Bhagwan Rushabhdev

Author(s): Kumarpal Desai
Publisher: Jaibhikkhu Sahitya Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032347/1

Page #1

જૈs-દર્શન પરિચય શ્રેણી-૨- ૧
ભગવા.[, 28ષભદેવ,
કુમારપાળ દેસાઈ
-
0 ())
)
)

Page #2

સી. યુ. એન. મહેતા અને શ્રીમતી શારદાબહેનયુ. મહેતા
જૈનદશન-પરિચયશ્રેણી
શ્રેણું ૨ : પુસ્તક ૧
ભગવાન ત્રષભદેવ
લેખક કુમારપાળ દેસાઈ
મી જયભિખુ સાહિત્ય ટ્રસ્ટ ૧૩/બી, ચંદ્રનગર સોસાયટી, જયભિખ્ખ માગ, પાલડી,
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
G

Page #3

પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ એપ્રિલ ૧૯૮૭
- સર્વ હકકે લેખકના પુસ્તકની કિંમત ૫ રૂ., ચાર પુસ્તકના સેટની કિંમતઃ ૨૦ રૂ.
પ્રકાશકઃ શ્રી જયભિખુ સાહિત્ય ટ્રસ્ટ, ૧૩/બી, ચંદ્રનગર સોસાયટી,
જયભિખુ માગ, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
મુદ્રક : શિવલાલ જેસલપુરા, ગિરીશ જેસલપુરા = સ્વાતિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ
૧૩, તેજપાલ સોસાયટી, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૭
મુખ્ય વિક્રેતાઃ આદર્શ પ્રકાશન, જુમ્મા મસ્જિદ સામે, ગાંધી રોડ
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧

Page #4

દૂફાળો આવકાર
જેનદશન-પરિચયશ્રેણીની બીજી શ્રેણું પ્રગટ કરતાં અમે આનંદ અનુભવીએ છીએ. સરળ અને પ્રવાહી શૈલીમાં ધર્મ વિશેની સાચી સમજ કેળવાય તે રીતે જૈનદર્શનની વ્યાપક ભાવનાઓ આપવાને અમે પ્રયાસ કર્યો છે. જૈનદશનનાં અનેકવિધ પાસાંઓ અને એ ભવ્ય શાશ્વત દશનથી પોતાનું જીવનઘડતર કરનારી વિભૂતિઓને પરિચય આપવાને હેતુ અહીં રખાયો છે. આ યોજના અન્વયે પચાસ પુસ્તકો પ્રગટ કરવાને અમારો આશય છે. અમને જણાવતાં આનંદ થાય છે કે આ પ્રકાશનમાં ટોરન્ટ લેબોરેટરીઝના સેવાભાવી અગ્રણી શ્રી યુ. એન. મહેતાને સાથ અને સહકાર સાંપડયો છે.
માનવજાતિને પ્રેરણા આપનારા ધર્મતત્ત્વની સાચી સમજ આપનારા તત્ત્વની આજે ખૂબ જરૂર છે. આજે ધર્મની વાતો ઘણી થાય છે. ક્રિયાઓ અને ઉત્સવ થાય છે. ક્યાંક રૂઢિ અને પરંપરાઓના જડ ચોકઠામાં ધર્મને સંકુચિત. બનાવી દેવામાં આવ્યું છે, તો કયાંક ધર્મ સ્વાર્થી હેતુ માટેનું સાધન બની ગયો છે ત્યારે ધર્મ પુરુષોનું જીવન અને માનવતાનાં મૂલ્યો પ્રગટાવતી જૈનદર્શન-પરિચયશ્રેણુ સહુને ગમી જશે તેવી શ્રદ્ધા છે. શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન બોર્ડિંગ જેવી. સંસ્થાઓએ આ પ્રવૃત્તિમાં અમને હૂંફ આપી છે. પ્રથમ શ્રેણીને જે સુંદર આવકાર મળયા છે એથી અમારી આ પ્રવૃત્તિને ન વેગ મળ્યો છે.
– પ્રકાશક

Page #5

* શ્રી યુ. એન. મહેતા અને શ્રીમતી શારદાબહેન યુ. મહેતા -
જૈનદશન-પરિચયશ્રેણી
બીજી શ્રેણી
ભગવાન ઋષભદેવ લેખક : શ્રી કુમારપાળ દેસાઈ
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય લેખક : શ્રી રમણલાલ ચી. શાહ
ભગવાન પાર્શ્વનાથ લેખક : સુનંદાબહેન વોહરા
રાજા શ્રીપાળ લેખકઃ “જયભિખુ”
પ્રથમ શ્રેણીનાં ચાર પુસ્તક ૧. ભગવાન મહાવીર ૩. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ૨. ગુરુ ગૌતમસ્વામી ૪. ક્ષમાપના

Page #6

ભગવાન કષભદેવા
સુંદર એવી કથા છે. પવિત્ર એવું પર્વ છે.
અનુમોદનાર-આરાધનાર, વાંચનાર-સુણનાર, કરનારકરાવનાર સહુનું આ ભવનું તેમ જ પરભવનું ભવોભવનું કલ્યાણ થાય તેવી આ કથા છે.
જયવંતે જબૂદ્વીપ છે. ભવ્ય એવો ભરતખંડ છે. પવિત્ર એવી સરયૂ નદી છે. એ સરિતાને કાંઠે નગરીઓમાં મેટી એવી વિનીતાનગરી છે.
ધરતી માતાની એ કથા. પ્રથમ શ્રેષ્ઠ માનવપુત્રની એ
કથા!
અમૃત જેવાં કૂલ લંબેબે ઊગતાં. શેરડીના રસ જેવાં જળ બધે વહેતાં. ધરતીમાં રસકસ હતા, પણ માનવીના જીવનમાં પરિવર્તન આવતું હતું. નેહ, સૌમ્યતા અને સરળતાને સ્થાને સંઘર્ષ, વિવાદ અને સંગ્રહવૃત્તિ વધતાં હતાં.
એક દિવસ જંગલમાં હોહા મચી ગઈ. ભયંકર એવું એક જાનવર આવ્યું. જાણે હરતીફરતે પહાડ

Page #7

12 ઃ જૈનદર્શન-શ્રેણઃ ૨-૧
આવ્યું. એ પડછંદ પ્રાણી ઝાડને દાતણની ચીરીની જેમ ફેંકી દે. કેવું મેટું એનું નાક! કેવા જાડા એના પગ ! કેવા મેટા એના કાન !
લોકે ડરી ગયા. ભયનું રાજ જામી ગયું. લોકોએ એને હાથીનું નામ આપ્યું. એને ભયનો દેવ માની સૌ પૂજવા લાગ્યા.
થડે દિવસે એ જંગલમાં એક પુરુષ આવ્યો. હાથીથી સાવ નાને, પણ અજબગજબ માણસ! હાથીને જોઈને ડર લાગે. આ માણસને જોઈને હેત જાગે.
પ્રેમનો સાગર એ પિલો માનવી સહુને ગમી ગયે. બધા એની આજુબાજુ ટોળે વળ્યા.
એટલામાં ટેકરાઓને તોડતે, ઝાડના ભુક્કા બોલાવતો પેલો ભયંકર હાથી આવી પહોંચ્યું. એને જોઈ સિંહ ભા. સર્પ ભાગે. રીછ ભાગ્યું. અરે ! આ તે દેવને દેવ આવ્યા!
લોકે બેલ્યા: “અલ્યા, જીવતું મે આવ્યું! ભાગે!” બધા ઊભા થઈને મૂઠીઓ વાળી ભાગ્યા.
ન ભાગે ફક્ત પેલો માનવી ! ઊલટે એ તે મીઠી વાણું બેલતે હાથીની સામે ગયે, જાણે જીવતા મોતને ભેટવા ચાલ્યો. એણે કહ્યું કે, “બીક એવી છે કે જે બીએ એને બિવરાવે. ખરો માણસ કેઈથી બીત નથી તેમ કોઈને બિવરાવતે પણ નથી.”

Page #8

ભગવાન ઋષભદેવ : 3
દૂર ઊંચે બખેલમાં ભરાઈ બેઠેલા લોકોએ આ અજબ બનાવ જે. એમને જૂની આંખે ન તમાશે લાગે.
હાથી ભયંકર હુંકાર કરતો આગળ ધસતો હતે.
પેલો માનવી પ્રેમની ભાષા બોલતે એની સામે જતો હતો, જાણે મિત્રને ભેટવા જતો ન હોય! ' અરે! આ કદાવર રાક્ષસ હમણું તરણાની જેમ પેલા મીઠા માનવીને ફગાવી દેશે, પગ નીચે ચગદી નાખશે ! પણ વાહ! - ભય પાસે પ્રેમ છે. હિંસા સામે સ્નેહે વિજય મેળવ્યું. ઈતિહાસનું નવું પાનું એ દિવસે અહિંસા-પ્રેમથી અંક્તિ થયું. સાચા પ્રેમે ભયને પિતાને દાસ બનાવ્યું.
પ્રાણીમાત્રને હું મિત્ર!” એ ભાવનાએ એ દિવસે પૃથ્વીની સિકલ બદલી.
- હાથી જેવો હાથી પાળેલી ગાય જે બની ગયો. એના દેહનું સામર્થ્ય પેલા માનવીના આત્માના ગજબ સામર્થ્ય પાસે ગળી ગયું. લોકેએ દેહમાં છુપાઈને રહેલી એક અજાણી શક્તિનાં દર્શન કર્યા.
પશુએ સૂઢ નમાવી. માનવીએ પ્રેમથી પંપાળી. પશુઓ માનવીમાં પોતાને મિત્ર જે. એન. માનવીને ઉપાડી પોતાની પીઠ પર લીધો. બધે જયજયકાર થઈ ગયે.
એ મહામાનવીનું નામ વિમલવાહક !

Page #9

4 : જૈનદર્શન-શ્રેણી :
વિમલવાહનની આજુબાજુના લેાકા ટાળે વળ્યા. પણ ટાળાથી કાંઈ કામ ન ચાલે. ટાળામાંથી પ્રજા ઘડવી જોઈ એ એટલે વિમલવાહને એમને વ્યવસ્થિત કર્યાં. એમનાં કુળ રચ્યાં.
કુળના રચનાર વિમલવાહન પ્રથમ કુલકર કહેવાયા. હવે તેા વનજગલા છોડી માણસે પાસે પાસે આવી રહેવા લાગ્યાં, પડાશી અન્યાં. કુળની મર્યાદા સમજવા લાગ્યાં. કુળકર કહે તેમ કરવા લાગ્યાં. પણ હવે વનજ ગલા આછાં પડવા લાગ્યાં. એટલે ઝઘડા થવા લાગ્યાં. 66 ઝાઝા હાથ રળિયામણા ને ઝાઝાં મે અદીઠ ’જેવું થયું.
કુળકરે સહુને વહે...ચીને ખાવાના, મહેનત કરીને મેળવવાના સદેશ આપ્યા.
પ્રથમ કુળકર ગયા, ખીજા કુળકર આવ્યા. એમ છ કુળકર થઈ ગયા.
આ છ કુળકરોએ બધાં માનવકુળા માટે ધીરે ધીરે ત્રણ દંડનીતિ નક્કી કરી.
C
પહેલી ‘ હકાર ’ની : અરે! આ શુ કરેા છે ?’
આટલા ઠપકા સાંભળતાં માણસનુ જાણે માથું કપાઈ જતું; પણ ધીરે ધીરે માણસ એનાથી ટેવાઈ ગયા. એટલે પછી બીજી નીતિ આવી :
6
મકાર ’ની : ‘ આવું ન થાય !’
આ મકાર સાંભળતાં માનવીના હૈયાને ભારે ધક્કો

Page #10

ભગવાન ઋષભદેવઃ 5 પહોંચતે, પણ ધીરે ધીરે માણસ એનાથી પણ ટેવાઈ ગયો. એટલે ત્રીજી નીતિ આવી ઃ
ધિકાર ની : “રે, ધિક્ ! તેં શું કર્યું?”
આ ધિક્કારના શબ્દો માણસને જીવતે ને જીવતે ભેંમાં ભંડારી દેવા જેવા લાગતા.
આ ત્રણ નીતિના આધારે સાતમા કુળકર નાભિદેવ સુધી વ્યવસ્થા ચાલી. નાભિદેવને ત્યાં એક પુત્રને જન્મ થ.
તે વૃષભધ્વજ, ઋષભદેવ.
એ સમયે પોતે રાજકુમાર હતા.
એક વાર લોકો આવ્યા. કહે, “આ ઝાડ-પાનને રાક ફાવતો નથી! ફળ-ફૂલ પચાવવામાં ભારે પડે છે !' વૃષભધ્વજે માર્ગ બતાવ્યું :
બે હથેળીમાં રાખી મસળો. પાણીમાં પલાળે !”
એમ કર્યું, પણ થોડે દિવસે એનાથીય દોષ દૂર ન થયો.
લકો નાના બાળકની જેમ નાની-મેટી ફરિયાદ લઈને આવે, ને પિતે એને પ્રેમથી દૂર કરે. અજ્ઞાન પર કદી ક્રોધ ન હોય, કરુણા હેય.
એક દિવસ વનમાં આગ લાગી. વાઘવજી જેમ આગથી આજે પણ ડરીને નાસે છે, એમ માણસ પણ એને દેત્ય ગણી ઊભે પગે મૂઠીઓ વાળીને ભાગતે.'

Page #11

6ઃ જૈનદર્શન-શ્રેણુ-૧ - લેકે દેડતા આવ્યા ઋષભદેવજની પાસે. એમણે સમજાવ્યું કે માણસનું માણસ સિવાય કેઈ દૈત્ય કે દેવ બગાડી શકતું નથી. આ તે અગ્નિ છે, એને જાળવતાં આવડે, તે એ તમારા દાસની જેમ તમારી સેવા કરશે. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, આકાશ, વાયુ કે કોઈ તત્ત્વથી માણસે ડરવાની જરૂર નથી.
પછી અનાજને અગ્નિમાં રાંધીને ખાતાં શીખવ્યું, અનાજને શેકવા માટે માટીને ઘડે બનાવી આપ્યો. વિજ્ઞાને એ દિવસે પ્રથમ જન્મ ધારણ કર્યો. આજના શિલ્પને પાયે એ વખતે નંખાયે.
આ પછી તો માનવપ્રજા માટે અનેક વિદ્યાઓ ને. કળાઓ બતાવી.
માણસને ઘર બાંધતાં શીખવ્યું. માણસને ઢાંકવા. વસ્ત્ર સરજાવ્યાં. અનેક કળાએ સરજાવી : પણ વસ્તુઓ વધી, એમ મનને વિખવાદ વળે. રોજ ટંટા થવા લાગ્યા. ટંટા કરીને સહુ તેમની પાસે ફેંસલો કરાવવા આવે.
સહુએ કહ્યું : “ઋષભદેવને રાજા બનાવે. એ કહે. એમ કરીશું, એમનું કહ્યું અમારે માનવાનું છે.”
પ્રજાના પ્રેમને કણ ઠેકરે મારી શકે ? અને વિશ્વ ઉદ્ધાર માટે તે જન્મ હતો ને !
ઋષભદેવ રાજા થયા. આદિ પૃથ્વીનાથ કહેવાયા. " રાજા થઈને પ્રજા માટે અનેક કાર્ય કર્યા.

