA vaha mahAn prakAza hameM nahIM milegaa| satya kA divya prakAza prApta karane ke lie to hameM apane antaratama kI gaharAI meM dUra taka jhA~kanA hogaa| Apa vicAra kareMge, to patA calegA ki jaina-dharma ne satya ke virATa rUpa ko svIkArate hue Izvara ke astitva ke sambandha meM bhI eka bahuta bar3I krAnti kI hai| - hamAre jo dUsare sAthI haiM, darzana haiM, aura AsapAsa jo mata-matAntara haiM, unameM Izvara ko bahuta mahattvapUrNa sthAna prApta hai| vahA~ sAdhaka kI sArI sAdhanAe~ Izvara ko kendra banAkara calatI hai| unake anusAra sAdhanA meM yadi Izvara ko sthAna nahIM rahA, to sAdhanA kA jIvana meM koI sthAna nahIM raha jaataa| kintu, jaina-dharma ne isa prakAra eka vyakti rUpa meM sarva-sattAdhIza Izvara ko sAdhanA kA kendra nahIM maanaa| satya hI bhagavAna hai : to phira prazna yaha hai ki jaina-dharma kI sAdhanA kA kendra kyA hai ? isa prazna kA uttara bhagavAna mahAvIra ke zabdoM ke anusAra yaha hai "taM saccaM khu bhagavaM / manuSya Izvara ke rUpa meM eka alaukika daivI vyakti ke cAroM ora ghUma rahA thaa| usake dhyAna meM Izvara vizva kA kartA-dhartA-saMharatA eka virAT prabhu vyakti thA aura usI kI pUjA evaM upAsanA meM hI vaha apanI sArI zakti aura samaya vyaya kara rahA thaa| vaha usI ko prasanna karane ke lie kabhI galata aura kabhI sahI rAste para bhaTakA aura andhe kI taraha dhakke khAtA phirA! jisa kisI bhI vidhi se usako prasanna karanA, usake jIvana kA pradhAna aura ekamAtra lakSya thaa| isa prakAra hajAroM mrAntiyA~ sAdhanA ke nAma para mAnavasamAja meM paidA ho gaI thiiN| aisI sthiti meM bhagavAn mahAvIra Age Ae aura unhoMne eka hI bAta bahuta thor3e-se zabdoM meM kahakara samasta bhrAntiyA~ dUra kara dii| bhagavAn kauna hai ? mahAzramaNa bhagavAn mahAvIra ne batalAyA ki vaha bhagavAn satya hai| satya hI ApakA bhagavAn hai| ataeva jo bhI sAdhanA kara sakate ho aura karanA cAhate ho, satya ko sAmane rakha kara hI kro| arthAt satya hogA, to sAdhanA hogI, anyathA koI bhI sAdhanA sambhava nahIM hai| saccI upAsanA : asta, hama dekhate haiM ki jaba-jaba manuSya satya ke prAcaraNa meM gaharA utarA, to usane prakAza pAyA aura jaba satya ko chor3akara kevala Izvara kI pUjA meM lagA aura usI ko prasanna karane meM prayatnazIla huA, to ThokareM khAtA phirA, bhaTakatA rhaa| Aja hajAroM mandira hai, jahA~ Izvara ke rUpa meM kalpita vyakti-vizeSa kI pUjA kI. jA rahI hai, kintu vahA~ bhagavAn satya kI upAsanA kA koI sambandha nahIM hotaa| cAhe 1. praznavyAkaraNa sUtra, 2, 2. bhagavattA : mahAvIra ko dRSTi meM 273 Jain Education Intemational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI jaina ho yA jainetara ho, mUrti-pUjA karane vAlA ho yA na ho, adhikAMzataH vaha apanI zakti kA upayoga ekamAtra Izvara ko prasanna karane ke lie hI kara rahA hai, usameM vaha na nyAya ko dekhatA hai, na anyAya ko / hama dekhate haiM aura koI bhI dekha sakatA hai ki bhakta loga mandira meM jAkara Izvara ko azarphI car3hAe~ge aura hajAroM-lAkhoM ke svarNa mukuTa pahanA deMge, kintu mandira se bAhara Ae~ge to unakI sArI udAratA na jAne kahA~ gAyaba ho jAegI ? mandira ke bAhara dvAra para, garIba loga paise paise ke lie sira jhukAte haiM, behada minnateM aura khuzAmadeM karate haiM, dhakkA-mukkI hotI hai; parantu Izvara kA vaha udAra pujArI mAno A~kheM banda karake, nAka-bhauMha sikor3atA huA aura una daridroM para ghRNA evaM tiraskAra barasAtA huA, apane ghara kA rAstA pakar3atA hai| isa prakAra jo pitA hai--usake lie to lAkhoM ke mukuTa arpaNa kie jAte haiM, kintu usake lAkhoM baiToM ke lie, jo paise paise ke lie dara-dara bhaTakate phirate haiM, kucha bhI nahIM kiyA jaataa| unake jIvana kI samasyA ko hala karane ke lie tanika bhI udAratA nahIM dikhalAI jAtI / jana-sAdhAraNa ke jIvana meM yaha visaMgati Akhira kyoM hai ? kahA~ se AI hai ? Apa vicAra kareMge, to mAlUma hogA ki isa visaMgati ke mUla meM satya ko sthAna na denA hI hai / kyA jaina aura kyA jainetara, sabhI Aja bAhara kI cIjoM meM ulajha gae haiN| pariNAma svarUpa pUjA kI dhUmadhAma macatI hai, kriyA kANDa kA ADambara kiyA jAtA hai, ArAdhya ko prasanna karane kA prayAsa kiyA jAtA hai, kabhI bhagavAn ko, to kabhI gurujI ko rijhAne kI ceSTAe~ kI jAtI haiM, aura aisA karane meM hajAroM-lAkhoM kI saMpatti svAhA ho jAtI hai| lekina ApakA koI sAdhAraNa sajAtIya. yA anya jAtIya bhAI hai, vaha jIvana ke kartavya patha para jUjha rahA hai, use samaya para yadi thor3I-sI bhI sahAyatA mila jAe, to vaha jIvana ke lakSya para pahu~ca sakatA hai aura apanA tathA apane parivAra kA yathocita nirmANa kara sakatA hai: kintu kheda hai, usake lie Apa kucha bhI nahIM karate / tA yaha hai ki jaba taka satya ko jIvana meM nahIM utArA jAegA, sahI samAdhAna nahIM mila sakegA, jIvana meM vyApta aneka prasaMgatiyA~ dUra nahIM kI jA sakeMgI aura saccI dharma-sAdhanA kA phala bhI prApta nahIM kiyA jA sakegA / satya kA sahI maMdira : antarmana : loga Izvara ke nAma para bhaTakate-phirate the aura devI-devatAoM ke nAma para kAma karate the, kintu apane jIvana ke lie kucha bhI nahIM karate the / bhagavAn mahAvIra ne unheM batalAyA ki satya hI bhagavAn hai / bhagavAn kA yaha kathana manuSya ko apane