Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya nama: pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo namaH Agama-44 naMdIsUtra AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa-44 RA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' AgamasUtra-44- 'naMdIsUtra' cUlikAsUtra-1- hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? viSaya pRSTha krama viSaya krama pRSTha buddhi ke ATha guNa + zrutagrahaNa 09 1 arhat saMgha Adi stuti jJAna ke vividha bheda bAraha aMgasUtro kA paricaya 4 dvAdazAMgI ArAdhanA-virAdhanA fala anujJA naMdI joga naMdI 27 muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 2
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' 45 Agama vargIkaraNa sUtra krama / krama Agama kA nAma Agama kA nAma sUtra AcAra 25 / AturapratyAkhyAna payannAsUtra-2 payannAsUtra-3 02 | sUtrakRt 03 sthAna payannAsUtra-4 26 / mahApratyAkhyAna 27 / bhaktaparijJA 28 taMdulavaicArika 29 | saMstAraka 04 aMgasUtra-1 aMgasUtra-2 aMgasUtra-3 aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 aMgasUtra-7 | samavAya 05 | bhagavatI 06 jJAtAdharmakathA payannAsUtra-5 payannAsUtra-6 payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 olo | upAsakadazA Sur aMgasUtra-8 30.1 gacchAcAra 30.2 candravedhyaka 31 | gaNividyA 32 / devendrastava 33 / vIrastava 34 | nizItha payannAsUtra-9 payannAsUtra-10 aMtakRt dazA 09 anuttaropapAtikadazA 10 praznavyAkaraNadazA 11 | vipAkazruta | aupapAtika 13 rAjaprazciya 14 jIvAjIvAbhigama aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 upAMgasUtra-1 upAMgasUtra-2 chadasUtra-1 12 35 bRhatkalpa upAgasUtra-3 15 prajJApanA upAMgasUtra-4 16 sUryaprajJapti upAgasUtra-5 candraprajJApta upAgasUtra-6 chedasUtra-2 chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 cUlikAsUtra-2 upAMgasUtra-7 vyavahAra 37 | dazAzrutaskandha 38 / jItakalpa 39 mahAnizItha | 40 / Avazyaka 41.1 oghaniyukti 41.2 piMDaniyukti | dazavaikAlika 43 | uttarAdhyayana 44 nandI 45 | anuyogadvAra 18 jaMbUdvIpaprajJapti | nirayAvalikA 19 upAgasUtra-8 kalpavataMsikA | puSpikA 22 puSpacUlikA upAMgasUtra-9 upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 upAMgasUtra-12 payannAsUtra-1 23 | vRSNidazA 24 catu:zaraNa muni dIparatnasAgara kRt - (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra - 1, 'nandIsUtra' kra 1 mUla Agama sAhitya: 20 3 4 Agama sAhitya sAhitya nAma 2 Agama anuvAda sAhitya: 5 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya - 1- AgamasuttANi mUlaM prin -2- AgamasuttANi-mUlaM Net 3- AgamamaJjUSA (mUla prata) -1- AgamasUtra gujarAtI anuvAda -2- AgamasUtra hindI anuvAda Net -3-AagamSootra English Trans. -4- AgamasUtra saTIka gujarAtI anuvAda -5- AgamasUtra hindI anuvAda prin Agama vivecana sAhitya: - 1- AgamasUtra saTIka 2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra- 1 -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-2 4- Agama cUrNi sAhitya 5- savRttika AgamasUtrANi -1 -6- savRttika AgamasUtrANi-2 -7- sacUrNika AgamasuttANi Agama koSa sAhitya: - 1- Agama saddakoso -2- Agama kahAkoso -3- Agama-sAgara-koSa: -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) Agama anukrama sAhitya: -1- Agama viSayAnubha- (bhUja) -2- Agama viSayAnukrama (saTIkaM) -3- Agama sUtra-gAthA anukrama bUksa krama 147 6 [49] [45] [53] 165 [47] [47] [11] [48] [12] 171 1 [46] 2 [51] 3 [09] 4 [09] 5 [40] 6 [08] 7 Agama sAhitya sAhitya nAma 6 1 muni hIyaratnasAgaranuM khAgama sAhitya 2 | muni dIparatnasAgaranuM anya sAhitya 3 Agama anya sAhityaH - 1- khAgama thAnuyoga -2- Agama saMbaMdhI sAhitya - 3 - RSibhASita