Page #12

ભગવાન ઋષભદેવ : 1.
ધરતી માતા છે, એ સમજાવ્યું. કેઈએ કઈ પ્રાણીને મારીને પેટમાં એની કબર કરવાની જરૂર નથી. ભેળાં પંખી, ભલાં પ્રાણીઓ, રમતિયાળ જલચર ને કુદરતના શણગારરૂપ ખેચરો સાથે મિત્રી રાખવાની જરૂર છે, એ મિત્રી જળવાય તે પૃથ્વી પર જ સ્વર્ગ સરજાય.
પટનો ખાડો પૂરવા હિંસા કે હત્યા કરવાની જરૂર નથી. માતા વસુંધરા તમને જોઈતું અન્ન આપશે, પીવા પૂરતું પાણી આપશે.
આ પ્રાણીઓને તમે પાળે. એ તમને અમૃત જેવું દૂધ આપશે. ખેતી માટે મદદ કરવા પિતાને જીવ ને પિતાનાં જણ્યાં આપશે.
આજ સુધી ભાઈબહેન લગ્ન કરતાં. હવે એ રિવાજ છોડો. વિશ્વ સાથે સગપણ બાંધો. એક કુળવાળા એ રીતે અજાણ્યા કુળને જાણીતું ને પારકા કુળને પિતાનું બનાવે !
આમ ઋષભદેવે સે યજ્ઞ કર્યા. એક એક યજ્ઞથી પ્રજાની આબાદી વધી. યજ્ઞ એટલે આજન. પ્રથમ પાંચ શિ૯પી થયા. એ પ્રત્યેકમાંથી વીસ-વીસ થયા. એમ સે. શિલ્પી થયા. આ રીતે શતયજ્ઞકર્તા કહેવાયા.
પણ હવે શું ? બાળકને રમકડું રમવા આપ્યું. પણ એ જુવાન થાય તે મેં એને રમકડે રમવા દે? ના, ના, જીવનના જૂજવા ધર્મ અદા થવા ઘટે ! પ્રજાને ભૌતિક . સુખ આપી, શું એમાં જ રાચતી રાખવી? તો તે

Page #13

8 : જૈનદર્શન-શ્રેણો : ૨-૧
પ્રજાને એક કાળે વિનાશ જ થાય. ભૌતિક સુખેા પછી આધ્યાત્મિક વિચારણા થવી જ ઘટે.
પ્રજાને ખતાવવું જોઈ એ કે આ બધાં સુખા મેળવ્યાં એ મહત્ત્વનાં છે : પણ એનાથીય મહત્ત્વની વસ્તુ બીજી અને એ છે ત્યાગ !
જગત પ્રમાદી છે.
વાવટાળ જેમ તણખલાને આકાશમાં ઉડાડી ઊંચેનીચે ભમાવે છે, એમ કમને વશ વતી જીવ અનેક ગતિમાં ભમે છે ને દુઃખ વેઠે છે. એમને સુકના – કમ મુક્તિના માર્ગ બતાવવા જોઈ એ.
જગત સ્વાર્થી છે. એ લેાભરૂપ શત્રુને મિત્ર સમજી ભજે છે, પરિણામે નરકાદિ દુઃખા વેઠે છે. એને પરમા અતાવવા જોઇ એ.
જગત ક્રોધી છે. ક્રોધ એક અપૂર્વ વસ્તુ છે. ઝાડમાં થતું ઝેર ઝાડને હણુતુ' નથી, સર્પમાં રહેલ. ઝેર સર્પને હણતું નથી, પણ ક્રોધ તા હમેશાં પેાતાને જન્મ દેનાર દેહ-મનને જ હણે છે. એને શાંતિને – અવેરના – પ્રેમના – ક્ષમાના મહિમા સમજાવવા જોઈએ.
જગત વિષયમુખી છે.
અગ્નિમાં કાષ્ટ નાખતાં જેમ અગ્નિ શાંત થતુ નથી, એમ વિષાને ગમે તેટલી ભાગસામગ્રી મળે તે ય શાંત થતા નથી. તેમને ત્યાગ શીખવવા જોઈ એ.

Page #14

ભગવાન ગણદેવ ઃ 9 અહા, નાશવંત આ સુખમાં મુગ્ધ થનારને લાખો વાર ધિક્કાર હેજે! રાગદ્વેષ અને મોહના કારણે સંસાર વધારવામાં ઉદ્યમવત પ્રાણીઓના જન્મને ધિકાર છે. તેઓને મનુષ્યજન્મ, વીતી ગયેલી રાત્રિની જેમ, વ્યર્થ ચાલ્યા જાય છે અને ફરી મનુષ્યજન્મ મેળવ દુષ્કર બની જાય છે.
સંસારના આ કષાયકીચમાં ખેંચી ગયેલા અને પિતાના પુષ્ટ થતા દેહને જોઈ શકે છે, પણ પિતાના ક્ષીણ થતા આત્માને જોઈ શકતા નથી.
સોનાના પિંજરમાં પુરાયેલા પિપટની જેમ તેઓને. તાત્કાલિક સુખ સિવાય, આત્મિક આઝાદીના સુખનું જરાય ભાન નથી. કર્મને વશ થઈ, કષાયરૂપી પહેરેગીરની ચેકીમાં પડીને, માનના, મમત્વના, લાલસાના, દુરાશયના, રાગદ્વેષથી પરિપૂર્ણ અંધ કૂપમાં ડૂબેલા આ ઇવેને આ ભવ, પરભવ કે ભવભવના, યાવત્ મેક્ષના સ્વાતંત્ર્યસુખનું જરા જેટલુંય ભાન નથી. | ઋષભદેવે માણસમાં માણસાઈ જગાડી, નીતિભાવનાનું શિલારોપણ કર્યું. સમાજ ઘડયો, સમાજનીતિ ઘડી. રાજ્ય રચ્યું, રાજ્યનીતિ રચી.
લગ્નવિધિ જ, પશુતામાં પ્રભુતા આણું અને લેકેને વ્યવહારવિષયક બધી વિદ્યાઓ શીખવી દીધી. જગતની વ્યવસ્થા માટે જેલ શામ, દામ, દંડ ને ભેદ એ ચાર ઉપાય પણ લોકમાં સારી રીતે પ્રવતી ગયા.

Page #15

10 : જૈનદર્શન-શ્રેણી : ૨-૧
યુવરાજ ભરતને ખેતર કળાઓ શીખવી દીધી. કુમાર બાહુબલીને હાથી, અશ્વ, સ્ત્રી અને પુરુષના અનેક ભેદવાળાં લક્ષણામાં વિશારદ બનાવ્યા.
પુત્રી બ્રહ્મીને અઢાર લિપિએ બતાવી દીધી અને સુંદરીને ગણિતિવષયક જ્ઞાન આપી દીધું.
ઉગ્ર, ભાગ, રાજન્ય અને ક્ષત્રિય એવાં ચાર કુળાની રચના પણ યથાસ્થિત થઈ. દંડનીતિ વિષે પણ જનતાને ઉચિત જ્ઞાન થયું.
પ્રવતાવેલી વ્યવહારવિષયક તમામ સસ્કૃતિમાં લેાકેા કુશળ થઈ ગયા. ખેડૂતા ન્યાયપૂર્વક ખેતરા ખેડે ને ચાગ્ય ભાગ લઈ નિર્વાહ ચલાવે. શેરડીની ખેતી માટે પણ ક્ષત્રિયા ન્યાયપૂર્વક વર્તે. ગાવાળા પેાતાનાં જનાવો પ્રત્યે સદ્ભાવ રાખે ને કાઈ એકબીજાનુ' લૂ ટી લેવાની કલ્પના પણુ કરે નહી. માતાએ પુત્રોનુ પાલન યથેષ્ટ રીતે કરે. પિતાએ પિતૃધમાં પણ બરાબર સમજ્યા. પતિ-પત્નીનાં યુગલે પણ એકબીજા સાથે હેતથી વર્તે છે. સ'સાર આખા વ્યવસ્થિત બંધારણપૂર્વક ચાલવા લાગ્યા.
હવે જગતને સહુથી વધુ ને આત્યંતિક જે જરૂરી છે, એ ધર્મતીર્થ પ્રવર્તાવવુ જોઈએ. ઋષભદેવના આયુષ્યનાં ૨૦ લાખ વર્ષ પૂર્વે યુવરાજપદ્મમાં ગયાં ને ૬૩ લાખ વર્ષ પૂર્વ રાજ્યની ધુરા વહેતાં ગયાં. હવે ધતી પ્રવર્તાવવા માટે રાજત્યાગ કરવાના સમય આવી પહેાંચ્યા

Page #16

ભગવાન ઋષભદેવ : 11
હતે. આ લેકોને સાંસારિક આસક્તિથી વિમુખ કરવા ધર્મમાર્ગ બતાવવાની જરૂર હવે ઊભી થઈ હતી. સંસારના પાયારૂપ ધર્મચક્રને પ્રવર્તાવવાની વેળા આવી પહોંચી હતી. પૃથ્વી ધર્મથી નહિ પ્રવતે તે આ નશ્વર સામ્રાજ્યને સહુ સાચું સામ્રાજ્ય માનશે. આ ક્ષણભંગુર દેહની આળપંપાળ પાછળ માનવી ગાંડે રહેશે.
ધર્મ નહિ હોય તો રાજા રાજા નહિ રહે, પ્રજા પ્રજા નહિ રહે. આ દુનિયા ચોર ને લૂંટારાનું પેડું બની રહેશે.
આપવાની મહત્તા નહિ દાખવું તે સહુ બીજાનું લઈ લેવા પાછળ મસ્ત રહેશે.
સારા મૃત્યુની ભાળ નહિ આપું તે કંગાળ જીવનથી “પૃથ્વી કકળાટ કરી ઊઠશે. નિર્દોષ જીવનવ્યવહાર નહિ દાખવું તે પૃથ્વીમાં મસ્ય-ગલાગલનો (બળિયાના બે ભાગનો) ન્યાય પ્રવતી રહેશે. આ કારણે સહુના દુઃખને પાર નહિ રહે. ત્યાગ, તપસ્યા, સંયમ ને સૌજન્યમૂલક ધર્મ હવે મારે પ્રવર્તાવવો ઘટે.
અને કોઈ પણ ધર્મનું દર્શન પિતાની જાત પર જ પહેલું થવું ઘટે. મારે મારી વાણીમાત્રથી જ નહીં, પણ મારા વ્યવહારથી – આચરણથી પણ ધર્મ આચરી બતાવવો જોઈએ. - પૃથ્વીનાથ ઋષભદેવ આ વિચારમાં મગ્ન હતા, ત્યાં પાંચમા દેવલોકને અંતે વસનાર અરુણ, આદિત્ય,

Page #17

12 : જૈનદર્શન-શ્રેણી : ૨-૧
સારસ્વત આદિ લેાકાંતિક દેવા વસતાત્સવની સુંદરતા નિહાળતા નિહાળતા નન્દનવનમાં આવી પહેાંચ્યા. તેઓને પૃથ્વી પણ સ્વર્ગ જેવી ભાસી. તેઓએ નમસ્કારપૂર્વક પ્રાર્થના કરી :
- હે નાથ ! હવે ધમતી પ્રવર્તાવી જગતનું કલ્યાણુ કરે!!?
પૃથ્વીનાથ ઋષભદેવે સ્મિત પૂર્વક તેના પ્રત્યુત્તર વાળ્યે, લેકાંતિક દેવે સહુ વિદાય થયા. ધમતી પ્રવર્તાવવાની ઇચ્છાવાળા પૃથ્વીપતિ ઋષભદેવ શાંત ચિત્તો રાજમહેલ તરફ પધાર્યા.
આનંદમાં ગરકાવ થયેલા રસિયાઓએ નિરાંતે વસતાત્સવ ઊજવ્યા કર્યાં. પણ રાજમહેલમાં પધારીને શ્રી ઋષભદેવે રાજત્યાગના ને સંયમધમ ના સ્વીકાર કરવાના પેાતાના નિશ્ચય જાહેર કર્ચી.
આ સમાચાર થેાડી વારમાં બધે પ્રસરતાં ભરત વગેરે કુમારેશની, વફાદાર સચિવાદિ સેવકેાની અને નાનાં બાળ માક ઊછરેલા પ્રજાજનાની ચિંતાના પાર ન રહ્યો.
લેાકેાને ધર્મવિષયક કશું જ્ઞાન નથી. ધર્મ શું તે લેાકેા જાણતા નથી. કેવળ પેાતાના પ્રાણપ્યારા પ્રભુના વિયાગ તેમને વ્યાકુળ ખનાવી રહ્યો છે. શ્રીઋષભદેવે પોતાના રાજ્યની ખરાખર વહેંચણી કરી. યુવરાજ ભરતને રાજદંડ ગ્રહણ કરવા આજ્ઞા કરી. બીજી રાજકીય વ્યવસ્થા પણ