hI bhItara satya ko khojane kI dizA meM eka mahattvapUrNa preraNA thI / satya apane andara hI chipA hai / use kahIM bAhara DhUMr3hane ke bajAya bhItara hI khojanA hai / jaba taka andara kA bhagavAn nahIM jAgegA aura andara ke satya kI jhA~kI nahIM hogI, bhItara kA devatA tumhAre bhItara prakAza nahIM phailAegA, taba taka tuma tIna kAla aura tIna loka meM bhI, kabhI bhI, kahIM para bhI, Izvara ke darzana nahIM pA sakoge koI dhanavAna hai, to usako bhI batalAyA gayA ki sAdhanA andara karo aura jisake pAsa eka paisA bhI nahIM, car3hAne ke lie eka cAvala bhI nahIM, usase bhI kahA gayA ki tumhArA bhagavAn bhItara hI hai / bhItara ke usa bhagavAn ko car3hAne ke lie cAvala kA eka bhI dAnA nahIM, to na shii| isake lie cintita hone kI koI jarUrata nahIM hai / use cAMdI-sone kI bhUkha nahIM hai| use mukuTa aura hAra pahanane kI bhI lAlasA nahIM / use naivedya kI koI apekSA nahIM hai| ekamAtra apanI sadbhAvanA ke svaccha aura sundara sumana use caDhAo aura hRdaya kI satyAnubhUti se usakI pUjA kro| yahI usa devatA kI pUjA kI sarvottama sAmagrI hai, yahIM usake lie anupama arghya hai / isI se andara kA devatA prasanna hogA / isake viparIta yadi bAhara kI ora dekhoge, to vaha tumhArA prajJAna hogaa| bhItara dekhane para 274 padmA samikar dhammaM .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tumheM prAtmA kI paramAtmA ke rUpa meM badalatI huI zakla dikhalAI degI ! Apake andara ke rAkSasa-krodha, mAna mAyA, lobha Adi, jo anAdi-kAla se ananta rUpoM meM tumheM tabAha karate pA rahe haiM, sahasA antardhAna ho jaaeNge| andara kA devatA rozanI degA, to andhakAra meM prakAza ho jaaegaa| ___ isa prakAra vAstava meM andara meM hI bhagavAna maujUda hai| bAhara meM dekhane para kucha bhI hAtha nahIM lagane vAlA hai| eka sAdhaka ne kahA hai - "DhUMDhana cAlyo brahma ko, DhUMDha phiryo saba DhUMDha / jo tU cAhe DhUMDhanoM, isI DhUMDha meM DhUMDha // " tU brahma ko, Izvara ko DhUMDhane ke lie calA hai aura isa khoja meM duniyA bhara kI jagaha talAza kara cukA hai, idhara-udhara khUba bhaTakatA phirA hai| kabhI nadiyoM ke pAnI meM aura kabhI pahAr3oM kI coTI para, Izvara kI talAza karatA rahA hai| kintu vaha kahA~ hai, kucha patA hai, sunA hai, socA-samajhA hai ? yadi tujhe DhaMr3hanA hai, vAstava meM talAza karanI hai aura satya kI jhAMkI apane jIvana meM utAranI hai, to sabase bar3A mandira terA zarIra hI hai, aura usI meM Izvara virAjamAna hai| zarIra meM jo AtmA nivasita hai, vahI sabase bar3A devatA hai| yadi usako talAza kara liyA, to phira anyatra kahIM talAza karane kI AvazyakatA nahIM raha jAtI, tujhe avazya hI bhagavAn ke darzana ho jaaeNge| saMta kabIra ne kitanA sahI kathana kiyA hai "mana matharA, tana dvArikA, kAyA kAzI jAna / dasa dvAre kA deharA, tAmeM pIva pichAna // " yadi tUne apane-Apako rAkSasa banAe rakhA, haivAna banAe rakhA aura Izvara ko talAza karane calA, to tujhe kucha bhI nahIM milanA hai| . saMsAra bAhara ke devI-devatAoM kI upAsanA ke mArga para calA jA rahA hai| usake sAmane bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA kisa rUpa meM AI ? yadi hama jaina-dharma ke sAhitya kA bhalI-bhA~ti cintana kareMga, to mAlUma hogA ki jainadharma devI-devatAoM kI ora jAne ke lie hai, yA devatAoM ko apanI ora lAne ke lie hai ? vaha devatAoM ko sAdhaka ke caraNoM meM jhukAne ke lie hai, sAdhaka ko devatAoM ke caraNoM meM jhukAne ke lie nhiiN| samyak-zruta ke rUpa meM pravAhita huI bhagavAn mahAvIra kI vANI dazavakAlika sUtra ke prArambha meM hI batalAtI hai-"dharma ahiMsA hai| dharma saMyama hai| dharma tapa aura tyAga hai| yaha mahAmaMgala dharma hai| jisake jIvana meM isa dharma kI rozanI pahu~cI, usake zrIcaraNoM meM devatA bhI praNata ho jAte haiN| satya kA bala: isakA abhiprAya yaha hA ki zramaNa bhagavAn mahAvIra ne eka bahuta bar3I bAta saMsAra ke sAmane rakhI hai| tumhAre pAsa jo jana-zakti hai, dhana-zakti hai, samaya hai aura jo bhI canda sAdhana-sAmagriyA~ tumheM milI huI haiM, unheM agara tuma devatAoM ke caraNoM meM arpita karane cale ho, to unheM nirmAlya banA rahe ho / lAkhoM-karor3oM rupae devI-devatAoM ko bheMTa karate ho, to bhI jIvana ke lie unakA koI upayoga nahIM hai| ataeva yadi sacamuca hI tumheM Izvara' kI upAsanA karanI hai. to tamhAre Asa-pAsa kI janatA hI Izvara ke rUpa meM hai| choTe-choTe dudhamuMhe bacce, asahAya striyA~ aura dUsare jo dIna aura duHkhI prANI haiM, ve saba nArAyaNa ke svarUpa haiM, unakI sevA aura sahAyatA, Izvara kI hI ArAdhanA hai| 1. "dhammo maMgalamukkiTaM, ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA mnno||"-dshvkaalik 11 bhagavattA : mahAvIra kI dRSTi meM 275 Jain Education Intemational