sUtrANi 4- Agamiya sUktAvalI Agama sAhitya- kula pustaka anya sAhitya: ArAdhanA sAhitya [08] 8 paricaya sAhitya 14 9 pUjana sAhitya [04] 10 tIrthaM saMkSipta harzana [1] 11 praDIe sAhitya [05] 12 dIparatnasAgaranA laghuzodhanibaMdha [04] Agama sivAyanuM sAhitya phUla pustaka 10 09 02 04 03 tattvAbhyAsa sAhityasUtrAbhyAsa sAhityavyAkaraNa sAhitya vyAkhyAna sAhitya jinabhakti sAhitya vidhi sAhitya muni dIparatnasAgaranuM sAhitya [hula pustaka 516] [hula pustaka 85] muni hIyaratnasAgara saMkalita 'tattvArthasUtra' nI viziSTa DVD amArA prakAzano kula 601 + viziSTa DVD dIparatnasAgara kRt' (nandI) AgamasUtra - hindI anuvAda" bUksa 10 06 02 01 01 516 1- Agama sAhitya (kula pustaka) 516 2- Agametara sAhitya (kula 085 | dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana 601 SG Uloll 1,35,500 13388 Page 4 06 05 04 09 04 03 04 02 25 05 05 85 tenA hula pAnA [98,300] 98. 300 tenA hula pAnA [09, 270] tenAhula pAnA [27,930]
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' [44] nandIsUtra cUlikA sUtra-1- hindI anuvAda sUtra-1 saMsAra ke tathA jIvotpattisthAnoM ke jJAtA, jagadguru, jIvoM ke lie nandapradAtA, prANiyoM ke nAtha, vizvabandhu, loka meM pitAmaha svarUpa arihanta bhagavAn sadA jayavanta haiN| sUtra -2 samagra zrutajJAna ke mUlasrota, vartamAna avasarpiNI kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM meM antima, lokoM ke guru mahAtmA mahAvIra sadA jayavanta haiN| sUtra -3 vizva meM jJAna kA udyota karanevAle, rAga-dveSa rUpa zatruoM ke vijetA, devoM-dAnavoM dvArA vandanIya, karma-raja se vimukta bhagavAn mahAvIra kA sadaiva bhadra ho / sUtra -4 guNarUpI bhavanoM se vyApta, zruta ratnoM se pUrita, vizuddha samyaktva rUpa vIthiyoM se yukta, aticAra rahita cAritra ke parakoTe se surakSita, saMgha-nagara ! tumhArA kalyANa ho / sUtra-5 saMyama jisakI nAbhi hai, tapa Araka haiM, tathA samyaktva jisa kI paridhi hai; aise saMghacakra ko namaskAra ho, jo atulanIya hai / usa saMghacakra kI sadA jaya ho / sUtra-6 aThAraha sahasra zIlAMga rUpa patAkA se yukta, tapa aura saMyama rUpa azva jisameM jute hue haiM, svAdhyAya kA maMgalamaya madhura ghoSa jisase nikala rahA hai, aise bhagavAn saMgha-ratha kA kalyANa ho| sUtra-7-8 jo saMgha rUpI padma, karma-raja tathA jala-rAzi se Upara uThA huA hai-jisa kA dhAra zrutaratnamaya dIrgha nAla hai, pA~ca mahAvrata jisakI sudRr3ha karNikAe~ haiM, uttaraguNa jisakA parAga hai, jo bhAvuka janarUpI madhukaroM se ghirA huA hai, tIrthaMkara rUpa sUrya ke kevalajJAna rUpa teja se vikasita hai, zramaNagaNa rUpa hajAra pA~khUDI vAle usa saMghapadma kA sadA kalyANa ho| sUtra-9 he tapa pradhAna ! saMyama rUpa mRgacihnamaya ! akriyAvAda rUpa rAhu ke mukha se sadaiva durddharSa ! niraticAra samyaktva cA~danI se yukta ! he saMghacandra ! Apa sadA jaya prApta kreN| sUtra-10 ekAntavAdI, durnayI paravAdI rUpa grahAbhA ko nisteja karanevAle, tapa teja se sadaiva dedIpyamAna, samyagjJAna se ujAgara, upazama-pradhAna saMgha rUpa sUrya kA kalyANa ho / sUtra-11 vRddhiMgata Atmika pariNAma rUpa bar3hate hue jala kI velA se parivyApta hai, jisameM svAdhyAya aura zubha yoga rUpa magaramaccha haiM, jo karmavidAraNa meM mahAzaktizAlI hai, nizcala hai tathA samasta aizvarya se sampanna evaM vistRta haiM, aise saMgha samudra kA bhadra ho| muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 5