Page #18

ભગવાન હષભદેવ : 13
કરી દીધી અને એક વર્ષ માટે ભગવાને સાંવત્સરિક દાનની શરૂઆત કરી.
ચતુષ્પથ તથા દરવાજા પર ઘેષણ કરાવી કે “જે જેને અથ હોય, તેણે આવીને તે લઈ જવું. ભગવાન મેં-માગ્યું આપશે.”
શ્રી ઋષભદેવ સમા દાતા કયાંથી મળે? આમ દાન દેતાં એક વર્ષ વીત્યું, ને રાજત્યાગને સમય આવી પહોંચ્યો.
ચિત્ર માસને ઊન વાયુ જ્યારે વૃક્ષે વૃક્ષે નવપલ્લવતા આપી રહ્યો હતો, ત્યારે એક સુંદર સવારે પૃથ્વીનાથ સર્વસ્વનો ત્યાગ કરી મહા પ્રયાણને સારુ સજજ થયા. એમણે પોતાની સુદીર્ઘ કેશવાળી પીઠ પર છૂટી મૂકી દીધી; પગમાંથી ઉપાનહ અને મસ્તક પરથી મુગટ ઉતારી અલગ કર્યા. દેહ પર એક માત્ર વલકલ ધારણ કરી એ ધીરે પગલે આમ્રભવનની બહાર નીકળ્યા.
દક્ષિણાયન વાયુ વાતે હતે, કોકિલા મત્ત બનીને ટહુકી રહી હતી. વાયુની ઝડપે ને કેકિલાના સૂરે પૃથ્વીનાથના મહાપ્રયાણની વાત બધે પ્રસરી ગઈ. રેતાકકળતા માનવીઓ દર્શનાથે ધસી આવ્યા. સહુના મુખ થર એક જ પ્રશ્ન હતો ? “
“અરે! જે સાહ્યબીને પામવા સંસાર મરી પડે છે,

Page #19

14: જેનદશન શ્રેણઃ ૨-૧
એને તજીને પૃથ્વીનાથ વળી શું નવું પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છે
| માતા મરુદેવા દેડી આવ્યાં : “વત્સ ! મને ન તજી જા. આંખ પર અંધારાનાં પડળ ઘેરાય છે. આજ સુધી મહામહેનતે તરતું નાવ આજે ડૂબતું અનુભવું છું. મારી જીવનસંધ્યા તારા દર્શનથી પ્રભાતનું સુખ અનુભવે છે.”
“માતાજી! સહુએ જવાનું છે. જનારને કઈ રોકી શકતું નથી. દરેક સમા પ્રભાતની પુરેગામી . આશા રાખે કે પ્રત્યેક અંધકારની પાછળ પ્રકાશ છે, એમ દરેક દુઃખની પાછળ સુખ અવશ્ય છે. દુઃખને પચાવો ને એની પાછળના સુખને શોધવા યત્ન કરે ! ગગનાંગણના મુક્ત પ્રવાસે જતા પંખીને માળાનો મેહ કાં કરાવો, માડી?”
માતા મરુ દેવા પુત્રને પ્રત્યુત્તર વાળી ન શક્યાં પણ આ રીતે એને જતો જોઈ મર્મોઝેક વેદના અનુભવી રહ્યાં.
દેવી સુમંગળા પણ આવીને પાછળ ઊભાં હતાં. એ એકદમ પગ પકડીને બેસી ગયાં અને ત્યાં:
મને સાથે લઈ જાઓ, જીવનમાં કે મૃત્યુમાં.”
“દેવી ! મૃત્યુના પ્રવાસમાં ઈચ્છા હોય તો પણ કોઈને સાથે લઈ જઈ શકાતું નથી; વિયેગની ઘડીએ પ્રેમની તીવ્રતા સમજાય છે, એ તીવ્રતાના તાપમાં જીવનની વિશુદ્ધિ શોધી લે !”
પહાડ જેવે બાહુબલિ માર્ગ વચ્ચે પહાડ બનીને ખડો રહ્યો. સુંદરી અને બ્રાહ્મી ઊભાં ઊભાં આંસુની પાળ. રચી રહ્યાં હતાં.

Page #20

- ભગવાન ઋષભદેવ : 15
* *
*
* *
*
*
* *
* *
* * 7
પૃથ્વીનાથે તેઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું: “પુત્રીઓ ! કેઈનાં આંસુ કદી કોઈનો માર્ગ રોકી શક્યાં છે? આંસુ અંતરની શુદ્ધિ માટે વાપરો.” ને તેમણે સહુ સ્વજનો તરફ દૃષ્ટિ ફેરવીને આશ્વાસનભર્યા અવાજે કહ્યું:
“મારો જવાને સમય થઈ ચૂક્યો. જે મહાન શોધ કાજે જાઉં છું, એ માટે અનિવાર્ય છે કે સાગરમાં માછલું સરકી જાય, એમ મારે તમારી વચ્ચેથી સરી જવું.
- આ આકાશ મારું આશ્રયસ્થાન બનશે, આ ખીણો મારી શેરીએ થશે. કંદરાઓ અને ગુફાઓ મારાં વાસસ્થાન બનશે. દિશા મારું વસ્ત્ર ને પવન મારે સાથી બનશે. વાચા કરતાં મૌન હવે મને વધુ પ્રિય થશે. શુક્રૂષા ને સેવા, હર્ષ ને શોક બંનેને છાંડીને જાઉં છું. સ્વજન કે સ્નેહી બંનેને તજીને જાઉં છું. માન ને અપમાનને મૂકીને જાઉં છું. સંપત્તિ કે સાધનનો સદંતર ત્યાગ કરીને જાઉં છું.
“તમે પૂછશે કે આ બધું શા માટે? તો એને ટૂંકે ઉત્તર એટલો જ કે મારા એક મહાસ્વપ્નને સાકાર કરવા, સંસારને વળી એક નવું શાસન આપવા. સતત જાગૃતિ ને અનંત એકાંત મારાં સહાયક બનશે.”
ભરતને સમજાવતાં કહ્યું: “ “નમે અરિહંતાણું !” તારો જીવનમંત્ર બનો. જગતમાં વસતા અરિને જીત્યા, માનવતાના અરિને જીતજે, કુળનો અરિને જીતજે – સાથે તારી જાતની અંદર વસતા અરિને પણ જીતવાનું ન ભૂલીશ.”

Page #21

16: નિશ્રેણી ૨-૧ . “ગર્વિષ્ઠ બનીશ તે યુદ્ધની બલાને નોતરી લાવીશ. ચેત રહેજે કે પૂજા તારું પતન ન કરે, જયનાદ તને જડ ન બનાવે. ચક્રવતી થઈને આર્યાવર્તને ને આત્માને ઉદ્ધાર કરજે. બંને કરવાં અનિવાર્ય છે. બેમાંથી એકની સાધના કરનાર એટલે અપૂર્ણ રહેશે.”
બાહુબલિને સમજાવતાં કહ્યું, “બાહુ! તું અજિતવીર્ય થજે. અજેયતા કેવલ જીતમાં જ નથી. પરાજય કે હાર હસતે મુખે ખમી ખાવામાં પણ છે. અજેયતા શત્રુ જીતવામાં નથી. અંતરની અજેયતા પર પ્રથમ લક્ષ આપજે. પુરુષાથી કદી હારતું નથી. ત્યાગી કદી ગરીબ થતું નથી. પ્રેમી કદી નિરાધાર બનતો નથી. સાચો આર્ય બની આર્યાવર્તને સંસ્કાર આપજે.” . 1 સુંદરી આગળ આવીને બેલીઃ “પિતાજી! મને કંઈક કહે.”
“સુંદરી! સાચું સૌંદર્ય આત્માના સૌંદર્યનું પ્રતીક હોવું ઘટે. આંતર-બાહ્ય એકતા ન જમે તે એ સૌંદર્ય ફણીધરના મસ્તક પર રહેલા મણિની જેમ ભયંકર છે. વિકારોનું પોષણ ને વિવેકની રક્ષા એ, “ખાવું ને ગાવું”ની જેમ એક સાથે નહી થઈ શકે. તમારી બુદ્ધિ તમારા હૃદય પર રાજ ન કરે, તે જોજે.”
પૃથ્વીનાથ સુંદરીને પ્રત્યુત્તર આપી બ્રાહ્મી તરફ ફર્યા ને બોલ્યાઃ “બ્રાહ્મી ! માનવતાની મહાસાંકળના આપણે સહુ નાનામેટા અકડા છીએ. ભરત એક આર્યાવર્ત સરજે.

Page #22

- - ભગવાન –ષભદેલ : 17
બાહુબલિ આર્યસંસ્કૃતિને આદર્શ સર્જજે. તું એક ભાષા સરજજે. એ ભાષા ભાવિના ગર્ભમાં પોઢેલાં માનને ઉત્તમ વાર, ભવ્ય પ્રેરણું ને ઉદાત્ત સંસ્કૃતિ આપશે. મંથનથી મૂઝાશે મા ! શ્રદ્ધા ને ધૈર્યથી ચલિત થશે મા!”
પૃથ્વીનાથે બાલવું પૂરું કર્યું, એટલે વૃષભશ્રી આગળ આવી ને બોલી : “કૃપાનાથ! મને કંઈક કહે.”
વૃષભશ્રી! સ્ત્રી અને પુરુષ એક સંપૂર્ણ જીવનાં બે અડધિયાં છે. એના રસ જુદા હોય, ભાવના જુદી હોય, વાત જુદી હૈય, પણ રાહ એક જ હોય. સ્ત્રી ને પુરુષ ભલે ન્યારાં રહે, પણ અંતે દાંપત્યના સાગરમાં તે એકરૂપ બનીને રહેવાં ઘટે. એ પૂર્ણ હોય તો જ પૂણને પ્રગટાવી શકે છે.”
આ વેળા રાજા દેવયશ આગળ આવ્યો ને બેત્યેક પ્રભુ ! મને પણ કંઈ સમજાવો. .
' 4 દેવયશ, સંસાર છે ત્યાં સુધી સારું ને નરસું રહેવાનું – જોડાજોડ રહેવાનું ! કેઈને શિક્ષા કરતાં પહેલાં એના ગુનાના મૂળ સુધી જજે. સંસારને સારી દષ્ટિથી જોજે. ગુનેગારને શિક્ષા કરતાં વિચારજે કે એની ગુનેગારીમાં આપણું પણ ગુનેગારી છુપાયેલી છે. આપણું ગુપ્ત સંમતિ કે ઉપેક્ષા હોય તે જ ગુનેગાર ગુનાને જન્મ આપી શકે
- મહાકાય સુર્યોધ મસ્તક નમાવીને ઊભે રહ્યો. એને ઉદ્દેશીને પૃથ્વીનાથ બેલ્યાઃ “સુધtનેહ અને કર્તવ્ય

Page #23

18 : જૈતદાનશ્રેણી : ૨-૧
અનેમાં માટે ભેદ છે. તારા સ્નેહ તને બ્યથી ભ્રષ્ટ ન અનાવે તે જોજે તારા સ્નેહ પ્રકાશની ગરજ સારા, કર્તવ્ય-દીપકને જીવનાર વટાળિયા ન અનેા. પૃથ્વીને પેાતાની કરવા માટે વિશાળ સૈન્ય કે વિપુલ સ“પત્તિ કરતાં વિશાળ હૃદયની જરૂર છે; પ્રતિપક્ષીઓને છૂંદી નાખવામાં નહીં, પેાતાના બનાવવામાં સાચી બહાદુરી છે. માણસનુ* 'તર વાંચતાં શીખજે. પણ ભય કે લાલચથીએ નહીં વંથાય; પ્રેમ ને સહાનુભૂતિ દ્વારા જ વાંચી શકાશે.’
પૃથ્વીનાથ આટલુ' કહી આગળ વધ્યા. પૃથ્વીનાથના અાધ્યાત્યાગના સમાચાર અધે પ્રસરી ગયા હતા. શાકાતુર નગરજનાને ઉદ્દેશીને કહ્યું, ‘હવે હું શકાઈ શકું તેમ નથી. જન્મ ને જરા, મૃત્યુ ને વિષાદનાં ગુહ્ય તત્ત્વાને શેાધવા જાઉ" છું. મને લાધેલા જીવનદર્શનના દ્રોહ કરવાનુ કાઈ કહેશે। મા ! મારું સ્વપ્ન મહાન છે; માનવાને જાગ્રત કર્યા; એમની વસાહતા સ્થાપી; એમને અસિ, મસિ ને કૃષિવાળું શાસન આપ્યું. આ દેશનું સ્વપ્ન મેં ઘડયુ' ને એને સાકાર કરવા ભરતને સુપરત કર્યું. હું વિશ્વતામુખ છું. હવે વિશ્વવાત્સલ્ય તરફ જાઉં છું. હું સ`સારને સ્વજન અનવા જાઉં છું; તમારા એકલાના જ અનીને રહું, એ હવે શકય નથી. મેં તમને જે શાસન આપ્યું. એનાથી સારુ શાસન મારે તમને આપવુ` છે, જેમાં માણસ રાજાના ભયથી નહીં – પેાતાના મનથી સારા ને શુદ્ધ રહે, માણુસ ફ્રેંડ ને વધના ભયથી સારુ· આચરે તેમ નહી”—સ્વભાવથી

Page #24

ભગવાન ઋષભદેવ : 19
સારા આચરણ તરફ પ્રેમ રાખે. માનવમાત્ર એક, સહ સમાન, સહુ મુક્ત! સાંકળની કડીઓની જેમ સહુ ટા છૂટા ને કાર્યપ્રસંગે સહુ સંયુક્ત! સકળ સૃષ્ટિની એકતા ને એને ઉદ્ધાર એ મારું સ્વપ્ન છે.”
કેટલાકે કહ્યું “અમને ઉદરપોષણ માટે કંઈક કહો.”
પ્રકૃતિની ઉદારતા પર ભરોસે રાખજે. તમારાં ખેતરમાં તમે પ્રેમથી પરિશ્રમ કરો. તમારા મનની ઉદારતાને પડઘો તમે તમારાં ખેતરમાં પામશે. તમે પણ તમારુ બીજાને આપતાં રહેશે. જે માણસ ધાન્ય, ગૌ, દૂધ વગેરેને સંગ્રહ કરે છે, એ કંઠે પાષાણ બાંધી સાગરના પાણીમાં તરવા જેવી ક્રિયા કરે છે. એના સંગ્રહમાંથી ચોરી, લૂંટ, ખૂન જેવી ઘટનાઓ જન્મે છે. માનવજાતનો એ મહાન દુશમન છે. આવતી કાલ પર અવિશ્વાસ ન રાખે. આજનો દિવસ આવતી કાલ માટે ન બગાડો.”
અમારા દેહ માટે કંઈક કહે.”
તમારે દેહ એ તમારાં સારાં કર્મોનું સાધન છે. અલગ ભલે રહો, એકમેક્તા ન ભૂલશે. ફૂલને સ્વભાવ ધારણ કરજે. મધમાખી આવે તે મધુ આપજે, પતંગિયાં આવે તે રૂપ આપજે, હાથી આવે તે આહાર આપજે, પણ વિકાસમાં કે વિનાશમાં સુગંધ વહાવવાને ધર્મ ન ભૂલશે.”
“શ્રદ્ધા અને પ્રેમ વિશે કંઈક કહે.” “પ્રેમ તમારા મનને પવિત્ર બનાવશે. જે તમને