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH jahA~ jarUrata hai, vahA~ isa dhana ko arpaNa karate clo| isa rUpa meM arpaNa karane se tumhArA andara meM soyA huA devatA jAga uThegA aura vaha bandhanoM ko tor3a degA / koI dUsarA bAharI devatA tumhAre krodha, mAna, mAyA, lobha aura vAsanAoM ke bandhanoM ko nahIM tor3a sakatA / vastutaH antaraMga ke bandhanoM ko tor3ane kI zakti antaraMga zrAtmA meM hI hai / hama atIta meM purAne itihAsa kI ora aura vartamAna meM apane AsapAsa kI ghaTanAoM ko dekhate haiM, to mAlUma hotA hai ki saMsAra kI bar3I se bar3I pratyeka tAkata nIcI raha jAtI hai, samaya para akSama aura nikammI sAbita hotI hai| kisI meM rUpa-saundarya hai / jahA~ baiThatA hai hajAroM AdamI TakaTakI lagAkara usakI tarapha dekhane lagate haiN| nAtedArI meM yA sabhA - sosAyaTI meM use dekhakara loga mugdha ho jAte haiN| apane asAdhAraNa rUpa-saundarya ko dekhakara vaha svayaM bhI bahuta itarAtA hai / parantu, kyA vaha rUpa sadA rahane vAlA hai ? acAnaka hI koI durghaTanA ho jAtI hai, to vaha kSaNa-bhara meM vikRta ho jAtA hai / sone jaisA rUpa miTTI meM mila jAtA hai| isa prakAra rUpa kA koI sthAyitva nahIM hai / rAvaNa isake bAda, dhana kA bala AtA hai, jisa para manuSya ko sarvAdhika garva hai / vaha samajhatA hai ki sone kI zakti itanI pracaNDa hai ki usake bala para vaha sabhI kucha kara sakatA hai / para vAstava meM dekhA jAe, to dhana kI zakti bhI nikammI sAbita hotI hai / ke pAsa sone kI kitanI zakti thI ? jarAsaMdha ke pAsa sone kI kyA kamI thI ? duniyA ke loga bar3e-bar3e sone ke mahala khar3e karate Ae aura saMsAra ko kharIdane kA dAvA karate rahe; saMsAra ko hI kyA, Izvara ko bhI kharIdane kA dAvA karate rahe; kintu sone-cA~dI ke sikkoM kA vaha bala kaba taka rahA? unake jIvana meM hI vaha samApta ho gyaa| sone kI vaha laMkA rAvaNa ke dekhate-dekhate dhvasta ho gii| dhana eka zakti hai avazya, kintu usakI eka sImA hai aura usa sImA ke Age vaha kAma nahIM A sakatI / isase Age calie aura jana-bala evaM parivAra bala para ciMtana-manana kIjie / mAlUma hogA ki vaha bhI eka sImA taka hI kAma A sakatA hai| mahAbhArata par3ha jAie aura draupadI ke usa dRzya kA smaraNa kIjie, jabaki hajAroM vIroM kI sabhA ke bIca draupadI besahArA khar3I hai| use naMgA kiyA jA rahA hai, usake gaurava ko barbAda karane kA prayatna kiyA jAtA hai, usakI lajjA ko samApta karane kI bharasaka ceSTAe~ kI jAtI haiN| saMsAra ke sabase bar3e zaktizAlI vIra puruSa aura nAtedAra baiThe haiM; kintu saba-ke-saba jar3a bana gae haiM aura pracaNDa balazAlI pA~coM pANDava bhI nIcA mu~ha kie, patthara kI mUrti bane baiThe haiM / unameM se koI bhI kAma nahIM AyA / draupadI kI lAja kisane bacAI ? aisA vikaTa evaM dAruNa prasaMga upasthita hone para manuSya ko satya ke sahAre hI khar3A honA par3atA hai / manuSya dUsaroM ke prati moha-mAyA rakhatA hai, aura socatA hai ki ye vakta para kAma Ae~ge, parantu vAstava meM koI kAma nahIM AtA / draupadI ke lie na dhana kAma prAyA aura na pati ke rUpa meM mile asAdharaNa zUravIra, pRthvI ko ka~pAne vAle pANDava hI kAma Ae / koI bhI usakI lajjA bacAne ke lie Age na bddh'aa| usa samaya ekamAtra satya kA bala hI draupadI kI lAja rakhane meM samartha ho skaa| yahI bAta sItA ke sambandha meM bhI hai / ukta ghaTanAoM ke prakAza meM hama dekhate haiM ki satya kA bala kitanA mahAn hai / bhArata ke darzanakAroM aura cintakoM ne kahA hai ki sAre saMsAra ke bala eka tarapha haiM aura satya kA bala eka tarapha hai / nirAzraya kA zrAzraya: satya : saMsAra kI jitanI bhI tAkateM haiM, ve kucha dUra taka hI sAtha detI haiM, kintu usase Age javAba de jAtI haiM / usa samaya satya kA hI bala hamArA Azraya banatA hai, aura vahI eka mAtra kAma AtA hai / . jaba manuSya mRtyu kI AkhirI ghar3iyoM meM pahu~ca jAtA hai, taba use na dhana bacA pAtA 276 pannA samikkha dhammaM .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, na U~cA pada tathA na parivAra hI / vaha rotA rahatA hai aura ye saba-ke-saba vyartha siddha ho jAte haiM / kintu koI-koI mahAn vyakti usa samaya bhI muskarAtA huA jAtA hai, ronA nahIM jAnatA hai ! apitu eka vilakSaNa sphUrti ke sAtha saMsAra se vidA hotA hai / to batAe~ use kauna rozanI detA hai ? saMsAra ke sAre sambandha TUTa rahe haiM, eka kaur3I bhI sAtha nahIM jA rahI hai aura zarIra kI haDDI kA eka Tukar3A bhI sAtha nahIM jA rahA hai, buddhi - bala bhI vahIM samApta ho jAtA hai, phira bhI vaha saMsAra se ha~satA huA vidA hotA hai ! isase svataH spaSTa hai ki yahA~ satya kA alaukika bala hI use aparAjita bala pradAna karatA hai / vizya kA vidhAvaka tattva : satya : satya dharma kA prakAza agara hamAre jIvana meM jagamagA rahA hai, to hama dUsare kI rakSA karane ke lie apane amUlya jIvana ko bheMTa dekara aura mRtyu kA AliMgana karake bhI saMsAra se muskarAte hue vidA hote haiN| yaha preraNA aura yaha prakAza satya dharma ke sivA aura koI dene vAlA nahIM hai / satya jIvana kI samApti ke pazcAt bhI preraNA pradAna karatA hai / hamAre AcAryoM ne kahA hai "satyena dhAryate pRthvI, satyena tapate raviH / satyena vAti bAyuzca sarvaM satye pratiSThitam / / " kahane ko to loga kucha bhI kaha dete haiM / koI kahate haiM ki jagat sA~pa ke phana para TikA hai, aura kisI kI rAya meM baila ke sIMga para / kintu ye saba kalpanAe~ haiM / inameM koI tathya nahIM hai| tathya to yaha hai ki itanA bar3A virAT saMsAra pRthvI para TikA huA hai / aura pRthvI apane Apa meM satya para TikI huI hai / sUrya samaya para hI udita aura asta hotA hai aura usI se sambandhita saMsAra kI yaha anokhI kAla kI ghar3I nirantara calatI rahatI hai| isakI cAla meM jarA bhI gar3abar3a ho jAe, to saMsAra kI sArI