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' sUtra-12-17 saMghameru kI bhUpIThikA samyagdarzana rUpa zreSTha vajramayI hai / samyak-darzana sudRDha AdhAra-zilA hai / vaha zaMkAdi dUSaNa rUpa vivaroM se rahita hai / vizuddha adhyavasAyoM se ciraMtana hai / tattva abhiruci se Thosa hai, jIva Adi nava tattvoM meM nimagna hone ke kAraNa gaharA hai / usameM uttara guNa rUpa ratna aura mUla guNa svarNa mekhalA hai / usameM saMgha-meru alaMkRta hai / indriya damana rUpa niyama hI ujjvala svarNamaya zilAtala hai / udAtta citta hI unnata kUTa haiM evaM zIla rUpI saurabha se parivyApta saMtoSarUpI manohara nandanavana hai| ___ saMgha-sumeru meM jIva-dayA hI sundara kandarAe~ haiM / ve kandarAe~ karmazatruoM ko parAjita karanevAle tejasvI munigaNa rUpI siMhoM se AkIrNa haiM aura kubuddhi ke nirAsa se saikar3oM hetu rUpa dhAtuoM se saMgha rUpa sumeru bhAsvara hai tathA vyAkhyAna-zAlA rUpa kandarAe~ dedIpyamAna ho rahI haiM / saMgha-meru meM saMvara rUpa jala ke satata pravahamAna jharane hI zobhAyamAna hAra haiM / tathA saMgha-sumeru ke zrAvakajana rUpI mayUroM ke dvArA Ananda-vibhora madhura dhvani se kaMdarA rUpa pravacanasthala mukharita haiN| vinaya guNa se vinamra uttama munijana rUpa vidyut kI camaka se saMgha-meru ke zikhara suzobhita ho rahe haiM / guNoM se sampanna munivara hI kalpavRkSa haiM, jo dharma rUpa phaloM aura Rddhi-rUpa phUloM se yukta haiN| aise munivaroM se gaccha-rUpa vana parivyApta hai / meru parvata samAna saMgha kI samyakjJAna rUpa zreSTha ratna hI dedIpyamAna, manojJa, vimala vaiDUryamayI cUlikA hai / usa saMgha rUpa mahAmeru giri ke mAhAtmya ko maiM vinayapUrvaka namratA ke sAtha vandanA karatA huuN| sUtra-18-19 RSabha, ajita, sambhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAMti, kuMthu, ara, malli, munisuvrata, nami, nemi, pArzva aura varddhamAna ko vandana karatA hU~ sUtra-20-21 zramaNa bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara hue haiM, indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharmA, maNDitaputra, mauryaputra, akampita, acalabhrAtA, metArya aura prabhAsa / sUtra-22 nirvANa patha kA pradarzaka, sarva bhAvoM kA prarUpaka, kudarzanoM ke ahaMkAra kA mardaka jinendra bhagavAn kA zAsana sadA jayavanta hai| sUtra-23 bhagavAn mahAvIra ke paTTadhara ziSya agnivezyAyana gotrIya zrIsudharmAsvAmI kAzyapagotrIya zrIjambUsvAmI, kAtyAyanagotrIya zrIprabhava svAmI tathA vatsagotrIya zrI zayyambhavAcArya ko maiM vandana karatA huuN| sUtra-24 tuMgika gotrIya yazobhadra, mADharagotrIya bhadrabAhu tathA gautama gotrIya sthUlabhadra ko vandana karatA huuN| sUtra - 25 elApatya gotrIya AcArya mahAgiri aura suhastI tathA kauzika-gotravAle bahula muni ke samAna vaya vAle balissaha ko bhI vandana karatA huuN| sUtra - 26 hArIta gotrIya svAti evaM zyAmArya ko tathA kauzika gotrIya Arya jItadhara zANDilya ko vandana karatA huuN| sUtra-27 tInoM dizAoM meM, samudra paryanta, prasiddha kIrtivAle, vividha dvIpa samudroM meM prAmANikatA prApta, akSubdha samudra samAna gaMbhIra Arya samudra ko vandana karatA huuN| muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 6
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' sUtra - 28 adhyayana-adhyApana meM rata, kriyAyukta, dhyAtA, jJAna, darzana, cAritra Adi kA udyota karanevAle tathA zrutarUpa sAgara ke pAragAmI dhIra Arya maMgu ko vandana karatA huuN| sUtra - 29 Arya dharma, bhadragupta, tapa niyamAdi guNoM se sampanna vajravat sudRDha Arya vajra ko vandana karatA huuN| sUtra-30 jinhoMne svayaM ke evaM anya sabhI saMyamiyoM ke cAritra sarvasva kI rakSA kI tathA jinhoMne ratnoM kI peTI ke samAna anuyoga kI rakSA kI, una kSapaNa-tapasvIrAja AryarakSita ko vandana karatA huuN| sUtra - 31 jJAna, darzana, tapa aura vinayAdi guNoM meM sarvadA udyata tathA rAga-dveSa vihIna prasannamanA, aneka guNoM se sampanna Arya