Page #25

20 : જેનંદશભ-શ્રેણી ૨-૧ ' અને બીજાને પાવન ન કરે એ પ્રેમ નહીં. દ્વેષ ને હિંસાને
આ સાગર પ્રેમની ઉષ્મા આગળ સુકાઈ જાય છે. સાચે 'પ્રેમ સહુને પોતાના સમાન માનવામાં છે. શ્રદ્ધા તમારી
હેડીનું સુકાન છે. અંધારી રાતમાં ય એ દીપક બનીને ' ખડી રહેશે.”
વાણી વિશે કંઈક જાણવા ઈચ્છીએ છીએ.”
વાણી તમારા હૃદયને અનુસરતી બનાવો. સિંહનું - ચામડું પહેરાવી શિયાળને સિંહ નહીં બનાવી શકે. તમારા - મનમાં મેલ હશે તે તમારી વાણી પવિત્ર બની શકશે નહીં. તમારી જીભથી તમે પ્રેમની ઉષ્મા પ્રગટાવી શકો છે, તેમ આગ પણ સળગાવી શકો છો; છતાં એવું કદી ન કરશે. સાગરમાં તે મેતી પણ છે, ને હાડકાં પણ છે. સારે માણસ મેતી શોધી લાવે છે, સહુને આપે છે.”
રાજાના ધર્મ વિશે કંઈક કહે.”
રાજા એ કોઈ મત્ત હાથી નથી; એ તે પ્રજારૂપી હાથીને અંકુશ છે. ઉમાગે જતા હાથીને અંકુશનો ભય છે. અંકુશ એકલે તો આખરે જડ ને શક્તિહીન છે. આખરે તો એને અન્યની મદદની જરૂર રહે છે! પ્રજા તે હાથી જેવી છે, સીધી ચાલે તે એને કેઈની અપેક્ષા નથી.”
સુખ ને દુઃખ વિશે કંઈક કહો.”
સુખ અને દુઃખ જુદાં નથી; એને તમે જુદાં પાડ્યાં છે. કેરીના રસમાં રહેલી ખટાશને મીઠાશની જેમ એ અભિન્ન

Page #26

ભગવાન ઋષભદેવ : 21
છે. સુખને તમે આમંત્રો છે, એને તમારી પાસે દેડતું આવતું જુએ છે, પણ તમે એ ભૂલ છે કે દુઃખ પણ સાથે જ આવતું હોય છે. એને બે યુગલ છે. એક આમંત્રો એટલે બીજાને વગર કહે નેતરું મળી જાય છે. સુખને જે સવસ્થતાથી ભગવે છે, દુઃખને પણ એ રીતે ભગવજે; તો તમારે સંસાર ઉજજવળ બનશે. ભેગને રેગ, હાસ્ય ને વિષાદ એ એક જ વસ્તુની બે બાજુ છે.”
લેવા ને દેવા વિષે કંઈકે કહો.”
‘જરૂર પડ્યે પ્રેમથી લેજે ને જેટલા પ્રેમથી લે તેટલા પ્રેમથી દેજે. છતાંય બને ત્યાં સુધી દેતાં શીખજો બને ત્યાં સુધી લેવાનું માંડી વાળો, લો ત્યારે પણ લેવાને ભારે વિવેક રાખો. તમારું પેટ પૂરવાની ચિંતા ન કરશે, સામાના પેટની વિશેષ ચિંતા કરજે. સંસારના, વ્યવહારનું આ ગુપ્ત રહસ્ય તમને કહું છું, શ્રદ્ધાથી આચરશે તે સુખી થશે. પારકાની ટાઢ ઉડાડવા માટે તાપણી સળગાવનારની પિતાની ટાઢ આપે આપ ઊડી જાય છે; એને પોતાને કાજે નવી તાપણું ચેતાવવી પડતી નથી.”
વિવેક વિશે કંઈક કહે. - “તમે ચાલો, બેસે, સૂઓ, ઊભા રહો, દરેક ક્રિયા કરે – એ બધાંમાં વિવેક મર્યાદા જાળવજે. સરખી રીતે પડેલું મીઠું તમારી રસોઈને રસવંતી બનાવશે, અતિશયતા એને અખાદ્ય કરશે.”

Page #27

22 : જૈનદર્શન-શ્રેણી : ૨-૧
6
ગવ વિશે કઈક કહેા.’
"
ગવ જે કદી ખુમારીની સાથે ભળીને આવે છે, એને પિછાણજો. તમે આકાશ જેવા મેટા છેા કે તણખલા જેવા હલકા છે, એવી વાત ન સાંભળશેા. તમારા ઘરમાં રહેલ અગ્નિ ગમે તેટલેા સારા હાય પશુ અને ખૂ ખ ઊંચે ચઢાવશે તેા એ તમારુ છાપરું ખાળીને ભસ્મ કરશે. એને પૃથ્વીમાં દાટી દેશે તે એ ગરમી નહી આપે.’
“ પુરુષકાર વિષે કઈ કહો.'
-
પુરુષકાર – પરાક્રમ - પુરુષાર્થથી કી પાછા હઠશે નહીં. ઉમંગી રહેનારના પુરુષાર્થ ધન્ય હેાય છે. છીછરાં જળ જેટલાં મીઠાં હાય છે, એથી ઊંડાં જળ વધુ મીઠાં હાય છે.’
6
6
યજ્ઞ વિષે – અગ્નિ વિષે કઈક કહો.”
6
યજ્ઞ એટલે અણુ. તમે માત્ર એને કાષ્ઠ, ઘૃત, કે સમિધ અર્પણ કરતા નથી, પણ એ દ્વારા એમ સૂચવે છે કે જરૂર પડયે અમે જીવન પણ અપીશું. સારા કામ માટે દેહના અણુની ભાવના એનું નામ યજ્ઞ. સારા થવા માટે મનના કષાયાના હામ એનુ' નામ યજ્ઞ. તમને જીવન આપનાર, તમારા આંગણાના અગ્નિને તમે કદી મુઝવવા દેતા નથી, તેમ તમારા દિલના અણુના આતશને

Page #28

ભગવાન ઋષભદેવ : 23
પણ કદી ઠંડું પડવા દેશે નહીં. યજ્ઞ-અણુ એ તમારા જીવનનું મહાન પ્રતીક હજો. .
યૌવન વિષે કંઈક કહે.”
તમારું યૌવન આંધીના જેવું નહીં, મલયાનિલની લહરીઓના મસ્ત સ્વભાવવાળું હોવું ઘટે. ભલે પછી એ. બટમોગરાની ડાળ જેવું સુગધી ન હોય. પણ કેસૂડાની કળીઓ જેવું રંગીન હશે તે પણ ચાલશે. કેસૂડાં જાતને રંગી જાણે છે, એમ એના સ્પર્શનારને પણ રંગવાની શક્તિ ધરાવે છે.”
“આચાર વિષે કંઈક કહે.”
* અનાચારના કૂવેથી પાછા વળવા આચારની પર જરૂરી છે. કર્તવ્યનું ભાન, એનું જ્ઞાન અને અંતે કર્તવ્યબળ પ્રાપ્ત કરવું જરૂરી છે. માતાપિતાને પૂ! જેણે તમને સંસારનું ભાન કરાવ્યું તેને સન્માને. તમારા મિત્રને વફાદાર રહે. તમારી ભગિનીને કામિનીની નજરે ન નિહાળે. પડેલી તરફ પ્રેમ રાખો ! સંસારને વ્યવહાર સરળ ચાલે, શાંત ચાલે એવી જે તમારી વર્તણુક એનું નામ આચાર. એકબીજામાં સમાતાં શીખે.
આ ઉપરાંત સૌંદર્ય અને મૃત્યુ વિશે કઈક કહેવા માટે પૃથ્વીનાથને લેકેએ વિનંતી કરીને

Page #29

24 જૈનદર્શનબ્રેણી : ૨-૧
- પૃથ્વીનાથ લોકેને આ બધા વિશે સમજ આપતા આગળ વધ્યા. પ્રભુ નગર બહારના ઉપવનમાં આવ્યા. સુંદર એવા અશોકવૃક્ષ નીચે સ્વસ્થ રીતે ઊભા રહી એમણે કહ્યું : - “મારા જીવનથી મારે તમને પદાર્થપાઠ આપ જોઈએ. મારા શબ્દો કરતાં મારું મૌન, મારી વાણી કરતાં મારું વર્તન હવે માર્ગ દર્શાવશે. હવે તમે મને કેટલાય દિવસે સુધી સાંભળી શકશે નહિ. વસંતની મને રાહ છે. એ રાહમાં સ્તબ્ધ મારું મન મારું ધ્યેય રહેશે.”
પ્રભુએ એક વાર એકત્ર થયેલા માનવસમુદાય પર નજર નાખી. એ નજરમાં જાણે વિશ્વરૂપતાના નકશા પાથર્યા હતા. . ‘ભાઈએ !” પૃથ્વીનાથે પોતાના આજાનબાહુ મુખ તરફ લઈ જતાં કહ્યું, “તમે જાણે જ છે કે સર્વ રસને પિતાનામાં ઉકાળનાર અગ્નિની શત શિખા વચ્ચે લપેટાઈને પણ નિરાંતે જીવનાર ઘડે, બીજાને ઉકાળતાં પહેલાં પિતે ઊકળે છે. એ પાત્ર બનતાં પહેલાં, એની કસોટી કાજે નિપજાવેલા નિભાડાના અગ્નિમાં પ્રવેશે છે, મારે પણ એ રીતે તૈયાર થવું જોઈએ. દુઃખને અગ્નિ મને ન પ્રજાળ, સગવડની મોહિની મને ન સતાવે, સુશ્રષાની માયા સને ન. સ્પશે તે માટે આજથી મારે કઠેર આરાધના શરૂ કરવી ઘટે. મારા બળને મારા દેહ પર વાપરવું

Page #30

- ભગવાન ઋષભદેવ : 28.
જોઈએ. મારા દેહરૂપી ધનુષ્યને મારે એ રીતે ખેંચવું પડશે, ને તે જ મારું તીર સરળતાથી લક્ષ્યને વેધશે.” ને આટલું બોલતાં બોલતાં પૃથ્વીનાથે પોતાની એક સુષ્ટિથી દાઢી અને મૂછના વાળના ગુચ્છાને ચૂંટી કાઢયો. . બીજી મુષ્ટિ બિડાઈ ને મસ્તકના વાળને એક -ગુચ્છો ચુંટાયો. આમ ચાર મુષ્ટિથી વાળના ગુચ્છા ખેંચ્યા એ સાથે અત્યાર સુધી હૈયે ધારણ કરી રહેલાં દેવી સુમંગળા અને માતા મરુદેવા દોડી આવ્યાં. અડધે આવતાં મૂછ પામી ભૂમિ પર પડી ગયાં. મૂછી વળતાં કરુણ વરે આનંદ કરવા લાગ્યાં. - પૃથ્વીનાથે પાંચમી મુષ્ટિ પાછી ફેરવી. એમની -આંખમાં એની એ જ શાંત જ્યોત પ્રકાશિત હતી. સૌંદર્યના મહાન ભૂષણ સમી એક માત્ર કેશવલરી પવનની સાથે ગેલ કરવા લાગી. . .
“ભાઈઓ ! હવે હું મૌન ધારણ કરું છું, ને તમારી વિદાય યાચું છું. મને શાંતિથી જવા દેજે. મારી પાછળ કઈ આવશે નહીં !”
ને પ્રભુએ કદમ ઉઠાવ્યા. દીક્ષા પૂરી થઈ ત્યારે ઇદ્રના આગ્રહથી ચેાથું મન:પર્યવ જ્ઞાન થયું. માતા મરુ દેવા ને સુમંગલા મૂછ પામ્યાં. બીજાં ચોધાર આંસુએ રડવા લાગ્યાં. વાતાવરણ કરુણભારથી મર્મવેધક બન્યું. પણ પ્રભુ સ્વસ્થ હતા. મંદ પણ સ્થિર ઠગે આગળ વધતા હતા. ,

Page #31

26 : જૈનદર્શન-શ્રેણી : ૨-૧
ગ્રીષ્મની ઋતુ છે. ચૈત્રને મહિના ચાલે છે. અંધારી આઠમના ચંદ્ર ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્રમાં બિરાજે છે.
એક સુંદર સવારે પૃથ્વીનાથે રાજધમના અચળા ઉતાર્યો ને સયમ-ધર્મના ભાર સ્વીકાર્યાં. સર્વ રસાચણાને પેાતાનામાં પકાવવાની શક્તિ રાખનાર ઘડાએ, પ્રથમ તેા પાતે જ નિભાડામાં પ્રવેશવુ પડે છે ને! સારા કામની શરૂઆત સારા માણસે પેાતાની જાત પર પહેલી કરે છે.
ભગવાનની આ દશા નજરે નીરખી જાય તેવી નથી.પૃથ્વીના નાથના પગમાં ઉપાનહુ નથી, મસ્તક પર મુગટ નથી, દેહ પર આભૂષણુ નથી, કઠમાં હાર નથી. ત્રિલેા-કની સપત્તિના સ્વામી નિષ્કચન બન્યા છે. કેશવાળી પીઠ પર છુટ્ટી લટકે છે. અનેક ગજ અશ્વ અને રથપાલખીના સ્વામી ખાલી હાથે, પગપાળા ચાલી. નીકળ્યા છે !
એમની
-
અરે, એવુ' તે શું દુઃખ છે કે સ્વામી આમ ચાલી નીકળ્યા ? અરે, એવી તે શી ઉપાધિ આવી પડી છે કે પૃથ્વીનાથે આ મહાપ્રયાણ આદર્યુ ? એવા કયા મહા અપરાધ આપણા થયા કે ભગવાન આમ આપણને છેડીને ચાલી નીકળ્યા ? પ્રભુ તા આપણા મિત્ર, સ્વજન, માતાપિતા ને ગુરુ છે.
કચ્છ અને મહાકચ્છ રાજાએ, અને જેએને ભગવાને જ સુધારી-સસ્કારી રાજા મનાવ્યા હતા, એ ચારે હજાર