vyavasthAe~ bigar3a jaaeN| kintu, prakRti kA yaha satya niyama hai| ki sUrya kA udaya aura asta ThIka samaya para hI hotA hai / isI prakAra yaha vAyu bhI kevala satya ke bala para hI cala rahI hai / jIvana kI jitanI bhI sAdhanAe~ haiM, ve cAhe prakRti kI hoM yA caitanya kI hoM, saba kI saba apane Apa meM apane-apane satya para pratiSThita haiN| isa prakAra kyA jar3a prakRti aura kyA cetana, sabhI satya para pratiSThita haiM / cetana jaba taka apane caitanya zakti kI sImA meM hai, taba taka koI gar3abar3a nahIM hone pAtI / aura, jar3a prakRti bhI jaba taka apanI satya kI dhurI para cala rahI hai, saba kucha vyavasthita calatA hai| jaba prakRti meM tanika-sA bhI vyatikrama hotA hai, to bhISaNa saMhAra ho jAtA hai| eka choTA-sA bhUkampa hI pralaya kI kalpanA ko pratyakSa banA detA hai / ataH yaha kathana satya hai ki saMsAra bhara ke niyama aura vidhAna saba satya para hI pratiSThita haiM / satya kA AdhyAtmika vizleSaNa : bhagavAna mahAvIra ke darzana meM, sabase bar3I krAnti, satya ke viSaya meM yaha rahI hai ki ve vANI satya ko to mahattva dete hI haiM, kintu usase bhI adhika mahattva mana ke satya ko, vicAra yA manana karane ke satya ko dete haiN| jaba taka mana meM satya nahIM AtA, mana meM pavitra vicAra aura saMkalpa jAgRta nahIM hote aura mana satya ke prati AgrahazIla nahIM banatA ; balki mana meM jhUTha, kapaTa aura chala bharA hotA hai, taba taka vANI kA satya, satya nahIM mAnA jA sakatA / satya kI pahalI kar3I mAnasika pAvanatA hai aura dUsarI kar3I hai, vacana kI pavitratA / bhagavattA : mahAvIra kI dRSTi meM 277
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ becainI phailI huI hai, usake mU satya ke vidhAtaka tatva: Aja logoM ke jIvana meM jo saMgharSa aura gar3abar3a dikhAI detI hai, cAroM ora jo banI phailI huI hai, usake mala kAraNa kI aora daSTipAta kiyA jAe, to yaha patA lagegA ki mana ke satya kA abhAva hI isa viSama paristhiti kA pradhAna kAraNa hai| jaba taka mana ke satya kI bhalI-bhA~ti upAsanA nahIM kI jAtI, taba taka ghaNA-dveSa Adi burAiyA~, jo Aja sarvatra apanA aDDA jamAe baiThI haiM, samApta nahIM ho sktiiN|| asatya bhASaNa kA eka kAraNa krodha hai| jaba krodha ubharatA hai, to manuSya apane Ape meM nahIM rahatA hai| krodha kI Aga prajvalita hone para manuSya kI zAnti naSTa ho jAtI hai, viveka bhasma ho jAtA hai aura vaha asatya bhASaNa karane laga jAtA hai / ApA bhulA dene vAle usa krodha kI sthiti meM bolA gayA asatya to asatya hai hI, kintu satya bhI asatya ho jAtA hai| ata: satya kI upAsanA ke lie kSamA kI zakti atIva Avazyaka hai| isI prakAra jaba mana meM abhimAna bharA hotA hai aura ahaMkAra kI vANI cetanA ko ThokareM mAra rahI hotI hai, to aisI sthiti meM asatya, to asatya rahatA hI hai, yadi vANI se satya bhI bola diyA jAe, to vaha bhI jaina-dharma kI bhASA meM, asatya hI ho jAtA hai| mana meM mAyA hai, chala-kapaTa hai, dhokhA hai, usa sthiti meM apane svArtha kI pUrti ke lie manuSya koI aTa-paTA-sA zAbdika satya taiyAra kara letA hai, jisakA prasaMga se bhinna dUsarA abhiprAya bhI nikAlA jA sakatA hai, to vaha satya bhI asatya kI zreNI meM hai| ___ manuSya, jaba lobha-lAlaca meM phaMsa jAtA hai, vAsanA ke viSa se mUcchita ho jAtA hai, apane jIvana ke mahattva ko bhUla jAtA hai, jIvana kI pavitratA kA use smaraNa nahIM rahatA hai, taba use yaha viveka bhI nahIM rahatA ki vaha sAdhu hai yA gRhastha hai? vaha nahIM soca pAtA, ki agara maiM gRhastha hU~, to eka sadagRhastha kI bhUmikA bhI saMsAra ko lUTane kI nahIM hai, saMsAra meM DAkA DAlane ke lie hI merA janma nahIM huA hai| mAnava, saMsAra meM lene-hIlene ke lie nahIM janmA hai, kintu usakA janma saMsAra ko kucha dene ke lie bhI hayA hai, saMsAra kI sevA ke lie bhI huA hai| ataH jo kucha maiMne pAyA hai, usameM se jitanA merA adhikAra hai, utanA hI samAja evaM deza kA bhI adhikAra hai| maiM apane prApta dhana ko acchI taraha saMbhAla kara rakha rahA hU~ aura jaba deza ko, samAja ko jarUrata hogI, to kartavya samajha kara prasannatA se samarpita kara duuNgaa| ____ manuSya kI yaha udAra manovRtti usake mana ko virAT evaM vizAla banA detI hai| jisake mana meM udAra bhAvanA rahatI hai, usake mana meM IzvarIya prakAza camakatA rahatA hai aura aisA satya-niSTha vyakti, jisa parivAra meM rahatA hai, vaha parivAra sukhI evaM samRddha rahatA hai| jisa samAja meM aise udAramanA manuSya vidyamAna rahate haiM, vaha samAja jItA-jAgatA samAja hai / jisa deza meM aise manuSya janma lete haiM, usa deza kI sukha-samRddhi sadA phUlatIphalatI rahatI hai| satya kA prAcaraNa : ___jaba taka manuSya ke mana meM udAratA evaM udAtta bhAvanA banI rahatI hai, use lobha nahIM gheratA hai| yadi kabhI mana meM lobha utpanna hone lagatA hai, to usase TakarAtA hai, jama kara saMgharSa karatA hai aura lobha ke jahara ko andara nahIM Ane detA hai| jaba taka manuSya saccAI ke sAtha udAratA kI pUjA karatA hai, tabhI taka usakI udAratA satya hai| nirlobhatA satya kA mahattvapUrNa rUpa hai| sevA karanA bhI satya kA prAcaraNa karanA hai| mana meM nirabhimAnatA aura sevA kI bhAvanA hai arthAt jaba koI sevA kA prAdarza lie namra sevaka ke rUpa meM pahu~catA hai, to usakI vinamratA bhI satya hai / jo jana-sevA ke lie vinamra bana kara cala rahA hai, vaha satya kA hI 'AcaraNa kara rahA hai| 278 pannA samikkhae dhamma Jain Education Intemational