nandila kSapaNa ko sira namAkara vandana karatA huuN| sUtra-32 vyAkaraNa nipuNa, karmaprakRti kI prarUpaNA karane meM pradhAna, aise Arya nandilakSapaNa ke paTTadhara ziSya Arya nAgahastI kA vAcaka vaMza mUrtimAn yazovaMza kI taraha abhivRddhi ko prApta ho / sUtra-33 uttama jAti ke aMjana dhAtu ke sadRza prabhAvotpAdaka, paripakva drAkSA aura nIla kamala ke samAna kAMtiyukta Arya revatinakSatra ka vAcaka vaMza vRddhi prApta kare / sUtra-34 jo acalapura meM dIkSita hue aura kAlika zruta kI vyAkhyA meM se dakSa tathA dhIra the, uttama vAcaka pada ko prApta aise brahmadvIpika zAkhA ke Arya siMha ko vandana karatA huuN| sUtra-35 jinakA yaha anuyoga Aja bhI dakSiNArddha bharatakSetra meM pracalita hai, tathA anekAneka nagaroM meM jinakA suyaza phailA huA hai, una skandilAcArya ko maiM vandana karatA huuN| sUtra-36 himavaMta ke sadRza vistRta kSetra meM vicaraNa karanevAle mahAn vikramazAlI, ananta dhairyavAn aura parAkramI, ananta svAdhyAya ke dhAraka Arya himavAn ko mastaka namAkara vandana karatA huuN| sUtra - 37 kAlika sUtra sambandhI anuyoga aura utpAdana Adi pUrvo ke dhAraka, aise himavanta kSamAzramaNa ko aura nAgArjunAcArya ko vandana karatA huuN| sUtra-38 mRdu, mArdava, Arjava Adi bhavoM se sampanna, krama se vAcaka pada ko prApta tathA oghazruta kA samAcaraNa karane vAle nAgArjuna vAcaka ko vandana karatA huuN| sUtra-39-41 tape hue svarNa, campaka puSpa yA khile hue uttama jAtIya kamala ke garbha tulya gaura varNayukta, bhavyoM ke hRdayavallabha, jana-mAnasa meM karuNA bhAva utpanna karane meM nipuNa, dhairyaguNa sampanna, dakSiNArddha bharata meM yuga pradhAna, bahuvidha svAdhyAya ke parijJAtA, saMyamI puruSoM ko yathAyogya svAdhyAya meM niyuktikartA tathA nAgendra kula kI paramparA kI muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 7
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' abhivRddhi karanevAle, sabhI prANiyoM ko upadeza dene meM nipuNa aura bhava-bhIti ke vinAzaka nAgArjuna RSi ke ziSya bhUtadinna ko maiM vandana karatA huuN| sUtra - 42 nityAnitya rUpa se dravyoM ko samIcIna rUpa se jAnane vAle, samyak prakAra se samajhe hue sUtra aura artha ke dhAraka tathA sarvajJa-prarUpita sadbhAvoM kA yathAvidhi pratipAdana karane vAle lohityAcArya ko namaskAra karatA huuN| sUtra-43 zAstroM ke artha aura mahArtha kI khAna ke sadRza susAdhuoM ko AgamoM kI vAcanA dete samaya saMto, va samAdhi kA anubhava karanevAle, prakRti se madhura, zrI dUSyagaNI ko sammAnapUrvaka vandana karatA huuN| sUtra - 44 prazasta lakSaNoM se sampanna, sukumAra, sundara talave vAle aura saikar3oM prAtacchikoM dvArA namaskRta, pravacanakAra zrI dUSyagaNi ke pUjya caraNoM ko praNAma karatA huuN| sUtra - 45 isa anuyogadhara sthaviroM aura AcAryoM se atirikta anya jo bhI kAlika sUtroM ke jJAtA aura anuyogadhara dhIra AcArya bhagavanta hue haiM, una sabhI ko praNAma karake (maiM deva vAcaka) jJAna kI prarUpaNA kruuNgaa| sUtra - 46 zelaghana-kuTaka, cAlanI, paripUrNaka, haMsa, mahiSa, meSa, mazaka, jauMka, billI, jAhaka, gau, bherI aura AbhIrI inake samAna zrotAjana hote haiN| sUtra-47 vaha zrotAsamUha tIna prakAra kA hai / vijJapariSad, avijJapariSad aura durvidagdha pariSad / unameM vijJa-pariSad isa prakAra se hai - sUtra - 48 jaise uttama jAti ke rAjahaMsa pAnI ko chor3akara dUdha kA pAna karate haiM, vaise hI guNasampanna zrotA doSoM ko chor3akara guNoM ko grahaNa karate haiM / he ziSya ! ise hI jJAyikA pariSad samajhanA / sUtra -49 ajJAyikA pariSad isa prakAra haisUtra-50 jo zrotA mRga, zera aura kukkuTa ke abodha zizuoM ke sadRza svabhAva se madhura, bhadrahRdaya