Book Title: Anekant 1954 04
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527325/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta apraila 1954 sampAdaka-maNDala zrIjugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vA0 choTelAla jaina M. R.A.S. bA0 jaya bhagavAna jaina eDavokeTa paNDita dharmadeva jaitalI paM0 paramAnanda zAstrI anekAnta varSa 12 kiraNa 11 kezariyA jI (udayapura) ka. prasiddha kalApUrNa digambara jaina mandira Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ biSaya-sUcI , cintAmaNi-pArzvanAtha-stavana-[ somasena 326 5 vaibhavako zRGkhalAe~ (kahAnI) 2 mUlAcArako maulikatA aura usake racayitA [ manu 'jJAnArthI' sAhityatna . 343 [paM0 hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI 330 6 dharma aura raassttrnirmaann-| prAcArya tulalI 34 3 mArya aura dravir3a saMskRtika sammelanakA upakrama- 7 baMkApura--- [paM0 ke0 bhujavalIjI zAstrI 353 [bA. jayabhagavAnajI eDavokeTa 331 8 mUlAcAra saMgrahagrantha na hokara prAcArAGgake rUpamemaulika 4 yugaparivartana (kavitA) grantha hai-[paM0 paramAnanda zAstrI 355 [ manu 'jJAnArthI' sAhityaratna . vividha viSaya mahAvIra jayantI Adi samAjase nivedana 'anekAnta' jena samAjakA eka sAhityika aura aitihAsika sacitra mAsika patra hai / usameM aneka khoja pUrNa paThanIya lekha nikalate rahate haiM / pAThakoMko cAhiye ki ve aise upayogI mAsika patrake grAhaka banakara, tathA saMrakSaka yA sahAyaka banakara usako samartha banAeM / hameM kevala do sau ikyAvana tathA eka sau eka rupayA dekara saMrakSaka va sahAyaka zreNI meM nAma likhAne vAle do sau sajjanoMkI AvazyakatA hai| AzA hai samAjake dAnI mahAnubhAva eka sau eka rupayA pradAnakara sahAyakazreNImeM apanA nAma avazya likhAkara sAhitya-sevAmeM hamArA hAtha bNttaayNge| mainejara-'anekAnta' / .. 1 dariyAgaMja, dehalI . vivAhameM dAna amRtasara nivAsI lA0 munnIlAlajI jainane apane suputra ci0 darzanakumArake vivAhopala cayameM 101) ru. dAname diye haiN| -jayakumAra jaina anekAntako sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura banAnA / (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroM ko bnaanaa| (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA / (4) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheMTa-svarUkara athavA phrI bhijavAnA: jaise vidyA-saMsthAoM. lAyaberiyoM, sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvaanoN|| . (1) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM neke liye 25),50) AdikI sahAyatA bhejanA / 25 kI sahAyatAmeM 10 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilaamaa| (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:...noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko mainejara 'anekAnta' -. --'anekAnta' eka varSa taka bheMTasvarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| For Personal & Private Use Only www ainelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 6) ::::::::::::::::::: varSa 12 kiraNa 11 vizva tattva-prakAzaka Zi OM arhama kA | nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vIra sevAmandira, 1 dariyAgaMja, dahalI caitra vIra ni0 saMvat 2480 vi0 saMvat 2011 somasena-viracitam cintAmaNi pArzvanAtha - stavanam vastu tattva-saMdhotarka zrIzAradAssdhAramukhAravindaM sadA'navadyaM natamaulipAdam / cintAmariMga cintitakAmarUpaM pArzvaprabha naumi nirastapApam // 1 // nirAkRtArAtikRtAntasaGgaH sanmaNDalI maNDitasundarAGgam / cintAmaNiM cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam // 2 // zaziprabhA - rItiyazo nivAsaM samAdhisAmrAjyasukhAvabhAsam / cintAmaNiM cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam // 3 // analpakalyANasudhAbdhicandra sabhAvalIsUna - subhAva - kendram / cintAmariMga cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam // 4 // karAlakalpAntanivArakAraM kAruNyapuNyAkara- zAntisAram / cintAmaNiM cintatakAmarUpaM pArzvaprabhuM naumi nirastapApam // 5 // vANIrasollAsakarIrabhUtaM niraJjanA'laMkRtamuktikAntam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam ||6|| krUropasarga parihatu mekaM vAJchAvidhAnaM vigatA'pasaGgam / cintAmaNi cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam // 7 // nirAmayaM nirjitavIramAraM jagaddhitaM kRSNapurAvatAram / cintAmaNiM cintitakAmarUpaM pArzvaprabhu naumi nirastapApam ||8|| aviralakavilakSmIsenaziSyena lakSmI-vibharaNaguNapUtaM somasenena gItam / paThati vigatakAmaH pArzvanAthastavaM yaH sukRtapadanidhAnaM sa prayAti pradhAnam // 6 // For Personal & Private Use Only eka kiraNa kA mUlya II) apraila 1654 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcArakI maulikatA aura usake racayitA ( zrI paM0 hIrAlAla jI siddhAntazAstrI ) 'mUlAcAra' - jaina sAdhunoMke AcAra-vicArakA nirUpaNa karane vAlA eka bahuta hI mahatvapUrNa evaM prAmANika graMtha hai, jise digambara-sampradAyakA zrAcArAMgasUtra mAnA jAtA hai aura pratyeka digambara jaina sAdhu isake anusAra hI apane mUlottara guNoMkA zrAcaraNa karatA hai / mULAcAra ke karttA 'vaTTakerAcArya mAne jAte haiM, para unakI sthiti anirNIta yA saMdigdhasI rahane ke kAraNa kucha vidvAn ise eka saMgraha grantha samajhate haiM aura isI liye mUlAcAra kI maulika gAthAoMko granthAntaroM meM pAye jAne mAtra se ve unheM vahA~se liyA huA bhI kaha dete haiN| zvetAmbara vidvAn prajJAcakSu paM0 sukhalAlajI sammati prakaraNa ke dvitIya saMskaraNakI apanI gujarAtI prastAvanA meM likhate : * digambarAcArya vaTTakerakI mAnI jAne vAlI kRti 'mulAcAra' graMthakA bArIka abhyAsa karaneke bAda hameM khAtarI ho gaI hai ki vaha koI maulika grantha nahIM hai, parantu eka saMgraha hai / vaTTarane sammatikI cAra gAtha eN ( 2,403) mUlAcAra ke samayasArAdhikAra 10 80-60 ) meM lI haiM, isase apana itanA kaha sakate haiM ki yaha graMtha siddhasena ke bAda saMkalita huA hai / " isI prakAra kucha digambara vidvAn bhI granthakartAdikI sthiti spaSTa na hone se ise saMgraha prantha mAnate zrA rahe haiM, jinameM paM0 paramAnandajI zAstrIkA nAma ullekhanIya hai / jinhoMne anekAnta varSa 2 kiraNa 5 meM 'mUlAcAra saMgraha grantha hai' isa zIrSakase eka lekha bhI pragaTa kiyA hai aura usake anta meM lekhakA upasaMhAra karate hue likhA hai: "isa saba tulanA aura grantha ke prakaraNoM athavA adhikAroMkI ukta sthiti parase mujhe to yahI mAlUma hotA hai ki mUlAcAra eka saMgraha grantha hai aura usakA yaha saMbhahatva athavA saMkalana adhika prAcIna nahIM hai, kyoMki TIkAkAra vasunandIse pUrva ke prAcIna sAhitya meM usakA koI ullekha abhI taka dekhane tathA sunanemeM nahIM AyA / " upari-likhita donoM uddhAraNoMse yaha spaSTa hai ki ye vidvAn ise saMkalita aura arvAcIna graMtha mAnate haiM / paM0 paramAnandajIne 'mUlAcAra' ko adhika prAcIna na mAnane meM yukti yaha dI hai ki TIkAkAra vasunandose pUrva ke prAcIna sAhitya meM usakA koI ullekha abhI taka dekhane va sunane meM nahIM zrAyA / yaha lekha Apane 8-1-38 meM likhA thA isalie bahuta saMbhava hai ki taba taka Apake dekhe hue granthoMmeM isakA koI ullekha thApako prApta na huA ho / para san 1938 ke bAda jo di0 sampradAya ke SaTkhaMDAgama, tiloya paNNattI Adi prAcIna grantha prakAzameM Ae haiM, una taka meM isa mUlAcArake ullekha milate haiN| pAThakoMkI AnakArI ke lie yahA~ ukta donoM granthoMkA eka-eka ullekha diyA jAtA hai : ( 1 ) SaTkhaNDAgama bhAga 4 ke pRSTha 316 para dhavalA TIkAkAra prAcArya vIrasena apane matakI puSTi karate hue likhate haiM : 'taha AyA raMge vi uttaMpaMcatthikAyA ya chajjIvaNikAya kAladavtramaNNe ya / Agejme bhAve ANAvicaraNa viciNAdi ||' jAtI yaha gAthA mUlAcAra (1,202) meM jyoMkI tyoM pAI / isa ullekhase kevala mULAcArakI prAcInatAkA hI patA nahIM calatA, balki vIrasenAcArya ke samaya meM vaha 'AcArAMga ' nAma se prasiddha thA, isakA bhI patA calatA hai / zrA0 vIrasenakI dhavalA TIkA zaka saM0 738 meM bana kara huI hai| (2) dUsarA ullekha ghabalATIkAse bhI prAcIna grantha tiloyapattI meM milatA hai, jo ki yativRSabhakI banAI huI hai aura jinake samayako vidvAnoMne pA~cavIM zatAbdI mAnA hai / tiloyapaNNattIke AThave adhikArakI nimna do gAthA : meM deviyoMkI zrAyuke viSayameM matabheda dikhAte hue yativRSabhAcArya likhate haiM :palidovamANi paMca ya sattArasa paMcavIsa paNatIsaM / causu jugalesu zrAU yAdavvA iMdadevINaM // 531 // raNadugapariyaM taM vaDr3hate paMcapallAI / mUlAre iriyA evaM NiuNaM NirUrveti // 532 // arthAt - cAra yugaloM meM indra-deviyoMkI Ayu kramase pAMca, sattaraha, paccIsa aura paiMtIsa patyapramANa jAnanA cAhie // 131 // isake Age AraNayugala taka pAMca-pAMca For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] mUlAcAra kI maulikatA aura usake racayitA [331 palyakI vRddhi hotI hai| aisA mUlAcArameM AcArya spaSTa. jo prazna aura uttara rUpase do gAthAeM pAI jAtI haiM, ve tAse nirUpaNa karate haiM // 132 // bhI zvetA0 prAcArAMgameM upalabdha nahIM haiM, jaba ki ve donoM yativRSabhane yahAM mUlAcArake jisa matabhedakA ullekha gAthAeM mUlAcArake samayasArAdhikArameM pAI jAtI haiM kiyA hai. vaha vartamAna malAcArake bArahaveM paryAptyadhikArakI aura isa prakAra haiM:80vIM gAthAmeM ukta rUpase hI isa prakAra pAyA jAtA hai:- kadhaM care kadhaM ciTTha kadhamAse kadhaM saye ? paNayaM dasa sattadhiyaM paNavIsaM tIsameva paMcadhiyaM / kadhaM bhujeja bhAsija kadhaM pAvaM Na bajjhadi // 121 cattAlaM paNadAlaM paNNAo pennpnnnnaao||8|| jada care jadaM ciTTha jadamAse jadaM saye / arthAt-deviyoMkI Ayu saudharma-IzAna kalpameM pAMca jadaM bhujeja bhAseja evaM pAvaM Na bajjhai // 122 // palya, sana kumAra mAhendrakalpameM sattaraha palya, brahma brahmottara dhavalA TIkAke upayukta ullekhase tathA hama donoM kalpameM paccIsa pakSya, lAntava-kApiSTha-karUpameM paiMtIsa palya, gAthAoMkI upalabdhise vartamAna mUlAcAra hI AcArAMga zukra-mahAzukrameM cAlIsa palya, shtaar-shsraarklpmeN| paiMtAlIsa palya, zrAnata-prANata kalpameM pacAsa pasya aura / sUtra hai, yaha bAta bhale prakAra siddha hotI hai| aba dekhanA yaha hai ki svayaM mUlAcArakI sthiti kyA bhAraNa-acyuta kalpameM pacavana palya hai|| hai aura vaha vartamAna meM jisa rUpa meM pAyA jAtA hai usakA yativRSabhAcAryake isa ullekhase mUlAcArakI kevala vaha maulika rUpa hai yA saMgRhIta rUpa? prAcInatA hI nahIM, kiMtu pramANikatA bhI siddha hotI hai| mUlAcArakI TIkA prArambha karate hue prA. vasunandIne yahA~ eka bAta aura bhI jAnane yogya hai aura vaha yaha jo utthAnikA dI hai, usase ukta prazna para paryApta prakAza ki mUlAcAra-kArane deviyoMkI mAyuse sambandha rakhane vAle par3atA hai ataH use yahAM udadhRta kiyA jAtA hai| vaha jahAM kevala do hI matoMkA ullekha kiyA hai, vahAM tiloya usthAnikA isa prakAra hai:paNNattIkArane deviyoMkI Ayu-sambandhI cAra mata-bhedoMkA ullekha kiyA hai| unameM prathama matabheda to bAraha svargoMkI zrutaskandhAdhArabhUtamaSTAdazapadasahasraparimANaM, mUlamAnyatA vAloMkA hai| tIsarA matabheda 'lokAyanI' (saMbhavataH guNapratyAkhyAna-saMstara-stavArAdhanA-samayAcAra-paMcAcAra piMDazuddhi-SaDAvazyaka-dvAdazAnuprekSA'nagArabhAvanAlokavibhAga) granthakA hai| dUsarA aura cauthA mata mUlAcAra kA hai| isase eka khAsa niSkarSa yaha bhI phalita hotA hai samayasAra-zIlaguNaprastAra-paryAptyadhikAra-nibaddhamahArtha gabhIraM, lakSaNasiddhapadavAkyavarNopacitaM, ghAtikarmakSayoki mUlAcAra-kArake sammukha jaba do hI mata-bheda the. taba tpannakevalajJAnaprabuddhAzeSaguNaparyAyakhacitaSaDdravyanavapatiloyapaNNattI-kArake sammukha cAra matabheda the-arthAt dArthajinavaropadiSTaM, dvAdazavidhatapo'nuSThAnotpannAnekatiloyapaNNattIke racanA-kAlase mUlAcArakA racanA-kAja itanA prAcIna hai ki mUlAcArakI racanA hone ke pazcAt prakAraddhisamanvitagaNadhara devaracitaM mUlaguNottaraguNasvaaura tiloyapaNNattIkI racanA honeke pUrva taka antarAla- rUpAvakalpApAyasAdhanasahAyaphalAnarUpaNapra rUpavikalpopAyasAdhanasahAyaphalanirUpaNapravaNamAcArAMgavartI kAla meM anya aura bhI do mata-bheda deviyoM kI prAyuke mAcAryapAramparyapravartamAnamalpabalamedhAyu-ziSyanimittaM viSayameM uTha khar3e hue the aura tiloyapaeNattIkArane una dvAdazAdhikArairupasaMhatukAmaH svasya zrotRNAM ca prArabdhasabakA saMgraha karanA prAvazyaka samajhA / kAryapratyUhanirAkaraNakSamaM zubhapariNAmaM vidadhacchIvaTTa- ina do ullekhoMse mUlAcArakI prAcInatA aura mauli- kerAcAryaH prathamataraM tAvanmUlaguNAdhikArapratipAdanArtha katA asaMdigdha ho jAtA hai| maMgalapUrvikAM pratijJAM vidhatte- yahAM eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya yaha hai ki arthAt jo zrutaskandha-dvAdazAGgarUpa zrutavRtakA AdhAradhavalA TIkAmeM jo gAthA bhAcArAMgake nAmase uddhata hai, bhUta hai, aTThAraha hajAra pada-parimANa hai, mUlaguNa vaha zveta. pAcArAMgameM nahIM pAI jaatii| isake atirikta prAdi bAraha adhikAroMse nibaddha evaM mahAn artha-gAmbhIryarAjavAtika mAdimeM bhAcArAMgake svarUpakA varNana karate hue se yukta hai, lakSaNa-siddha varNa, pada aura vAkyoMse sama For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] nvita hai. ghAtikarmakSaya se utpanna kevalajJAnake dvArA jinhoMne SaT drabyoM aura nava padArthoMke samasta guNa aura paryAyoMko jAna liyA hai, aise jinendradeva se upadiSTa hai, bAraha prakArake tapoMke anuSThAnase jinake aneka prakArakI RddhiyAM utpanna huI haiM, aise gaNadharadevase jo racita hai, aura jo sAdhunoMke mUlaguNoM aura uttaraguNoMke svarUpa, bheda upAya, sAdhana, sahAya aura phalakA nirUpaNa karane vAlA hai, aise AcArya - paramparAse prAye hue AcArAGgako pa bala buddhi aura Ayu vAle ziSyoMke lie dvAdaza adhikAroMse upasaMhAra karane ke icchuka zrIvaTTakerAcArya apane aura zrotAjanoMke prArabdha kArya meM Ane vAle vighnoMke nirAkaraNameM samarthaM aise zubha pariNAmako dhAraNa karate hue sarva prathama mUlaguNAdhikArake pratipAdana karaneke lie maMgala-pUrvaka pratijJA karate haiM :--- anekAnta isa utthAnikAke dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jinendra - upadiSTa evaM gaNadhara - racita, dvAdazAMga vANIkA prAya jo AcArAMga sUtra hai vaha mahAn gambhIra aura ati vizAla hai, use alpa bala-buddhi vAle ziSyoMke lie granthakAra unhIM bAraha adhikAroM meM upasaMhAra kara rahe haiM, jinheM ki gaNadharadevane racA thA / isa ullekhale prastuta granthakI maulikatA evaM prAmANikatA svataH siddha hai / yaha ullekha ThIka usI prakArakA hai, jaisA ki kasAyapAhuDake lie vIrasenAcAryane kiyA hai| yathA ' tado aMgapuDavANagadeso ceva zrAhariyaparaMparAe zrAgaMtUNa guNaharAiriyaM saMpattI puNo teNa guNaharabhaDAraeNa NANapatrAdapaMcamapubva-dasamavatthu tadiyaka sAyapAhuDamaharaNavapAraeNa gaMthavocchedabhaeNa pavayaNavacchahalapara vasIkaya hiyapuNa evaM pejjadosapAhuDaM solasapadasahassapamANaM hotaM asIdisadamettagAhAhi upasaMhAridaM / " arthAt - ukta aMga-pUrvokA eka deza hI zrAcArya paramparAse Akara guNadharAcAryaka prApta huA / punaH jJAnapravAda nAmaka pAMcaveM pUrvakI dazavIM vastuke tIsare kasAya pAhurUpa mahArNava ke pArako prApta una guNadhara bhaTTAraka ne jinakA ki hRdaya pravacanake vAsalyase paripUrNa thA, solaha hajAra padapUmANa isa pejjadosapAhuDakA grantha-vicchedake bhayase kevala eka assI gAthAoMke dvArA upasaMhAra kiyA / isa vivecanase na kevala mUlAcArako maulikatA aura [ kiraNa 11 prAmANikatA kA hI bodha hotA hai, apitu usake karttA baTTakerAcArya ke agAdha zrutapAMDityakA bhI patA calatA hai| ukta ullekha ke AdhAra para kamase kama itanA to nirvivAda mAnanA hI par3egA ki unheM zrAcArya - paramparAle AcArAMgakA pUrNa jJAna thA, ve usake pratyeka adhikArase bhalI bhAMti paricita the aura isIlie unhone unhIM bAraha adhikAroM meM aTThAraha hajAra padapramANa usa vistRta zrAcAraMgasUtrakA upasaMhAra kiyA hai| ThIka vaise hI, jaise ki solaha hajAra padapramANa pejjadosapAhuDakA guNadharAcAryane mAtra eka sau assI gAthAoM meM upasaMhAra kiyA hai / 1 mUlAcAra eka maulika grantha hai, saMgraha grantha nahIM, isakA parijJAna pratyeka adhikArake zrAdya maMgalAcaraNa aura antima upasaMhAra-vacanoMse bhI hotA aura jo pAThaka ke hRdaya meM apanI maulikatAkI mudrAko sahaja meM hI aMkita karatA hai / yahA~ yaha kahA jA sakatA hai ki jaba yaha maulika grantha hai, to phira isake bhItara anya graMthoMkI gAthAe~ kyoM upalabdha hotI haiM ? isa prazna ke uttara meM do bAteM kahIM jA sakatI haiN| eka to yaha ki jina gAthAoMko anya granthoMkI kahA jAtA hai, bahuta sambhava hai ki ve inhIMke dvArA racita anya granthoMkI hoM ? aura dUsare yaha farai gAthAe~ zrAcArya - paramparAse calI A rahI thIM, unheM mUlAcArakArane apane grantha meM yathAsthAna nibaddha kara diyA / apane isa nibaddhIkaraNakA ve prastuta granthameM yathAsthAna saMsUcana bhI kara rahe haiN| udAharaNa ke taura para yahA~ aise kucha ullekha diye jAte haiM: (1) vacchaM sAmAcAraM samAsado ANupuvvIe ( 4, 1) (2) vocchAmi samayasAraM suNa saMkhevaM jahAvuttaM (8, 1 ) (3) pajjatI-saMgI vocchAmi jahAgupuvvIe (12,1) tIsare uddharaNa meM AyA huA 'pajjattI saMgahaNI' pada. uparyukta zaMkAkA bhalI bhAMti samAdhAna kara rahA hai / cAya kauna haiM ? mUlAcAra ke karttAke rUpameM jinakA nAma liyA jAtA hai, ve vaTTakerAcArya kauna haiM, isa praznakA abhI taka nirNaya nahIM ho sakA hai ? vibhinna vidvAnoMne isake lie vibhina zrAcAryoMkI kalpanAe~ kI haiM. parantu isa nAmake prAcArya - kA kisI zilAlekhAdi meM koI ullekhAdi na honese 'vaTTakerAiriya' abhI taka vicAraNIya hI bane hue haiM / For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] mUlAcAra kI maulikatA aura usake racayitA [333 purAtana-jaibhavAkya-sUcI ko prastAvanAke 18 veM pRSTha para dhyAyane mujhe batalAyA hai ki kanadImeM 'veTTa' choTI pahAdIko bhAcArya zrI jugalakizorajI mukhtArane likhA hai:- aura 'kerI' galI yA mohalleko kahate haiN| belagAva aura "xxx isa ( vaTTakerAiriya ) nAmake kisI bhI dhAravAr3a jile meM isa nAmake gAMva aba bhI maujUda haiN| prAcAryakA ullekha anyatra gurvAvaliyoM, paTTAvaliyoM zilA- Age Apa likhate haiM-"paM0 subbayyA zAstrIse lekhoM tathA grantha prazastiyoM zrAdimeM kahIM bhI dekhane meM nahIM mAlUma humA ki zravaNabelagolakA bhI eka muhallA veTTageri pAtA aura isalie aitihAsika vidvAnoM evaM risarcakA- nAmase prasiddha hai| kArikalake hiriyaMgaDi bastike padmAvatI laroMke sAmane yaha prazna barAbara khar3A hanA hai ki ye vaTTa- devIke mandirake eka stambha para zaka saM0 1367 kA eka kerAdi nAmake kaunase prAcArya haiM aura kaba hue haiM ?" zilAlekha hai jo kanaDI bhASAmeM hai / isa lekhameM 'beTTakeri' zrI mukhtAra sA0 ne 'vaTTakerAcArya ke sandhi-viccheda- gAMvakA nAma do bAra pAyA hai aura vaha kArikalake pAsa dvArA artha-saMgati biThAnekA prayAma bhI ukta prastAvanAmeM hI kahIM honA cAhie / so hamArA anumAna hai ki mUlA. kiyA hai| ve 'vaTTarAiriya' kA vaTTaka harAmAriyA cArake kartA 'vaTTakeri' bhI ukta nAmake gAMvoMmeMse hI kisI aisA sandhi-viccheda karate hue likhate haiM: gAMvake rahane vAle hoNge|" "vaTTaka' kA artha vartaka-pravartaka hai. 