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra, jo saralatA ke mArga kI ora jIvana ko lagA detA hai, jisakA jIvana khulI pustaka hai, spaSTa hai ki vaha satya kA mahAn upAsaka hai| cAhe koI dina meM dekha le yA rAta meM, cAhe koI ekAnta meM parakhe yA hajAra AdamiyoM meN| usakA jIvana satya-niSTha vaha jIvana hai, jo akele meM raha rahA ho, taba bhI vahI rUpa hai, vahI kAma hai aura hajAroM ke bIca meM raha rahA hai, taba bhI vahI rUpa hai, vahIM kAma hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-"tU kahIM akelA hai aura vahA~ koI tujhe dekhane vAlA, pahacAnane vAlA nahIM hai, tujha para koI aMgulI uThAne vAlA nahIM hai, to tU kyoM socatA hai ki aisA yA vaisA kyoM na kara laM, yahAM kauna dekhane baiThA hai ? satya tere AcaraNa ke lie hai, tere mana meM ubharane vAlI vikRti ko dUra karane ke lie hai| ataH tU akelA baiThA hai, taba bhI usa satya kI pUjA kara aura hajAroM kI sabhA meM baiThA hai, taba bhI usI satya kA anusaraNa kara / yadi lAkhoM-karor3oM kI saMkhyA meM janatA baiThI hai, to use dekha kara tujhe apanI rAha nahIM badalanI hai| yaha kyA, janatA kI A~kheM tujhe ghUrane lage, to tU rAha badala de ? satya kA mArga badala de| nahIM, tujhe satya kI hI ora calanA hai aura hara sthiti meM satya hI terA upAsya honA hai|" satya kI carama pariNati : jaba manuSya sarvajJatA kI bhUmikA para pahu~catA hai, tabhI usakA jJAna pUrNa hotA hai, tabhI use ananta ujjvala prakAza milatA hai, tabhI use paripUrNa yathArtha satya kA patA lagatA hai| kintu, usase nIce kI jo bhUmikAe~ haiM, vahA~ kyA hotA hai ? jahA~ taka vicAra-zakti sAtha detI hai, sAdhaka ko niSThA ke sAtha satya kA prAcaraNa karanA hai| phira bhI saMbhava hai, socate-socate, vicAra karate-karate aisI dhAraNAe~ bana jAe, jo satya ke viparIta hoN| kintu, jaba kabhI yathArtha satya kA patA cale aura bhUla mAlUma hone lage, yaha samajha meM A jAe ki yaha bAta galata hai, to use eka kSaNa bhI mata rakho, tatkSaNa satya ko grahaNa kara lo| galatI ko galatI ke rUpa meM svIkAra kara lo--yaha satya kI dRSTi hai, samyaka dRSTi kI bhUmikA hai| satya kI bhUmikA : chaThe guNasthAna meM satya virAT hokara mahAvrata hotA hai, kintu vahA~ para bhI galatiyAM aura bhUleM ho jAtI hai| para, galatI yA bhUla ho jAnA eka bAta hai aura usake lie prAgrahadurAgraha honA dUsarI bAta / samyak-dRSTi bhUla karatA huA bhI usake lie AgrahazIla nahIM hotA, usakA Agraha to satya ke lie hotA hai| vaha asatya ko asatya jAna kara kadApi AgrahazIla na hogaa| jaba use satya kA patA lagegA, taba vaha apanI pratiSThA ko khatare meM DAla kara bhI spaSTa zabdoM meM kahegA--"pahale maiMne bhrAntivaza aisA kahA thA, isa bAta kA samarthana kiyA thaa| kintu, aba yaha satya sAmane A gayA hai, ataH ise kaise asvIkAra karU~ ?" isa prakAra vaha tatkSaNa bhUla kA parityAga kara, satya ko svIkAra karane hetu udyata ho jaaegaa| isakA abhiprAya yaha hai ki jahA~ pakSa-mukta samyaka-dRSTi hai, vahA~ satya hai| jIvana-yAtrA ke patha meM kahIM satya kA aura kahIM asatya kA Dhera nahIM lagA hotA hai ki koI use baTora kara le aae| satya aura asatya, to manuSya kI apanI dRSTi meM rahatA hai| isI bAta ko zrutadhara devavAcaka prAcArya ne zAstroM ke satyAsatya kI carcA karate hue nandI sUtra meM kahA hai 1. dipA bA, rAo vA, egao vA, parisAgao bA, sute vA, jAgaramANe vaa| -dazavakAlika sUtra, adhya0 4 bhagavattA : mahAvIra kI dRSTi meM 276 Jain Education Interational
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ "eprANi micchAdidvissa, micchattaparigahiyAI micchAsuyaM / enaANi ceva sammadihissa, sammattapariggahiyAI sammasuyaM // " kauna zAstra saccA hai aura kauna jhUThA hai, jaba isa mahattvapUrNa prazna para vicAra kiyA gayA, to eka bar3A satya hamAre sAmane aayaa| isa sambandha meM bar3I gaMbhIratA ke sAtha vicAra karane kI apekSA hai| hama bola-cAla kI bhASA meM jise satya kahate haiM, siddhAnta kI bhASA meM vaha kabhI asatya bhI ho jAtA hai aura jise hama asatya kahate haiM, vaha satya bana jAtA hai| ataH satya aura asatya kI dRSTi hI pradhAna vastu hai| jise satya kI dRSTi prApta hai, vaha vAstava meM satya kA ArAdhaka hai| satya kI dRSTi kaho yA mana kA satya kaho, eka hI bAta hai| mana ke satya ke abhAva meM vANI kA satya mUlyahIna hI nahIM, varan kabhI-kabhI dhUrtatA kA rUpa bhI le letA hai| ataH jise satya kI sahI ArAdhanA karanI hai, use mana ko satyamaya banAnA hogA, satya ke viveka ko jAgRta karanA hogaa| Aja taka jo mahApuruSa hue haiM aura jinhoMne manuSya ko udAtta preraNAe~ dI hai, yaha na samajhie ki unhoMne jIvana meM bAhara se kahIM koI preraNAe~ DAlI hai| yaha eka dArzanika prazna hai, manuSya meM jo preraNA hai, jo hamAre bhItara ahiMsA, satya, karuNA, dayA kA rasa hai aura jo ahaM ke kSudra-dAyare se mukta hokara virAT vizva meM, jagat meM bhalAI karane kI preraNA hai, kyA vaha bAhara kI vastu hai ? nahIM, vaha bAhara kI nahIM, mAnava ke apane andara kA hI parama-tattva hai| jo bAhara se DAlA jAtA hai, vaha