Page #32

ભગવાન ઋષભદેવ : 27
રાજાએ પ્રભુ પાછળ રાજપાટ ત્યાગીને ચાલી નીકળ્યા. નૌકા જેમ હવાનું અનુસરણ કરે એમ બધા પૃથ્વીનાથને અનુસર્યા. અરે, આમ તેા અનેક વાર શેાખથી પૃથ્વીનાથની સાથે બધે હર્યાર્યા હતા ને આનંદ કર્યાં હતા. પ્રભુ સાથે હાય ત્યાં બધી વાતે લીલાલહેર જ હાય ને !
પણ આ વખતની વાત જીદ્દી લાગી. દીક્ષા વખતે કરેલા ઉપવાસના પારણાના સમય થઈ ગયે, પણુ ભગવાન કઈં ગ્રહણ કરતા નથી. રસાળ ઝાડનાં ઝુંડ તેા ફળથી ઝૂમી રહ્યાં છે, પણ જાણે કપાક ફળ સમજી સ્વામી એને સ્પર્શી કરતા નથી. સ્વાદિષ્ટ જળના નવાણુ ભર્યાં છે, પણ જાણે ખારાધ દરિયા સમજી પ્રભુ એનું આચમન . પણ કરતા નથી.
દિવસેાથી મૌન છે. સ્નાન નથી. વિલેપન નથી. વનહાથીની જેમ શરદી-ગરમી એમને સતાવતી નથી. ભ્રમણ, ભ્રમણ ને ભ્રમણ !
એક તરફ એક જણ, એક તરફ ચાર હજાર જણુ. પણ ચારેચાર હજાર રાજાઓની સહિષ્ણુતાને આ એક માનવીએ થકવી દીધી. ભૂખ્યા પેટે, તરસ્યા કે ઠે, વનેચરની જેમ ગામ-ખેતરમાં ને વનજગલમાં ઘૂમતાં ઘૂમતાં કષ્ટ - સહન કરવું એમને ભારે પડવા લાગ્યું. તેને ટૂંક સમયમાં ખાતરી થઈ કે આ તા મીણના દાંતે લાઢાના
ચણા ચાવવાના છે.
તલવારથી હજારા દુશ્મના સામે યુદ્ધ કરવુ` સહેલુ

Page #33

28: જેનદશન-શ્રેણી ૨-૧
/
/
v
/
v.~+ *
હતું, પણ આવું ભૂખ, તરસ ને પર્યટનનું તપ દુષ્કર લાગ્યું. એ બધાં તે જ્યાં સારી જગ્યા મળી ત્યાં – કેઈ સુંદર વૃક્ષેની ઘટામાં પર્ણકુટી બાંધીને બેસી ગયાં. રે! ગગનવિહારી ગરુડરાજ સાથે ક્ષુદ્ર પંખીઓનો સાથ ક્યાં સુધી નભે !
ત્રિલોકના નાથ પૃથ્વીપતિ એકલા રહ્યા. મેરુ ચળે, પણ તેમને નિશ્ચય ચળે તેમ નહોતે. શ્રુધા-પિપાસા તેમને ગમે તેટલી પીડે, પણ એ એમ નમતું તોળે તેવા - નહતા. આમ તો એમને શી વાતની ખામી હતી! પાણી માગે ત્યાં દૂધ હાજર હતું !
રસ્તામાં પગલે ને પગલે નગરજને, ગ્રામજનો ને વનેચરો ભાતભાતની ભેટ લઈને આવતા, ને ગદ્દગદ કંઠે કહેતા : “એ તારણહાર, અમે તમારી આ દશા જોઈ શકતા નથી. સ્નાન કરવાને એગ્ય જળ તૈયાર છે, પહેરવા વસ્ત્રો તૈયાર છે. કૃપા કરે ને અમને ધન્ય કરે?” , - પ્રભુ કંઈ લેતા નથી ને આગળ વધે છે. ત્યાં બીજા - નગરજને આવી પહોંચે છે. કહે છે: “આજ અવસર આવ્યે નિરાશ કરશે મા, નાથ ! લક્ષપાક તેલ તૈયાર છે, મર્દન કરો. ગંધકાષાયી વસ્ત્ર હાજર છે, સમાર્જન કરે. ગશીર્ષચંદન તૈયાર છે, વિલેપન કરો, અને અમારે ત્યાં પધારો, દેવાંગના જેવી અમારી કન્યાઓને સ્વીકારે. તેમને સનાથ કરો. એમ કરીને એને ને અમારે જન્મ સાર્થક કરે.”

Page #34

' ' + +
•
,
"
. *
* *
' * * *
* * * * *
*
*
*
ભગવાન ઋષભદેવ 29 પ્રભુ તે મૌન સેવે છે. નથી હસતા, નથી કંઈ કહેતા. એ તો આગળ ને આગળ વધ્યે જાય છે. કેઈ વળી હાથી ધરે છે, કોઈ ઘેડા ભેટ કરે છે. કેઈ યુવાવસ્થામાં આવેલી કન્યા અર્પણ કરે છે. પણ પ્રભુ જળકમળવત્ સહુથી દુર જ રહે છે. બધા વિચારે છેઃ અરેરે ! આપણું નાથને શું જોઈતું હશે ? દયાનિધિને શાની વાંછના હશે? અરે, એમની કાંચનવરણ કાયા રેજે ભરાણું છે. સુધાથી ક્ષામકુક્ષી બની છે. સ્નાન નથી, પાન નથી, ખાન નથી, તાંબુલ નથી, વાહન નથી, વૈભવ નથી, પ્રભુને આપે તો નવનિધિ પ્રગટે, પણ એમને તે સંસારના કેઈ રંગ છબતા નથી! આ સંસારી જન સંતાપ કરતા રહ્યા, ને પૃથ્વીનાથ તે. ધીરે ધીરે આગળ ચાલ્યા ગયા – ભૂખ્યા ને તરસ્યા. .
પણ શરીર છેવટે તે શરીર છે ને! આત્મા ભલે અનંત શક્તિમાન હોય, પણ દેહ તે પૌલિક છે ને! હરણ, ઝરણ ને મરણધમી જ છે ને! એ વાહન ધીરે ધીરે નિર્બળ પડવા લાગ્યું. જે દેહ પર તપેલા સુવર્ણ જેવી કાંતિ હતી, ત્યાં શ્યામલતા પથરાણું.
કાયાનું પિંજર ડોલવા લાગ્યું. ગજ-મસ્તક જેવું શિર કંપી રહ્યું. કાનમાં ઝંઝાનિલ ગાજી રહ્યા. કુમળો છોડ હવામાં આમતેમ ડોલે તેમ પગ ડોલી રહ્યા. નવનવ ભાવે ચમકતી આંખમાં સ્થિર તેજ આવીને વસ્યું. દેહનું એક અંગ ગળિયા બળદની જેમ ઢગલા થઈ જવા લાગ્યું.

Page #35

|30 ઃ જેનદર્શન શ્રેણી : ૨૧
* જર્જરિત થયેલું મકાન જેમ ધસી પડવા ઈચ્છતું હોય ને એકાદ જબરજસ્ત થંભ એને થંભાવી રાખે, એમ પૃથ્વીનાથના હદયને વજનિશ્ચય દેહને ઢગલે થઈ જતાં અટકાવતે હતે.
આત્માનો અજેય યોદ્ધો એમ દેહની પાસે પિતાની હાર સ્વીકારે ખરે? છતાંય દેહ પ્રત્યે એમને તિરસ્કાર નહોતો.
દેહ ભલે દમવા જેવી, તપાવવા જેવી વસ્તુ હતી, છતાં ફગાવી દેવા જેવી વસ્તુ તે નહોતી. આ દેહના સાધન દ્વારા જ સાધ્ય હાંસલ કરવાનું હતું. - ભગવાન આમપ્રકાશ શોધવા નીકળ્યા હતા . ને એ શોધ માટે દેહની હસ્તિ અનિવાર્ય હતી. એ ન હોય તો એકાકી આત્મા શુ કરી શકે ? કુહાડી ગમે તેટલી તીવ્ર હોય, પણ હાથ ન હોય તો?
વળી જેમ દીપક તેલ વિના પ્રકાશતો નથી, વૃક્ષ જળ વિના જીવતું નથી, તેમ દેહ આહાર વિના ટકી શકતું નથી. ભગવાનને આહારની જરૂર હતી, પણ સાથે સાથે એ પ્રતિજ્ઞા હતી કે આહાર નિર્દોષ મળે તો જ સ્વીકારવો. ત્યાગીને એગ્ય નિરવદ્ય ને એષણય ખોરાકની આવશ્યકતા હતી.
એ વેળા ખાધેપીધે સુખી પ્રજા પેટની આ બળતરામાં ક્યાંથી સમજે? દુનિયામાં કેઈનું પેટ ઊણું નથી, તો પૃથ્વીપાલને વળી કંઈ પેટ પૂરવાની ખોટ હોય?

Page #36

ભગવાન ઋષભદેવ : 31 દિવસે વીતી ગયા. જેવા આહારની ભગવાનને ઈચ્છા હતી, એવા આહાર ન મન્યેા તે ન જ મળ્યા.
દિવસેાના મહિના થયા, પણ મનની ધારણા ન ફળી. મહિનાનુ વર્ષ થયું. ઉનાળાના કૂપની જેમ પૃથ્વીપાલનું પેટ હજી ખાલી છે. ખાલી પેટે એ ઘૂમી રહ્યા છે. દેહના દેદાર તા હવે જોવાય તેવા રહ્યા નથી. કાં એ પ્રભુ – કયાં આજના પ્રભુ !
આખરે હસ્તિનાપુર નગરીનાં મહાભાગ્ય જાગતાં હતાં. ધરતી પર વિહાર કરતા આદિનાથ ઋષભદેવ નગરીમાં પધારતા હતા.
જ્યાં જ્યાં આ સમાચાર પહેાંચ્યા, ત્યાંત્યાંથી નગરજનો દાડી આવ્યા. કામ કરતા કારીગરી દન કરવા ધસી આવ્યા. ખાતાં ને રમતાં બાળકા પણ રમત છેડી પ્રભુમુખદર્શને દોડી ગયાં. વેપારીઓએ વેપાર મૂકયો. ખેડૂતાએ ખેતર સૂનાં મૂકવાં. ગાયાનાં ધણુનાં ધણ ચરતાં મૂકી ગેાવાળા પ્રભુદર્શને આવી પહાંચ્યા. જેણે સમાચાર સાંભળ્યા, તે ઘડીના ય વિલંબ વિના ત્યાં આવી પહાંચ્યું. પેાતાના તારણહારની પધરામણી – ભલા, પરમ પુણ્ય પ્રાપ્ત થતી પ્રભુમુખદર્શન–ની એ સુભગ ઘડી કાણુ ગુમાવે ?
પણ આ શું જોઈએ છીએ ? પૃથ્વીના પતિ ઉઘાડે મસ્તકે, અડવાણે પગે, છત્ર-ચામર વગેરે કશાંય રાજચિહ્નો

Page #37

32: જેનદન-શ્રેણું ? ૨૧
વિના રાજમાર્ગ પર એકાકી ચાલ્યા આવે છે. ઓહ! કેવું હદયવિદારક દય! દશ્ય જોઈ અનેકની આંખમાંથી શ્રાવણભાદર વરસવા લાગ્યા. અહા ! પૃથ્વી પતિને ઘેર તે શી ખોટ પડી? એવું તે શું મનડું રિસાયું કે ભરી ભરી. ધરતી પર સ્વામી ખાલીખમ?
આંખમાં આંસુ, હૃદયમાં વેદના ને મનમાં કુતૂહલા લઈને બધાં નગરજને જોતજોતામાં પ્રભુને વીંટળાઈ વળ્યાં.
બધેથી મણિમુક્તાના વરસાદ વરસ્યા. કેસર-ચંદનકપૂરના કીચ રચાયા. બધે જેમ બનતું આવ્યું હતું તેમ. અહીં પણ બન્યું. આ સંસારમાં ભેગપભોગનો સંગ્રહ તે જાણતો હતો. એને ત્યાગ અને એને ત્યાગી અજા. હતે.
કેઈ કહે, અરે ! પૃથ્વીનાથ પગે ચાલે છે, માટે હાથી આપો. કોઈ કહે, ત્રિલોકીનાથને દેહવિલેપન માટે. અંગરાગ આપે. રત્ન, મેતી ને પરવાળાં ધરે. મૃગ, મયૂર ને ધેનુ અર્પણ કરે. અરે, ત્રિલોકના નાથને ઘેર કઈ વાતની. કમીના છે ! આજે એ તે આપણું પારખું કરવા નીકળ્યા છે! રખે આપણે પાછા પડીએ ! દેહ માગે તો દેહ આપે. જીવ માગે તે જીવ આપે ! આપણે માટે પ્રભુથી વિશેષ કશુંય આ વિશ્વમાં નથી.
પણ બધી સંપત્તિ વચ્ચેથી, શરદના વાદળની જેમ. ખાલીખમ ભગવાન આગળ વધ્યા. લે કેએ પ્રચંડ પોકાર પાડ્યોઃ “આપણું ભર્યા નગરને શું કરુણાના અવતાર

Page #38

ભગવાન
ભદેવ : 33
પ્રભુ આમ ને આમ છોડીને ચાલ્યા જશે? તો પછી આપણું આ જીવતર જીવવા જેવું રહેશે ખરું? આપણે જન્મ ધિક નહિ લાગે? આપણું આશ્વર્ય અંગારા જેવાં નહિ ભાસે ? અરે, શું આપણે ત્યાં ડાહ્યાઓને દુકાળ પડ્યો છે? તપાસ કરો કે શા માટે પાણીમેં મીન પિયાસી !
એ વેળા દેશમાં રાજા ડાહ્યો માણસ ગણાતો. એનું ડહાપણુ પ્રજાનું ને પૃથ્વીનું પાલન કરતું. એ પ્રજાને જમાડીને જમતા, પ્રજાને સુવાડીને સૂત. એ પ્રજાના સુખે સુખી ને દુઃખે દુઃખી રહેતો. એવા રાજા પર પ્રજા પણ પ્રેમ કાં ન રાખે?
બધા દોડ્યા હસ્તિનાપુરના રાજવી સોમયશ પાસે.
પણ અરે ! રાજા સમયશ પણ ક્યાં પારકા હતા? ભગવાન ઋષભદેવના દ્વિતીય પુત્ર તક્ષશિલાના રાજવી અજિતવીર્ય બાહુબલિના એ પુત્ર હતા. પણ રાજા સમયશ વળી એક નવીન વિચારણમાં ગૂંચવાયા હતા. રાજપ્રાસાદમાં રાજકુમાર શ્રેયાંસ અને નગરશેઠ સુબુદ્ધિ સાથે કંઈક વિચારણામાં પડયા હતા.
વાત એવી બની હતી કે રાજાને, રાજકુમારને અને નગરશેઠને ત્રણેને પ્રભાતકાળે એકસાથે સુંદર સ્વપ્ન લાધ્યાં હતાં.
રાજા સેમિયશને સપનું આવ્યું હતું કે એક પરાક્રમી રાજા લડાઈમાં શત્રુઓથી ચારે તરફથી ઘેરાઈ ગયે, કુમાર શ્રેયાંસ એની મદદે ધાયો. શત્રુને પરાભવ કરી એ રાજાને શત્રુઓથી મુક્ત કર્યો.