'harA' girAvANI- mAjAka isa lakhama su sarasvatIko kahate haiM, jisakI vANI sarasvatI pravartikA meM mukhtAra sAhaba apanI usI prastAvanAmeM likhate haiM:ho / janatAko sadAcAra evaM sammAna meM lagAne vAlI ho- "veTTageri yA beTTakerI nAmake kucha grAma tathA sthAna pAye use vaTTakera' samajhanA cAhie / dUsare, vaTTako-pravartakoMmeM jAte haiM. mUlAcArake kartA unhIM meM se kisI veTTageri yA jo iri = giri pradhAna-pratiSThita ho, athavA Iri=samartha- beTTakerI prAmake hI rahane vAle hoMge aura usa parase kauNDazaktizAlI ho, use 'vaTTakeri' jAnanA caahie| tIsare kuNDAdikI taraha 'beTTakerI' kahalAne lage hoMge, vaha kucha 'vaTTa' nAma vartana-AcaraNakA hai aura 'Iraka' preraka tathA saMgata nahIM mAlUma hotA-beTTa aura vaTTa zabdoMke rUpameM hI pravartakako kahate haiM, sadAcArameM jo pravRtti karAne vAlA ho. nahIM, kintu bhASA tathA arthameM bhI bahuta antara hai| 'beTTa' usakA nAma 'vaharaka' hai / athavA 'vaTTa' nAma mArgakA hai. zabda premIjIke lekhAnusAra choTI pahAdIkA vAcaka kanakI sanmArgakA jo pravartaka, upadezaka evaM netA ho use bhI bhASAkA zabda hai aura 'geri' usa bhASAmeM galI-mohallevaharaka kahate haiN| aura isalie arthakI dRTise ye vaTTake- ko kahate haiN| jabaki 'vaTTa' aura vaTTaka' jaise zabda prAkRta rAdi pada kundakundake lie bahuta hI upayukta tathA saMgata bhASAke upayukta athake vAcaka zabda haiM aura pranthakI mAlUma hote haiN| Azcarya nahIM, jo pravartakasva-guNakI bhASAke anukUla par3ate haiN| granyabharameM tathA usakI TIkAmeM viziSTatAke kAraNa hI kundakundake lie 'vaTTakerakAcAya 'beTTageri' yA 'beTTakerI' rUpakA eka jagaha bhI prayoga nahIM (pravartakAcArya) jaise padakA prayoga kiyA gayA ho|" pAyA jAtA aura na isa granthake kartRtvarUpameM anyatra hI zrI. nAthUrAmajI premIkA 'mUlAcArake kartA vaTTakeri' usakA prayoga dekhane meM AtA hai, jisase ukta kalpanAko zIrSaka lekha jaina siddhAnta-bhAskarake bhAga 12 kI kiraNa kucha avasara miltaa|" 1 meM prakAzita huA hai, usameM ve likhate haiM: / purAtana jainavAkyasUcI prastA0 pR. 11) upayukta donoM vidvAnoMke kathanoMkA samIkSaNa karate xxx vaTTakeri' nAma bhI gA~vakA bodhaka honA hue mujhe mukhtAra sAhabakA artha vAstavika nAmakI bhora cAhie aura mUlAcArake kartA behagerI yA be kerI prAmake adhika saMketa karatA huA jAna par3atA hai| yadi 'vaha kerA hI rahane vAle hoMge aura jisa taraha koNDakuNDake rahane iriya' kA sandhi-viccheda 'vaTTaka+ erA+pAiriya' karake vAle prAcArya kauNDakauNDAcArya, tathA tumbulura grAmake aura saMskRta-prAkRtake 'ha-jayoH ra-jayorabhedaH' niyamako hane vAle tambularAcArya kahalAye, usI taraha ye vaTTakerA dhyAna meM rakhakara isakA artha kiyA jAya, to sahajameM hI cArya kahalAne lge| 'vartaka+elA+prAcArya = vartakailAcArya nAma pragaTa ho isI lekhameM bhApa likhate haiM ki 'DA. e. ena. upA- jAtA hai| prAcArya kundakundakA eka nAma 'enAcArya' bhI For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334] anekAnta [kiraNa 11 prasiddha hai| vartaka yA pravartaka yaha unakI upAdhi yA pada yahI kAraNa hai ki ve ziSyoM-sAmAnya sAdhujanoMke lie rahA hai, jisakA artha hotA hai-vartana, pravartana, yA pAca- hidAyata dete hue kahate haiM ki sAdhuko usa gurukula meM rayA karAnevAlA / mere isa kathanakI puSTi isI mUlAcArake nahIM rahanA cAhie, jahA~ para ki ukta pAMca prAdhAra na hoN| samAcArAdhikArase bhI hotI hai. jisameM sAdhuko kahA~ para dUsare ullekhase bhI isI bAtakI puSTi hotI hai. jisameM nahIM rahanA cAhie. isa bAtako batalAte hue mUlAcAra- ki saMgha ke aAdhArabhUta ukta pAMcoMke kRtikarma karanekA kAra kahate hai vidhAna kiyA gayA hai| tattha Na kappar3a vAso jattha ime Natthi paMca aadhaaraa| samAcArAdhikArakI gAthA naM. 156 ke 'saMghavavano' padakA prA. vasunandikRta artha 'saMghapravartakazcaryAdibhirupakAraka:' bhAiriya-uvajhAyA pavatta therA gaNadharA ya // 155 dekhanese aura svayaM prAcArAMga zAstrake racayitA honese arthAta-sAdhuko usa gurukula meM nahIM rahanA cAhae, yaha bAta sahajameM hI hRdaya para aMkita hotI hai ki elAjahAM para ki prAcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura cArya kisI bahuta bar3e sAdhu saMghake pravartaka pada para AsIna gaNadhara, ye pA~ca prAdhAra na hoN| the aura isI kAraNa pazcAdvartI prAcAryoMne unheM isI nAmaprA. vasunandI 'pavatta' padakI vyAkhyA karate hue se smaraNa kiyA / vartaka elAcAryakA hI prAkRtarUpa likhate haiM:-'saMghaM pravartayatIti pravartakaH' arthAt jo saMgha 'baTTakerAiriya' hai / aisA jJAta hotA hai ki mUlAcArakI jo kA uttama dizAmeM pravartana kare, vaha pravartaka kahalAtA hai| mUlatiyA~ prA. vasunamdIke sAmane rahI haiM unake anta svayaM mUlAcAra-kAra upayukta pAMcoM AdhAroMkA artha meM 'vaTTakerAiriya viraiya' jaisA pATha rahA hogA aura usameM isase bhAgekI gAthAmeM isa prakAra sUcita karate haiM: ke antima pada 'pAiriya' kA saMskRtarUpa prAcArya karake sissANuggahakusalo dhammuvadeso ya saMghabayo / prAraMbhake 'vaTTakera' ko unhoMne kisI prAcArya vizeSakA nAma samajhakara aura usake saMskRtarUpa para dhyAna na dekara apanI arthAt-jo ziSyoMke anugrahameM kuzala ho, use TIkAke prAdi va bhamtameM usake racayitAkA 'vaTTakerAcArya prAcArya kahate haiM jo dharmakA upadeza de, vaha upAdhyAya nAma se ullekha kara diyaa| kahalAtA hai| jo saMghakA pravartaka ho. caryA zrAdike dvArA vartaka-elAcArya yA kundakunda , upakAraka ho use pravartaka kahate haiM. jo sAdhu-maryAdAkA ukta vivecanase yaha to spaSTa ho gayA ki mUlAcArake padeza de, vaha sthavira hai aura jo sarva prakArase gaNakI kartA pravartaka elAcArya haiN| para isa nAmake aneka prAcArya rakSA kare use gaNadhara kahate haiN| ho gaye haiM, ata. mUlAcArake kartA kaunase elAcArya hai ? .. mUlAcAra kArane isase prAgeke SaDAvazyaka adhikArameM yaha sahaja meM hI prazna upasthita hotA hai / aitihAsika sAmAyika karaneke pUrva kisa-kisakA kRtikarma karanA vidvAnoMne tIna elAcAryokI khoja kI hai| prathama kundakunda, vAhie, isa praznakA uttara dete hue kahA hai : jo mUlasaMghake pravartaka mAne jAte haiN| dUsare ve, jo dhavalA Airiya-uvajhAyANaM pavattaya tther-gnndhraadiinnN| TIkAkAra vIrasenAcAryake guru the aura tIsare 'jvAlinImata' e||14|| nAmaka granthake zrAdya prnnetaa| jaisA ki lekhake prArambhameM arthAt karmoMkI nirjarAke lie zrAcArya, upAdhyAya, batAyA gayA hai, dhavalA TIkA mUlAcArake prAcArAMgake pravartaka sthavira aura gaNadharAdikA kRtikarma karanA caahie| rUpase aura tiloyapaNNattImeM mUlAcArake rUpase ullekha mUlAcArake ina donoM uddharaNoMse jahAM 'pravartaka' pada hone ke kAraNa mUlAcArake kartA antima donoM elAcArya kI vizeSatA prakaTa hotI hai, vahAM usase isa bAta para bhI nahIM ho sakate haiM, ataH pArizeSanyAyase kundakunda hI prakAza par3atA hai ki mUlAcAra-racayitAke samaya taka bhaneka elAcAryake rUpase siddha hote haiN| sAdhu-saMgha vizAla parimANa meM vidyamAna the aura unake mUlAcArakI kitanI hI prAcIna hastalikhita pratiyoMbhItara ukta pA~coM padoMke dhAraka muni-puMgava bhI hote the| meM bhI granthakartAkA nAma kundakundAcArya pAyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] Aye aura dravir3a saMskRti ke sammelana kA upakrama [335 mANikacandra granthamAlAse prakAzita mUlAcArake antameM jo hotI hai ki paM0 paramAnandajIko aba apane usa pUrva kathanapuSpikA pAI jAtI hai usameM bhI mUlAcArako kudakudAcArya kA Agraha nahIM hai, ve kucha pahalese hI mUlAcArako eka praNIta likhA hai| vaha puSpikA isa prakAra hai:- ati prAcIna maulika grantha samajhane lage haiN| 'iti mUlAcAravivRtau dvAdazo'dhyAyaH / kundakundAcArya- pA~cave zratakevalI zrA. bhadrabAhu ke samayameM hone vAle prnniitmuulaacaaraakhyvivRttiH| kRtiriyaM vasunandinaH zrIzrama- durbhikSase jo saMghabheda ho gayA aura idhara rahane vAle Nasya / ' isase bhI ukta kathanakI puSTi hotI hai| sAdhuoMke prAcAra-vicArameM jo zithilatA AI, zrA0 kundakundake samayasAra, pra.canasArAdi granthoMke use dekhakara hI mAnoM prA0 kundakundane sAdhuoMke sAtha mUlAcArakA kitanA sAdRzya hai, yaha pRthak lekha dvArA prAcAra-pratipAdaka mUla prAcArAMgakA uddhAra kara prastuta pragaTa kiyA jAyagA / yahA~ para isa samaya itanA hI kahanA granthakI racanA kI, isI kAraNase isa granthakA hai ki mUlAcArako sAmane rakhakara kundakundake anya granthoMkA nAma mUlAcAra par3A aura tadanusAra sAdhu-saMghakA pravartana gaharA abhyAsa karane vAle pAThakoMse yaha avidita nahIM karAnese unake saMghakA nAma bhI malasaMgha pracalita huzrA, ye rahegA ki mUlAcArake kartA prA. kundakunda hI haiN| aisI donoM hI bAteM 'vaTTakerAiriya' nAmake bhItara chipI huI haiM hAlata meM prajJAcatu paM0 sukhalAlajIkA yA paM0 paramAnaMdajI aura isa prakAra hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki malAzAstrIkA kathana kitanA sAra-garbhita hai, yaha sahaja hI jAnA cAra ati prAcIna maulika grantha hai aura usake racayitA jA sakatA hai| yahA~ para mujhe yaha prakaTa karate hue prasannatA enAcArya nAma se prakhyAta zrA0 kundakunda hI haiN| Arya aura dravir3a saMskRtike sammelanakA upakrama (bAbU jayabhagavAnajI eDavokeTa) dravir3a saMskRtikI rUpa rekhA eziyAyI purAtattva va sindha aura paMjAbake mohanajodar3oM . bhAratako hindU saMskRti do mukhya saMskRtiyoMke samme- tathA har3appA nagaroMkI khudAIse prApta vastuoMse yaha bAta to lanase banI hai, inameMse eka vaidika mAryoM ko prAdhidaivika sarva sammata hI hai ki vaidika prAryagaNa na saMskRti aura dUsarI drAvir3a logoMkI AdhyAtmika sNskRti| madhya eziyAke dezoM se hote hue tretAyugakI prAdimeM parantu vAstavameM yadi dekhA jAya to hiMdU saMskRtikA adhi- lagabhaga 3000 I. pUrvameM ilAvarta aura uttarapacchimake * * kAMza bhAga bArahase caudaha pAne taka saba anArya hai / bhAra- dvArase paMjAba meM pAye the| usa samaya pahalese hI drAvika tIyAkA khAna-pAna (cAvala, bhAta, dAla, satta.. , loga gAndhArase videha taka; aura paMcAlase dakSiNake mayadeza ghI, guDa, zakkara Adi) veSabhUSA (dhotI, cAdara, pagar3I) taka aneka jAtiyoM meM baTe hue aneka janapadoMmeM base hue the, rahana-sahana, (grAma, nagara. durga, pattana) AcAra vyavahAra aura sabhyatAmeM kAphI bar3he car3he the| ye durga grAma, pura aura (ahiMsAtmaka-sabhIke adhikAroM aura subhItAmoMkA nagara banAkara eka suvyavasthita rASTrakA jIvana vyatIta . Adara karanA), jIvana Adarza-(muktikI khoja), zrArA- karate the| ye vAstukalAmeM bar3e pravINa the| ye bhUmi khodadhyadeva (syAgI, tapasvI siddha puruSa ) dharma mArga-(dayA, kara bar3e sundara kUpa, tAlAba, bAvar3I, bhavana aura prAsAda dAna, damana, vrata, upavAsa) pUjA-bhakti tIrtha gamana bhAdi banAnA jAnate the2 / inake nagara aura durga IMTa, patthara aura sabhI bAteM dravida saMskRti ke sAMce meM DhalI haiN| cUne ke bane hue the| inake kitane hI durga lohA, sonA bhAratIya va vaidika sAhityake anuzojanase tathA laghu DA. sunItikumAracaTarjIkA lekha 'kRSNa pAyana 1. (a) bhanekAnta varSa kiraNa 4-5-lekhaka dvArA vyAsa aura kRSNa vAsudeva / ' likhita 'bhAratakI ahiMsA saMskRti' zIrSaka lekh| 2.(zra)"rajjuriva hi sarpAHkRpA iva hi sarpANAmAyatanAni (bhA) baMgAla rAyala eziyATika sosAiTIkI patrikA masti vai manuSyANAM ca sarpANAM ca vibhraatRmym"| bhAga saMkhyA 1 varSa I0 1650 meM prakAzita zata. brA04-4.5-3 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] aura cA~dIse yukta the| kRSi pazu pAlana, vANijya vyA pAra aura zilpakalA inake mukhya vyavasAya the / ye jahAja calAne kI kalA meM dakSa the / ye jahAjoM dvArA samudrI mArga se laghu eziyA tathA uttara pUrvIya aphrIkA ke dUravartI dezoMke sAtha vyApAra karate the1 | anekAnta inhoMne apane ucca naitika jIvanase ukta dezoMke logoM ko kAphI prabhAvita kiyA thA aura unheM apane bahuta dhArmika zrAkhyAna batalAye the / unameM apanI zrAdhyAtmika saMskRtikA prasAra bhI kiyA thaa| ukta dezoM meM janmane vAle sabhI sumerI aura zrAsurI sabhyatAoM meM jo sRSTi-pralaya aura sRSTi pUrva vyavasthA sambandhI mRtyu tama apavAda puruSa dhAramA asura-dhAraya prajApati- hiraNyagarbhavAda. visRSTiithza, tapanAdike bhrANyAna (Mythes) pracalita hai, ve ina dasyulogoMkI hI dena haiN| ve inake mRtyu va zrajJAnatama zrAcchAdita saMsArasAgara vAda, saMsAra-vicchedaka AdipuruSa janmavAda, jJAnAtmaka sRSTivAda, tyAga tapasyA dhyAna vilInatA dvArA saMsArakA pralayavAda anya adhyAtmika AkhyAnoMke hI Adhidaivika rUpAntara haiM; ye zrAkhyAna laghu eziyA se calakara AnevAle Arya unake vaidika sAhitya meM vo kAphI bhare hue haiM; parantu madhyasAgara ke nikaTavartI dezoM meM pIche se yahUdI, IsAI, isalAma Adi jitane bhI dharmoMkA vikAsa huA hai, una sabhImeM apane apane granthoMmeM ukta kyAnoMkA atirUpase bakhAna kiyA hai| cU~ki ye sabhI AkhyAna AdhyAtmika hai aura AdhyAtmika vyAkhyAhI ve sArthaka Thaharate haiM ! isaliye AdhyAtmika paramparAse vilaga ho jAne ke kAraNa jaba inakA artha anya ukta deza vAloMne Adhidaivika rIti karanA cAhA to ve sabhI vicArakoMke liye jaTila samasyA bana gaye aura Aja bhI the Izvara vAdI vicArakoMke liye eka gahana samasyA haiN| 1 ye dravir3a khoga sarpa cinhakA ToTakA (Totem ) adhika prayoga meM lAneke kAraNa nAga, zrahi, sarpa Adi nAmoMse vikhyAta the| vANijya vyApAra meM kuzala honeke kAraNa pAya (vaNika) kahalAte the / zyAmavarNa honeke ye (1) [a] vizeSa vanake liye dekheM anekAnta varSa 11 kiraNa 2 meM prakAzita lekhakakA "mohanajodar3o kAkhIna aura Adhunika jaina saMskRti" zIrSaka lekha [ kirA 11 kAraNa ye kRSNa bhI kahalAte the2 / apanI bauddhika pratibhA aura ucca AcAra-vicArake kAraNa ye apaneko dAsa va dasyu (camakadAra) nAmoMse pukArate the| vratadhArI va saMyamI hone tathA vRtrake upAsaka honeke kAraNa ye vrAtya bhI kahalAte the, ye pratyeka vidyAoM ke jAnakAra honese drAvir3a nAmase prasiddha the, saMskRta vidyAdhara zabda 'drAvida' zabdakA hI saMskRta rUpAntara hai- dvAdhirAvid vidyAdhara isI liye pichale paurANika va jainasAhitya meM kathA, rAmAyaNa, mahAbhArata Adi granthoMmeM inheM vizeSatayA vindhyAca pradezI tathA dakSiNA banA logoMkA "vidyAdhara zabdase hI nirdeza kiyA gayA hai / ye bar3e baliSTha, dharmaniSTha, dayAlu aura ahiMsAdharmako mAnanevAle the| ye apane iSTadevako vRtra (arthAt saba orase ghera kara rahane vAlA arthAt sarvajJa) arhan (sarvabhAdaraNIya) parameSThI (parama siddhike mAlika jina (saMsArake vijetA mRtyunjaya ) ziva (AnandapUrNa) Izvara (mahimApUrNa) nAma se pukArate the| ye zrAtma-zuddhi ke liye ahiMsA saMyama tapa mAgake anuyAyI the| ye kezI (jaTAdhArI) ( zizana- deva ) ( nagnasAdhuoM) ke upAsaka the / ye nadiyoM aura parvatoMko ina yogiyoMko tapobhUmi honeke kAraNa tIrthasthAna mAnate the beyagrodha, azvaztha, Adi 4 kI yogiyoMke dhyAna sAdhanAse sambandhita hone ke kAraNa pUjya vastu mAnate the / drAvir3a saMskRtikI prAcInatA drAvir3a logoMkI isa AdhyAtmika saMskRtikI prAcInatAke sambandhameM itanA kahanA hI paryApta hogA ki Aryajanake Agamana se pUrva yaha saMskRti bhAratameM pracalita thii| yahAMke vijJajana deva-upAsanA satya-cintana, aura kavibhAvukatA se Upara uThakara zrAtmalacyakI sAdhanAmeM juTa cuke the| ve sAMsArika abhyudayako nIrasa aura mithyA jAna adhyAtma (2) Rgveda, 81-13-12 (3) rAmAyaNa ( vAkmIki) sundarakAMDa sarga 12 | mAjhI saMhitA 12-02-28 padmapurANa svarga voha bA'idaM sabai vRtyA zizyo yadidamantareNa dhAyAsarve pRthivIya yadidaM sarvaM kRtvA zizyetasmAdvRtro nAma / - zatapatha brA0 1. 