to bAhara kI hI vastu hotI hai| ataH vaha vijAtIya padArtha hai| vijAtIya padArtha kitanA hI ghula-mila jAe, Akhira usa vijAtIya kA astitva alaga hI rahane vAlA hotA hai| vaha hamAre jIvana kA aMga kadApi nahIM bana sktaa| ___mizrI DAla dene se pAnI mIThA ho jAtA hai| mizrI kI mIThAsa pAnI meM ekameka huI-sI mAlama hotI hai aura pIne vAle ko Ananda detI hai, kintu kyA kabhI vaha pAnI kA svarUpa bana sakatI hai? Apa pAnI aura mizrI ko alaga nahIM eka rUpa samajhate haiM, kintu vaijJAnika bandhu kahate haiM-mizrI, mizrI kI jagaha hai aura pAnI pAnI kI jagaha hai| donoM mila avazya gae haiM aura eka-rasa bhI pratIta hote haiN| kintu, vaijJAnika paddhati evaM prakriyA se vizleSaNa karane se donoM hI alaga-alaga bhI kie jA sakate haiN| . isI prakAra ahiMsA, satya Adi hamAre jIvana meM eka adbhuta mAdhurya utpanna kara dete haiM, jIvanagata kartavyoM ke lie mahAn preraNA ko jAgRta karate haiM aura yadi yaha saba pAnI aura mizrI kI taraha vijAtIya hai, manuSya kI apanI svAbhAvikatA nahIM haiM, jAtigata vizeSatA nahIM hai, to ve jIvana kA svarUpa nahIM bana skte| hamAre jIvana meM eka rasa-nahIM ho sakate / sambhava hai, kucha samaya ke lie ve ekarUpa pratIta hoM, phira bhI samaya pAkara unakA. alaga ho jAnA anivArya hogaa| nizcita hai ki hamAre jIvana kA mahattvapUrNa bhAva bAhya tattvoM kI milAvaTa se nahIM hai| eka vastu, dUsarI ko paripUrNatA pradAna nahIM kara sktii| vijAtIya vastu, kisI bhI vastu meM bojha bana kara raha sakatI hai, usakI asaliyata ko vikRta kara sakatI hai, usameM azuddhi utpanna kara sakatI hai| kathamapi use svAbhAvika vikAsa aura pUrNatA evaM vizuddhi nahIM de sktii| ___ isa sambandha meM jaina-darzana ne kAphI spaSTa cintana kiyA hai| bhagavAna mahAvIra ne batalAyA hai ki dharma ke rUpa meM jo preraNAe~ dI jA rahI hai, unheM hama bAhara se nahIM DAla rahe hai| ve to manuSya kI apanI hI vizeSatAe~ haiM, apanA hI svabhAva hai, nija rUpa hai| hama unake hone kI kevala sUcanA mAtra dete haiN| ___ "vatyusahAvo dhammo"-vastu kA apanA svabhAva hI usakA apanA dharma hotA hai| 280 Jain Education Intemational pannA samikkhae dhamma
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH dharma, aura kucha nahIM, AtmA kA hI apanA svabhAva hai| dharmazAstra kI vANI manuSya kI supta zaktiyoM ko jagAtI hai| kisI soe hue vyakti ko jagAyA jAtA hai, to yaha jagAnA bAhara se nahIM DAlA jaataa| jAgane kA bhAva bAhara paidA nahIM kiyA jaataa| jAganA andara se hotA hai| zAstrIya, dArzanika dRSTi se jagAne ke lie AvAja dene kA artha hai-- soI huI cetanA ko ubuddha kara denaa| supta-cetanA kA udbodhana hI jAgRti hai| yadra jAgati kyA hai? kAta meM DAle gae zabdoM kI bhA~ti jAgati bhI kyA bAhara se DAlI gaI hai ? nhiiN| jAgati bAhara se nahIM DAlI gaI, jAgane kI zakti to andara meM hI hai| jaba manuSya soyA hotA hai, taba bhI vaha chipe taura para usameM vidyamAna rahatI hai| svapna meM bhI manuSya ke bhItara nirantara cetanA daur3atI rahatI hai, aura sUkSma cetanA ke rUpa meM apanA kAma karatI rahatI hai| isa prakAra jaba jAgati sadaiva vidyamAna rahatI hai, to samajha lenA hogA ki jAgane kA bhAva bAhara se bhItara nahIM DAlA gayA hai| suSupti bhI parde kI taraha jAgRti ko AcchAdita kara letI hai| vaha pardA haTA ki manuSya jAga utthaa| hamAre AcAryoM ne dArzanika dRSTikoNa se kahA hai ki manuSya apane-Apa meM eka preraNA hai| manuSya kI vizeSatAe~ apane-Apa meM apanA astitva rakhatI haiN| zAstra kA yA upadeza kA sahArA lekara hama jIvana kA sandeza bAhara se prApta nahIM karate, varan vAsanAoM aura durbalatAoM ke kAraNa hamArI jo cetanA andara supta hai, usI ko jAgRta karate haiN| manuSya kI mahattA kA prAdhAra : manuSya kI mahimA Akhira kisa kAraNa hai ? kyA sapta dhAtuoM ke bane zarIra ke kAraNa hai ? miTTI ke isa Dhera ke kAraNa hai ? nahIM, manuSya kA zarIra to hameM kitanI hI bAra mila cukA hai aura bahuta sundara mila cukA hai, kintu manuSya kA zarIra pAkara bhI mAnavanA kA jIvana nahIM pAyA, to kyA pAyA? aura, jisane mAnava-tana ke sAtha mAnavatA ko bhI pAyA, vaha yathArtha meM kRtArtha ho gyaa| hama pahalI bAra hI manuSya bane haiM, yaha kalpanA karanA dArzanika dRSTi se bhayaMkara bhUla hai| isase bar3hakara aura koI bhUla nahIM ho sktii| jaina-dharma ne kahA hai ki--prAtmA ananta-ananta bAra manuSya bana cukI hai aura isase bhI adhika sundara tana pA cukI hai, kintu manuSya kA tana pA lene se hI manuSya-jIvana ke uddezya kI pUrti nahIM ho sktii| jaba taka AtmA nahIM jAgatI hai, taba taka manuSya-zarIra pA lene kA bhI koI mUlya nahIM hai| yadi manuSya ke rUpa meM tumane mAnavocita AcaraNa nahIM kiyA, to yaha zarIra to miTTI kA putalA hI hai ! yaha kitanI hI bAra liyA gayA hai aura kitanI hI bAra chor3A gayA hai ! bhagavAn mahAvIra ne kahA hai--"manuSya honA utanI bar3I cIja nahIM, bar3I cIja hai, manuSyatA kA honA / manuSya hokara jo manuSyatA prApta karate haiM, unhIM kA jIvana varadAnarUpa hai| nara kA AkAra to amuka aMza meM bandaroM ko bhI prApta hai| isIlie bandaroM ko saMskRta bhASA meM vAnara kahate haiN| hamAre yahA~ eka zabda AyA hai-'dvij'| eka tarapha sAdhu yA vratadhAraka gRhastha zrAvaka ko bhI dvija kahate haiM aura dUsarI tarapha pakSI ko bhI dvija kahate haiN| pakSI pahale aNDe ke rUpa meM janma letA hai| aNDA prAyaH lar3hakane ke lie hai, TUTa-phUTa kara naSTa ho jAne ke lie hai| yadi vaha naSTa na humA aura surakSita bhI banA rahA, taba bhI vaha ur3a nahIM sktaa| aMDe ke pakSI meM ur3ane kI kalA kA vikAsa nahIM huA hai| yadi bhAgya se aNDA surakSita banA rahatA hai aura apane vikAsa kA samaya pUrA kara letA hai, taba aNDe kA khola 1. cattAri paramaMgANi, dullahANIha jNtunno| mANusattaM suI saddhA, saMjamammi ya vIriyaM / ----uttarAdhyayana 311 bhagavattA : mahAvIra kI dRSTi meM 281 Jain Education Intemational