Page #39

જ ઃ જૈનદર્શન શ્રેણું ઃ ૨-૧
an
vvv
*
* *
કુમાર શ્રેયાંસને વળી એવું સપનું લાધ્યું હતું કે કોઈ કારણે શ્યામ બનેલા સેનાના મેરુ પર્વતને એણે અમૃતકળશે અભિષેક કરી ઉજજ્વળ કર્યો.
નગરશેઠ સુબુદ્ધિને પણ એ જ વેળાએ ને એવું જ એક સ્વપ્ન લાધ્યું હતું કે સહસ્ત્ર કિરણોથી પ્રકાશમાં સૂર્યનાં કિરણો જાણે વૃદ્ધ મેરનાં પીંછાંની જેમ એક પછી એક ખરવા લાગ્યાં. સૂરજ ઝાંખો પડ્યો. કુમાર શ્રેયાંસે સરી ગયેલાં એ કિરણોને જાણે લાવીને પુનઃ સ્થાપિત કર્યા. ' અરે, આપણને કેઈને કદી દુઃસ્વપ્ન તે લાધતાં નથી. કારણ કે આપણા દિલમાં કદી બૂરા વિચારો આવતા નથી તે આ સ્વપ્નાનાં શાં ફળ હશે? – રાજા, રાજકુમાર અને નગરશેઠ ભારે વિમાસણમાં પડયા હતા.
સ્વપ્નના ફળ વિષે તે એકદમ નિર્ણય ન થઈ શક્યો, પણ એટલે તો નિર્ણય થયો કે જરૂર નજીકના ભવિષ્યમાં. કુમાર શ્રેયાંસને હાથે કેાઈ પુણ્યકાર્ય થવાનું છે !
ઉત્કૃષ્ટ સાધના અને તેની સિદ્ધિ કેટલી સમીપ હોય છે, એના ઉદાહરણરૂપ જાણે હોય તેમ દ્વારપાળ એ જ વેળા શુભ સંદેશ સાથે હાજર થયે. એણે કહ્યું :
“સ્વામિન્ , ત્રણ લોકને પૂજ્ય પૃથ્વીનાથ ભગવાન ઋષભદેવ વન-જગમાં વિચરતા આજે આપણા પુણ્યચેગે આપણા નગરમાં પધાર્યા છે.” ત્રણે જણા હર્ષમાં આવી એકીસાથે બેલ્યા :
“ધન્ય ઘડી! ધન્ય ભાગ્ય ! પ્રભુ આજ અમારે આંગણે!”

Page #40

ભગવાન ઋષભદેવ : 35
દ્વારપાળ આગળ બેલ્યોઃ “સ્વામિન, પણ એમના દેહની શી વાત કહું? જાણે એ પ્રબળ પ્રતાપી પૃથ્વીનાથ જ નહિ ! હજારે શત્રુથી ઘેરાયેલા મહા યોદ્ધાના જેવી એમની ઝાંખી મુખમુદ્રા છે. સ્વામિન, પહેલાં તો એમના મુખની આસપાસ સહસરશિમ સૂર્યના જેવું તેજમંડળ રચાયેલું જોવાતું. આજે તો જાણે સર્વ કિરણ એમાંથી ઝરી ગયાં હોય એવું નિસ્તેજ લાગે છે. વધુ શું કહું, સ્વામિન્ ? સેનાને મેરુ પર્વત જાણે શ્યામ પડી ગયું હોય એમ એમની કાંચનવરણ કાયા શ્યામ થઈ ગઈ છે. ડેલ ડુંગર જાણે ચાલ્યો આવતો હોય એમ એ ચાલ્યા આવે છે. પ્રજાજનોએ અનેક પ્રકારની ભેટ ધરી પણ એ લેતા નથી. દિવસેથી મૌન સેવે છે, એટલે શું જોઈએ છે, તે પણ સમજાતું નથી. પ્રજાજને ઈચ્છે છે કે આપ જલદી પધારો ને તેમને ખપતી વસ્તુ જાણે, નહિ તો પ્રભુ. આગળ ચાલ્યા જશે અને દરિદ્રના ભિક્ષાપાત્રની જેમ આપણે આવેલા સર્ભાગ્યથી વંચિત રહીશું. અરે ! જુઓ, આપણું રાજદ્વાર પર આવીને એ ઊભા રહ્યા.”
પિતાના પ્રતાપી પ્રપિતામહનું નામ સાંભળી યુવરાજ શ્રેયાંસકુમાર ભરી સભામાંથી દોડ્યા : ન પહેર્યા ઉપનિહ. કે ન ઓઢયું છત્ર ! ઉઘાડે માથે ને અડવાણે પગે એ દેડક્યા ! આજની ઘડી રળિયામણી કરવાની એને હૈયે. તાલાવેલી જાગી હતી.
પ્રભુ મંદગતિએ ચાલતા શ્રેયાંસકુમારના ગૃહાંગણમાં.

Page #41

36ઃ જૈનદર્શન-શ્રેણીઃ ૨૧
આવી પહોંચ્યા. શ્રેયાંસકુમાર દેડીને પ્રભુના પગમાં આળેટી પડ્યો. રંકના પાત્રમાં ચકવતીની ખીર ન સમાય, એમ એના હૈયામાં હર્ષ સમાતે નહોતો. પિતાના સુગંધી કેશથી તેણે પ્રભુના પગ લૂછયા, પ્રદક્ષિણા કરીને પુનઃ નમસ્કાર કર્યા. નમસ્કાર કરી પૂર્ણિમાના ચંદ્ર સમા પ્રભુમુખનું એ નીરખીનીરખીને દર્શન કરવા લાગ્યો. - પૂર્ણિમાના ચંદ્રનાં દર્શન કરતાં જેમ પિયણ ખીલી - ઊઠે એમ પ્રભુમુખચંદ્રનાં દર્શન કરતાં કરતાં કુમાર શ્રેયાંસનું - હૃદયકમળ ખીલી ઊઠયું. સંસારમાં ઘડીની કિંમત છે, યુગની નહિ. એ લાખેણી ઘડી શ્રેયાંસને લાધી. એના હૃદયમાં અપૂર્વ પ્રકાશ પથરાયે. એને કંઈક જૂનું સ્મરણ થવા લાગ્યું.
“અરે! પૂર્વે મેં પ્રભુને ક્યાંક જોયા છે !” ને આમ વિચારતાં એને જાતિસમરણુજ્ઞાન થયું.
હું કેણ? પ્રભુને પૂર્વભવનો સારથિ ! સ્વયંપ્રભાદિક અવતારમાં પણ હું તેમને સાથી હતું. આજે એ મારા પ્રપિતામહ છે. અરે! મારે અને એમને તો નવ નવ ભવનાં સગપણ છે. એ સગપણ સાચું કરવા આજે એ પધાર્યા લાગે છે. અહા ! એ તીર્થકર થશે એવી વાણી મેં વજસેન
અરિહંતના મુખે પૂર્વભવમાં સાંભળી હતી. એ જ આ -તીર્થકર! એ જ આ અરિહંત! એ જ આ પોતે ત્રણ લોકના નાથ!”

Page #42

ભગવાન ઋષભદેવ : 37
आदिम पृथिवीनाथमादिम निष्परिग्रहम् । आदिम तीर्थनाथ च, ऋषभस्वामिन स्तुमः ॥
શ્રેયાંસકુમાર એક વખત આનંદથી નાચી ઊઠયો; પણ તરત જ એની નજર પ્રભુના દેહ પર ગઈ.
રાજા સેમયશ ને નગરશેઠ સુબુદ્ધિ પણ આવીને પ્રભુચરણમાં પડ્યા હતા. એમણે પણ અન્યની જેમ મણિ, મુક્તા ને ગજ-રથની ભેટ ધરવા માંડી, પણ કુમાર શ્રેયાંસ તરત બોલી ઊઠ્યો :
અરે, આપણે કેવા મૂર્ખ છીએ ! ભગવાને જેને અસાર સમજીને છાંડયું, તે જ અનાજ આપણે તેમને. ભેટ ધરીએ છીએ ! જે એમને એ જ જોઈતું હતું, તે આવા વેશે શા માટે નીકળી પડત ? એમને ખજાને શી. ખેટ હતી ? અહા ! પ્રભુએ વર્ષ દહાડાથી ભજન કર્યું નથી ! પ્રભુને અન્નનો ખપ છે. અન્ન વિના એમને દેહ આ શિથિલ બન્યો છે. ચાલે, હું પ્રભુને પારણું કરાવું!”
શુભ કાર્યને સદા શુભ ગ અનુસરે છે. પુણ્ય જાગતાં હોય ત્યારે પુણ્યસાધનાની તક આપમેળે આવી મળે છે. બરાબર આ જ વેળા ખેતરના કોલુમાં પીલીને કાઢવામાં આવેલ શેરડીના રસના ઘડા લઈ કઈ નગરજન. આવી પહોંચે.
શ્રેયાંસકુમારે જોયું કે નિર્દોષ, નિરવદ્ય આહારને ગ્ય, બેંતાલીસ દોષથી મુક્ત આઇટ્યુરસ પ્રભુને યોગ્ય

Page #43

38 ઃ જૈનદર્શન-શ્રેણી ૨-૧
છે. નિષ્પાપ નિરવદ્ય જીવનને એગ્ય આ ખરેખર નિરવદ્ય પાપમુક્ત આહાર છે.
શ્રેયાંસે શેરડીના રસનું પાન કરવા પ્રભુને વિનંતી કરી.
પ્રભુએ કરપાત્ર લંબાવ્યું. ચારે તરફ જયજયકાર થઈ રહ્યો. કંઈ ન સ્વીકારતા પ્રભુએ સ્વીકાર માટે હસ્ત લંબાવ્યા ! અનન્ત એ કરપાત્રમાં શ્રેયાંસકુમારે શેરડીને રસ ઠાલવવા માંડયો. એ પાણિપાત્ર, એ કરપાત્ર જાણે અફાટ મહાસાગર બની ગયું. એકસો-આઠ ઘડા એમાં સમાઈ ગયા. એટએટલા ઘડા પ્રભુના કરપાત્રમાં સમાઈ શિયા, પણ આશ્ચર્ય છે કે શ્રેયાંસના ચિત્ત-પાત્રમાં એટલો હર્ષ ન સમાઈ શક્યો. એણે ઘડે લઈ હર્ષનૃત્ય આરંવ્યું.
દીક્ષા પછી વર્ષાન્ત, પ્રભુએ ઈશ્નરસથી પારણું કર્યું. પ્રભુની સુદીર્ઘકાલીન સુધાનું એ પાવનકારી દિવસે શમન થયું.
નગરજનોએ ફરી જયજયકાર વર્તાવ્યું. આકાશમાં પંચદિવ્ય પ્રગટ થયાં. વાતાવરણ દુંદુભિનાદથી ગાજી ઊઠયું. સામાન્ય એવા શેરડીના રસમાં શ્રેયાંસકુમાર ભવભવની બાજી જીતી ગયે. વસ્તુની મહત્તા નથી, ભાવની મહત્તા છે, એ વાત જગતે એ દિવસે જાણી. શ્રેયાંસને આનંદ એના ચિત્તપાત્રમાં છલકાઈ ઊડ્યો, એનાં મેરમ માંચિત થઈ ઊઠ્યાં.
આજે એણે નિષ્પાપ જીવનને આદર્શ અને નિરવદ્ય

Page #44

ભગવાન ઋષભદેવ = 39 આહારને મહિમા જગતમાં સ્થાપિત કર્યો હતો. એણે ક્યાંય સુધી માથે ઘડે મૂકી નૃત્ય કર્યા કર્યું, એ નૃત્યમાં પ્રજાજનો પણ ભળ્યા.
વૈશાખ શુલા તૃતીયાનો એ દિવસ ઈક્ષરસના દાનથી અમર થઈ ગયો. પ્રભુએ વર્ષે દિવસે પારણું કર્યું. ત્રણ જગતના નાથનો અભિગ્રહ પૂરો થયે.
ઘેર ઘેર ઉત્સવ મંડાય. શેરીએ શેરીએ જયજયકાર વતી ગયો. પ્રભુએ પારણુ કરી શ્રેયાંસકુમારને તારી દીધો. દેવોને દોહ્યલું શ્રેયાંસે પ્રભુને દાન દીધું ને દેવોને દેહ્યલું મુક્તિદાન પ્રભુએ શ્રેયાંસને આપ્યું.
ધન્ય હે દાન લેનારને ! ધન્ય હે દાન દેનારને !
ઊંડા જળમાં મીન સરકી જાય તેમ પ્રભુ આ જયજયકાર વચ્ચેથી પારણું કરી આગળ વિહાર કરી ગયા.
દાન દઈ શ્રેયાંસકુમાર મહેલે આવ્યા.
આજે નગરજનોના આશ્ચર્યનો પાર નહોતે. પ્રજાજનોએ પિતાનું સર્વસ્વ પ્રભુચરણે મૂક્યું, છતાં પ્રભુએ એ તરફ નજર રખી પણ ન કરી, અને શ્રેયાંસના શેરડીના રસમાં ત્રિલેકના નાથ લેભાયા. અરે, રસની તે શી કિંમત છે. કિંમત તે ભાવભર્યા હદયની છે. નહિતર આટલો રસ તે અમારા કેલમાં રોજ એમ ને એમ ઢળાઈ જાય છે. તે વસ્તુ કરતાં ભાવની મહત્તા છે, આ વાતનું રહસ્ય