1.3. 4 (4) (2) isake liye dekheM anekAnta varSa 12 kiraNa 2 va 3 meM lekhakake 'Arava yogiyoMkA deza hai' zIrSaka lekha / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] Arya aura dravir3ake saMskRti sammelana upakrama [337 abhyudayake liye syAgI, bhikSAcArI zrora araNyavAsI vaidika AryokA Adi dharmabana cuke the, ve tapasyA dvArA ahan, jina, ziva, Izvara, paMjAbameM basane vAle pAryagaNa apanI phArasI zAkhAke parameSThorUpa jIvanake uccatama prAdarzakI siddhi pA svayaM samAna hI jo phArasa (IrAna ) meM prAbAda ho gaI thI, siddha bana cuke the| araNyoM meM ina siddhapuruSa ke baiThaneke prAdhidaivika saMskRtike mAnane vAle the / ve mAnava cetanAkI sthAna jo niSada, niSodi, niSadhA, niSIdikA nAmoMse usa zaizavadazAse abhI Upara na uThe the, jaba manuSya sambodhita hote the, bhAratIya janake lie zikSA dIkSA, svAbhAvika pasandake kAraNa raMgaviraMgI camatkArika cIjoMzodha-ciMtana, ArAdhanA upAsanAke kendra bane hue the / ina ko dekha pAzcarya-vibhora ho uThatA hai, jaba vaha bAhyaniSadoM parase prApta honeke kAraNa hI prAryajanane pIche se tatvoMke sAtha dabakara unheM apane khela-kUda prAmoda-pramodakA to adhyAtmavidyAko 'upaniSad' zabdasaM kahanA zurU kiyA sAdhana banAtA hai unake bhoga upabhogameM vahatA huA thaa| ye sthAna prAjakala jaina logoMmeM niziyA vA nizi gAyana aura nRtyake lie prastuta hotA hai| jaba vaha apanI nAmoMse prasiddha haiM aura ina sthAna ko yAtrA karanA eka laghutA va bevasI prAkRti zaktiyoMkI vyApakatA aura puNya kArya samajhA jAtA hai| unakI isa jIvana-jhAMkIse svacchandatAko dekha kara duHkhadarda aura kaThinAI ke samaya yahA~ para yahI anumAna kiyA jA sakatA hai ki aihika unameM devatA buddhi dhAraNa karatA hai, unake sAmane natamastaka vaibhava aura duniyAvI bhoga vilAsa vAle zaizava kAlase ho unase sahAyatArtha prArthanA karane para utArU hotA hai| uTha kara tyAga aura santoSake praur3ha jIvana taka pahu~cate the, isa dazAmeM sarvavyApaka U~cA AkAza aura usameM rahane unheM kyA kucha samaya na lagA hogaa| pravRtti mArgasa vAle sUrya, candra, nakSatra, tArAgaNa tathA niyamabaddha ghUmane nivRttikI ora moba khAnese pahale ina logoMne aihika vAlA Rtucakra, antarikSa. loka aura usameM basane vAle vaibhavake sRjana, prasAra aura vilAsameM kAphI samaya bitAyA megha, parjanya, vidyuta prabhaMjA, vAyu, tathA pRthvIloka, aura hogaa| bahuta kucha devI-devatA arcana dharma puruSArtha athavA usa para Tike huye samudra, parvata, kSitija, uSA bhAdi sabhI artha kAma puruSArtha athavA vazIkaraNa yantra-mantroMke karane sundara aura camatkArika tattva jIvanameM jijJAsA, proja, para bhI jaba unako manorathakI prApti na haI hogI. taba hI sphUrti aura vikAsa karane vAle hote haiM, isIlie hama hI to ve inako dRSTimeM mithyA aura nissAra jace hoMge / dekhate haiM ki zurU-zurUmeM vaidika AryagaNa apanI anya isa lambe jIvana prayoga para dhyAna denese yaha anumAna __phArasI aura hindI yoropIya zAkhAoMkI taraha ca s hotA hai ki bhAratIya saMskRtikA prArambhika kAla baidika (AkAza varuNa (aAkA rAkA vyApaka devatA) mitra Aryajanake Agamanase kamase kama 1000 varSa pUrva athAt (zrAsamAnI prakAza ) sUrya, mahata (antarikSa meM vicarane 5000 IsA pUrvakA jarUra hogA / isa anumAnakI puSTi vAlA vAyu) agni, uSA, azvin (prAta aura sandhyA bhAratIya anuzrutise bhI hotI hai ki satayugakA dhama tapa samayakI prabhA) Adi devatAoMke upAsaka the 2 / / thA, aura tretA yugameM yajJoMkA vidhAna rahA, aura dvAparameM isa sambandhameM yaha bAta yAda rakhane yogya hai ki yajJoMkA hAsa honA zurU ho gyaa| bhAratIya jyotiSa gaNa zaizavakAlameM manuSyakI mAnyatA bAharI aura prAdhidaivika nAke anusAra satayugakA parimANa 4800.3tAkA 3600, kyoM na ho usake sAtha usakI kAmanAoM aura vedanAoMkI dvAparakA 240. aura kalikA 1200 varSa hai| yadi vaidika anubhUtiyoMkA ghaniSTha sambandha banA rahatA hai| aura yaha Aryajana tretAyugake madhya meM bhAratameM pAye hue mAne jAya svAbhAvika bhI hai, kyoMki jagat aura tatsambandhi bAtoMaura tretAkA madhyakAla 3000 IsvI pUrva mAnA jAya to ko jAnaneke lie manuSyake pAsa apane anubhUtike sivAya dvAvida saMskRtikA prArambhika kAla usase kaI hajAra varSa pUrvakA honA siddha hotA hai| (2) (A) S. Radha Krishnan-Indian philosophy Vol. one-chapter first. (1) manusmRti 1.86, mahAbhArata zAntiparva adhyAya 231, (B) Prof. A Macdonell-Vedic My21-26 / muNDaka upaniSad-1-2-1 thology VI. 2 and 3 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] aura pramANa bhI kaunasA hai| isIliye vaha jagat aura usakI zaktiyoMkI vyAkhyA sadA apanI anubhUtike anu rUpa hI karatA hai / yadyapi zradhidaivika pakSa vAloMkI mAnyatA hai ki Izvarane manuSyako apanI chAyA anurUpa paidA kiyA hai 1 / parantu manovijJAna dhaura itihAsavAloM kA kahanA hai ki manuSya apanI anubhUtike anurUpa hI jagat, Izvara, aura devatAoMkI sRSTi karatA hai / aura isa taraha manuSyakA zrAdidharmaM sadA mAnavIya devatAvAda (Anthropomorahism ) hotA hai| anekAnta [ kiraNa 11 nahIM hai / duHkhoMkI nivRtti aura sukhoMkI siddhi ke liye yajJa hI jIvanakA AdhAra hai / devatA stuti eka maMtra hI zabdavidyA kI parAkASThA hai / isase adhika lAbhadAyaka aura koI vANI nahIM ho sktii| isI taraha brAhmaNa granthoMmeM kahA gayA hai ki yajJa hI devatAoMkA ana hai 1 / yajJa hI dharmakA mUla hai2 / yajJa hI zreSThatama karma hai3 binA yajJa kiye manuSya ajAtake samAna hai4 / isIliye devatAnoMkI prArthanA kI gaI hai ki sabhI devatA apanI-apanI patniyoM sahita rathoMmeM baiThakara AyeM aura havi grahaNa karake santuSTa hoveM / isI taraha vaidika AryoMkA Adi dharma bhI mAnavIya devatAvAda thA2 / inake sabhI devatA mAnava-samAna sajIva saceSTa, AkRti-prakRtivAstre the / ve mAnava samAna hI khAna pAna karate aura vastrAbhUSaNa pahanate the / ve mAnavI rAjAoM kI taraha hI vAhana, astra zastra, senA, mantrI Adi rAjavibhUtiyoMse sampanna the / ve rAjAoM kI taraha hI ruSTa hone para roga, marI, dubhikSa, ativRSTi, anAvRSTi da vipadAoM se duniyAmeM tabAhI varapA kara dete haiM aura saMtuSTa hone para ve logoM ko dhana-dhAnya, putra pautra saMtAnase mAlAmAla kara dete haiM / ina devatAoMko santuSTa karane ke lie manuSya ke pAsa sivAya yajJa, havana kuravAnI, prArthanA-stutike aura upAya ho kaunasA hai / isalie mAnava samAja meM jahA~ kahIM aura jaba kabhI bhI devatAvAdakA vikAsa huA hai to usake sAtha sAtha yajJa, havana, stuti, prArthanA, mantroMkA bhI vistAra huA hai / isa taraha devatAvAdake sAtha stotroM aura yAjJika kriyAkANDakA ghaniSTha sambandha hai / Rgveda meM ina praznoMke uttara meM ki 'pRthvIkA aMta kaunasA hai, saMsArakI nAbhi kaunasI hai, zabdakA paramadhAma kaunasA hai' kahA gayA hai ki yajJavedI hI pRthvIkA anta hai, yajJa hI saMsArakI nabha hai aura brahma ( mantrastotra hI ) zabdakA paramadhAma 3 hai arthAt zrazina kANDase zrAge koI kalyANakA sthAna (1) So god created man in his own image. Bible Genesis 1-27 (2) vahI Indian Philosophy aura Vedic Mythology. (3) iyaM vediH paroaMtaH pRthivyA zrayaM yajJo bhuvanasya nAbhiH / ayaM somo vRSNo azvasya rejo brahmAyaM vAcaH paramaM vyoma // Rga-1, 164, 32, jaba taka manuSya ko apanI garimA aura zobhAkA bodha nahIM hotA usakI bhAvanAe~ bhI usakI bAhyadRSTi anurUpa sAdhAraNa aihika bhAvanAoM taka hI sImita rahatI hai| ve dhana dhAnya samRddhi putra-pautra utpatti, rogavyAdhi- nivRtti, doghaM zrAyu, zatrunAzana, Adi taka pahu~cakara ruka jAtI hai| usake liye inhIMkI siddhi jIvanakI parAkASThA hai, inase zrAge use jIvana-kalyANakA aura koI Adarza najara nahIM zrAtA / isalie svabhAvataH zrAdhidaivikayugake zrAryajana uktabhAvanAoM ko lekara hI devatAoMkI prArthanA karate hue dikhAI par3ate haiN| RgvedakA adhikAMza bhAga isa hI prakArakI bhAvanAoM aura prArthanAzroMse bharapUra hai6 / ina mantroM meM indradevatAle jahA~-jahA~ dasyugroMke sarvanAza aura inake dhana-haraNa zrAdike liye prArthanAe~ kI gaI haiM ve una ghora lar3AiyoMkI pratidhvani hai jo zrAryajanako apane varNa aura sAMskRtika vibhedoMke kAraNa dIrghakAla taka dasyu logoMke sAtha lar3anI par3I hai| inakA aitihAsika tathya siMdhudeza aura paMjAba ke 5000 varSa purAne mohanajodar3o aura haDappA sarIkhe dasyu logoMke una samRddhazAlI nagaroMkI barabAdI se samajha meM A sakatA hai jinake dhvaMsa avazeSa abhI 1625 (1) yajJo vai devatAnAm annam // zatapatha brAhmaNa 8-1-210 (2) yajJo vai Rtasya yoniH // zatapatha brAhmaNa 1-3,4-16 (3) yajJo vai zreSThatamaM karma // zatapatha brAhmaNa 1-7-1-2 (4) ajAto ha vai tAvatpuruSo yAvanna bhajate sa yajJenaiva jAyate / jaimiNi upa. 3-148 (2) Rga - 3.6-6, 1-2 (6) ga - 2-2 ( putra pautra utpattike liye ) Rga-10-18 ( zatavarSa zrAyuke liye ) Rga-10-25-10-23, 6-11-2 ( dasyu nAzana ke liye) / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] Arya aura drabir3ake saskRti sammelana upakrama [336 ke lagabhaga sarakArI purAtatva vimAga dvArA prakAza meM upAyoM dvArA manISijana ina devatAoMke nAma uccAraNake pAye haiN| .bhArase bacane kA prayatna kara rahe the| bahudevatAvAdakA udaya ye sabhI devatA eka samaya hI dRSTimeM na bhAye the. ye vibhinna yugoMkI paidAvAra the| zurU zurUmeM ye sabhI devatA jyoM-jyA vaidika RSiyoMkA anubhava bar3hA aura unapara apane-apane kSetra meM eka dUsarese bilkula svatantra, bilkula nIce, dAyeM-bAyeM lokakI vibhinna zaktiyAM unake avalo svacchanda mahAzaktizAlI mAne jAte rahe / apane apane kanameM bhAI, syoM syoM inake adhinAyaka devatAoMkI saMkhyA vizeSa kSetra meM pratyeka devatA sabhI anya devatAoMkA zAsaka bar3hatI calI gii| Akhira yaha saMkhyA krama prAyastriMza arthAt banA thaa| pIchese eka jagaha sammizraNa hone para isameM tArataiMtIsa taka pahuMca gii| / RgvedakI 3.6 6 kI ati anu tamyatA, mukhyatA va gauNatAkA bhAva paidA hone lgaa| sAra to yaha saMkhyA 3336 taka bhI pahu~ca gaI thii| ina inakI zurU zurU vAlI svacchandatAkI vizeSatA eka aisI 33 devoM meM pATha vasu (1 agni, 2 pRthvI, 3 vAyu, 4 vizeSatA hai jo na bahuIzvaravAdase sUcita kI jA sakatI hai antarikSa Aditya, 6 dyau, candramA, 8 nakSatra )2 aura na ekezvaravAdase / pro0 meksamUlarane isake liye eka gyAraha rudra daza prANa aura eka AtmA3 / dvAdaza bhAdasya naI saMjJA prastuta kI hai Henotheism arthAt bArI(dvAdaza mAsa)4 eka indra, eka prajApati, sammilita bArIse vibhinna devoMkI sarvocca pradhAnatA, yaha bAta to mAne jAne lage the / ina devatAoM kI saMkhyA bar3hatI-bar3hatI sahaja manovijJAnakI hai ki koI manuSya eka sAtha aneka itanI bomala ho gaI ki inheM samajhane aura samajhAneke devatAoMko eka samAna sarvocca pradhAna honekI kalpanA liye vidvAnoMne inheM lokakI apekSA tIna zreNiyoM meM nahIM karatA, vaha eka samayameM ekako hI pradhAnatA detA hai| vibhakta karanA zurU kiyaa| dya sthAnIya, antarikSa-sthAnIya RgvedameM jo hama sabhI devatAoMko bArI-bArIse sarvapradhAna aura pRthvI-sthAnIya6 / ina zrINibaddha devatAoMmeM bhI huzrA dekhate haiM usakA spaSTa tathya yahI hai ki ye sabhI ca lokakA sUrya, antarikSa lokakA vAyu aura pRthvIlokakI devatA eka hI jAti aura eka hI yugakI kalpanA nahIM agni mukhya devatA mAne jAne lage, parantu inameM bhI devA hai balki ye bhaugolika aura sAMskRtika paristhiti anusAra sura athavA prAryadamyu saMgrAmoM meM adhika sahAyaka honeke vibhinna jAtiyoM aura vibhinna yugoMkI kalpanA para prAdhAkAraNa vaidika Aryona jo mahattA indrako pradAna kI vaha rita haiM ! isalie ye apane-apane varNa, yuga aura kSetra meM anya devatAoMko hAsila na haI / jaba ina devatAoMkI pradhAnatAkA sthAna dhAraNa karate rahe haiN| ina sabakA udgama / pRthak pRthak stuti aura yajJa anuSThAna karanA, manuSyakI itihAsa eka dUsarese pRthak hai aura una sUktoMse bahuta purAnA zaktise bAharakA kAma ho gyaa| taba eka hI sthAnameM hai, jinameM inakA stuti gAna, kiyA gayA hai| ina prAyavizvadevAke uccAraNa dvArA sabahokA grahaNa kiye jAne striMza devatAoM meM sabase AkhirI dAkhalA una devoMkA hai jo lagA7 / ina uparokta bAtoMse patA lagatA hai ki kina-kina rudra saMjJAse sambodhita kie gae haiN| inameM puruSake daza (1) Rgveda 3.6-6, (2) zatapatha brAhmaNa 11 6.3.6 prANa aura eka pAramA zAmila hai| zatapatha brAhmaNakArane baha-upa 3-1.3, (3) zatapatha brAhmaNa 14-7-5, zatapatha rudrazabdakI vyutpatti batAte hue kahA hai-katame rudrA iti? mA0 11-6 3-7, vRha. upa. 3-6-4 chA. upa. 3.15-3 daza ime prANA, prAsmA ekAdaza, te yadA asmAt zarIrAt (4) vRha. upa. 3.1-5, (2) za.prA. 4.57 2, (6) mAn utkrAnti atha rodayanti tasmAt rudrA iti / ' (a) Rgveda 1-136-11, (A) bhAskarAcAryakRta nirukta (zatapatha brA0 11-6-3-7 va sh.praa.14-7-5| 2., (Da) zaunaka-sarvAnukramaNI 2 arthAt rudra kaunase haiM ye daza prANa, aura gyArahavA~ (7) Rgveda 1-88 meM 'vizvadevA' ke nAmase sabakI ikaTThI prAsmA, cUMka mRtaka zarIrase ye nikalakara cale jAte haiM stuti kI gaI hai| ete vai sarve devA yadvizve devAH, kauzana- aura duniyAvAloko rulAte haiM, isalie ye rudra kahalAte haiN| kI mA0-14-5-3 / vizve devAH yata sarve devAH, gopatha rudradevatA yakSa-jana va dasyujanake purAne devatA hai mA0 uttarAI 12. / aura bhAratIya yogasAdhanAkI saMskRtise ghaniSTha sambandha For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] Aya aura dravir3ake saMskRti sammelana upakrama [341 yahI jIvana samasta sukha-duHkhAkA eka mAtra AdhAra ho adhyAtmavAdakI ora gayA / aura brahmA, prajApati,vizvakarmA-Adi nAmoMse nirdeza isa prakAra vaidika jijJAsA tarkahIna vizvAsase hone lagA / parantu prAsmAkA praraka sattAko chor3akara jo nikala kara eka satarka vicAraNAkI ora vaha rahI thii| samasta devatAmAkA janaka hai, jo prArama anurUpahI deva- inakI isa tarkayakta prAdhidaivika vicAraNAmeMse hI Age tAoMkI sRSTi karane vAlA hai, jo samasta prakArake darzanoM cala kara Izvara aura sRSTipralayavAda-mUlaka vaizeSika tathA (Philosphies) vijJAnoM (Since) aura kalAoMkA naiyAyika darzanakA janma huaa| isameMse hI sRSTipUrva avasthA racayitA hai, samasta rUpoMkA sRSTA hai kisI bAhya anAtma sattA sambandhI sat-asat, sadasat rUpa tIna vAdoMkA bhI vikAsa ko saMsArakA preraka mAnane meM jo RTiyA~ bahu devatAvAdameM hazrA, uparokta sidAntoMke nirmANameM yadyapi una mAdhyA maujUda thI-vahI truTiyA~ isa eka devatAvAdameM bhI thI smika zrAkhyAnoMkI gaharI chApa par3I hai, jo saMsAra sAgaraisIliye jIvana aura jagatake prati nirantara bar3hatI huI vAda, saMsArIcchedakapuruSa janmavAda, jJAnAtmaka sRSTivAda, jijJAsA isa eka devatAvAdase bhI zAntana ho skii| vaha tapadhyAnavilInatAkhya pralayavAdake sambandhameM dasyulogoMne prazna karatI hI calI gii| laghueziyAyI dezoM meM pahilese hI prasArita kiye hue the| to bhI Adhidaivika rUpameM Dhalaneke bAda ve unakI vicArasRSTikAlameM vizvakarmAkA prAzraya kyA thA? kahA~ se aura kaise usane sRSTi kArya prArambha kiyA? vizvadarzaka deva NAkI svAbhAvika pragatikA hI phala kahe jA sakate haiN| vizvakarmAne kisa sthAna para rahakara pRthvI aura AkAzako parantu yaha saba kucha hone para bhI vaidika vizva devatA prerita banAyA ? vaha kaulamA vana aura usameM kaumasA vRkSa hai. eka nirarthaka bastu aura mAnava eka zuSka asthikAlase jisase sRSTi kartAne dyAvA pRthvIko banAyA ? vidvAnoM! zrAge na bar3ha sakA, eka prajApatibAdakI Rgveda 1-14, aura 10.8 meM kiye gaye, (kyoM kaba aura kaise sRSTikI apane manako pUcha dekho ki kisa padArthake Upara khar3A hokara Izvara sAre vizvako dhAraNa karatA hai| . racanA huI)' praznoMkA hala na kara sakI / mastiSka nirantara eka aise ahaMkAramaya caitanya tasvakI mAMga karatA rahA, jo ___ "vaha kaunasA garbha thA jo dhu loka, pRthvI, asura devA apanI kAmanAnAse isa vizvako sArthaka banAde, aura isa ke pUrva jalame avasthita thA, jisameM indrAdi sabhI devatA kaMkAlako apanI mAdakatA aura sphUrtise udvIpta krdeN| rahakara samaSTi se dekhate the2 / cunAMce hama Age cala kara dekhate haiM ki isa mAMgake . "vidvAn kahate haiM ki sRSTise pahile saba ora andha bhanurUpa hI vaidika vicAraNAmeM sahasA hI eka aisI krAMtikA kAra chAyA huA thA, sabhI ajJAta aura jala magna thA, udaya humA jisane isakI dizAko bAharase haTA bhItarakI ora mor3a riyA, use devatAvAdase nikAla pAtmavAdameM juTA tapasyAke prabhAvase vaha eka tatva (prajApati ) paidA huaa| usake manameM sRSTikI icchA paidA huI / parantu ina ukta diyaa| isa krAntike phalasvarUpa hI use prathama bAra yaha bhAna hA ki raMgarUpa vAlA vizva jisakI camatkArika abhibAtoMko kauna jAnatA hai| aura kisane ina bAtoMko jatAyA? vyaktiyoMke mAdhAra para vaha ise mahAzakti aura buddhimAna