hote haiM, unheM jaisI zikSA dI jAe ve use grahaNa kara lete haiM / ve asaMskRta hote haiN| ratnoM ko cAhe jaisA banAyA jA sakatA hai| aise hI anabhijJa zrotAoM meM yatheSTa saMskAra DAle jA sakate haiN| he ziSya ! aise abodha janoM ke samUha ko ajJAyikA pariSad jAno / sUtra -51 durvidagdhA pariSad kA lakSaNasUtra-52 ___ alpajJa paMDita jJAna meM apUrNa hotA hai, kintu apamAna ke bhaya se kisI vidvAn se kucha pUchatA nahIM / phira bhI apanI prazaMsA sunakara mithyAbhimAna se vasti kI taraha phUlA huA rahatA hai / aise logoM kI sabhA ko, he ziSya ! durvidagdhA sabhA samajhanA / muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra - 1, 'nandIsUtra' sUtra - 53 jJAna pA~ca prakAra kA hai| jaise AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna / sUtra 54 jJAna pA~ca prakAra ke jJAna ke saMkSipta meM do prakAra haiM- pratyakSa aura parokSa / sUtra 55 - sUtra 56 -indriyapratyakSa pA~ca prakAra kA hai yathA zrotrendriya pratyakSa, cakSurindriya pratyakSa, prANendriya pratyakSa, jihvendriya pratyakSa aura sparzanendriya pratyakSa | sUtra 57 -pratyakSajJAna ke do bheda haiM, yathA-indriya-pratyakSa aura noindriya-pratyakSa / sUtra 58 - noindriyapratyakSajJAna tIna prakAra kA hai| avadhijJAna pratyakSa, manaH paryavajJAnapratyakSa aura kevalajJAnapratyakSa / sUtra 59 avadhijJAna pratyakSa ke do bheda haiM-bhavapratyayika, kSAyopazamika | yathA bhavapratyayika avadhijJAna kinheM hotA hai ? vaha devoM evaM nArakoM ko hotA hai / - sUtra 60 kSAyopazamika avadhijJAna manuSyoM ko tathA paMcendriya tiryaJcoM ko hotA hai| bhagavan ! kSAyopazamika avadhijJAna kI utpatti kA hetu kyA hai ? - jo karma avadhijJAna meM rukAvaTa utpanna karanevAle haiM, unameM se udayagata kA kSaya hone se tathA anudita karmoM kA upazama hone se jo utpanna hotA hai / sUtra - 61 guNa sampanna muni ko jo kSAyopazamika, avadhijJAna samutpanna hotA hai, vaha saMkSepa meM chaha prakAra kA hai| AnugAmika, anAnugAmika, varddhamAna, hIyamAna, pratipAtika aura apratipAtika sUtra - 62 bhagavan ! vaha AnugAmika avadhijJAna kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA hai / antagata, madhyagata / antagata avadhijJAna tIna prakAra kA hai- purataH antagata, mArgataH antagata, pArzvataH antagata Age se antagata avadhijJAna kaisA hai ? jaise koI vyakti dIpikA, ghAsaphUsa kI pUlikA athavA jalate hue kASTha, maNi, pradIpa yA kisI pAtra meM prajvalita agni rakhakara hAtha athavA daNDa se use Age karake kramazaH Age calAtA hai aura mArga meM sthita vastuoM ko dekhatA jAtA hai| isI prakAra purataH antagata avadhijJAna bhI Age ke pradeza meM prakAza karatA huA sAtha-sAtha calatA hai| mArgataH antagata avadhijJAna kisa prakAra kA hai? jaise koI vyakti ulkA, tRNapUlikA, agrabhAga se jalate hue kASTha yAvat daNDa dvArA pIche karake ukta vastuoM ke prakAza se pIchesthita padArthoM ko dekhatA huA calatA hai, usI prakAra jo jJAna pIche ke pradeza ko prakAzita karatA hai vaha mArgataH antagata avadhijJAna hai| pArzva se antagata avadhijJAna kise kahate haiM ? jaise koI puruSa dIpikA, caTulI, agrabhAga se jalate hue kATha ko, maNi, pradIpa yA agni ko pArzvabhAga se parikarSaNa karate hue calatA hai, isI prakAra yaha avadhijJAna pArzvavartI padArthoM kA jJAna karAtA huA AtmA ke sAtha-sAtha calatA hai| yaha antagata avadhijJAna kA kathana huA / bhagavan ! madhyagata avadhijJAna kauna-sA hai ? bhadra ! jaise koI puruSa ulkA, tRNoM kI pUlikA, yAvat muni dIparatnasAgara kRt " (nandI) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 9