Page #45

0 : જેનશઅ-શ્રેણું : ૨-૧
જાણવા બધા નગરજનો શ્રેયાંસકુમારના ભવનમાં ભેગા થવા લાગ્યા. કચ્છ, મહાકછ આદિતાપસ પણ રહસ્ય સાંભળવા. આવી પહોંચ્યા.
નગરજનેએ ખૂબ ઉત્સુકતાપૂર્વક કુમારને ઉદેશીને પૂછયું : “હે કુમાર ! જગતમાં તમને ધન્ય છે કે પ્રભુએ તમારે હાથે ઈશ્નરસનું પાન કર્યું. અમે જાણીએ છીએ કે એ ઈશ્નરસની ધારા નહેાતી, પણ ઉજજડ ભૂમિને વફ-- કૂપ કરતી પુષ્કરાવ મેઘની ધારા હતી, જેણે તમારું તો શું, આપનારનું તે શું, પણ એ પાવન દશ્ય નજરે નિહાળનારનું પણ કલ્યાણ કર્યું. અરે, અમ દુર્ભાગીઓને. હજાર વાર ધિક્કાર હશે કે અમારા સર્વસ્વ દાન સામે પ્રભુએ નજર સરખી પણ ન કરી ! અરે ! વર્ષોથી પુત્રની. માફક અમારું પાલન કરનાર પ્રભુ પિતાએ અમને એક શબ્દ પણ એમની જરૂરિયાત વિષે ન કહ્યો ! કેવી અમારી. કર્મ-કઠણાઈ!”
શ્રેયાંસકુમારે સહુને સાંત્વન આપતાં કહ્યું :
તમે એમ શા માટે બેલો છે? પ્રભુ આજે પૂર્વની પેઠે પરિગ્રહધારી રાજા નથી. તેઓ સઘળા પાપમય. વ્યાપારને ત્યાગ કરી સાધુ થયા છે. એમણે રાગ, કષ, મેહ બધુંય ત્યર્યું છે. પુત્ર-પરિવાર, રાજપાટ, ધનવૈભવ સઘળું છોડયું છે. પછી એ શા માટે તમારી હાથી, ઘોડાકે કન્યા જેવી તુચ્છ વસ્તુઓ સ્વીકારે ?
“એમણે ક્ષણભંગુર રાજ્યસિદ્ધિને છેડી અમરઃ

Page #46

ભગવાન ઋષભદેવ : 41
-
રાજ્યની શેાધ આદરી છે. ભરી પૃથ્વીમાં બધુ છાંડવુ છે. ફક્ત જીવન જીવવા પૂરતી વસ્તુએ – અને તે પણ કોઈની આપેલી – લેવાનું વ્રત લીધું છે. સાથે નિષ્પાપ જીવન જીવવા માટે નિષ્પાપ નિર્દોષ આહાર લેવાને નિણૅય કર્યો છે. દયાળુ પ્રભુ સર્વને અભય આપનારા છે, એટલે આહાર પણ નિર્દોષ, એષણીય કલ્પનીય ને પ્રાસુક સ્વીકારે છે.’ શ્રેયાંસકુમારે મુનિધમ સમજાવ્યું. નગરજને એ સાંભળી કહેવા લાગ્યા : ‘હે કુમાર ! આ શિલ્પાકિ વિદ્યાએ પ્રભુએ કહેલ છે ને બતાવેલ છે, એટલે સહુ કોઈ જાણે છે. પણ તમે કહેા છે તે મુનિધમ હજુ સુધી કોઈ જાણતુ નહાતુ, ને તમે કાંથી જાણેા? ભગવાન તે પાતે મૌન સેવે છે.’
શ્રેયાંસકુમારે નગરજનાની શકાને જવાબ આપતાં જણાવ્યું: ‘ હે નગરજના ! તમારી વાત સાચી છે. આજ પહેલાં મને પણ એ વાતનું જ્ઞાન નહેાતું. પણ સૂર્યંના ઉદયથી જેમ સુરજમુખી વિકસે છે, એમ પ્રભુના દર્શનથી મારા અંતરનાં અંધારાં ઉલેચાઈ ગયાં. મને જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું. અને એથી મને આ બાબતની જાણ થઈ છે.’ પ્રભુ સાથે તમારા પૂજન્મના સબધ કેવા હતા ? ’
'
સ્વર્ગ અને મૃત્યુલાકમાં પ્રભુ સાથે હું આઠે ભવ સુધી ફર્યાં છું. મિત્ર તરીકે, પત્ની તરીકે, સારથિ તરીકે મે એમની સેવા બજાવી છે. આ ભવથી અતિક્રાન્ત ત્રીજા ભવમાં ભગવંત વજ્રનાભ નામે ચક્રવતી હતા. હું તેમના
6

Page #47

42 : જૈનદર્શન-શ્રેણી : ૨-૧
સારથિ હતા. તેમના પિતા વજ્રસેનને મેં તીથ કરરૂપે જોયા હતા. વજ્રનાભે તેમની પાસે ઢીક્ષા લીધી. સ્વય - પ્રભાદિક ભવામાં પણ હું તેમની સાથે હતા.
6
આ ઉપરાંત ગઈ રાત્રે મને, મારા પિતાશ્રીને તથા શ્રેષ્ઠી સુબુદ્ધિને ત્રણ પ્રકારનાં સ્વપ્ન લાધ્યાં હતાં. સવારે સભામાં એના ખુલાસા થયા હતા. એ સ્વપ્ન અને તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે :
• મેં ગઈ કાલે સ્વપ્નમાં શ્યામ અનેલા સાનાના મેરુપર્યંતને મારાથી દૂધથી પ્રક્ષાલિત કરાતા જોયા હતા. તેથી આજે આ પ્રભુ, જેઓ વ્રતમાં મેરુની જેમ અડાલ છે, તેઓ તપથી કૃશ થયેલા હતા, તેમને ઇક્ષુરસ વડે મેં પારણું કરાવ્યું....
'
મારા પિતાશ્રીએ સ્વપ્નમાં જોયુ* કે ઘણા શત્રુઓ વડે ચાતરફથી ઘેરાયેલા કાઈ રાજાએ પેાતાના પુત્ર શ્રેયાંસની મદદથી જય મેળવ્યા. એ રાજા તે પ્રભુ, ઘણા શત્રુઓ એટલે ક્ષુધા-પિપાસાદિ કષ્ટો, તેને મેં મારા રસ વડે પારણું કરાવીને પરાભવ કર્યા.
‘ સુબુદ્ધિ શ્રેષ્ઠીએ સ્વપ્નમાં ભાળ્યું કે સૂર્યથી ચ્યવેલાં સહસ્ર કિરણા મે સૂર્યમાં પુન: આરોપિત કર્યા અને આથી સૂર્ય વધુ પ્રકાશવા લાગ્યા. સૂર્ય સમાન તે પ્રભુ, એમનાં સહસ્રકિરણ રૂપ જે કેવળજ્ઞાન તે આ અતરાયથી દૂર હતું, તે આજે મારા ઈક્ષુરસ વડે કરાયેલા પારણાથી જોડી દીધું, ને આથી પ્રભુ વધુ દીપવા લાગ્યા.

Page #48

ભગવાન ઋષભદેવ : 43
પ્રજાજને! આજે આપણે પુણ્યદય જાગે. એમનાં દર્શને આપણે જન્મ, આપણું જીવન ને આપણી લક્ષ્મી સાર્થક થયાં. ભગવાન પોતે મૌન સેવતા હતા. મુનિઓ મૌનની ભાષામાં જ વાત કરે છે. એમની ભાષા હદયભાષા હોય છે. બાલ્યા વિના સંભળાય. તેમણે જે પાઠ પઢાવ્યું તે યાદ રાખવું ઘટે. તેમણે જણાવ્યું કે લક્ષ્મી.. રાજ્ય, ભેગ, સંપત્તિ વગેરે આખરે તો વિનશ્વર છે. એનાથી એટલે ધર્મ સધાય તેટલો સાધી લેવા. ધર્મસાધનપૂરતું જ તેનું મહત્ત્વ છે. આ જીવિત વીજળીના ચમકારા જેવું અસ્થિર છે. લક્ષ્મી સંધ્યાના રંગ જેવી ચપળ છે. સંસાર આખાનું સ્વામિત્વ પણ સંસારનાં મોજાં જેવું ક્ષણભંગુર છે. ભેગઉપભગ ભુજગની ફણાની જેમ વિષમ છે, સંગ સ્વપ્નની જેમ મિથ્યા છે. એ એક દિવસ આપણને નષ્ટભ્રષ્ટ કરીને, છોડીને ચાલ્યાં જાય તે પહેલાં આપણે, તેઓને વેચ્છાએ છોડી દેવાં ઈષ્ટ છે.
મહાનુભાવો ! ભગવાનનાં પાવનકારી દર્શનથી મારાં. ભવભવનાં અંધારા ઉલેચાયાં છે. હું જોઈ રહ્યો છું કે માયામાં ડૂબેલે જીવ, શિકારી રીંછને વાળથી પકડે એમ. પકડાઈ ને દુખ પામી રહ્યો છે.
સ્વાથી જીવો, લોક કૂતરાને લાકડાથી મારે તેમને નિર્ભર્સના ભેગવી રહ્યા છે.
લોભી છે, કુંભાર માટીને ગદડે તેમ, લોભથી. ગદડાઈ રહ્યા છે.

Page #49

A ઃ જેનદર્શન-શ્રેણુઃ ૨-૧
મત્સર કરનારા જી, ભૂતાવેશવાળે જે રીતે માર ખાય તેમ, માર ખાઈ રહ્યા છે.
આપણી દશા ગમે તેટલા જળથી સંતુષ્ટ ન થનાર ને પરિણામે ખાધૂધ બનનાર સાગર જેવી છે. ભગવાને આજે મૌનવાણીમાં એ બધાંથી મુક્ત થવા કહ્યું, ને જીવમાત્રમાં વસી રહેલ અનન્ત બલ, વય ને પરાક્રમ તથા શ્રદ્ધા, ધેય ને સંવેગને રસ્તે આપણું વીર્ય ફેરવવા, પરાક્રમ પ્રસારવા સૂચવ્યું.”
આ વાત સાંભળી સંતુષ્ટ થયેલાં ભાવભીનાં પ્રજા- જનેએ કુમાર શ્રેયાંસને પ્રશ્ન કર્યો : “એ ઋષભકુલદીપક!
અમે તમારી પાસેથી એટલું જાણવા ઈચ્છીએ છીએ કે આવા દયાળુ, માયાળુ, કરુણાળુ ત્રિલોકીનાથને પણ આટલા સમય ક્ષુધા-પિપાસા શા કારણે નડી ? ધમીને ઘેર ધાડ કાં પડી ?”
ભાઈઓ! તમે ઠીક પ્રશ્ન કર્યો. એ કર્યા કર્મને બદલો હતો. કરેલાં કર્મ પૃથ્વીનાથને પણ છેડતાં નથી. ભગવાનના પાછલા ભવની એ વાત છે. તમે શાંત ચિત્તો સાંભળજો.”
“ચોમાસું ધારે વરસી ગયું છે. કારતકમાં કાપણું થઈ છે. માગશરે ડૂડાં પિલાય છે. શું ધાન પાક્યાં છે ! છીપમાં મોતી સમાતાં નથી, તેમ કૂંડામાં કણ માતા નથી. - ખળું આખું ભરાઈ ગયું છે. ખેડૂત શબલને હૈયે હર્ષ
માતો નથી!

Page #50

ભગવાન ઋષભદેવ : 45
6
શમલ મનસૂબા ઘડે છે: આ દાણા વેચી આ વખતે નવું ઘર બંધાવીશ. એક નાત જમાડીશ, મનશે તા ધુમાડાબંધ ગામ જમાડીશ.
શ‘અલની ઘરવાળી મનમાં ઘેાડા ગઠે છે : ‘એણુ સાલ દીકરાનું વેવિશાળ કરી નાખવુ` છે. દીકરીનું આણું પણુ કરી નાખવુ છે. વારે વારે કઈ વરસ સારાં આવતાં નથી. પૂરુ' સાનું લાવવું છે. એ તા ઘા ભેગેા ઘસરકા, ભેગાં ભેગાં ઘરેણાં મારે માટે પણ ઘડાવી લઈશ.’
ખેડૂતના દીકરા લાકડાની ઘેાડી પર ચડી અનાજ વાવલતા હતા. લાકડાની ઘેાડી પર બેઠા બેઠા એ ચઢવાં માટે જીવતી માણકી ઘેાડી લાવવાનો વિચાર કરી રહ્યો હતા. આ ફાગણને મેળે તેા માણકી ઘેાડી પર જ મશરુને સમાન નાખીને જવુ છે!
સહુ પેાતાના મન-સુખની દુનિયામાં ભૂલા પડ્યા છે. સામે ખળામાં અળદ પારા ખાય છે. રાજ તા બળદને ખરાખર નીરણ થતી. આજ પાતપેાતાના આનંદમાં મગ્ન અનેલા સહુ ખળદોને ચારા નીરવાનું ભૂલી ગયા છે.
સુખ એવું છે. એ પેાતાને પણ ભુલાવી દે છે ! ખળદ ખળાનાં ડૂંડાંને કદી નહાતા અડતા, પણ ભૂખ કાનુ... નામ! આજ ભૂખ્યા બળદ ડૂંડાં ખાઈ રહ્યા છે. ખાવાના વાંધા નહિ, પણ ઢારની જાત ખરી ને! જેટલું ખાય છે એનાથી વધુ બગાડી રહ્યા છે.
અચાનક શંખલ ખેડૂતની નજર ત્યાં ગઈ, અરે!