yaha visRSTi kisa upAdAna kAraNase paidA huii| devatA loga to isa visRSTike bAda hI paidA hue / isalie devatAoMse anuzAsita mAnatA rahA hai, sat hote bhI yaha kauna jAnatA hai ki sRSTi usa prakArase paidA huii| yaha asat hai, RtavAn hote hue bhI, anRtase bharapUra hai, visTaSTi usameM se paidA huii| jo isakA adhyakSa hai aura sundara hote bhI kara upadravoMkA ghara hai yaha roga-zoka parama vyomama rahatA , vahI ye bAteM jAnatA hogA aura aura mautase vyApta hai, yaha kabhI kisIke vazameM nahIM ho sakatA hai ki vaha bhI na jAnatA ho (3) / - rahatA , isakI mamatA, isakA parigrahaNa bahuta duHkhamaya hai| agni vAyu indra Adi vizvadevatAoMmeM jo zakti dikhAI (1) Rgaveda 10.87 detI hai, vaha unakI apanI nahIM hai| inheM udvigna aura (2) Rgveda 10-82 viloDita karanevAlI koI aura hI bhItarIhI zakti hai| (3) Rgveda 10-12 vaidika vicAraNAkI yaha krAnti usakI svAbhAvika For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ] pragatikA phala na thI, balki yaha bhAratakI dravir3a saMskRtikA hI use eka amara dena thii| yahI kAraNa hai ki zrAryajAtikI anya hindI yUropIya zAkhAe~ jo yUropake anya dezoMmeM jAkara bAda huI, ve bhAratakI dasyusaMskRtikA samparka na milane ke kAraNa adhyAtmika vaibhavame sadA vaMcita hI banI rahI / IsA pUrva kI chaThI sadIse yUnAna dezakI sabhyatA aura sAhitya meM jo AdhyAtmika phuTa najara AtI hai aura vahA~ pathyagIrasa, DAyojinIsa, proTAbhoraNa, jainA, paleTo, suka rAta, jaise adhyAtmavAdI mahA dArzanika dikhAI par3ate haiM, unakA ekamadhye AtmavidyAke amaradUta bhAratIya saMtoMko hI hai, jo samaya samaya para vizeSatayA buddha aura mahAvIrakAla meM tathA unake pIche azoka aura sampratikAla meM yUnAna, IrAka, siriyA, philistIna, ithopiyA, Adi dezoMmeM dezanA aura dharmapravartanA ke lie jAte rahe haiN| unhIM kI dI huI yaha vidyA yUnAnase hotI huI romakI aura prasArita huI hai / parantu isa sambandha meM yaha bAta yAda rakhane yogya hai ki yadyapi bhAratIya santoMke paribhramaNa aura dezanAke kAraNa yUnAna meM AdhyAtmika vicAroMkA utkarSa jarUra huaa| parantu adhyAtmika saMskRtikI sajIva dhArAle alaga rahane ke kAraNa, ye vahA~ phalobhUta na ho sake / vahA~ ke loga Aja jagatake madirAlayameM, banA madyapI pAgala mAnava AtmajJAnase zUnya ho calA parake duHkhakA jJAna na karaNa bhara mukha para to devatva jhalakatA antara dAnavatA chAI vacanoM meM ADambara kitanA tadanusAra AcAra nahIM hai / dekha rahA hU~ yuga parivartana, yuga parivarttana zrI manu 'jJAnArthI' sAhityaratna, prabhAkara dekha rahA hU~ yuga parivarttana, yahA~ kahA~ para svArtha nahIM hai ? kAn kiraNa 11 inheM videzI aura apanI paramparA viruddha samajhakara sadA inakA virodha karate rahe aura ina dArzanikoMko devatA-droha aura atyAcArakA aparAdhI tthhraa| inheM yA to kArAvAsa meM DAla diyA yA inheM deza chor3ane para bAdhya kiyA / cunAMce hama dekhate haiM ki DAyojinIsa ( 500 I0 pUrva ) aura proTogorasa ( 460 I0 pUrva) ko ethensa nagara chor3a kara videza jAnA par3A aura sukarAta ( 400 I0 pUrva ) ko viSa bharA jAma pI apane prANoMse vidA lenI par3I / isa adhyAtmavidyA ke sAtha jo durvyavahAra ukta kAlameM yUnAna nivAsiyoMne kiyA vahI durvyavahAra zrAjale lagabhaga 2000 varSa pUrva philistIna nivAsI yahUdiyoMne prabhu IsAkI jAna lekara kiyaa| una yUnAnI dArzanikoMke samAna prabhu IsA para bhAratIya santoMke tyAgI jIvana aura unake ucca zradhyAtmika vicAroMkA gaharA prabhAva par3A thaa| bhArata yAtrA se lauTane para jaba usane apane dezavAsiyoM meM jIvakI amaratA Atma-paramAtmAkI ekatA, zrahiMsA saMyama, tapa, tyAga, prAyazcitta Adi zodha mArgakA pracAra karanA zurU kiyA to usa para Izvara-droha aura bhraSTAcArakA aparAdha lagA phAMsI para TAMga diyA gyaa| yahA~ kahA~ para svArtha nahIM hai ? apanA aham banAye rakhanA; parakA laghu astitva miTAnA, apanA jIvana ho cira sukhamaya; parake jIvana para chA jAnA, isI amUkI mRga-tRSNAmeM; chalakI cira- sacita chalanAmeM; ulajha rahA hai pAgala mAnava apane panakA bhAna nahIM hai / dekha rahA hU~ yuga-parivattana, For Personal & Private Use Only yahA~ kahA~ para svArtha nahIM hai ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaibhavakI zrRMkhalAyeM RALYANTRare ( manu 'jJAnArthI' sAhityaratna, prabhAkara ) . una dinoM vaNik-zreSTha zUradattakA vaibhava apanI zUramitrane anujakI vikalatA dekhI / A~khoMse caramasImA para pahuMca cukA thaa| mAlava-rASTra ke priya A~sU vaha nikale / vaha bolA-bhAI ! naukarIkA nRpati zUrasenane apanI rAjasabhAmeM unheM 'rASTra-gaurava' artha hai; bhAgyako hamezA-hamezAke lie beca denA kaha kara anekoM bAra sammAnita kiyA thA para, ani- aura vyApArakA artha hai, bhAgyakI bAra-bAra parIkSA tyatA jo saMsArI padArthoM ke sAtha jur3I hai, zUradattake karanA / dezAntara caleM, aura vyApara Arambha kareM,bhAgya vaibhavakA sUrya madhyAnhake bAda dhIre dhIre Dhalane lgaa| hogA to punaH bIte dina lauTa aayeNge| Ara, zUradattakI mRtyuke bAda to vaibhava kapUrakI taraha dUsare dina jaba saberA hone ko hI thA, donoM ur3a gayA; vilIna ho gayA / lakSmI apane caMcala caraNa bhAI mAtAkA AziSa lekara rathyapurase prasthAna karake rakhatI huI na jAne kisa ora bar3ha gaI ? vizAla bhavana- kisI anajAna pathakI ora bar3ha cle| meM gRhasvAminI hai, do putra haiM, eka putrI hai kintu dhana- x x x ke abhAvameM bhavana mAno sUnA-sUnA hai| pratikSaNa anekoM varSa vyatIta ho gaye / pada-pada para bhaTakate asantoSa, lajjA aura gata-vaibhavakA zoka samasta pari- hue ye donoM siMhaladIpa jA phuNce| prayatna karate, para vArameM chAyA rahatA hai| kucha hAtha nahIM AtA / bhAgya jaise rUTha gayA hai| nirdhanatAke bAdakA vaibhava manuSyake hRdayako vika- lakSmIko pakar3ane ke lie zUnyameM hAtha phailAte kintu sita kara detA hai kintu vaibhavake bAdakI daridratA lakSmI jaise hAthoMmeM AnA hI nahIM cAhatI / utsAha manuSyake manako sadAke lie kumhalA detI hai| donoM aura AzA TUTane lgii| dezakI smRti dinoM dina harI putra vyathita the / hIna dazAmeM purajana aura parijanoMse hone lgii| eka dina, dina bharakI thakAnake bAda jaba niHsaMkoca bolanekA unameM sAhasa aMvazeSa na thaa| ve AvAsakI ora lauTa hIrahe the, ki dUra eka prakAzaraha-raha kara vicAra zrAtA thA dezAntarameM jAnekA, kiMtu puJja dRSTigocara huaa| samIpa jAkara dekhA to kahA~ jAyA jAya ? Azcarya aura harSase mAnoM pAgala ho gye| prakAzazUramitra bolA-'priya anuja ! yahAMse calanA puJja eka divya-ratnakA thA, jisakI kiraNeM diga-digaMta hI ThIka hai|' meM phaila rahI thiiN| hRdaya umaMgoMse bhara gayA / bhaviSyake . zUracandra bolA-'para, kahA~ jAnekI soca rahe lie sahasroM sukhada kalpanAyeM uThane lgii| zUramitra ho ?' zUramitrane dIrgha nizvAsa lete hue kahA-'bhAI ! muskarAte hue bolA-'kyA socate ho candra ! divya jahA~ sthAna mila jAya muMha chupAneke lie / eka ora maNi hAtha A gayA hai| basa, eka maNi hI paryApta pitAkA vaibhava kahatA hai ucca starase rahaneke lie, hai rUThI huI caJcalAko manAneke lie / vaibhava phira dUsarI ora daridratA khIMcatI hai bAra-bAra hInatAkI lauTegA, parijana apane hoMge, purajana apane hoNge| ora / basa, cala deM gharase / mArga mila hI jaaygaa| aba uTha jAya~ge hama punaH duniyAkI dRSTi meM, aura ___ zUra candra bar3e asamaMjasameM thaa| usakA hRdaya mAlavapatikI rAjasabhAmeM hogA pitA-tulya sammAna / paradezakI dikkatoMkI kalpanA mAtrase baiTha sA gayA calo, aba deza cleN| mAtA aura bahina pratIkSAmeM thA / vaha anyamanaska hokara bolA-'yahIM kahIM naukarI hoNgii| karaleM / lajjA-lajjAmeM peTa para bandhana bA~dha kara bhUkhA rahanese to acchA hai|' . bhaviSyakI madhura kalpanAoMmeM sahasroM yojanakA For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] mArga taya kara liyA gayA / dhanakI uSNatA manuSyako gati detI hai, sphUrti detI hai / eka dina calate-calate sandhyAkA samaya hone lagA / eka grAma samIpa hI dRSTimeM AyA / amUlya ratna lekara grAma meM jAnA ucita na samjha kara anuja bolA- 'bhAI ! Apa maNi lekara yahIM ThahareM, maiM bhojanakI sAmagrI lekara zIghra hI AtA hU~ / ' itanA kaha kara vaha grAmakI aura cala diyA | anekAnta zUracandra ke adRzya hote hI zuramitra ratnako dekha - dekha kara socane lagA--'kitanA kImatI hai mariNa ! ma eka hai, bAMTane vAle haiM do ? amUlya mariNa mare hI pAsa kyoM na rahe ? candrako hissedAra banAyA hI kyoM jAya ? thor3A sA prayatna hI to karanA hai candra ciranidrA meM soyA ki ratna ekakA ho gyaa| ekAkI sampUrNa baibhava, ekAkI sampUrNa pratiSThA aura ekAkI sampUrNa kIrttikI dhArA pravAhita hogI mere nAma para / nayA ghara basegA, navIna vadhU AyegI, santAna - paramparA vikasita hogii| samasta saMgIta bharA saMsAra ekakA hogaa| dUsarA kyoM rahe mArga meM bAdhaka ? panapane ke pUrva hI bAdhAkA aMkura tor3a hI kyoM na diyA jAya ? kA~TA tor3ane ke bAda hI to phUla hAtha AtA hai|' lAlasA kI tIvratAne vicAroM ko dhIre-dhIre dRr3ha banAnA prArambha kara diyA / vaibhavakA mahala anujakI lAza para rakhe jAnekA upakrama hone lagA / kucha samaya bAda anuja sAmane AyA / usakI AkRti para saMkoca thA / vaha samIpa Ate hI bolA - 'bhAI ! bar3e vyAkula ho ? dera to nahIM huI mujhe bhojana lAnemeM ? lo, aba zIghra hI bhojana grahaNa karo / kA svabhAvika AtmIyatAne jyeSThake vikArI manako jhakajhora DAlA / virodhI vicAra TUTa TUTa kara girane lage / anAyAsa hI bAlyakAlakA anokhA pyAra smRti-paTa para ati hone lgaa| nanheM se candrakI lIlAe~ eka-eka karake citroMkI bhAMti A~khoM ke sAmane Ane lagIM / mamatAse hRdaya gIlA ho calA aura anujako khIMca kara apane hRdayase lagAte hue vaha bolA -- " candra ! yaha ratna apane pAsa hI rakho / unakA bhAra asahya ho calA hai| choTese mazine mere Atmika santulanako naSTa kara denekA dussAhasa [ kiraNa 11 kiyA hai / " itanA kahate-kahate usane ratnako anujake hAthoMmeM sauMpa diyaa| anujakI samajhameM yaha vicitra ghaTanA eka pahelI bana kara raha gaI / prabhAta hote hI phira prasthAna kiyA / dhIre dhIre punaH dina Dhalane lagA / punaH kisI nagarake samIpa vaserA kiyaa| jyeSTha bolA"maNi samhAla kara rakhanA, maiM bhojana lekara zIghra hI lauhU~gA / " itanA kaha kara vaha nagarakI ora cala diyA / zUramitrake jAneke bAda zUracandrane ratna nikAla kara hathelI para rakhA / use aisA lagA mAnoM sArA vizva hI usakI hathelI para nAca rahA ho| kitanA kImatI hai ? karor3a svarNa mudrAoM kA hogA ? nahIM, isase bhI adhikakA hai / para maiM kyoM mAnatA hU~ ise kevala hogA jyeSTakA hissA / bAMTanA, na bAMdanA mere hI apanA ? jyeSTa bhrAtA kA bhI to bhAga hai isameM / aMha ! AdhIna hai aaj| para, kaise hogA aisA ? rAste se nA hogA ? vaibhavakI pUrNatAke liye bar3e-bar3e puruSoMne bhI pitA kA vadha kiyA hai| vaibhava aura pratiSThAkI rAhase dvitvako haTAnA hI hotA hai, para vibhAjana to usIke kAraNa haiM / sAre kRtyoMkA zraya jyeSThako hI milatA hai aura anuja AtA hai bahuta samaya bAda duniyAM kI dRSTimeM / jyeSTha hI vaibhava aura pratiSThA para dIrghakAla taka chAyA rahe, yaha kaise sahana hogA ? sAmane hI andhakUpa hai, pAnI bharaneko raudra vicAroMmeM usake bhaviSyakA madhura svapna aura bhI jAyagA / basa, eka hI dhakkekA to kAma hai / " inhIM raMgIna ho calA / "patnI AyegI / bhavana kilakAriyoMsa bhara jaaegaa| vaha bhI ekamAtra gharakI adhisvAminI kyoM na hogI ? jeThAnIkA aMkuza kyoM hogA usake Upara ? vaha svAdhIna hogI, ekamAtra svAmitva hogA usakA bhRtya-varga para / " isI samaya zUramitratA huA dikhAI diyaa| zUracandra bhayase sahasA kAMpa gayA / duSkalpanAoMne usake manako vicalita kara diyaa| AkRti para pIlApana chA gyaa| socane lagA- "jyeSThakI AkRti para hAsa kyoM ? kyA samajha gayA hai usakI vicAra dhArAko ?" For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] becaina zUramitra samIpa Ate hI bolA - candra! kyoM ho ? kucha dera to avazya ho gaI hai| lo; aba jaldI hI bhojana karo / " yaha kahate-kahate usane bar3e snehase anuja ke sAmane bhojana sAmagrI rakha dI / vaibhava kI zRGkhalAe anujakA mana snehake bandhanameM Ane lagA / apane mAnasika patana para raha-raha kara use pazcAtApa hone lagA--"jyeSTha bhrAtA pitA-tulya hotA hai| kitanA nIca hU~ maiM? eka maNike lie jyeSTha bhrAtAkA vadha karaneko udyata huA hU~ ! vAha re mAnava ! kSudra svArthake bhISaNatama svapna banAne lagA ! bhrAtRdrohI ! tujhe zAnti na 'milegI / terI kaluSita AtmA janma-janmAntara taka bhaTakatI rahegI / vAha rI vaibhavakI Aga ! antarake snehako jalAne ke lie maiM hI abhAgA milA thA tujhe ? anuja vicAroM meM kho rahA thA aura vyeSTha usake mastaka para hAtha rakhakara sIMca rahA thA sneha / snehakI dhArA bahane lagI aura bahane lagA usameM anujakA vikArI mana | zUracandra apane Apako adhika samaya taka na samhAla sakA, sneha se gadgad hotA huA vaha, zUramitrake caragoM meM loTane lagA / kaisI thI vaha AtmaglAnikI pIr3A ? hRdaya bhItara hI bhItara chaTapaTA rahA thaa| jaise antara meM koI muSTikA prahAra hI kara rahA ho| anuja karAha uThA / vaha TUTe kaNThase bolA- he jyeSTa bhrAta! he pitAtulya bhrAta ! lo isa pApI mariNako / lo isa patanakI AdhAra-zalAko / do hRdayoM meM dIvAra banAne vAle isa pattharako Apa hI samhAlo eka kSaNa bhI yaha bhAsa hai jyeSTha ! jyeSThakI A~khoMse dhArA vaha rahI thii| vaha lar3akhar3Ate svara meM bolA- "anuja ! kaise rakhU~ ise apane pAsa ? sabase pahale to pApI maNine mujhe hI girAyA hai mAnasika zuddhike maargse| ratnake dAvameM Ate hI maiM dAnava ho jAtA hU~ / tuma ise rakhane meM asamartha ho, maiM ise rakhane ke lie aura bhI pahale asamartha hU~ / kyA kiyA jAya isa ratnakA ?" zUracandra mauna thA ! prANoMmeM kampana tIvra vegase uThane lagA / mauna-bhaMga karate hue vaha bolA - "kyA karanA isa pattharakA ? pheMka do betavAke pravAha meM / bhAI utAra do isa jaghanyatama abhizApako / " itanA sunate [ 345 hI zUramitrane vaha amUlya mariNa betavAke pravAha meM isa prakAra pheMka diyA jaise caravAhoMke bacce madhyAnhameM nadIke tIra para baiTha kara jalameM taraMge uThAne ke lie kaMkar3a pheMkate haiM / ratnake jalameM vilIna hote hI donoMne sukhakI sA~sa lI, snehakA gar3ha abhedya ho gayA / aba usameM lAlaca jaise prabala zatruke praveza ke lie koI mArga avazeSa na thA / mArga taya ho cukA thA / snehase paripUrNa donoM bhAI apane ghara jA pahuMce / putra-yugalakA mukha dekhate hI mAtAkI mamatA umar3ane lagI / bahinane daur3a kara unheM hRdayase lagA liyA ! mA~ bolI -- kaisA samaya bItA paradezameM ? zUramitra gambhIratApUrvaka bolA - mA~ ! paradeza to paradeza hai / sukha dukha saba sahana karane par3ate haiM / jIvana ke harSa viSAda sAmane Ae, pralobhana Ae / saba para vijaya pAkara donoM usI snehase paripUrNa Apake sAmane haiM / mAtA putroMke vizrAma aura bhojanake prabandhake lie vyAkula thI / samasta choTI-moTI bAteM rAtrike lie chor3a kara vaha bAjAra gaI aura rohita nAmaka machalI lekara ghara A phuNcii| putrIne sArA sAmAna vyavasthita kara hI diyA thA / usane jyoM hI machalI ko thor3A cIrA hI thA ki hAtha sahasA ruka gaye, Azcadivya-mariNa ! hAtha meM mariNa lete hI vaha socane lagIse 'mukha visphArita hokara raha gyaa| machalIke peTa meM Aja varSoMke bAda dekhA hai aisA mahArgha maNi / varSoMkA dAridra naSTa honeko hai kSaNa bhara meM / putroMko dikhAU~ kyA ? OMha kyA dikhAnA hai putroMko / kauna kisakA hai ? bur3hApA AyA ki santAna upekSAkI dRSTise dekhane lgii| bhojana, vastra hI nahIM pAnI takako tarasate haiM, vRddha mA~-bApa / bahuaiM nAka-bhauMha sikor3atI haiM, putra ghRNA se mu~ha phera lete haiN| bur3hApekA sahArA mila gayA hai / kyoM hAthase jAne dUM ? para, kaise bhoga sakU~gI ise ? mArga se haTAnA hogA putra-putrIke jaMjAla ko ? kyoM nahIM, ratnakA pratiphala tabhI to pUrA milegA, saMsAra meM putroMse nahIM, dhanase mAna milatA hai| eka bUdana halAhalakA hI to kAma hai / " For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta | kiraNa 11 isI samaya putrIne bhojana-kakSa meM praveza kiyaa| bhAiyoM kI ora dekhane kA usa sAhasa nahIM hotaa| pApa Ate hI vaha bolI-'kitanA suhAvanA lagatA hai Aja jo sira para car3ha kara bAla rahA hai| vaha phaphaka-pharaka bhavanameM / dhana bhale hI na ho, putra ratna to haiM, manakI kara ro pdd'ii| mA~kA pyAra smaraNa Ane lgaa| ve zAntike liye / tuma kitanI bhAgyavAna ho mA~ ! loriyA~ smaraNa Ane jo use sulAne ke lie mAM bacapana putrIke zabda sunate hI use eka dhakkA sA lgaa| meM gAtI rahI thii| ve kautuka yAda Ane lage jo bacacetanA punaH jAgRta huI / mana dhIre-dhIre vivekakI ora panameM sneha-sikta hokara bhAiyoM ke sAtha kie the / chiH mur3ane lagA / socane lagI-"RSiyoMne kahA hai putra, pApiSThe ! janma dAtrI mAtAkA hanana karane calI hai ? kuputra ho sakatA hai para mAtA, kumAtA nahIM hotI / aura vAha rI bhaginI ! phUlase komala bhAiyoMko mArane calI maiM ? vAha rI mAtA! nau mAha jinheM gabhemeM dhAraNa kiyA. hai, eka pASANa-khaNDake lie? jinakA muMha dekha kara prasava pIr3A bhI bhala gaI, jinake bahinakI karuNa sthiti dekha kara donoM bhAI soca mukhako dekha-dekhakara eka eka kSaNa AtmavismRti meM rahe the kitanA sneha hai donoMke prati bahinakA, sArAsamApta hazrA, jinakI kilakAriyoMse sArA bhavana bharA . kA sArA sneha jaise AMsuoMkI dhArA bana kara vahA jA rahA, Aja usI apane raktako kucalane calo hai mAtA rahA hai| basa, eka pattharake Tukar3e ke lie ? dhik pApiSThe ! mitravatI bhojana karaneke bAda bahuta samaya taka acetanake liye cetanakA vyAghAta karane calI hai ?" ekAntameM rotI rahI / pazcAtApakI jvAlAmeM jalatI huI itanA socate hue usane anyamanaska bhAvase kahA- vaha rAtrike samaya bhAiyoM ke kakSa meM jA phuNcii| hRdaya"putrI ! dekho, yaha mUlyavAna ratna hai| samhAla kara kI samasta vedanAko antarameM chupA kara vaha muskarAtI rakhanA" huI bolI-lo bhaiyA ! eka ratna hai yaha mUlyavAna / mitravatIne ratnako hAthameM liyA para mAtAkI anya- ise apane pAsa rakho / ratna dekhate hI donoM sArA manaskatA vaha samajha na sakI / dhanameM bar3A nazA hai| rahasya samajha gaye / bahinake ratna-dAnakA rahasya soca jaba yaha nazA car3hatA hai to behoza ho jAtA hai praannii| kara unameM saMsArake prati eka vicitra sI aruci hone vivekakI A~kheM banda ho jAtI haiN.