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' zarAvAdi meM rakhI huI agni ko mastaka para rakhakara calatA hai / isI prakAra cAroM ora ke padArthoM kA jJAna karAte hue jo jJAna jJAtA ke sAtha calatA hai vaha madhyagata avadhijJAna hai| antagata aura madhyagata avadhijJAna meM kyA aMtara hai ? purataH avadhijJAna se jJAtA sAmane saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojanoM meM sthita rUpI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / mArga se-pIche se antagata avadhijJAna dvArA pIche se tathA pArzvataH antagata avadhijJAna se pArzva meM sthita dravyoM ko saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojanoM taka jAnatA va dekhatA hai / yaha AnugAmika avadhijJAna huaa| sUtra-63 bhagavan ! anAnugAmika avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? jaise koI bhI vyakti eka bahuta bar3A agni kA sthAna banAkara usameM agni ko prajvalita karake usa agni ke cAroM ora sabhI dizA-vidizAoM meM ghUmatA hai tathA usa jyoti se prakAzita kSetra ko hI dekhatA hai, anyatra na jAnatA hai aura na dekhatA hai / isI prakAra anAnugAmika avadhijJAna jisa kSetra meM utpanna hotA hai, usI kSetra meM sthita hokara saMkhyAta evaM asaMkhyAta yojana taka, svAvagADha kSetra se sambandhita tathA asambandhita dravyoM ko jAnatA va dekhatA hai| anyatra jAne para nahIM dekhatA / sUtra-64 gurudeva ! varddhamAna avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? adhyavasAyasthAnoM yA vicAroM ke vizuddha evaM prazasta hone para aura cAritra kI vRddhi hone para tathA vizuddhamAna cAritra ke dvArA mala-kalaGka se rahita hone para AtmA kA jJAna dizAoM evaM vidizAoM meM cAroM ora bar3hatA hai use varddhamAna avadhijJAna kahate haiN| sUtra-65 tIna samaya ke AhAraka sUkSma-nigoda ke jIva kI jitanI jaghanya avagAhanA hotI hai-utane parimANa meM jaghanya avadhijJAna kA kSetra hai| sUtra-66 samasta sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta agnikAya ke sarvAdhika jIva sarva dizAoM meM nirantara jitanA kSetra paripUrNa kareM, utanA hI kSetra paramAvadhijJAna kA nirdiSTa kiyA gayA hai| sUtra - 67 kSetra aura kAla ke Azrita-avadhijJAnI yadi kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM yA-saMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai to kAla se bhI AvalikA ke asaMkhyAtaveM yA saMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai| yadi aMgulapramANa kSetra dekhe to kAla se AvalikA se kucha kama dekhe aura yadi sampUrNa AvalikA pramANa kAla dekhe to kSetra se aMgulapRthaktva pramANa dekhe / sUtra-68 yadi kSetra se eka hastaparyaMta dekhe to kAla se eka muhUrta se kucha nyUna dekhe aura kAla se dina se kucha kama dekhe to kSetra se eka gavyUti parimANa dekhatA hai| yadi kSetra se yojana parimANa dekhatA hai to kAla se divasa pRthaktva dekhatA hai / yadi kAla se kiJcit nyUna pakSa dekhe to kSetra se paccIsa yojana paryanta dekhatA hai| sUtra - 69 yadi kSetra se sampUrNa bharatakSetra ko dekhe to kAla se ardhamAsa parimita bhUta, bhaviSyat evaM vartamAna, tInoM kAloM ko jaane| yadi kSetra se jambUdvIpa paryanta dekhatA hai to kAla se eka mAsa se bhI adhika dekhatA hai / yadi kSetra se manuSyaloka parimANa kSetra dekhe to kAla se eka varSa paryanta bhUta, bhaviSya evaM vartamAna kAla dekhatA hai / yadi kSetra se rucaka kSetra paryanta dekhatA hai to kAla se pRthaktva bhUta aura bhaviSyat kAla ko jAnatA hai| muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 10