Page #51

46ઃ જૈનદર્શન-શ્રેણઃ ૨-૧
પિતાની સેનાના કણ જેવા પાકને આ નગુણ બળદો ખાઈ જાય છે! ને ખાય છે એનાથી વધુ બગાડ કરે છે. એ રાશ લઈને દેડક્યો. ધેળા ઈંડા જેવા જાતવાન બળદોને રાશે ને રાશે સડવા લાગે. - રાજા રિષભ એ વખતે ત્યાંથી પસાર થતા હતા. એ વખતના રાજા પગે ચાલતા. વાડી ને વગડે ફરતા. પ્રજાનાં સુખ-દુઃખ વિચારતા. એમાં આ રાજા રિષભે તે જંગલી જાનવર જેવા માણસને માણસ બનાવ્યો હતો. ખેતી કરતાં શીખવી હતી. કપડાં વણતાં શીખવ્યું હતું. ઘર બાંધતાં શીખવ્યું હતું. માણસ-માણસ વચ્ચે સંબંધ સાંધ્યા હતા. સમાજ રચે હતો.
એવા રાજા રિષભે ખેડૂતને જે. એના ક્રોધને જે. રાશે રાશે બળદને સબડતે જોયે. એમનું અંતર કકળી ઊઠયું.
ભાઈ? આ અબેલ જીવ છે. એ કાંઈ સમજે છે? આના કરતાં એના મોં પર મેસરિયું બાંધ ને.”
ખેડૂત રાજા રિષભને જોઈ શરમાઈ ગયું. એણે કહ્યું? પ્રભુ! મેસરિયું બનાવતાં ને બળદને બાંધતાં મને આવડતું નથી! મહેરબાની કરીને આપ કરી બતાવો.”
રાજા રિષભે પાતળી દેરી લીધી. એને આંટા પાડીને - બળદને મેં એ ભરાવી શકાય તેવું મેસરિયું ગૂથી આપ્યું.
ખેડૂતે એ માસરિયું બળદને મેઢે બાંધ્યું!

Page #52

ભગવાન ઋષભદેવ ઃ 47.
ભૂખ્યા બળદનું મેં હવે બંધાઈ ગયું. હવે તેઓ અનાજ ખાઈ શકતા નહોતા. તેઓ સવારના ભૂખ્યા હતા. તેમણે ભૂખના દુઃખે ને ત્રાસે લાંબા નિસાસા નાખ્યા.
ખેડૂત તે ફરી પોતાના કામમાં મશગૂલ બની ગયે. એને બળદેના નિસાસાની પડી નહોતી, પણ રાજા રિષભ તે પશુના આત્માને પણ પિછાણનારા હતા. એમણે નિસાસા સાંભળ્યા, સાંભળીને ગણ્યા – પૂરા ૩૬૫!
એમણે ખેડૂતને બોલાવ્યા ને કહ્યું: “બળદ ભૂખ્યા છે એનો વિચાર તો કર! મેસરિયું બાંધ્યું એટલે બસ તારું કામ પત્યું ? અબોલની આંતરડી ન દુઃખવીશ. અબેલના આશીર્વાદ લઈશ તો તારા ખેતરમાં સોનું પાકશે.”
- ખેડૂત પિતાની ભૂલ સમજે. એણે બળદને દૂર લઈ જઈને બાંધ્યા ને મેસરિયું છડી ઘાસ નીયું.
દયાળુ રાજા વિચાર કરવા લાગ્યું કે મેં બળદને માર ખાતા બચાવવાની દયાથી મેંબંધણું બતાવ્યું, પણ એ મેંબંધણું કઈ કંજૂસ ખેડૂત બળદને ભૂખ્યા મારવાના ઉપયોગમાં લે તો?
રાજા રિષભ વિચાર કરતા ચાલ્યા ગયા. વાત પૂરી કરતાં શ્રેયાંસકુમારે કહ્યું :
“ભાઈએ ! મોટા મોટા મુનિઓને પણ કર્યા કર્મ ભેગવવાં પડે છે. એમાંય ભૂખનું દુઃખ ભારે છે. પ્રભુએ આ બળદને અનાજ ખાતા રોક્યા. એણે ૩૬૫ નિસાસા

Page #53

48 ઃ જેનદશન-શ્રેણઃ ૨-૩ નાખ્યા. એક એક નિસાસાએ એમને એક એક દિવસ. ભૂખ્યા રાખ્યા! અબેલની આંતરડી કકળાવવી એ પાપનું કામ છે !'
સહુ કહેઃ “અજબ છે ભાઈ ભૂખનું દુખ ! આજથી અમે પણ ખવરાવીને ખાઈશું. કેઈના પેટ પર પાટુ મારશું નહિ. કેઈના પેટનો હક છીનવી લઈ અમારા પેટ પર પેટલા બાંધશું નહિ. ભૂખ્યાને અન્નદાન એ મોટો ધર્મ માનશું.”
પ્રજાજને! સારાં કાર્યોની સૂચના પ્રકૃતિથી પહેલી મળી રહે છે. માટે નિર્દોષ જીવન, નિર્દોષ આહાર, દાન તરફ ભાવભરી રુચિ, લેવા કરતાં દેવામાં આત્મકલ્યાણની. દષ્ટિ વગેરે સુકર્તવ્ય તરફ રુચિ રાખવી, ને પ્રભુએ પ્રવર્તાવેલ માગે આત્મકલ્યાણ કરવું. આ પ્રમાણે શ્રેયાંસકુમારના મુખેથી બધું જાણીને નગરજને પોતપોતાના સ્થાને ગયાં.
શ્રેયાંસકુમારને પિતાનું જીવન આજે ધન્ય લાગતું
હતું.
દિક્ષા લીધા પછી યેગી કષભ દેશના જુદાજુદા ભાગોમાં વિચરતા હતા. ક્યારેક ખંડેરમાં તે ક્યારેક મશાનમાં
ધ્યાન લગાવતા હતા. તેઓ અંતરના શત્રુને જીતતા હતા. અધ્યા નજીક આવેલા પુરિતતાલ નામની એક પરાના બગીચામાં તેઓ ધ્યાન ધરતા હતા. આ સમયે તેમણે અંતરના શત્રુઓ પર પૂરેપૂરે વિજય મેળવ્યું. દીક્ષા લીધા

Page #54

ભગવાન પષભદેવ ઃ 49
બાદ એક હજાર વર્ષ પછી ભગવાનને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તેમણે લોકોને ઉપદેશ આપ્યો : “કઈ જીવને માર નહિ, બધાંની સાથે હેતથી રહેવું. જુઠું બોલવું નહિ. ચોરી કરવી નહિ. શિયળવ્રત પાળવું. સંતોષથી રહેવું.” ઘણું લોકે આ ધર્મ પાળવા લાગ્યા. ઋષભદેવે એક સંઘ સ્થાપ્યો. આ સંઘને તીથ પણ કહેવાય છે. અને તેથી આદિનાથ પહેલા તીર્થ કરનારા એટલે તીર્થકર થયા.
આદિનાથ ભગવાનના પરિવારમાં ચેર્યાશી હજાર સાધુઓ, ત્રણ લાખ સાધ્વીઓ, ચાર હજાર સાતસે પચાસ ચૌદ પૂર્વ ધારી, વીસ હજાર કેવળજ્ઞાની, ત્રણ લાખ પચાસ હજાર શ્રાવકે અને પાંચ લાખ ચોપન હજાર શ્રાવિકાઓ હતી. પોતાના નિર્વાણનો સમય નજીક આવેલા જાણી તેઓ અષ્ટાપદ નામને પહાડ પર ગયા. ત્યાં સર્વ આકાંક્ષાઓ છોડી સમભાવમાં સ્થિર થયા. છઠ્ઠા દિવસે તેઓ નિર્વાણ પામ્યા. આજે પણ લોકો સવારે ઊઠીને ભગવાન આદિનાથનું મરણ કરે છે.

Page #55

ભગવાન ઋષભદેવ કેટલીક વિગત ભગવાનશ્રી ઋષભદેવના પૂભવ
૧. ધન્ના સાવાહ ( શ્રેષ્ઠી ) ૭. યુગલ ૨. ઉત્તર કુરુક્ષેત્રમાં મનુષ્ય સૌધમ કલ્પમાં દેવરૂપે
3. ૪. મહાબલ
( શતખલ રાજાના પુત્ર) ૫. લલિતાંગ દેવ
૬. સમ્રાટ વાજધ
૮. સૌધમ ૪૫માં દેવ
૯. જીવાનન્દ વૈદ્ય
૧૦. અચ્યુત દેવલાક ૧૧. સમ્રાટ વનાથ ૧૨. સર્વાં સિદ્ધ ૧૩. શ્રીઋષભદેવ
માતા મરુદેવીને આવેલાં
સ્વપ્ન
૧. હાથી, ૨. વૃષભ, ૩. સિંહ, ૪. લક્ષ્મી, ૫. પુષ્પમાલા, ૬. ચંદ્ર, ૭. સૂ, ૮. ધન, ૯. કુંભ, ૧૦. પદ્મસરાવર, ૧૧. ક્ષીરસમુદ્ર, ૧૨. વિમાન, ૧૩. રત્નરાશિ, ૧૪. નિમ અગ્નિ. સંઘ
ભગવાનની વાણીથી ભગવાનના સંધમાં ૮૪ હાર શ્રમણુ મન્યા, અને ૩ લાખ શ્રમણીએ ખની. ૩ લાખ ૫૦ હાર શ્રાવક અને ૫ લાખ ૫૪ હાર શ્રાવિકાઓ થઈ.
ઋષભદેવના શ્રમણાને ગુણની દૃષ્ટિએ સાત વિભાગમાં વહેંચી શકાય :
-
(૧) કેવળજ્ઞાની — કેવળજ્ઞાની અથવા પૂર્ણ જ્ઞાનીઓની સખ્યા વીસ હજારની હતી. તે પૂર્ણ જ્ઞાન ધરાવતા હતા અને ધર્માંપદેશ આપતા હતા.

Page #56

ભગવાન ઋષભદેવ : 51
(૨) મન:પયEવજ્ઞાની – એમની સંખ્યા ૧૨૬૫૦ હતી. તેઓ મનના જાણકાર હતા અને સમનસ્ક પ્રાણીઓના માનસિક ભાવના જ્ઞાતા હતા.
(૩) અવધિજ્ઞાની – તેઓની સંખ્યા નવ હજારની હતી. રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શયુક્ત સમસ્તરૂપી પદાર્થો( પુગળા)ના જ્ઞાતા હતા.
(૮) વિક્રિયદ્ધિક – આ પ્રકારના શ્રમણની સંખ્યા વીસ હજાર છસ્સે હતી. આવા યોગસિદ્ધિ મેળવેલા શ્રમણ મોટે ભાગે જપ, તપ અને ધ્યાનમાં લીન રહેતા.
(૫) ચતુદશપૂવી – આવા શ્રમણની સંખ્યા ૪૭૫૦ હતી. તેઓ અક્ષરજ્ઞાનમાં પારંગત હોવાથી બાળકોને શાસ્ત્રાભ્યાસ કરાવતા.
() વાદી – એમની સંખ્યા છે ૧૨૬૫૦. તર્ક અને સિદ્ધાંતોની ચર્ચા કરવામાં પ્રવીણ હતા અને શાસ્ત્રાર્થ કરાવી સહુને આહત ધર્મ તરફ વાળતા.
(૭) સામાન્ય સાધુ – આમાં સામાન્ય શ્રમણ સમાવેશ થાય છે, જેઓ અધ્યયન, તપ, ધ્યાન તેમ જ સેવા-સુશ્રુષા કરતા હતા. શ્રી કષભદેવના પુત્ર અને પુત્રીઓનાં નામ
૧. ભરત, ૨. બાહુબલી, ૩. શંખ, ૪. વિશ્વકર્મા, ૫. વિમલ, ૬. સુલક્ષણ, ૭. અમલ, ૮. ચિત્રાંગ, ૯. ખ્યાતકીર્તિ, ૧૦. વરદત્ત, ૧૧. દત્ત, ૧૨. સાગર, ૧૩. યશોધર, ૧૪. અવર, ૧૫. થવર, ૧૬. કામદેવ. ૧૭. ધ્રુવ, ૧૮. વત્સ, ૧૯. નન્દ, ૨૦. સૂર, ૨૧. સુનન્દ, ૨૨. કુરુ, ૨૩. અંગ, ૨૪. વંગ, ૨૫. કૌસલ, ૨૬. વીર, ૨૭. કલિંગ, ૨૮. માગધ, ૨૯. વિદેહ, ૩૦. સંગમ, ૩૧. દશાણ,

Page #57

_52: જેનદર્શન-શ્રેણી: ૨-૧
૩૨. ગંભીર, ૩૩. વસુવર્મા, ૩૪. સુવર્મા, ૩૫. રાષ્ટ્ર, ૩૬. સુરાષ્ટ્ર, ૩૭. બુદ્ધિકર, ૩૮. વિવિધકર, ૩૯. સુયશ, ૪૦. યશકીતિ, ૪૧. યશશ્કર, ૪ર. કીર્તિકર, ૪૩. સુષેણ, ૪૪. બ્રહ્મણ, ૪૫. વિક્રાન્ત, ૪૬. નરોત્તમ, ૪૭. ચંદ્રસેન, ૪૮. મહસેન, ૪૯. સુસણ, ૫૦. ભાનુ, ૫૧. ક્રાન્ત, પર. પુષ્પયુત, ૫૩. શ્રીધર, ૫૪. દુદ્ધ, ૫૫. સુસુમાર, પ૬. દુર્જય, ૫૯. અજયમાન, પ૮. સુધર્મા, ૫૯. ધર્મસેન, ૬૦. આનંદન, ૬૧. આનંદ, ૬૨. નંદ, ૬૩. અપરાજિત, ૬૪. વિશ્વસેન, ૬૫. હરિષણ, ૬૬. જય, ૬૭. વિજ્ય, ૬૮. વિજયન્ત, ૬૯. પ્રભાકર, ૭૦. અરિદમન, ૭૧. માન, ૭૨.. મહાબાહુ, ૭૩. દીર્ઘબાહુ, ૭૪, મેધ, ઉ૫. સુષ, ક૬. વિશ્વ, ૭૭. વરાહ, ૭૮, વસુ, ૭૯. સેન, ૮૦. કપિલ, ૮૧. શૈલવિચારી, ૮૨. અર્િજય, ૮૩. કુંજરબલ, ૮૪. જયદેવ, ૮૫. નાગદત્ત, ૮૬.. કાશ્યપ, ૮૭. બલ, ૮૮. વીર, ૮૯. શુભમતિ, ૯૦. સુમતિ, ૯૧. પદ્મનાભ, ૯. સિહ, ૯૩. સુજાતિ, ૯૪. સંજય, ૯૫. સુનામ, ૯૬. નરદેવ, ૯૭. ચિત્તહર, ૯૮. સુખર, ૯૯. દઢરથ, ૧૦૦પ્રભજન.
પુત્રી : ૧. બ્રાહ્મી, ૨. સુંદરી,

Page #58
શ્રેણી : 2 પુસ્તક : 1 શ્રી જયભિખનું સાહિત્ય ટ્રસ્ટ પ્રકાશન છે. ઉમ0 0