| adRzyapUrva thA lgii| mAtA bhI gRha-kAryase nivRta hokara A phuNcii| ratna / socane lagI-kauna kisakA bhAI ? kauna-kisa- deza videzakI carcAoMke bAda unhoMne mAtAse kahAkI mA~ ? saba svArthake sage haiM / garIba bahinako kisane 'mA~ ! daridratA koI buro vastu nhiiN| daridratAmeM vyakti pyAra diyA hai ? bhAI vaibhavake nazemeM cUra rahate haiM aura itanA duHkhI nahIM jitanA vaibhava pAneke bAda / daridratA bahina dara-darakI ThokareM khAtI hai| kyoM na salAda vyaktike lie varadAna hai / vaibhavakI apekSA daridratAmeM sadAke lie| dhanavAna yuvatIke lie kalpanAtIta vara zAnti hai, tRpti hai|' bhI to mila jAtA hai / AzcaryakI kyA bAta hai? mA~ ne beToMkI ora prazna-sUcaka dRSTise dekhaa| bhojana taiyAra ho cukA thA mAM beToMko lekara mAnoM jAnanA cAhatI hai ki vaibhavameM azAnti kaisI ? bhojana-bhavanameM AI / zUramitra bAlA-candra Aja to zUramitra bolA-mA~ ! eka ratna milA thA hama bahina mitravatIke sAtha bhojana kareMge / yAda hai jaba donoMkA, jise saMsAra sampadA mAnatA hai| ratna hAtha choTI sI gur3iyoMkI taraha ise lie phirate the? cir3hAte meM Ate hI maiMne ekAkI aizvaryake kAlpanika sapane the, rulAte the, manAte the ise / " itA kahate-kahate banA lie / anujako mAra kara vaibhavakI ekAkI bhoganeusane mitravatIko apane thAlake samIpa hI khIMca liyA kI viSailI mahatvAkAMkSA manameM bhar3akane lagI / bhAgyase donoM bhAI svayaM khAte, bahinako khilAte, bhavanameM manameM snehakI dhArA vaha nikalI, anyathA bhrAtR-hatyAkA AnandakI lahara daur3a gii| pApa janma-janmameM lie bhaTakatA phirtaa| zuracandra para, mitravatI to jase dharatImeM dhaMsI jA rahI hai| bolA-mA~! jyeSTha bhrAtAne ratna mujhe saupa diyA thA For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11 ] kintu kucha samajha meM na A sakA thA / dhanakI maMdirA pIte samaya kucha na socaa| thor3I dera meM vahIM nazA mujhe bhI behoza banAne lagA, jisakA pariNAma jyeSTha bhoga cukA thA / andhakUpameM girAnekA dRr3ha nizcaya kara liyA / kintu snehane vikArI manako roka diyA, bA~dha diyA |'bc gayA pApake paGka meM girate-girate / kiMtu mA~ ! jJAta hotA hai pApakA bIja phira AgayA hai isa ghara meM / mitravatI dvArA arpita ratna vahI ratna hai, mA~ / mA~ kI AkRti para viSAdakI rekhAyeM gaharI ho calIM / zUramitra bolA -- mA~ ! aba dukhI honese kyA lAbha ? isa ratna ko apane pAsa rkho| mA~ ! tuma janmadAtrI ho, pavitra ho, gaMgA-jalakI bhAMti / santAnake lie mAtAke manameM kalpanA bhI nahIM A sakatI, khoTI / ' vaibhavakI zRGkhala putroMkI bAta suna mA~kA viSAda A~khoMkI rAhase vaha nikalA / vaha bharrAyI huI dhvani meM bolI- 'beTA! vaibhavako lAlasA bar3I niSThura hai / use pAneke lie mA~ bhI santAnako mArane ke lie kaTibaddha ho jAya, to isameM kyA AzcayeM hai ? vaibhavakI kSudhA sarpiNIkI prasava kAlIna kSudhA hai jo apanI santAnako nigalane para hI zAnta hotI hai / maiMne bhI machalIke peTako cIrate samaya jyoM hI ratnaM dekhA, mitravatI aura tuma donoMko mAra DAlaneke vicAra balavAna hone lage / para mA~kI mamatAne vijaya pAyI aura maiMne hI bar3I glAnise mitravatIko de diyA thA; vaha ratna / ' mitravatI bolI- 'mA~ ! maiM bhI hatabuddhi ho calI thI ratna pAneke bAda lAlasAne pArIvArika bandhana DhIle kara diye the / eka vicitra pAgalapana calane lagA thA mastiSka meM | saubhAgya hai ki durvicAra zAMta ho gaye haiM / " X x X [ 347 kisI adRzya zaktike nyAyAlaya meM cAra aparAdhI apanA-apanA hRdaya khola kara acala ho gaye the / cAroM ora smazAna jaisI bhayAnaka nIravatA thI / pazcAtApakI lapaTeM sU sU karake pApI hRdayoMkA dAhasaMskAra kara rahI thIM / ekakI ora dekhanekA dUsare meM sAhasa na thA / mastaka nata the, vANI jar3a thI, viveka gatimAna thA / zUramitra bolA bhArI manase - 'mA~ ! isa saMsArake thaper3e aba sahana nahIM hote / kAma, krodha, mAyA aura lAlasAkA jvAra uTha rahA hai pala plmeN| AtmA kSatavikSata ho rahI hai, AdhArahIna bhaTaka rahI hai jahA~tahA~ / saMsArI sukhoMkI mRga-tRSNAmeM kaba taka chalU apane Apako / dUra kisI nIrava pradeza se koI AhvAna kara rahA hai| kitanA madhura hai vaha dhvani ? kitanA saMgIta-maya hai vaha nAda ? anAdi paramparA vighaTita honA cAhatI haiN| deva ! aba sahA nahIM jaataa| zaraNa do, zAnti do / ' zUramitra hI nahIM sAre parivArakA vaha karuNa cItkAra thA; vikalatA thI; virakti thI, jo unheM ki ajJAta pathakI ora khIMca rahI thI / X X X dharatI para nRtya karane lagI hai| do yuvA putra, putrI prabhAtakA samaya hai / dinakarakI komala kiraNeM aura mAtA munirAjake caraNoMmeM natamastaka haiM / arahaMta zaraNaM gacchAmi ! dharmazaraNaM gacchAmi !! sAdhu zaraNaM gacchAmi !!! kI dhvanise dig-diganta vyApta hai / vaibhavakI zrRGkhalAyeM, jo mAnavako pApameM jakar3a detI haiM, khaNDa khaNDa ho gaI haiM / udaya-kAlIna sUryakI razmiyA~ pala-pala para unakA abhiSeka kara rahI hai| Aja unakI AtmAmeM ananta zAnti hai / Avazyaka sUcanA AgAmI varSa se anekAntakA vArSika mUlya chaha rupayA kara diyA gayA hai / kRpayA grAhaka mahAnubhAva vaha rupayA ho bhejane kA kaSTa kreN| mainejara - 'anekAnta' For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura rASTra nirmANa . (lekhaka-AcArya zrItulasI) dharma utkRSTa maMgala hai| prazna hotA hai-kauna sA dharma? jamA lenA rASTa-nirmANa hai| yadi inhIMkA nAma rASTra-nirmANa kyA jainadharma, kyA bauddhadharma, kyA vaidika dharma ? nahIM yahA~ hotA hai to maiM bala pUrvaka kahU~gA-yaha rASTra-nirmANa nahIM jo dharmakA svarUpa batAyA gayA hai vaha jaina, bauddha yA vaidika balki rASTrakA vidhvaMsa hai, vinAza hai| aise rASTra ke nirmANameM sampradAyase sambandhita nhiiN| usakA svarUpa hai-ahiMsA, dharma kabhI bhI sahAyaka nahIM ho sktaa| aise rASTra-nirmANase saMyama aura tapa / jisa vyaknimeM yaha yAtmaka dharma avatarita dharmakA na kabhI sambandha thA aura na kabhI honA hI caahie| hA hai usa vyaktike caraNoMmeM deva aura devendra apane mukuTa yadi kisI dharmase aisA hotA ho to maiM kahU~gA-vaha dharma, rakhate haiN| devatA koI kapola-kalpanA nahIM hai| vaha bhI eka dharma nahIM balki dharmake nAma para kalaMka hai| dharma rASTrake kalemanuSya jaisA hI prANI hai| yaha hai eka asAmpradAyika vizuddha varakA nahIM usakI AtmAkA nirmAtA hai / vaha rASTrake. janadharmakA svarUpa / janameM phailI huI burAiyoMko hRdaya parivartanake dvArA miTAtA Apa pUchege-mahArAja ! Apa kisa sampradAyake dharmako hai| hama jisa dharmakI vivecanA karanA cAhate haiM vaha kabhI acchA mAnate haiM ? maiM kahUMgA-sampradAyameM dharma nahIM hai| ve uparokta rASTrake nirmANameM apanA aNubhara bhI sahayoga nahIM de to dharmapracAraka saMsthAyeM haiN| vAstavameM jo dharma jIvana-zuddhikA sktaa| mArga dikhalAtA hai vahI dharma mujhe mAnya hai| phira cAhe usa dhamaMse saba kucha cAhate haiM dharmake upadeSTA aura pravartaka koI bhI kyoM na ho ? jIvana ____ dharmakI vivecanA karaneke pahale hama yaha bhI kucha soca leM zudhdhAtmaka dharma sanAtana aura aparivartanazIla hai |vh cAhe ki dharmakI Aja kyA sthiti hai ? aura logoMke dvArA vaha kahIM bhI ho, mujhe saharSa grAhya hai| kisa rUpameM prayujya hai ? dharmake viSayameM Aja logoMkI sabase Aja jo viSaya rakhA gayA hai vaha sadAkI apekSA kucha / apahA kucha bar3I jo bhUla ho rahI hai vaha yaha hai ki dharmako apanA upa- . jaTila hai| jahA~ hama saba AtmanirmANa, vyakti-nirmANa aura kArI samajha kara use koI badhAI de yA na de parantu dutkAra jananirmANako lekara dharmakI upayogitA aura aucitya para Aja use sabase pahale hI dI jAtI hai| acchA kAma huA prakAza DAlA karate haiM, Aja vahA~ rASTranirmANakA savAla jor3a to manuSya bar3e garvase kahegA-maiMne kiyA hai| aura burA kAma kara dharmakSetrakI vizAlatAkI parIkSAke lie use kasauTI para hotA - ho jAtA hai to kahA jAtA hai ki paramAtmAkI aisI hI marjI upasthita karanA hai| isa viSaya para jina vaktAoMne Aja dilI thI ? Age na dekhakara calanevAlA pattharase Takkara khAne para khola kara asaMkIrNa dRSTikoNase apane vicAra prakaTa kiye haiM yahI kahegA ki kisa bevakUphane rAstemeM patthara lA kara rakha isa para mujhe prasannatA hai| diyA / magara vaha isa ora to koI dhyAna hI nahIM detA ki rASTra vidhvaMsa yaha mere dekha kara na calanekA hI pariNAma hai / logoMkI kucha viSayameM praviSTa hote hI sabase pahale prazna yaha hotA hai aisI hI Adata par3a gaI hai ki ve doSoMko apane sira para ki rASTra-nirmANa kahate kise haiM ? kyA rASTrakI dUra-dUra taka lenA nahIM cAhate, dUsaroMke sira para hI mar3hanA cAhate haiN| sImA bar3hA denA rASTra-nirmANa hai ? kyA senA bar3hAnA rASTra- ahiMsAkA upayukta pAlana to svayaM nahIM karate aura apanI nirmANa hai ? kyA saMhArake astra-zastroMkA nirmANa va saMgraha kamajoriyoM, bhIrutA aura kAyaratAkA doSAropaNa karate haiMkaranA rASTra-nirmANa hai ? kyA bhautika va vaijJAnika naye-naye ahiMsA para / dharmake usUloM para svayaM to calate nahIM aura AviSkAra karanA rASTra-nirmANa hai ? kyA sonA-cA~dI aura bhAratakI durdazAkA doSa thopate haiM-dharma para / merI dRSTimeM yaha rupaye paisoMkA saMcaya karanA rASTra-nirmANa hai? kyA anyAya bhI eka bhayaMkara bhUla hai ki loga acchA yA burA saba kucha zaniyoM va rASTroMko kucala kara una para apanI zaktikA sikkA dharmake dvArA hI pAnA cAhate haiM, mAno dharma koI 'kAmakumbha' For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] dharma aura rASTra nirmANa [346 hI hai| kahA jAtA hai-kAmakumbhase jo kucha bhI mAMgA jAtA aura prasanna raha sakatI hai jaba ki usameM dharmake tatva ghulehai vaha saba mila jAtA hai| mujhe yahA~ nIcekA eka choTA sA mile hoN| kissA yAda AtA hai: vyavasthA aura dharma do haiM "eka bevakUphako saMyogase kAmakumbha mila gyaa| usane socA-makAna, vastra, sonA-cA~dI Adi acchI cIjeM to dharma kyA rASTra aura kyA samAja donoMkA hI nirmAtA hai, isase saba milatI hI haiM para dekheM zarAba jaisI burI cIja bhI kintu jaba usako rAjya-vyavasthA va samAja-vyavasthAmeM milA milatI hai yA nhiiN| jyoMhI zarAba mA~gI tyoMhI zarAbase diyA jAtA hai taba rAjya aura samAja-donoMmeM bhayaMkara gar3hachalAchala bharA pyAlA usake sAmane A gyaa| aba vaha mono bar3akA sUtrapAta hotA hai kintu isake sAtha-sAtha dharmake prANa bagA-zarAba to ThIka, magara isameM nazA hai yA nhiiN| pIkara bhI saMkaTameM par3a jAte haiN| logoMkI manovRtti hI kucha aisI hai parIkSA kruuN| pIneke bAda jaba nazA car3hA aura mastI AI ki yahAM sAdhAraNase sAdhAraNa kAryameM bhI dharmakI mohara lagA taba vaha socane lagA-vezyAoMke nayana-manohArI nRtyake / dI jAtI hai| kisIko jala pilA diyA, yA kisIko bhojana vinA to saba kucha phIkA hI hai| vilamba kyA thaa| kAmaku. karA diyA, basa itane mAtrase Apane bahuta bar3A dharmopArjana mbhake prabhAvase vaha bhI hone lgaa| taba usane socA-dekheM, kara liyA ! yaha kyA hai ? isameM dharmakI duhAI kyoM dI jAtI maiM isa kAmakumbhako sira para rakhakara nAca sakatA hU~ yA nhiiN| haiM ? aura dharmako aise saMkIrNa dharAtala para kyoM ghasITA jAtA Akhira honA kyA thA ? kAmakumbha dharatI para girakara cakanA hai ? ye saba to dharmake dharAtalase bahuta nIce eka sAdhAraNa cUra ho gyaa| vezyAoMke nRtya banda ho gae aura jaba usa vyavasthA aura nAgarika kartavyakI cIjeM haiN| vyavasthA aura bevakUphakI A~kheM khulI to usa kAmakumbhake phUTe Tukar3oMke sAtha dharmako milAnese jahA~ dharmakA ahita hotA hai vahA~ vyavasthA sAtha use apanA bhAgya bhI phUTA huA milaa| bhI lar3akhar3A jAtI hai / dharma, vyavasthA aura sAmAjika karta vyase bahuta Upara Atma-nirmANakI zakikA nAma hai| bhautika ____ kahanekA tAtparya yaha hai ki loga kAmakumbhakI taraha zakiyoMkI abhivRddhike sAtha usakA koI sambandha nahIM aura dharmase saba kucha pAnA cAhate haiN| magara isake sAtha majekI na usakA yaha lakSya hI hai ki ve mile| Aja rAjanAtaka bAta yaha hai ki agara acchA ho jAya to dharmako koI badhAI netA usa AvAjako bulanda avazya karane lagA nahIM detaa| usake lie to apanA ahaMkAra pradarzita kiyA jAtA rAjanItise pare rakhA jAya para hama to zatAbdiyAsa yahA hai aura agara burA ho gayA to phira dharma para dutkAroMkI bauchAra vAja balanda karate pA rahe haiN| merA yaha nizcita abhimata kara usakI cAma udher3a lI jAtI hai| Apa yaha nizcita hai ki yadi dharmako rAjanItise alaga nahIM rakhA jAegA to samajhe ki dharma kisIkA burA karane yA burA deneke lie hai hI jisa prakAra eka samaya 'islAma khatare' kA nArA bulanda huA nhiiN| vaha to pratyeka vyaktikA sudhAra karaneke lie hai aura thA usI prakAra 'kahIM aura koI dharma khataremeM aisA nArA na usakA isIlie upayoga honA cAhie / gUja uThe / maiM samajhatA hU~ yadi dhArmika loga sajaga va saceta raheM to koI kAraNa nahIM ki bhaviSyameM yaha truTI duharAyI rASTra aura dharma jaay| aba yaha socanA hai ki dhamakA rASTra-nirmANase kyA nirapekSa rAjya sambandha hai| vAstavameM rASTrake AtmanirmANakA jahA~ savAla hai vahA~ dharmakA rASTrase gaharA sambaMdha hai| merI dRSTimeM rASTrakI AtmA bhAratIya saMvidhAnameM dharmako jo dharma-nirakSepa rAjya batAyA mAnava samAjake atirikta dUsarI sambhava nhiiN| mAnava-samAja gayA hai usako lekara bhI Aja aneka bhrAntiyA~ aura ulajhane vyakiyoMkA samUha hai aura vyakti-nirmANa dharmakA amara va phailI huI haiN| koI isakA artha dharmahIna rAjya karatA hai to amiTa nArA hai hii| isa dRSTise rASTra-nirmANa dharmase sIdhA koI 'nAstika rAjya' / koI AdhyAtmika rAjya karatA hai to sambandha hai / dharma rahita rASTra rASTra nahIM apitu prANa zUnya koI pApI rAjya / dehalI pravAsameM jaba merA saMvidhAna vizeSakalevarake samAna hai| rASTrakI AtmA taba hI svastha majabUta joMse samparka hA to maiMne unase isa viSayameM carcA kii| For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] unhoMne batAyA -- "mahArAja ! loga jaisA artha karate haiM vAstava meM isa zabdakA vaha artha nahIM hai / isakA matalaba yaha hai ki yaha rAjya kisI dharma-sampradAya vizeSakA na hokara samasta dharma sampradAyoMkA rAjya hai / " vAstavameM yaha ThIka hI hai jaise abhI-abhI svAmIjI (kAzI ke maNDalezvara ) ne batAyA ki bhAratameM eka hajAra dharma aura sampradAya pracalita haiN| agara kisI dharma yA sampradAya vizeSakA rAjya sthApita kiyA jAya to mArga sama nahIM rahegA, pratyuta bar3A viSama va kaNTakAkI bana jAyagA / itane dharma sampradAyoMmeM kisI eka dharma yA sampradAya vizeSa para yaha seharA bA~dhanA aneka jaTila sama syAoMse khAlI nahIM hai| mere vicAra se aisA honA nahIM caahie| dharmako rAjyake saMkIrNa va parivartanazIla phaMdameM phaMsAnA rAjyako bhayaMkara khatareke mu~hameM uphailanA aura dharma ko gandA va sar3IlA banAnA hai / vinAza kAraka banAnA hai / ye do alaga-alaga dhArAyeM haiM aura donoMkA alaga-alaga astitva mahattva aura mArga hai| inako milAkara eka karanA na to buddhimattA hI hai aura na kalyANakara hI / anekAnta [ kiraNa 1| kara gaI hai ye sapane meM bhI kabhI Age nahIM bar3ha skte| prakAra gharapara kisI abhyAgatakA tiraskAra karanA bhI isI sUcaka hai ki asaliyata meM dharma abhI dhAramAmeM utarA nahIM hai| dharma kabhI nahIM sikhAtA ki kisIke sAtha anucita va i STatApUrvaka vyavahAra kiyA jAya / vAstavameM bhUtakAla meM bhArata ka jo pratiSThA thI, jo usakA gaurava thA vaha isaliye nahIM ? ki bhArata eka dhanADhya va samRddhizAlI rAjya thA aura na va isaliye hI thA ki yahAM kucha vismayotpAdaka AviSkAra va zaktizAlI rAjA-mahArAjA tathA samrAT the| isakA jo gaura thA yaha isaliye thA ki yahAM karA- kameM dharma, sadAcAra, nIti, nyAya aura niyantraNako pAvana punIta dhArA bahatI rahatI thii| satya aura ImAnadArI yahAMke meM kUTa-kUTakara bharI huI aNu thii| tabhI bAharake loga yahAMkI dharmanItikA adhyayana karaneke liye yahAM para zrAneko vizeSa utsuka va lAlAyita rahate the / zrAja pratyeka bhAratIyakA yaha kartavya hai ki vaha vicAra kare