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ TUTatA hai aura use tor3a kara pakSI bAhara AtA hai| isa prakAra pakSI kA pahalA janma aNDe ke rUpa meM hotA hai, aura dUsarA janma khola tor3ane ke bAda pakSI ke rUpa meM hotA hai| pakSI apane pahale aMDe ke janma meM koI kAma nahIM kara sakatA---U~cI ur3Ana nahIM bhara sktaa| vikasita pakSI ke rUpa meM dUsarA janma prApta karane ke pazcAt hI vaha lambI aura U~cI ur3Ana bharatA hai| isI prakAra mAtA ke udara se prasUta honA manuSya kA prathama janma hai| kucha purAtana karma-saMskAra usakI AtmA ke sAtha the, unakI badaulata usane manuSya kA colA prApta kara liyaa| manuSya kA colA pA lene ke pazcAt, vaha rAma banegA yA rAvaNa, usa cole meM zaitAna janma legA yA manuSya athavA devatA--yaha nahIM kahA jA sktaa| usakA vaha rUpa sAdhAraNa hai, donoM ke janma kI sambhAvanAe~ usameM nihita haiN| Age calakara jaba vaha viziSTa bodha prApta karatA hai, cintana aura vicAra ke kSetra meM AtA hai, apane jIvana kA svayaM nirmANa karatA hai aura apanI soI huI manuSyatA kI cetanA ko jagAtA hai, taba usakA dUsarA janma hotA hai| yahI manuSya kA dvitIya janma hai| jaba manuSyatA jAga uThatI hai, to udAtta kartavyoM kA mahattva sAmane A jAtA hai, manuSya U~cI ur3Ana latA hai| aisA 'manuSya' jisa kisI bhI parivAra, samAja yA rASTra meM janma letA hai, vahIM apane jIvana ke pAvana saurabha kA prasAra karatA hai aura jIvana kI mahattvapUrNa U~cAiyoM ko prApta karatA hai| agara tuma apane tana ke manuSya-jIvana meM manuSya ke nirmala mana ko jagA loge, apane bhItara kI pavitra mAnavIya vRttiyoM ko vikasita kara loge aura apane jIvana ke kalyANakArI saurabha ko saMsAra meM phailAnA zurU kara doge, taba tumhArA dUsarA janma hogaa| usa samaya tuma mAnava 'dvija' bana skoge| jIvana kA yahI eka mahAn sandeza hai| jaba bhagavAna mahAvIra kA pAvApurI meM nirvANa ho rahA thA aura hajAroM-lAkhoM loga unake darzana ke lie cale A rahe the, taba unhoMne apane antima pravacana meM eka bar3A hRdayagrAhI, karuNA se paripUrNa sandeza diyA-"mANussaM khu sudullhN|"-nissNdeh, manuSyajIvana bar3A hI durlabha hai| isakA abhiprAya yaha hai ki manuSya kA zarIra lie hue to lAkhoM, karor3oM, arSoM kI saMkhyA sAmane hai, saba apane ko manuSya samajha rahe haiM, kintu kevala manuSya-tana pA lenA hI manuSya-jIvana ko pA lenA nahIM hai, vAstavika manuSyatA pA lene para hI koI manuSya kahalA sakatA hai| yaha jIvana kI kalA itanI mahattvapUrNa hai ki sArA-kA-sArA jIvana hI usakI prApti meM laga jAtA hai| mAnava kA kSudra jIvana jyoM-jyoM vizAla aura virAT banatA jAtA hai aura usameM satya, ahiMsA aura dayA kA vikAsa hotA jAtA hai, tyoM-tyoM andara meM soyA hunA manuSya kA bhAva jAgRta hotA jAtA hai| ataeva zAstrIya zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki manuSyatva ke bhAva kA jAgRta honA hI saccA manuSya honA hai| manuSya jIvana meM manuSyatva hone kI preraNA utpanna karane vAlI cAra bAteM bhagavAn mahAvIra ne batalAI hai| unameM sarvaprathama 'prakRtibhadratA' hai| manuSya ko apane-Apa se prazna karanA cAhie ki tU prakRti se bhadra hai athavA nahIM? tere mana meM yA jIvana meM koI abhadratA kI rugNatA to nahIM haiM ? tU apane meM sahaja-bhAva se parivAra ko aura samAja ko sthAna detA hai yA nahIM? Asa-pAsa ke logoM meM samarasatA lekara calatA hai yA nahIM? aisA to nahIM hai ki ta akelA hotA hai, to kucha aura karatA hai, parivAra meM rahatA hai, to kucha aura hI karatA hai aura samAja meM jAkara kucha aura hI karane lagatA hai ? isa prakAra apane ko tUne kahIM bahurUpiyA to nahIM banA rakhA hai ? smaraNa rakheM, jahA~ jIvana meM ekarUpatA nahIM hai, vahA~ jIvana kA vikAsa nahIM hai| maiM samajhatA hU~, agara Apa gRhastha haiM, taba bhI Apako isa kalA kI bahuta bar3I AvazyakatA 282 pannA samikkhae dhamma Jain Education Interational