ki hama usa samRddhizAlI vizvaguru bhAratakI saMtAneM apanI mukha pUMjI saMbhAle hue haiM yA nhiiN| yadi bhAratIya loga hI apanI pUjIko bhUla dege to kyA yaha unake liye viDambanAkI bAta nahIM hai ? kahate hue kheda hotA hai ki yahAM para nitya naye dharma va sampradAyoMke paidA honeke bAvajUda bhI na to bhArata kI kucha pratiSThA hI bar3hI hai aura na kucha gaurava hI ! pratyuta satya to yaha hai ki ulTI pratiSThA evaM gaurava ghaTe haiN| agara aba bhI sthitine palTA nahIM khAyA aura yaha sthiti maujUda rahI to mujhe kahane dIjiye ki dhArmika vyakti apanI ijjata aura zAna donoM ko gaMvA 1 saMkatA narahe yaha bhI AjakA eka savAla hai ki alaga-alaga itanI adhika saMkhyAmeM sampradAya kyoM pracalita hai ? kyA ina sabako milAkara eka nahIM kiyA jA sktaa| maiM mAnatA hU~ ki aisA karanA asambhava to nahIM hai phira bhI jo sadAse alaga-alaga vicAradhArA calI rahI haiM una sabako khatmakara eka kara diyA jAya yaha buddhi aura kalpanAse kucha pare jaisI bAta hai / maiM isa viSaya meM aisA kahA karatA hUM ki pArasparika vicArabheda miTa jaay| jaba yaha bhI saMbhava nahIM to aisI paristhiti meM pArasparika jo manobheda aura ApasI vigraha haiM unako to avazya miTAnA hI cAhiye unako miTAye binA dhArmika saMskArako kyA to deM aura kyA leM isakA nirNaya kaise kareM ? isaliye isa vibhedakI dIvAra kisI dhArmika vyaktike liye iSTa nahIM / yadi paraspara milakara dhArmika vyakti kucha vicAra vimarza ho nahIM kara sakate to ve kahAM kaise jAyeM ? ve kahAM baiTheMge, hama kahAM baittheNge| yadi hama loga aisI hI tuccha va saMkIrNa bAtoM meM ulate rahe to maiM kahUMgA aise saMkIrNa dhArmika vyakti dharmakI unnatike badale dharmakI avanati hI karanevAle haiM aura ve dharmake maulika tathyase zrabhI kosoM dUra / jina dhArmika vyaktiyoMmeM saMkItA va asahiSNutA ghara dhama aura laukika abhyudaya - itane vivecanake bAda aba mujhe yaha batAnA hai ki vAstavameM dharma hai kyA ? isake liye maiM Apako bahuta thor3e aura sarala zabdoM meM batAU~ to dharmakI paribhASA isa prakAra kI jA sakatI hai ki jo 'zrAtmazuddhi ke sAdhana haiM unhIMkA nAma dharma hai|' isa para pratiprazna uThAyA jA sakatA hai ki phira laukika abhyudayakI siddhi ke sAdhana kyA hai ? jabaki dharmakI paribhASA meM kahIM-kahIM sIkika abhyudayake sAdhanoM ko bhI dharma batAyA gayA hai| merI dRSTimeM laukika abhyudayakA sAdhana dharma nahIM hai vaha to dharmakA AnuSaMgika phala hai| kyoMki laukika abhyudaya usIko mAnA gayA hai jo AtmAtirikta sAmagriyoMkA vikAsa va prApaNa hotA hai| gaharAI se socA jAya to dharmakI For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] isake liye koI svatantra AvazyakatA hai hI nhiiN| jisa prakAra gehUM kI khetI karanese tUr3I-bhUsA Adi gehUM ke sAtha-sAtha apane-Apa paidA ho jAtI haiM unake liye alaga khetI karanekI koI AvazyakatA nahIM hotI, isI prakAra dharma to Atmazuddhike liye hI kiyA jAtA hai' magara gehUM ke sAtha dUrIkI taraha laukika abhyudaya usake sAtha-sAtha apane-Apa phalane vAlA hai| usake liye svatantra rUpase dharma karanekI koI Ava zyakatA nahIM / laukika dharma aura pAramArthika dharma prAcIna sAhitya dharma zabda aneka athoMmeM prayukta huA hai / usa samaya dharma zabda atyanta lokapriya thA / isaliye jo kucha acchA lagA usIko dharma zabdase sambodhita kara diyA jAtA thaa| isIliye sAmAjika kartavya aura vyavasthA niyamoM ko bhI RSi maharSiyoMne dharma kahakara pukaaraa| jaina sAhitya meM svayaM bhagavAna mahAvIrane sAmAjika kartavyoMke daza prakArake nirUpaNa karate hue unheM dharma zabdase abhihita kiyA hai| unhoMne batAyA hai ki jo grAmakI maryAdAe~ va prathAe~ haiM unheM nibhAnA grAma-dharma hai| isI prakAra nagara-dharma, rASTra-dharma AdikA vivecana kiyA hai / yadyapi tattvataH dharma vahI hai| jisameM Atmazuddhi aura Atma-vikAsa ho magara tAtkAlika dharmazabda kI vyApakatAko dekhate hue sAmAjika rasmoM va rItirivAjoMko bhI laukika dharma batAyA gayA hai| laukika dharma aura pAramArthika dharma sarvathA pRthaka-pRthaka haiN| unakA mizraNa karanA donoMko g2alata va kurUpa banAnA hai| inakA pradha isa taraha samajhA jA sakatA hai ki jahAM laukika dharma parivartanazIla hai vahAM pAramArthika dharma sarvadA sarvatra aparivartanazIla va ghaTala hai| yAja jise hama rASTradharma va samAjadharma kahate haiM ve rASTra evaM samAja kI parivartita sthitiyoMke anusAra kala parivartita ho sakate haiM / svatantra honeke pUrva bhAratameM jo rASTradharma mAnA jAtA thA / Aja vaha nahIM mAnA jAtA / zrAja bhAratakA rASTradharma badala gayA hai magara isa taraha pAramArthika dharma kabhI aura kahIM nahIM badalatA / vaha jo kala thA vahI bAja hai aura jo Aja hai vahI Age rahegA / gora kariye-- zrahiMsA satya svarUpamaya jo pAramArthika dharma hai vaha kabhI kisI bhI sthiti meM badalA kyA ? isI taraha laukika dharma alaga-alaga rASTroM kA alaga-alaga hai jabaki pAramArthika dharma rASTroMke liye eka samAna hai| ina kAraNoMse yaha kahanA dharma aura rASTra nirmANa [ 351 cAhiye ki lokika dharma aura pAramArthika dharma do haiM aura bhinna-bhinna haiN| pAramArthika dharmakI gati jaba zrAtma-vikAsakI cIra hai taba laukika dharmakA tAMtA saMsArase jur3A huA rASTra-nirmANa meM dharma rASTranirmANa meM dharma kahAM taka sahAyaka ho sakatA hai aura isake liye dharma kucha sUtroMkA pratipAdana karatA hai / ve haiM zrama svatantratA, Atma-vijaya, adIna bhAva AtmavikAsa aura Atma-niyantraNa ina sUtroMkA jitanA vikAsa hogA utanA hI rASTra svastha, unnata aura vikasita banegA ina sUtroMkA vikAsa dharmake pare nahIM hai aura na dharma prabhAvameM ina sUtroMkA sUtrapAta va unnayana ho kiyA jA sakatA hai| Aja jaba rASTrameM dharmake nisbata bhautikavAdakA vAtAvaraNa phailA huA hai taba rASTrameM durguNoM va avanatikA vikAsa ho hI ho, to isameM koI AzcaryakI bAta nhiiN| yahI kAraNa hai jahAM padake liye manuhAreM hotIM thIM phira bhI kahA jAtA thA ki mujhe pada nahIM cAhiye, maiM isake yogya nahIM hUM, tumhIM saMbhAlo vahAM Aja kahA jAtA hai ki padakA haka merA hai, tumhArA nhiiN| padake yogya maiM hUM, tuma nhiiN| pada pAneke liye saba apane-apane adhikAroMkA varNana karate haiM magara yaha koI nahIM kahatA ki padake yogya yA adhikArI dUsarA amuka yaha pada lolupatAkA roga dharmako na apanAne aura bhautikavAdako jIvanameM sthAna denekA hI duSpariNAma hai| eka vaha samaya thA ki jaba padakI lAlasA rakhanevAloMko niMdya, ayogya aura anadhikArI samajhA jAtA thA aura pada na cAhanevAloMko prazaMsya, yogya aura adhikArI / subhaToMkA kissA isI tathyapara prakAza DAlatA hai / "eka bAra kisI dezameM 500 subhaTa aaye| mantrIne parIkSA karaneke lie rAtri samaya sabako eka vizAla haoNla sauMpA aura kahA ki tumameMse jo bar3hA ho yaha haoNlake bocameM biche palaMga para soye tathA anya saba nIce jamInapara soyeM sonekA samaya Ane para unameM bar3A saMgharSa macA palaMga para soneke liye ve apane-apane haka, yogyatA aura adhikAroMkI duhAiyAM dene lage / sArI rAta bIta gaI kintu ve eka minaTa bhI na so pAye / sArI rAta kuttoMkI taraha Apasa meM lar3ate-jhagar3ate rahe / prAtaH kAla maMtrIne unakA kissA sunakara unheM usI samaya vahAMse nikAla diyaa| dUsare dina dUsare 500 subhaTa zrAye | maMtrone unake liye bhI vahI vyavasthA kI / unake sAmane samasyA yaha thI 1 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] / ki palaMga para kauna soye| sabameM paraspara manuhAreM hone lgii| koI kahatA thA- maiM isa bar3appanake yogya nhiiN| koI kahatA thA-- maiM adhika anubhavI nahIM / koI kahatA thA -- mujhameM vidyA buddhi kama hai / zrAkhira kisIne palaMga para sonA svIkAra nahIM kiyA / ve bar3e samajhadAra the--usane vicAra kiyA nIMda kyoM naSTa kI jAya ? sabako palaMgako ora sira karake so jAnA caahie| sabane rAta bhara khUba zrAnandase nIMda lo prAta-kAla maMtrIne sArA kissA sunakara unako bar3e satkArake sAtha bar3e-bar3e pada soMpakara sammAna kiyA / " jabataka yaha sthiti na ho yAnI padake prati AkarSaNa kama na ho taba taka rASTra-nirmANa kaise ho sakatA hai| dehalI pravAsameM merI paM0 neharUjIse jaba-jaba mulAkAta huI to maiMne prasaMgavaza kahA"paMDitajI ! logoMmeM kursIkI itanI chInAjhapaTI kyoM ho rahI hai ?" unhoMne kheda bhare zabdoMmeM kahA - "mahArAja ! hama isase bar3e parezAna haiM parantu kareM kyA ?" jisa rASTrameM yaha zrahaMmanyatA, padalolupatA aura adhikAroMkI bhAvanAkA bolabAlA hai vaha rASTra UMce uThaneke svapna kaise dekha sakatA hai ? vaha to dina pratidina duHkhita, pIr3ita aura zravanata hotA jAyagA / mahAbhArata meM likhA hai bahavo yatra netAraH sarve paMDitamAninaH / sarve mahatvamicchanti, tadrASTramavasIdati / / [ kiraNa 11 jisa rASTrameM saba vyakti netA bana baiThate haiM, sabake sa apane Apako paMDita mAnate haiM aura saba bar3e bananA cAhate vaha rASTra jarUra duHkhI rahegA / bhAratakI sthiti karIba-kara aisI ho rahI hai isalie rASTrakI burAiyoMko miTAneke li satya-niSThA aura prAmANikatAkI atyanta AvazyakatA hai| jabataka satya-niSThA aura prAmANikatA jIvanakA mUlamaMtra naha bana jAtI tabataka mAnavatAkA sUtra pahacAnA jAya yaha kabha bhI saMbhava nahIM aura rASTrakA nirmANa ho jAya yaha bhI kabha nahIM ho sakatA / kAnta upasaMhAra antameM maiM yahI kahU~gA ki loga dharmake nAmase ci nhiiN| dhamaM kalyANakA ekamAtra sAdhana hai| usake nAmapa phailI huI burAiyoMko miTAnA zrAvazyaka hai na ki dharmako maiM cAhatA hU~ ki dharma aura rASTrake vAstavika svarUpa zra pRthakatvako samajhakara dharmake mukhya aMga zrahiMsA, satya zrau santoSakI bhittipara rASTrake nirmANake mahAn kAryako sampara kiyA jAya / maiM samajhatA hU~ ki yadi aisA huA to rA U~cA, sukhI, sampanna va vikasita hogA / vahA~ dharmakA bha vAstavika rUpa nikharegA tathA usase jana-janako eka naI preraNA bhI prApta ho skegii| ( jaina bhAratIse ) 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 11 ve varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtantra, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai / lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAileM thor3I hI raha gaI haiM / ataH maMgAne meM zIghratA kreN| phAiloM ko lAgata mUlya para diyA jAyegA / posTeja kharca alaga hogA / mainejara - 'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dillI / For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMkApura ( vidyAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalI zAstrI, mUDabidrI ) baMkApura pUnA-bagalUra relave lAinameM, harihara relave sTezana ke samIpavartI hAveri relave sTezanase 15 mIla para, dhAravADa jile meM hai / yaha vaha pavitra sthAna hai, jahAM para prAtaH smaraNIya AcArya guNabhadrane saM0 820 apane guru bhagavajjinasenake vizruta mahApurANAMtargata uttara purANako samApta kiyA thA + | AcArya jinasena aura guNabhadra jaina saMsArake khyAti prApta mahAkaviyoMmeM se haiM / isa bAtako sAhitya-saMsAra acchI taraha janatA haiM / saMskRta sAhitya meM mahApurANa vastutaH eka anUThA ratna hai / isakA vizeSa paricaya aura kisI lekhameM diyA jAyagA / uttarapurANa ke samApti kAla meM baMkApurase jaina vIrakekA suyogya putra lokAditya vijaya nagarake yazasvI evaM pratApI zAsaka akAlavarSa yA . kRSNarAja (dvitIya) ke sAmaMtake rUpameM rAjya karatA thA / lokAditya mahAzUra tejasvI aura zatru-vijayI thA / isake dhvajameM mayUrakA cinha aGkita thA / aura yaha celladhvajakA anuja aura cellaketa ( baMkeya ) kA putra thA / usa samaya samUco vanavAsa (vanavAsi ) pradeza lokAditya ke hI vazameM rahA / uttarapurANakI prazasti dekheM / upayukta. kApUra zraddhaya pitA vIra baMkeyake nAma *zaka saMvat 820 zrAcArya guNabhadrake uttara purANakA samApti kAla nahIM hai kintu vaha unake ziSya muni lokasenakI prazastikA padya hai jisameM usakI pUjAke samayakA ullekha kiyA gayA hai / - paramAnanda jaina + uttara purANakI prazasti dekheN| + uttara purANakI prazasti meM diyA huA "celapatAke" vAkya meM cella zabdakA artha zramarakoSa aura vizvalAMcana koSa meM cIla (pakSI vizeSa ) pAyA jAtA hai / ataH lokAdityakI dhvajAmeM cIlakA cinha thA na ki morakA / se lokAdityake dvArA sthApita kiyA gayA thA / aura usa jamAne meM ise eka samRddhizAlI jaina rAjadhAnI honekA saubhAgya prApta thA / baMkeya bhI sAmAnya vyakti nahIM thA / rASTrakUTa nareza nRpatuGgake liye rAjya kAryoMmeM jaina vIra baMkeya hI patha pradarzaka thA / mukulakA putra erakori, erakorikA putra ghora aura ghorakA putra ba~ke thA / baMkeyakA putrapitAmaha mukula zubhatuGga kRSNarAja - kA pitAmaha erakori zubhatuGgake putra dhruvadevakA evaM pitA ghora cakrI govindarAjakA rAjakArya sArathi thA / isase siddha hotA hai ki lokAditya aura baMkeya hI nahIM; inake pitAmahAdi bhI rAjya kArya paTu tathA mahAzUra the / astu, nRpatuGgako baMkeya para aTUTa zraddhA thI / yahI kAraNa hai ki eka lekha meM nRpatuGgane baMkeyake sambandha meM " vitata jyotirnizitAsiri vA paraH" yoM kahA hai / pahale baMkeya nRpatuGgake Apta senAnAyakake rUpameM aneka yuddhoM meM vijaya prAptakara narezake pUrNa kRpApAtra banane ke phala svarUpa bAda meM vaha vizAla vanavAsa yA vanavAsiprAMtakA sAmanta banA diyA gayA thA / sAmanta ba~kene hI gaMgarAja rAjamallako eka yuddhameM harAkara bandI banA liyA thA / balki isa vijayopalakSya meM bharI sabhA meM vIra baMkeyakA nRpatuGgake dvArA jaba koI abhISTa vara mAMganekI AjJA huI taba jinabhakta baMkecane sagadgada mahArAja nRpaturaMgane yaha prArthanA kI ki 'mahArAja, aba merI koI laukika kAmanA bAkI nahIM rhii| agara Apako kucha denA hI abhISTa ho to kolanUra meM mere dvArA nirmANita pavitra jinamaMdira ke liye sucAru rUpase pUjAdikArya saMcAlanArtha eka bhUdAna pradAna kara sakate haiN| basa, aise hI kiyA gayA / yaha ullekha eka vizAla prastara khaNDameM zAsanake rUpameM Aja bhI upalabdha hotA hai / baMkeya ke asIma dharma-prema ke liye yaha eka udAharaNa hI paryApta hai / isa prasaMga- paramAnanda jaina meM yaha ullekha kara denA bhI Avazyaka hai ki vIra For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] anekAnta [kiraNa 11 baMkeyakI dharmapatnI vijayA bar3I viduSI rhii| isane bagala meM unnata evaM vizAla maidAnameM eka dhvaMvasAvaziSTa saMskRtameM eka kAvya racA hai| isa kAvyakA eka padya purAnA kilA hai / isa kileke aMdara 12 ekar3a jamIna zrInAna veMkaTeza bhImarAva AlUra, bI0 e0, ela0 ela0 hai| yaha kilA bambaI sarakArake vazameM hai| yahA~ para isa bI0 ne 'karnATakagatavaibhava' nAmaka apanI sundara racanA samaya sarakArane eka DerI phArma khola rakhA hai| jahA~meM udAharaNake rUpameM uddhRta kiyA hai / tahA~ khetI bhI hotI hai| rAjamahalakA sthAna U~cA hai - baMkeyake suyogya putra lokAdityameM bhI pUjya pitA- aura isake cAroM ora vizAla maidAna hai / yaha maidAna ke samAna dharma-premakA honA sarvathA svAbhAvika hI hai| ina dinoM meM khetoMke rUpa meM dRSTigocara hotA hai| ina sAtha hI sAtha lokAditya para 'uttara purANa' ke raca- vizAla khetoMmeM Ajakala jvAra, bAjarA, ukha, gehU~, yitA zrI guNabhadrAcAryakA prabhAva bhI paryApta thaa| isameM cAvala, ur3ada, mUga, canA, tubara, kapAsa aura mUMgasaMdeha nahIM hai ki dharmadhurINa lokAdityake kAraNa baMkA phalI Adi paidA hote haiM / sthAna bar3A sundara suyogya pura usa samaya jainadharmakA pramukha kendra bana gayA thaa| apanI samRddhike jamAne meM vaha sthAna vastutaH dekhane hI yadyapi lokAditya rASTrakUTa rAjAoMkA sAmaMta thA / lAyaka rahA hogA / mujhe to bar3I dera taka yahA~ se haTaphira bhI rASTrakUTa zAsakoMke zAsana kAlameM yaha eka nekI icchA hI nahIM huii| kileke andara isa samaya. . vaiziSTya thA ki unake sabhI sAmaMta svatantra rhe| eka sundara jinAlaya avaziSTa hai| yahA~ vAle ise AcArya guNabhadrajIke zabdoMmeM lokAditya zatrarUpI 'aravattamUrUkabaMgala basti' kahate haiN| isakA hindI andhakArako miTAne vAlA eka khyAti prApta pratApI artha 63 khambhoMkA jaina mandira hotA hai / merA anubhava zAsaka hI nahIM thA, sAtha hI sAtha zrImAna bhii| usa hai ki yaha mandira jainoMkA prasiddha zAntinAtha mandira jamAnemeM baMkApurameM kaI jina mandira the| ina maMdiroMko aura isake 63 khaMbha jainoMke triSaSThizalAkA puruSoMkA cAlukyAdi zAsakoMse dAna bhI milA thaa| bakApura smRti-cinha honA caahiye| eka pramukha kendra honese yahA~ para jainAcAryoMkA vAsa mandira bar3A sundara hai / mandira vastutaH sarvocca adhika rahatA thaa| yahI kAraNa hai ki isakI gaNanA kalAkA eka pratIka hai / khaMbhoMkA pAliza itanA sundara eka pavitra kSetrake rUpameM hotI thii| isIliye hI gaMga hai ki itane dinoMke bAda, Aja bhI unameM AsAnIse nareza nArasiMha jaisA pratApI zAsakane yahIM Akara prAtaH mukha dekha sakate haiM / mandira cAra khaNDoMmeM vibhakta hai| smaraNIya jaina guruoMke pAdamUlameM sallekhanAvrata saMpanna garbha gRha vizeSa bar3A nahIM hai / isake sAmanekA khaNDa kiyA thaa| daMDAdhipa hallane yahA~ para kailAsa jaisA garbhagRhase bar3A hai / tIsarA khaNDa dUsarese bar3A hai / uttaMga eka jina mandira nirmANa karAyA thaa| itanA hI aMtima vA caturtha khaNDa sabase bar3A hai| yaha itanA nahIM, prAcIna kAlameM yahA~ para eka do nahIM, pA~ca mahA vizAla hai ki isameM kaI sau AdamI ArAmase baiTha vidyAlaya maujUda the| ye saba bItI huI bAteM huii| sakate haiN| chata aura dIvAloM parakI sundara kalApUrNa vartamAna kAla meM baMkApurakI sthiti kaisI hai, ise bhI mUrtiyAM nirdayI vidhvaMsakoMke dvArA naSTa kI gaI haiM / isa mandirako dekha kara usa samayakI kalA, Arthika sthiti vijJa pAThaka eka bAra avazya suna leN| sarakArI rAsteke aura dhArmika zraddhA Adiko Aja bhI vivekI parakha * "sarasvatIva karNATI vijayAMkA jytyso| sakatA hai| kheda hai ki baMkApura Adi sthAnoMke ina yA vaidarbhagirAM vAsaH kAlIdAsAdanantaram // " prAcIna mahatvapUrNa jaina smArakoMkA uddhAra to dUra rahA / x'bambaI prAntake prAcIna jaina smAraka dekheN| jaina samAja ina sthAnoMko jAnatI bhI nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namkA mUlAcAra saMgraha grantha na hokara AcArAMgake rUpameM maulika grantha hai ( paM0 paramAnanda jaina zAstrI ) san 1938 meM maiMne 'mUlAcAra saMgraha grantha hai| isa rakhane ke lie ukta mUla prAcArake pravartaka bahuzruta digazIrSakase eka lekha likhA thaa| usa samaya mUlAcArakI kucha mbarAcAryane mUla AcArAMga sUtrakA 12 adhikAroM meM saMlipta gAthAoMke zvetAmbarIya Avazyakaniyukti Adi granthoMmeM rUpase sAra svIMcakara isa granthakI racanA kI hai| upalabdha honese maiMne yaha samajha liyA thA ki ye gAthAe~ prAcArya vasunandI saiddhAntikane isa pranya para likhI mUlAcArake kartAne vahAMse lI haiM aura unake sambandhameM apanI 'prAcAravRtti' kI utthAnikAmeM spaSTa likhA hai ki vizeSa vicArakA avasara na pAkara ukta lekhameM use eka aThAraha hajAra pada pramANa bhAcArAMgasUtrako mUlaguNA'saMgrahagrantha' batalA diyA thA / sAtha hI, usake bArahavaM dhikArase lekara paryApti adhikAra paryanta 12 adhikAroM meM paryApti nAmaka adhikArako asambaddha bhI likha diyA thaa| upasaMhAra kiyA haiusa lekhake prakAzita, honeke bAdase merA adhyayana usa vAdhArabhUtamaSTAdazapadasahasraparimANaM, mUlaviSaya para barAbara calatA rhaa| dUsare prAcIna digambara guNa - pratyAkhyAna-saMstara-stavArAdhanA-samayAcAra-paMcAgraMthoMko bhI dekhanekA avasara prApta huA jo usa samaya cAra-piMDazuddhi - SaDAvazyaka-dvAdazAnuprekSAnAgArabhAvanAmujhe upalabdha na the| tulanAtmaka adhyayana karate hue maine samayasAra-zIlaguNa prastAra-paryAptyadhikAra nibaddhamamUlAcAra aura usakI TIkA 'AcAravRtti' kA gaharA manana hArthagabhIraM lakSaNasiddhapadavAkyavarNopacitaM, ghAtikarmakiyA aura adhika vAcana cintanake phalasvarUpa merA baha kSayotpannakevalajJAnaprabuddhAzeSaguNaparyAyakhacitaSaDadravyaabhimata sthira nahIM rahA, aba merA yaha dRr3ha nizcaya ho navapadArthajinavaropadiSTaM, dvAdazavidhataponuSThAnotpannAgayA hai ki mUlAcAra saMgraha grantha na hAkara eka vyavasthita nekaprakAraddhisamanvitagaNadharadevaracitaM, mUlaguNottara prAcIna maulika grantha hai| isa lekha dvArA apane inhIM guNasvarUpavikalpopAyasAdhanasahAyaphalanirUpaNapravaNamAvicAroM ko spaSTa karane kA prayatna kara rahA huuN| cArAGgamAcAryapArampayaMpravatamAnamalpabalamedhAyaHziSyayaha graMtha digambara jaina paraMparAkA eka maulika prAcAra nimittaM dvAdazAdhikArairupasaMhartukAmaH svasya zrotRNAM prantha hai, usakI gaharI vicAra-dhArA aura viSayakA vivecana ca prArabdhakAryapratyUhanirAkaraNakSamaM zubhapariNAmaM vidadhabar3A hI samRddha aura prAcInatAkA unnAyaka hai| itanA hI cchIvaTTakerAcAryaH prathamataraM tAvanmUlaguNAdhikAra-pratinahIM; kintu bhagavAna mahAvIrakI vaha usa mUla paramparAkA pAdanArthe maMgalapUrvikAM pratijJAM vidhattesabase purAtana zrAcAra viSayakA grantha hai jisakA bhagavAna granthako banAte samaya prAcArya pravarane isa bAtakA mahAvIra dvArA kathita aura gaNadhara indrabhUti dvArA prathita khAsa taurase dhyAna rakkhA mAlUma hotA hai ki isa granthameM dvAdazAMgazratake prAcArAMga nAmaka sUtra granthase sIdhA saMbaMdha AcArAMgasUtra-viSayaka mUlaparamparAkA koI bhI aMza jAna par3atA hai| isa granthakI racanA usa samaya huI hai jaba chUTane na pAve / cunAMce hama dekhate haiM ki granthakartAne pratyeka dvAdaza varSIya durbhikSake kAraNa bhagavAna mahAvIra dvArA nirdiSTa adhikArameM maMgalAcaraNa kara usake kahanekI pratijJA kI prAcAra mArgameM vicAra-zauthilyakA samAbeza prArambha hone hai aura antameM usakA prAyaH upasaMhAra bhI kiyA hai| lagA thaa| kucha sAdhujana apane AcAra-vicArameM zithi- jaisA ki mUlAcArake 'sAmAcAra nAmaka adhikAra' adhilatAko apanAnekA upakrama karane lage the aura acelakatAke kArakI zrAdi antima gAthAse spaSTa hai:khilApha vastra dhAraNa karane lage the / parantu usa samaya taka telloka pUyaNIe arahaMte vaMdiUNa tiviheNa / acelakatAke nagnatA artha meM koI vikRti nahIM AI thI, vocchaM samAcAraM samAsado ANapuvvIyaM // 122 // jisakA artha bAdako bigAr3akara 'alpacena' kiyA jAne gAnaxx lgaa| usa samaya mUla paramparAgata prAcArako surakSita evaM sAmAcAro bahubhedo variNado samAseNa / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356] anekAnta [karaNa 11 vitthArasamAvaeNo vittharidavyo buhajaNehiM // 17 // prApta huA hai / cunAMce zvetAmbarIya prAcArAMgameM yahA~ taka isa prakaraNa meM ukta antima gAthAse pUrva nimna gAthA vikAra bhAgayA hai ki vahA~ piNDa eSaNAke sAtha pAtra eSaNA aura bhI dI huI hai jisameM viSayakA upasaMhAra karate hue aura vastra eSaNAko aura bhI jor3A gayA hai| jisase yaha batalAyA gayA hai ki jo sAdhu aura AryikA granthameM ulli- sApha dhvanita hotA hai ki 'mUlAcAra' meM dvAdaza varSIya : khita prAcAramArgakA anuSThAna karate haiM ve jagatpUjya, kIrti durbhikSake kaI zatAbdI bAda vastra eSaNA aura pAtra eSaNakI aura sukhako prApta kara siddhiko prApta karate haiM kalpanA kara unheM eSaNA samitike svarUpameM jor3a diyA hai| evaM vidhANacariyaM caritaM je sAdhavo ya ajjaao| isase sApha dhvanita hotA hai ki mUla AcArAMgakI racanA ina te jagapujjaM kittiM suhaM labhrUNa sijhati // 16 // saba kalpanAoMse pUrva kI hai| anyathA kalpanAmoMke rUr3ha hone ___isI taraha 'piNDavizuddhi' adhikArameM piNDa vizuddhi- para unakA virodha avazya kiyA jaataa| kA kathana karate hue jina sAdhuoMne usakAlameM krodha, mAna, SaDAvazyaka adhikArameM kAyotsargakA svarUpa batalAte mAyA aura lobha rUpa cAra prakArake utpAdana doSase dUSita hue kathana kiyA hai ki jo sAdhumokSArthI haiM, jAgaraNazIla bhikSA grahaNakI hai unakA ullekha bhI bataura udAharaNake hai nidrAko jItane vAlA hai, sUtrArtha vizArada hai, karaNa nimna gAthAmeM akita kiyA hai zuddha hai, Atmabala vIryase yukta use vizuddhAramA kAyokodho ya hatthikappe mANo veNAyaDammi eyrmmi| ssargI jAnanA caahie| mAyA vANArasie lohopuNa rAsiyANammi / / 455 mukkhaTThI jidaNiho suttatttha visArado krnnsuddho| ___ isa adhikAra meM batalAyA gayA hai ki jo sAdhu bhikSA Ada-bala-viriya-jutto kAussaggo visuddhappA // 656 / / athavA caryA meM pravRtti karatA hai vaha manAgupti, vacanagupti yahA~ yaha bAta khAsa taurase dhyAna dene yogya hai aura kAryagupti ke saMrakSaNake sAtha mUlaguNa aura zIlasaMyamA- vaha yaha ki mUlAcArake kartAne SaDAvazyaka adhikArakI dikakI rakSA karatA hai tathA saMsAra, zarIra aura saMga (parigraha) cUlikAkA upasaMhAra karate hue yaha spaSTa rUpase ullekha nivedabhAva dekhatA humA vItarAgakI prAjJA aura unake kiyA hai ki maiMne yaha niyuktikI niyukti saMkSepase kahI zAsanakI rakSA karatA hai| anavasthA (svecchA pravRtti) hai isakA vistAra anuyogase jAnanI caahie| mithyAvArAdhanA aura saMyama virAdhanA rUpa caryAkA parihAra NijjuttI NijattI esA kahidA mae samAseNa / karatA hai aha vitthArapasaMgo'Niyogado hodiNAdavyo // 664 bhikkhA cariyAe puNa guttIguNasIla saMjamAdINaM / rakkhaMto caradi muNI NivvedatigaM ca pecchNto||74|| samasta jainavAGmaya cAra anuyogAmeM vibhakta hai, ANA aNavatthAviya micchattArAhaNAdaNAso ya / prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga dravyAnuyoga / saMjama virAdhaNAviya cariyAe pariharedavvA / / 7 / / ina cAra anuyogoMmeMse prAcAra viSayaka vistRta kathana caraNAnuyogameM samAviSTa hai| yahA~ pranyakartA prAcAryakA piNDa zabdakA artha hai AhAra (bhojya yogya vastuoMkA samUha rUpa grAsa) yA piNDa | jo sAdhuoMko pANipAtrameM abhiprAya 'anuyoga' se caraNAnuyogakA hai isIlie usake dekhamekI preraNA kI gaI hai| diyA jAtA thA aura Aja bhI diyA jAtA hai| isa adhi mUlAcArake kartAne jina niyuktiyoM parase sAra lekara kArameM caryA sambandhi vizuddhikA vizadavarNana kiyA gayA hai| SaDAvazyaka niyuktikA nirmANa kiyA hai| ve niyuktiyA~ mUlAcArameM eSaNA samitike svarUpa kathana meM eSaNAko vartamAnameM anupalabdha haiM aura ve isa prantha racanAse kevala mAhAra ke lie prayukta kiyA gayA hai aura batalAyA pUrva banI huI thIM, jinheM granthakartAka gamakaguru bhadrabAhugayA hai ki jo sAdhu udgama, utpAdana aura eSaNAdi rUpa zratakevalIne banAyA thaa| unhIMkA saMkSipta prasAra mUlAcAradoSoMse zuddha, kAraNa sahita navakoTise vizuddha, zItaSNAdi bhacaya padArthoM meM rAga dveSAdi rahita sama bhukti aisI 'aha'nayA kAla parihANi doseNaM tAmo Nijjuttiparizuddha atyanta nirmala eSaNA samiti hai| yaha isa bhAsa-cunnIgro vugchinaao| eSaNA samitikA prAcIna mUla rUpa hai, jo bAda meM vikRtiko - mahAnizItha sUtra adhyAya For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] 1 ke isa SaDAvazyaka adhikAra meM pAyA jAtA hai| ataH kucha gAthAe~ upalabdha zvetAmbarIya niyuktiyoM meM pAye jAneke kAraNa saMgraha graMtha hone kI jo kalpanA kI thI vaha ThIka nahIM hai; kyoMki ve niyuktiyA~ vikramakI chaThI zatAbdI se pUrvako banI huI nahIM jAna par3atI + haiM aura mUlAcAra unase kaI sau varSa pUrvakA banA huA hai; kyoMki usakA samullekha vikramakI pAMcavI zatAbdIke AcAryayativRSabhana apanI 'tiloyapaNNattI' ke AThaveM adhikAra kI 532vIM gAthAmeM 'mUlAyAre' vAkyake sAtha kiyA hai jisase mUlAcAra kI prAcInatA para acchA prakAza par3atA hai / usake bAda AcAryakalpa paNDita zrAzAdharajIne apanI 'anagAradharmAmRta TIkA' ( vi0 saM0 1300) meM 'uktaM ca mUlAdhAre' vAkyake sAtha usakI nimnagAthA uddhRta kI hai jo mUlAcAra meM 516 naM0 para upalabdha hotI hai / sammattaNANa saMjama tavehi jaM taM pasattha samagamaNaM / samayaM tu taM tu bhaNidaM tameva sAmAiyaM jANe / / - anagAradharmAmRta TI0 pR0 605 inake sivAya, AcArya vIrasenanaM apanI dhavalA TIkA meM 'taha prayaraMge vibuttaM' vAkyake sAtha 'paMcasthikAyA' nAma kI jo gAthA samuha ta kI hai vaha ukta zrAcArAMga naM 400 naM0 para pAI jAtI hai| vartamAna meM upalabdha zvetAmbarIya AcArAMga meM nahIM hai / isase spaSTa hai ki isa granthakI prasiddhi purAtana kAla se mUlAcAra aura AcArAMga donoM nAmoMse rahI hai / AcArya vIranandI ne jo medhacandra traividyadevake ziSya evaM putra the, aura jinakA svargavAsa zaka saMvat 1037 ( vi0 saM0 1172 ) meM huA thA / ataH yahI samaya (vikramakI 12vIM zatAbdI) zrAcArya vIranandIkA hai / AcArya bIranamdIne apane zrAcArasAra meM mUlAcAra kI gAthAoM kA prAyaH arthazaH anuvAda kiyA hai X / zrAcArya vasunandI ne ukta mUlAcAra para 'acAravRtti' nAmakI TIkA likhI hai jisakA ullekha Upara kiyA jA cukA vikramako 15 vIM zatAbdI ke prasiddha mahAraka sakalakIrtine I mUlAcAra saMgraha grantha na hokara AcArAGganake rUpameM maulika grantha hai| + dekho, anekAnta varSa 3 ki0 12 meM prakAzita 'bhadrabAhusvAmI' nAmakA lekha / x dekho, 'vIrananandI aura unakA AcArasAra' nAmakA merA lekha, caina si0 bhAskara bhA0 6 kiraNa 1 [357 apane mUlAcAra pradIpa' nAmaka grantha meM bhI mUlAdhArakI gAthAoM kA sAra diyA hai| ina saba ubalekhoMse digambara samAja meM mUlAcArake pracAra ke sAtha usakI prAcI tAkA itivRtta pAyA jAtA hai, jo isa bAtakA dyotaka hai ki yaha mUlagrantha digambara paramparAkA maulika AcArAMga sUtra hai, saMgraha grantha nahIM hU~ / ataH zve0 niyuktiyoM parase 'mUlAcAra' meM kucha gAthAoMke saMgraha kiye jAnekI jo kalpanA kI gaI thI, vaha samucita pratIta nahIM hotI; kyoMki vIra zAsanakI jo zruta sampatti digambara- zvetAmbara sampradAyoMmeM paramparAse dubhikSAdi matabhedake kAraNa baTI, vaha pUrva paramparAse donoMke pAsa barAbara calI A rahI thI / bhadrabAhu zrutakevalI taka digambara zvetAmbara jaise bhedoM kI koI sRSTi nahIM huI thI, usa samaya taka bhagavAna mahAvIrakA zAsana yathAjAta mudrArUpa meM hI cala rahA thaa| unake dvArA racI gaI niyuktiyA~ usa samaya sAdhu sampradAya meM pracalita thIM, khAsa kara unake ziSya-praziSyoM meM unakA paThana-pAThana barAbara cala rahA thaa| aisI hAlata meM mUlAcAra meM kucha gAthAoMkI samAnatA parase AdAna-pradAnakI kalpanA karanA saMgata nahIM jAna par3atI / mUlAcArake karttAne 'anagAra bhAvanA' nAmake adhikArakA prArambha karate hue maMgalAcaraNameM tribhuvana jabakSI tathA maMgalasaMyukta arthAt sarvakarmake jalAne meM samartha puNyase yukta, kaMcana, piraMgu, vidruma, ghaNa, kunda aura mRNAla rUpa varNavizeSa vAle jinavaroMko namaskAra kara nAgendra, narendra aura indrase pUjita anagAra mahaSiyoMke vividha zAstroMke sArabhUta mahaMta guNavAle 'bhAvanA' sUtrako kahanekA upakrama kiyA hai / yathA vaMdittu jiNavarANaM tihuyaNa jaya maMgalo va bedANaM / kaMcaraNa-piyaMgu-vidrama-ghaNa-kuMda - muNAla lavaNANaM / / aNayAra maharisigaM khAIMda gariMdaM iMda mahidANaM / vocchAmi vivahasAraM bhAvaNasutta guNamahataM // isa adhikArameM liMgazuddhi, vazuddhi, vasatizuddhi bhikSAzuddhi, jJAnazuddhi, ujmanazuddhi - zarIrAdikase mamatvakA tyAga - strIkavAdirahita vAkyazuddhi, tapazuddhi - pUrvakarma rUpa malake zodhana meM samartha anuSThAna - dhyAna zuddha ekA cintAnirodharUpapravRtti- ina daza adhikAroMkA sundara For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [kiraNa 11 evaM maulika vivecana kiyA gayA hai| jisase isa graMthameM gaNadhara dvArA tIrthaMkaradeva (bhagavAna mahAvIra) se pUche gaye usa samayake muniyoMke mUla prAcArakA hI patA nahIM praznottara vAlI donoM gAthAe~ dekara unakA phala bhI calatA, kintu usa samayake sAdhuoMkI cakA bhI purAtana batalAyA hai:rUpa sAmane A jAtA hai, jisameM batalAyA gayA hai ki ve ki yatnapUrvaka AcaraNa karane vAle dayA-prekSaka bhikSuke sAdhu navakoTise zuddha, zaMkAdi daza doSa rahita, nakha jatana karmabandha nahIM hotA; kintu ciraMtana karmabandhana naSTa romAdi caudaha doSoMse vizuddha mAhAra dUsaroMke dvArA diyA ho jAtA hai| humA paragharameM pANi-pAtrameM lete the| aura praoNzika, jadaM tu caramANassa dayApehussa bhikkhunno| krIta-kharIdA hubhA-ajJAta, zaMkita abhighaTa aura sUtra NavaM Na bajjhade kamma porANaM ca vidhUyadi // 123 pratikUla azuddha AhAra grahaNa nahIM karate the| ve sAdhucaryA isI adhikArameM pApazramaNakA lakSaNa nirdeza karate hue ko jAte samaya isa bAtakA tanika bhI vicAra nahIM karate the ki ye daridra kula hai yaha zrImaMta hai aura yaha samAna batalAyA hai ki jo sAdhu zrAcArya-kulako chor3akara svatantra ekAkI vicaratA hai, upadeza dene para bhI grahaNa nahIM karatA, hai| ve to maunapUrvaka gharoMmeM ghUmate the| aura zItala, uSNa, zuSka rUkSa, snigdha, zuddha, loNida, aloNita AhArako vaha sAdhu pApazramaNa kahalAtA hai| 63vI gAthAmeM udAharaNa anAsvAdabhAvase grahaNa karate the| ve sAdhu akSamRkSaNake svarUpa DhoDhAcArya nAmaka eka aise prAcAryakA nAmollekha samAna prANa dhAraNa aura dharmake nimitta thoDAsA zrAhAra lete bhI kiyA hai| jaisA ki granthakI nimna do gAthAoMse the| yadi kAraNavaza vidhike anusAra pAhAra nahIM milatA prakaTa hai:thA, to bhI muni khedita nahIM hote the, kintu sukha dukha meM Ayariya kulaM muccA viharadi samaNo ya jo du egaagii| madhyastha aura anAkula rahate the| ve dIna vRttike dhAraka Na ya geNhadi uvadesaM pAvassamaNo tti vuccadi du||68 nahIM the, kintu ve narasiMha siMhakI taraha giri-guha kanda AyariyattaNa turio puvvaM sissattaNaM akAUNaM / rAmoM meM nirbhaya hokara vAsa karate the| yathAjAtamudrAke __ hiMDai DhuMDhAyario NiraMkuso mattahatthivva / / 66 dhAraka the, arthAt digambara rahate the| aura dhyAna adhyayana ke ina gAthAoMse spaSTa hai ki usa samaya kucha sAdhu sAtha aMga pUrvAdikA pATha karate the| vastutatvake avadhAraNameM aise bhI pAye jAte the, jinakA prAcAra svacchanda thA-ve samartha the| jisa taraha girirAja sumeru kalpAnta kAlakI guru-paramparAkI prAcIna garu-paramparAkI prAcIna paripATImeM calanA nahIM cAhate the| vAyuse bhI nahIM cltaa| usI taraha ve yogIgaNa bhI kintu viveka zUnya hokara svacchanda evaM anargala sUtra dhyAnase vicalita nahIM hote the| isa anagAra bhAvanA viruddha pravRttiko ahitakara hote hue bhI hitakara samajhate the| adhikArakI 120 vI gAthAna usa samayake sAdhuoMke jo zIla guNAdhikArameM kula 26 gAthAeM haiM jinameM zIlaparyAya nAma diye haiM ve isa prakAra haiM: svarUpakA varNana karate hue zIlake mUlottara bhedoMkA varNana samaNotti saMjadotti ya risi muNi sAdhutti viidraagotti|' kiyA hai| jinakA prAcArake sAtha gaharA sambandha hai| 23 'paryApti' nAmaka