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, aura yadi sAdhu bana gae haiM, taba to usase bhI bar3I AvazyakatA hai| jise choTA-sA parivAra milA hai, use bhI AvazyakatA hai| aura, jo bar3A UMcA netA yA padAdhikArI banA hai, jisake kandhoM para samAja evaM deza kA mahAn uttaradAyitva hai, usako bhI isa kalA kI AvazyakatA hai| jIvana meM eka aisA sahaja-bhAva utpanna ho jAnA cAhie ki manuSya jahA~ kahIM bhI rahe, kisI bhI sthiti meM rahe, ekarUpa hokara rhe| yahI ekarUpatA; bhadratA evaM saralatA kahalAtI hai aura yaha jIvana ke hara pahalU meM rahanI caahie| saralatA kI uttama kasauTI yahI hai ki manuSya sunasAna jaMgala meM jisa bhAva se apane uttaradAyitva ko pUrA kara rahA hai, usI bhAva se vaha samAja meM bhI kare aura jisa bhAva se samAja meM kara rahA hai, usI bhAva se ekAnta meM bhI kre| pratyeka manaSya ko apanA kartavya, kartavya-bhAva se, svataH hI pUrNa karanA caahie| kisI kI A~kheM hamArI ora ghUra rahI haiM yA nahIM, yaha dekhane kI use AvazyakatA hI kyA hai ? bhagavAn mahAvIra kA pavitra sandeza hai ki manuSya apane-Apa meM sarala bana jAe aura dvaita-bhAva arthAt mana, vacana, kAyA kI vakratA na rkhe| hara prasaMga para dUsaroM kI A~khoM se apane kartavya ko nApane kI koziza na kre| jo nirdambha, nirbhaya ho sahaja svabhAva se kAma nahIM kara rahA hai aura kevala bhaya se prerita hokara hAtha-pA~va hilA rahA hai, vaha AtaMka meM kAma kara rahA hai, aise kAma karane vAle ke kArya meM sundaratA nahIM paidA ho sakatI, mahattvapUrNa preraNA nahIM jaga sktii| eka mahAn udAtta vacana hai-"yatra vizvaM bhavatyekanor3am |"-saaraa bhUmaNDala eka ghoMsalA hai tathA hama saba usameM pakSI ke rUpa meM hai| phira kauna bhUmi hai ki jo hamArI na ho, jahA~ hama na jAe~ ? samasta bhUmaNDala manuSya kA vatana hai aura vaha jahA~ kahIM bhI jAe yA rahe, saba ke sAtha ghula-mila kara ekarUpa ho kara rahe / usake lie koI parAyA na ho| jo isa prakAra kI bhAvanA ko apane jIvana meM sthAna degA, vaha apane jIvana-puSpa ko saurabhamaya bnaaegaa| gulAba kA phUla TahanI para hai, taba bhI mahakatA hai aura TUTakara anyanna jAegA, taba bhI mahakatA rhegaa| mahaka hI usakA jIvana hai, usakA prANa hai| sahaja-bhAva se apane kartavya ko nibhAne vAlA manaSya sirpha apane-grApako. apane kartavya ke aucitya ko dekhatA hai| usakI daSTi dUsaroM kI ora nahIM jaatii| kauna vyakti mere sAmane hai athavA kisa samAja ke bhItara maiM hU~, yaha dekhakara vaha kAma nahIM krtaa| sUne pahAr3a meM jaba vanagulAba khilatA hai, mahakatA hai, to kyA usake vikAsa ko dekhane vAlA aura mahaka ko sUMghane vAlA pAsa-pAsa meM koI hotA hai ? parantu, gulAba ko isakI koI paravAha nahIM ki koI use Adara dene vAlA hai yA nahIM, bhramara hai yA nhiiN| gulAba jaba vikAsa kI carama sImA para pahu~catA hai, to apane-Apa khila uThatA hai| usase koI pUche--terA upayoga karane vAlA yahA~ koI nahIM hai, phira tU kyoM vRthA khila rahA hai ? kyoM apanI mahaka luTA rahA hai ? gulAba javAba degA-koI hai yA nahIM, isakI mujhako cintA nhiiN| mere bhItara ullAsa A gayA hai, vikAsa A gayA hai aura maiMne mahakanA zurU kara diyA hai| yaha mere basa kI bAta nahIM hai| isake binA mere jIvana kI aura koI gati hI nahIM hai| yahI to merA jIvana hai| basa, yahI bhAva manuSya meM jAgRta honA caahie| vaha sahaja bhAva se apanA kartavya pUrA kare aura isI meM apane jIvana kI sArthakatA smjhe| - isake viparIta, jaba manuSya svataH samudbhUta ullAsa ke bhAva se apane kartavya aura dAyitva ko nahIM nibhAtA, to cAroM ora se use dabAyA aura kucalA jAtA hai| isa prakAra eka taraha kI gaMdagI aura badaba phailatI hai| Aja durbhAgya se samAja aura deza meM sarvatra gandagI aura badabU hI najara A rahI hai aura isIlie aAja ke manuSya kA jIvana atyanta pAmara jIvana banA rahatA hai| bhagavattA : mahAvIra ko dRSTi meM 283 Jain Education Interational
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya ko antara meM anubhUti hI saccI anubhUti : bhAratIya-dharma aura darzana mAnava-jIvana ke lie eka mahattvapUrNa sandeza lekara AyA hai ki mAnava, tU andara meM kyA hai ? tU antaratama meM virAjamAna mahAprabhu ke prati saccA hai, yA nhiiN| vahA~ saccA hai, to saMsAra ke prati bhI saccA hai aura yadi vahA~ saccA nahIM, to saMsAra ke prati bhI saccA nahIM hai| antaHpreraNA aura antaHsphUrti se, binA dabAva yA bhaya ke, jaba apanA kartavya nibhAyA jAegA, to jIvana ekarUpa hokara kalyANamaya bana jaaegaa| dUsarI bAta hai---manuSya ke hRdaya meM dayA aura karuNA kI lahara paidA honaa| hamAre bhItara, hRdaya ke rUpa meM, mA~sa kA eka Tukar3A hai| nissandeha, vaha mAMsa kA Tukar3A hI hai aura mA~sa ke piNDa ke rUpa meM hI harakata kara rahA hai| hameM jindA rakhane ke lie sA~sa chor3a rahA hai aura le rahA hai| para usa hRdaya kA mUlya apane-Apa meM kucha nahIM hai| jisa hRdaya meM mahAn karuNA kI divya lahara paidA nahIM hotI, usa hRdaya kI koI kImata nahIM hai| jaba hamAre jIvana meM samagra vizva ke prati dayA aura karuNA kA bhAva jAgata hogA, tabhI prakRti-bhadratA utpanna ho skegii| tabhI hamArA jIvana bhagavat-svarUpa ho skegaa| prakRti-bhadratA arthAt dambha-makta satya, satya kA hI vyakta rUpa hai| satya kA virATa rUpa: isa prakAra samagra samAja ke prati saccAI ke sAtha kartavya-buddhi utpanna ho jAnA, vizva-cetanA kA vikAsa ho jAnA satya kA vikAsa hai aura usI satya ko jaina-dharma ne bhagavAn ke rUpa meM abhihita kiyA hai| yahI mAnava kI bhagavattA hai, prakRti dharma hai| dharma kA mUla rUpa satya hai| satya, mAnavatA hai aura yaha mAnavatA jyoM-jyoM virATa rUpa grahaNa karatI jAtI hai, tyoM-tyoM usakA sat bhagavAn bhI virAT banatA calA jAtA hai| isa virATtA meM jaina, vaidika, bauddha, muslima, sikkha, IsAI Adi kA koI bheda nahIM rhtaa| yahI satya kA svarUpa hai, aura isakI upalabdhi mAnava kI virATa cetanA meM hI hotI hai| 284 pannA samikkhae dhamma