adhikArameM paryApti aura NAmANi suvihidANaM aNagAra bhadaMta daMtotti / / 120 / prahaNI-siddhAntArtha pratipAdaka sUtroM-kA grahaNa kiyA yaha saba kathana granthakI prAcInatAkA hI dyotaka hai| gayA hai| jinameM paryApti, deha, saMsthAna, kAya-iMdriya, samayasAra nAmakA adhikAra bhI atyanta vyavasthita yoni, pAU, pramANa, yoga, veda, lezyA, pravIcAra, upapAda aura sUtrAtmaka hai| samayasArakA artha TIkAkAra vasunandIne udvartana, sthAna kula, alpabahutva aura prakRti sthiti-anu'dvAdazAMgacaturdazapUrvANAM sAraM paramatattvaM mUlottaraguNA- bhAga aura pradezabaMdharUpa sUtra-padoMkA vivecana kiyA hai| nAM ca darzanajJAnacAritrANAM zuddhividhAnasya ca bhikSA- isa adhikArameM kula 206 gAthAe pAI jAtI haiN| jinameM zuddhazca sArabhUtaM kiyA hai| jisase yaha spaSTa jAnA jAtA ukta viSayoM para vivecana kiyA gayA hai| hai ki isa adhikArameM dvAdazAMga vANIkA sAra khIMca kara isa adhikArameM carcita gati-prAgatikA kathana sArarakkhA gayA hai| isI adhikArameM AcArAMgase sambandhita samaya arthAt byAkhyA prajJaptimeM kahA gayA hai| vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 11] mUlAcAra saMgraha grantha na hokara AcArAGgake rUpameM maulika grantha hai| [356 prajJapti' nAmakA eka sUtra grantha digambara sampradAyameM thaa| karmanokarmanirmokSAdAtmA zuddhAtmatAM vrajet // jisakA ullekha dhavalA-jayadhavalA TIkAmeM pAyA jAtA hai| -AcArasAra-11,186 SaT khaNDAgamakA 'gati-prAgati' nAmakA yaha adhikAra ataH jIvasthAna aura unake prakAroMko jAne binA vyAkhyAprajJaptise nikalA hai+ anya dUsare granthoM meM bhI sAdhu hiMsya, hiMsaka hiMsA aura usake phala yA pariNAmase yaha kathana upalabdha hotA hai| isa adhikArake sambandhame baca nahIM sakatA / unakA parijJAna hI unakI rakSAkA kAraNa jo maiMne yaha kalpanA pahalekI thI ki isa adhikArakA kathana hai| ataeva apaneko ahiMsaka banAneke lie unakA jAnaprAcArazAstrake sAtha koI khAsa sambandha nahIM rakhatA, vaha nA atyanta Avazyaka hai| ThIka nahIM hai kyoMki sAdhuko prAcAra mArgake sAtha jIvo isa vivecanase spaSTa hai ki mulAcArake ukka adhikAra tpattike prakAroM, unakI avasthiti, yoni aura Ayu kAya kA vaha saba kathana susambaddha aura sugyavasthita hai| prAcArya AdikA bhale prakAra jJAna na ho to phira unakI saMyamameM mahodayane isa adhikArameM jina-jina bAtoMke kahanekA upaThIka rUpase pravRtti nahIM bana sakatI, aura jaba ThIka rUpameM krama kiyA hai unhIMkA vivecana isa granthameM kiyA gayA hai| pravRtti nahIM hogI, taba vaha sAdhu SaTakAyake jIvoMkI rakSAmeM isa kAraNa isa adhikArakA saba kathana suvyavasthita aura tatpara kaise ho skegaa| ataH jIvahiMsAko dUra karane athavA sunizcita hai aura vyAkhyAprajJapti jaise siddhAnta graMthase sAra usase bacaneke lie usa sAdhuko jIvasthAna AdikA pari rUpameM gRhIta kathanakI prAcInatAko hI prakaTa karatA hai| jJAna honA hI cAhie / jaisA ki prAcArya pUjyapAda apara isa taraha mUlAcAra bahuta prAcIna grantha hai| vaha diganAma devanandIkI 'tattvArthavRtti' ke aura prAcArya vIranaMdIke nimna vAkyoMse prakaTa hai: mbara paramparAkA eka prAmANika prAcAra grantha hai, bhAcArAMga rUpase ullekhita hai| ataH vaha saMgraha prantha na hokara maulika "tA etAH paMca samitayo viditajIvasthAnAdi grantha hai / isa granthake kartA bhadrabAhuke ziSya kundakundAvidhemuneH prANi-pIDAparihArAbhyupAyA veditavyAH" cArya hI haiN| prAcArya kundakundake dUsare pranyoMko sAmane rakha kara mUlAcArakA tulanAtmaka adhyayana karanese aneka -tattvArthavRtti-a06, 5. gAthAoMkA sAmya jyoMke-tyoM rUpameM athavA kucha thoDese pAThajIvakarmasvarUpajJo vijJAnAtizayAnvitaH / bhedake sAtha pAyA jAtA hai| kathana zailI meM bhI bahuta kucha sAdRzya hai jaisA ki maiMne pahale 'kyA kunakunda hI mulA+'viyAha paNNAttIdo gdiraagdinniggdaa| cArake kartA haiM' nAmake lekha meM prakaTa kiyA thaa| dhavalA bhAga 1 pR. 130 OM dekho, tattvArtha rAjavArtika 6.5 pR. 321 dekho anekAnta varSa 2 kiraNa 3 pR0 221 -:xxx: anekAntake grAhakoMse .. agalI kiraNake sAtha 12veM varSake grAhakoMkA mUlya kamase kama ATha AnekI bacata hogI aura anekAntasamApta ho jAtA hai / AgAmI varSase anekAntakA mUlya kA prathamAGka samaya para mila sakegA tathA kAryAlaya bhI vI0 pI0 kI jhaMjhaToMse baca jaaygaa| chaH rupayA kara diyA gayA hai / ataH premI grAhakoMse 1 nivedana hai ki ve 6) rupayA manIArDarase bhejakara mainejara 'anekAnta' anugRhIta kareM / mUlya manAArDarase bheja denese unheM 1 dariyAgaMja, dehalI For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- jayantImeM abakI bAra aneka vidvAnoM ke mahatvapUrNa dhavalAdi siddhAMta granthoMkA phoTo zrI mahAvIra jayantI abhinandana samAroha isa varSa dehalImeM bhagavAna mahAvIrakI janma-jayantI- tA0 15 aprailako bhagavAn mahAvIrakI jayaMtIke zubha kA utsava bahuta hI utsAhapUrvaka manAyA gyaa| sabjImaMDI, avasara para bhAratake uparASTrapati DA. rAdhA kRSNananake bodIroDa, pahAdIdhIraja, myU dehalI aura pareDake maidAnameM hAyase samAja sevikA brahmacAriNI zrImatI paMDitA candA. banAyeM hue vizAla paMDAla meM jainamitramaMDala kI orase manAyA bAIjI ko unakI sevAoMke upalakSyameM dehalI mahilA gyaa| tAlako pahAdI dhIrajase eka vizAla jalasa samAjakI orase abhinandana grantha bheTameM diyA gyaa| cA~danI cauka hotA hamA pareDake maidAna meM pahuMcA aura vahA~ zrImatI vrajavAlAdevI pArAne bAIjIkA jIvana paricaya bhArata sarakArase nivedana kiyA gayA ki bhagavAnakI janma- kraayaa| tA. 16 ko bhArata varSIya di. jaina mahAsabhAkI ayaMtIkI chahI avazya honI caahie| isa varSa dehalIko jana- orase sara seTha bhAgacandajI sonI ajamerake hAtha se eka tAne apanA sabakArobAra baMda rkkhaa| bhArata sarakArako cAhiye abhinandana patra bheMTa kiyA gayA / usa samaya kaI vidvAnAMne ki jaba usane isare dharmavAloMkI jayantiyoMkI chaTTI svIkRta ApakI kAryakSamatA aura jIvana ghaTanAoM para prakAza ddaalaa| kii| taba siAke avatAra mahAvIrakI janma jayantIkI candAbAIjI jaina samAjako vibhUti haiM, hamArI hArdika hI denA usakA svayaM kartavya ho jAtA hai| prAzA hai kAmanA hai ki ve zatavarSa jIvI hoM tAki samAja aura dezakI bhArata sarakAra isa para jarUra vicAra karegI, bhAgAmI varSa aura bhI adhika sevA kara skeN| mahAvIra jayantIkI chuTTI dekara anugRhIta kregii| -paramAnanda jaina zAstrI - jayantI meM abakI bAra aneka vidvAnoMke mahatva mASaNa hue ! una bhASaNoM meM bhAratake uparASTrapati DA. sara rAdhAkRSNanakA bhASaNa bar3hA hI gauravapUrNa imaa| pAThakoMko yaha jAna kara harSa hogA ki vIra-sevAApane ahiMsAkI vyAkhyA karate hue batAyA ki ahiMsA mandirake satata prayatnase muDavidrIke bhaNDAra meM virAjajainoMkA hI paramadharma nahIM hai balki vaha bhAratIya dharma hai| mAna zrIdhavalA (tInoM pratiyA~), zrI jayadhavalA tathA ahiMsAkI pratiSThAse dhaira-virodhakA abhAva ho jAtA hai aura mahA mahAdhavalA (mahAbandha) kI tAr3apatrIya pratiyoMke bhAsmA prazAnta avasthAko pA letA hai| isameM sandeha nhiiN| phoTo le liye gae haiN| vahAMke vistRta samAcAra tathA mahAvIrane apanI ahiMsAkI amiTa chApa dasare dharmoM para mUla pratiyoM ke kucha pRSToMke phoTo agalI kiraNameM die jamAI aura unhoMne use vaidika kriyA kANDake viruddha jaaveNge| sthAna diyA aura kahA : isa mahAna kAryameM upratapasvI zrI 108 AcArya namisAgarajI tathA zrI 105 pUjya kSullaka paM0 gaNezayUpaM badhvA pazUna hatvA kRtvA rudhirakardamam / prasAda jI vaNIMke zubhAzIrvAda prApta haiN| yadaiva gamyate svarga narake kena gamyate / / -rAjakRSNa jaina yajJastaMbhase pAMca kara, pazuoMko mArakara aura rudhirakI kIcar3a bahAkara yadi praann| svargameM jAtA hai to phira naraka meM kaunajAyagA / ataH hiMsA pApa hai, narakakA dvAra hai / ahisA khataulI ji0 mujaphphara nagara nivAsI lA0 balavantahI parama dharma aura usase hI sukha-zAnti mila sakato he siMha mAma candrajIne apane suputra ci. bA. hemacandra ke mApane ahiMsAke sAtha jainiyoMke anekAMtavAda siddhA- zubha vivAhopalakSyameM vIrasevAmandirako 101) rupayA matakA bhI yuktipUrNa vivecana kiyA / hA yuddhavIrasiMhakA pradAna kiye haiN| isake liye dAtAra mahodaya dhanyavAdake bhASaNa bhI acchA aura prabhAvaka thA / isataraha mahAvIra jayantIkA yaha utsaba bhAratake kone-kone meM sotsAha manAyA rAjakRSNa jainagayA hai| vyavasthApaka vIrasevA mandira vIrasevAmandirako sahAyatA For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-sUcI - prAkRtake prAcIna 64 mUla granthoMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM uddhata dUsare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya vAkyoMkI sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAvanAse zralaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAgara ema. e., DI. liT ke prAkkathana ( Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liye zratIva upayogI, bar3A sAija, sajilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alaga se pAMca rupaye hai ) 15) (2) prApta - parIkSA - zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa saTIka zrapUrvakRti prAptoMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara sarasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sajilda / (3) nyAyadIpikA - nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse zralaMkRta, sajilda / (4) svayambhU stotra - samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra - paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse suzobhita / (5) stutividyA - svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora ... mukhtAraka mahatvakI prastAvanAdise zralaMkRta sundara jilda- sahita / 111) (6) adhyAtmakamalamArtaNDa - paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindI anuvAda- sahita * zrara mukhtAra zrIjugalakizora kI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAse bhUSita / 911) (7) yuktyanuzAsana - tattvajJAnase paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdile alaMkRta, sajilda / (8) zrIpurapAzvanAthastotra - zrAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / (6) zAsanacatustrizikA - ( tIrthaparicaya ) muni manakItiMkI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI 1) ... II) ... ... ... ... ... ... ... For Personal & Private Use Only ... ... anuvAdAdi sahita | (10 satsAdhU - smaraNa - maMgalapATha - zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn zrAcAryoM ke 137 puNya smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi sahita / ... ... ... ... (11) vivAha samuddezya - mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana (12) anekAnta-rasa laharI -- anekAnta jaise gur3ha gambhIra viSayako avatI saralatAse samajhane- samajhAnekI kuMjI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / 8) ... (13) zranityabhAvanA - prA0 padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtAra zrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita 1 ) (14) tattvArthasUtra - ( prabhAcandrIya ) - mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukta / (15, zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatortha kSetra -lA0 rAjakRSNa jainako sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAga ke DipTI DAyarekTara janarala DA0TI0ena0 rAmacandrana kI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta 1 ) noTa- ye saba grantha ekasAtha lenevAloMko 38 // ) kI jagaha 30 ) meM mileMge / vyavasthApaka 'vIra sevAmandira - granthamAlA' vIra sevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340] anekAnta [kiraNa 11 rakhate haiN| sabhI tAMtrika, paurANika aura jainasAhityameM "ina vibhakta devoMmeM vaha kaunasA devAdhideva hai jo inakI mAnyatA surakSita hai| bhAratIya anuzrati-anusAra sabase pahale paidA huA. jo saba bhUtoMkA pati hai, jo dya ye mRtyuko hilAnevAle ghora tapasvI gyAraha mahAyogiyoMke aura pRthvIkA mAdhAra hai, jo jIvana aura mRtyukA mAlika nAma haiN| mahAbhAratameM inake nAma nimna prakAra batalAe hai, inameMse hama kisake liye havi pradAna kareM3 ?" gae haiM-1 mRgavyAdha, 2 sarpa, 3 niRti, 4 ajaikapAd, "jisa samaya asthirahita prakRtime asthiyukta saMsArako mahirbudhnya pinAkI. . dahana, 8 Izvara, kapAlI dhAraNa kiyA, usa samaya prathama utpannako kisane dekhA thaa| ' 10 sthANu, 11 bhg| isameMse ajaikapAda, ahinya, mAna lo pRthvIse prANa aura rakta utpanna hue parantu prAramA bhaga, sthANu Adi kaI rudroMkA uparokta nAmoMse Rgvedake kahA~ se paidA huA / isa rahasyake jAnakArake pAsa kauna kitane hI sUtroM meM bakhAna kiyA gayA hai| ye devatA prAya- isa viSayakI jijJAsA lekara gayA thA?" janane ilAvarta aura saptasindhu deza meM praveza honeke sAtha hI isa uThatI huI zaMkA laharIne indra ko bhI achUtA na sAtha vahA~ ke nivAsI yakSa aura gandharva jAtiyoMse grahaNa chodd'aa| hote-hote vaidika RSi apane usa mahAn devatA iMdra kiye haiN| isa taraha yadyapi bhArata * pravezake sAtha inake ke prati bhI sazaMka ho utthe| jo sadA devAsura. aura devatA-maNDala meM 'prAsmA' nAmake devatAkA samAveza jarUra Arya-damyasaMgrAmoMmeM AryagaNakA agraNI nAyaka banA ho gayA, para abhI prAtmIya vastu na hokara devatA hI rhaa| jisane vRtrako mArakara saptasindhu deza Arya-janake banA rhaa| isa 'zrAtmA' devatAko prAtmIya tatva meM pravRtta karo Iya tattvame pravRtta vasane ke liye yuddha karAyA, jisane dasyuoMkA vidhvaMsa karake karane meM prAryajanako bahuta-sI maMjiloM se nikalanA par3A hai| unake durga, nagara, dhana, sampatti, AryajanameM vitaraNa kI, jo apane ukta parAkramake kAraNa mahArAjA, mahendra, vizvabahudevatAvAdakA hrAsa karmA Adi nAmoMse vikhyAta huaa| isa baDhatI huI saMkhyAke sAtha hI sAtha devatAvAdakA eka devatAvAdakI sthApanAhAsa bhI zurU ho gayA aura yaha eka svAbhAvika pravRtti yaha praznAvalI nirantara unheM eka devatAvAdakI ora thii| Akhira buddhi ina devatAoMke avyavasthita bhArako preraNA de rahI thii| AkhirakAra bhItarase yaha ghoSaNA kaba taka sahana krtii| jahA~ zizu-jIvana vismayase prerA sunAI dene lagIhumA, sAmAnyase vizeSatAkI ora, ekase anekatAkI ora indraM varuNaM mitraMmagnimAharatho dinyaH sa suparNo garutmAn / chaTapaTAtA hai, vahA~ santuSTi jAma hone para praur3ha hRdaya bAhulyatA aura vibhinnatAse haTakara ekatA aura vyavasthA ekaM sadviprA bahudhA vadantyagni yamaM mAtarizvAmAha // ||Rg-1 164-46 kI rAha dUr3hatA hai| svabhAvataH buddhi meM kisI eka aise medhAvI loga jise Aja taka indra, mitra, varuNa, sthAyo, avinAzI, sarvavyApI sattAkI talAza karanI zurU agni Adi aneka nAmoMse pukArate cale mAye haiM kI jisameM tamAma devatAoMkA samAveza ho sake / zaMkA hI vaha eka alaukika sundara pakSI ke samAna (svatantra) darzanazAstrako jananI hai, isa uktike anusAra ekatAkA hai| vaha agni, yama, mAtarizvA Adi aneka rUpa nahIM darzana hone se pahale ina devatAoMke prati RSiyoMke mana meM hai / vaha to eka rUpa hai| isa bhAvanAke paripakva aneka prakArakI zaMkAe~ paidA honA zurU huii| hone para aneka devatAoMkI jagaha yaha eka devatA "ye prAkAzameM ghUmanevAlA saptaRSicakra dinake samaya saMsArakI samasta zaktiyoMkA sRSTA vA saMcAlaka bana gyaa| kahA~ calA jAtA hai|" ___ "dha aura pRthvImeM pahale kauna paidA hA kauna ponI (3) kasma devAya haviSA vidhema-Rga 10-121. ye kisalie paidA hue. yaha bAta kauna jAnatA hai (2)" (4) Rga. 1-164-4, (2) Rga 1086-1-2-12-2, (6) indra ke isa vivecanake liye dekheM 'anekAnta' varSa" mahAbhArata pAdiparva 16,8,3 / kiraNa 2 meM lekhakakA mohanajodar3oM kAlIna aura (1) Rg / 24-10, (2) Rga 1-185-1, mAdhunika jainasaMskRti "zIrSaka lekha / bhI zurU huna devatA jIvana aura For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. D.211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka COCCCC saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, ... 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI ) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bA jItamalajI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~co 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakattA 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI. paraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAla jI jaina, kalakattA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 7251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phiirojaabaad| 101) lA0 balavantasiMhajo, hAMsI ji0 hisAra 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) kuvara yazavanta siMhajI, hAMsI ji. hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 181) seTha jokhIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) zrI jJAnavatIdevI dha.0 sahAyaka vaidya AnandadAsa dehalI 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI. dehalI 101) vadyarAja kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) ratanalAlajI jaina kAlakA vAle dehalI 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI . sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehalI / mudraka-rUpa-vANI priTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dehalI For Personals Private Lisonly