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' sUtra-70 avadhijJAnI yadi kAla se saMkhyAta kAla ko jAne to kSetra se bhI saMkhyAta dvIpa-samudra paryanta jAnatA hai aura asaMkhyAta kAla jAnane para kSetra se dvIpoM evaM samudroM kI bhajanA jAnanA / sUtra-71 kAla kI vRddhi hone para dravya, kSetra, kAla aura bhAva cAroM kI avazya vRddhi hotI hai / kSetra kI vRddhi hone para kAla kI bhajanA hai / dravya aura paryAya kI vRddhi hone para kSetra aura kAla bhajanIya hote haiN| sUtra - 72 kAla sUkSma hotA hai kintu kSetra usase bhI sUkSma hotA hai, kyoMki eka aGgula mAtra zreNI rUpa kSetra meM AkAza ke pradeza asaMkhyAta avasarpiNiyoM ke samaya jitane hote haiN| sUtra-73 yaha varddhamAnaka avadhijJAna kA varNana hai| sUtra-74-75 bhagavan ! hIyamAna avadhijJAna kisa prakAra kA hai ? aprazasta-vicAroM meM vartane vAle avirati samyakdRSTi jIva tathA aprazasta adhyavasAya meM vartamAna dezavirati aura sarvavirati-cAritra vAlA zrAvaka yA sAdhu jaba azubha vicAroM se saMkleza ko prApta hotA hai tathA usake cAritra meM saMkleza hotA hai taba saba ora se tathA saba prakAra se avadhijJAna kA pUrva avasthA se hrAsa hotA hai / isa prakAra hAni ko prApta avadhijJAna hIyamAna avadhijJAna hai| sUtra - 76 apratipAti avadhijJAna kyA hai ? jisa jJAna se jJAtA aloka ke eka bhI AkAza-pradeza ko jAnatA hai-vaha apratipAti avadhijJAna hai| sUtra - 77 avadhijJAna saMkSipta meM cAra prakAra kA hai| yathA-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya se-avadhijJAnI jaghanyataH ananta rUpI dravyoM kI aura hai / utkRSTa samasta rUpI dravyoM ko jAnatAdekhatA hai| kSetra se-avadhijJAnI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra kSetra ko aura utkRSTa aloka meM lokaparimita asaMkhyAta khaNDoM ko jAnatA-dekhatA hai| kAla se-avadhijJAnI jaghanya-eka AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla ko aura utkRSTa-atIta aura anAgata-asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI parimANa kAla ko jAnatA va dekhatA hai| bhAva se-avadhijJAnI jaghanyataH aura utkRSTa bhI ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai / kintu sarva bhAvoM ke anantaveM bhAga ko hI jAnatA-dekhatA hai| sUtra-78 _ -yaha avadhijJAna bhavapratyayika aura guNapratyayika do prakAra se hai / aura usake bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa se bahuta-se vikalpa haiN| sUtra - 79 nAraka, deva evaM tIrthaMkara avadhijJAna se yukta hI hote haiM aura ve saba dizAoM tathA vidizAoM meM dekhate haiN| manuSya evaM tiryaMca hI deza se dekhate haiN| sUtra-80 yahA~ pratyakSa avadhijJAna kA varNana sampUrNa / muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 11
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' satra-81 bhante ! manaHparyavajJAna kA svarUpa kyA hai ? yaha jJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai yA amanuSyoM ko? he gautama ! manaH-paryavajJAna manuSyoM ko hI utpanna hotA hai, amanuSyoM ko nahIM / yadi manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA saMmUrchima ko yA garbhavyutkrAntika ko ? gautama ! vaha garbhavyutkrAntika manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / yadi garbhaja manuSyoM ko manaHparyavajJAna hotA hai to kyA karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai, akarmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai yA antaradvIpaja garbhaja manuSyoM ko hotA hai? gautama ! karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai yadi karmabhUmija manuSyoM ko manaHparyavajJAna utpanna hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu prApta karmabhUmija manuSyoM ko hotA hai ? gautama ! saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / yadi saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai to kyA paryApta ko yA aparyAptasaMkhyAta varSa kI AyuvAle ko hotA hai ? gautama ! paryApta saMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai| yadi manaHparyavajJAna paryApta, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUmija, garbhaja manuSyoM ko hotA hai to kyA vaha samyakdRSTi yA mithyAdRSTi athavA mizradRSTi paryApta saMkhyeya varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai ? samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai| -yadi samyagdRSTi paryApta, saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai, to kyA saMyata0 ko hotA hai, athavA asaMyata0 ko yA saMyatAsaMyata-samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hotA hai ? gautama ! saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / yadi saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA pramatta saMyata0 ko hotA hai yA apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAtavarSAyuSka ko? gautama ! apramatta saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai| -yadi apramattasaMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, karmabhUbhija garbhaja manuSyoM ko manaHparyavajJAna utpanna hotA hai to kyA RddhiprApta0 ko hotA hai athavA labdhirahita apramatta saMyata samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle ko hotA hai ? gautama ! RddhiprApta apramAda samyagdRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM ko hI manaHparyavajJAna kI prApti hotI hai| sUtra-82 manaHparyavajJAna do prakAra se utpanna hotA hai / Rjumati, vipulamati / yaha saMkSepa se cAra prakAra se hai / dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se| dravya se-Rjumati ananta anantapradezika skandhoM ko jAnatA va dekhatA hai, aura vipulamati unhIM skandhoM ko kucha adhika vipula, vizuddha aura nirmala rUpa se jAnatA va dekhatA hai| kSetra se-Rjumati jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kSetra ko tathA utkarSa se nIce, isa ratnaprabhA pRthvI ke uparitana-adhastana kSullaka pratara ko aura UMce jyotiSacakra ke uparitala ko aura tirache loka meM manuSya kSetra ke andara aDhAI dvIpa samudra parvata, pandraha karmabhUmiyoM, tIsa akarmabhUmiyoM aura chappana antaradvIpoM meM vartamAna saMjJipaMcendriya paryApta jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA va dekhatA hai / aura unhIM bhAvoM ko vipulamati ar3hAI aMgula adhika vipula, vizuddha aura timirarahita kSetra ko jAnatA va dekhatA hai| kAla se-Rjumati jaghanya aura utkRSTa bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga bhUta aura bhaviSyat kAla ko jAnatA va dekhatA hai / usI kAla ko vipulamati usase kucha adhika, vipula, vizuddha, vitimira jAnatA va dekhatA hai bhAva se-Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA va dekhatA hai, parantu saba bhAvoM ke anantaveM bhAga ko hI jAnatA muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 12
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' va dekhatA hai / unhIM bhAvoM ko vipulamati kucha adhika, vipula, vizuddha aura nirmala rUpa se jAnatA va dekhatA hai| sUtra - 83 manaHparyavajJAna manuSya kSetra meM rahe hue prANiyoM ke mana dvArA paricintita artha ko pragaTa karanevAlA hai / kSAnti, saMyama Adi guNa isa jJAna kI utpatti ke kAraNa haiM aura yaha cAritrasampanna apramattasaMyata ko hI hotA hai| sUtra-84 yaha huA manaHparyavajJAna kA kathana / sUtra - 85 bhagavan ! kevalajJAna kA svarUpa kyA hai ? gautama ! kevalajJAna do prakAra kA hai, bhavastha-kevalajJAna aura siddha-kevalajJAna | bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA hai / yathA-sayogibhavastha-kevalajJAna evaM ayogibhavastha kevalajJAna / gautama ! sayogibhavastha-kevalajJAna bhI do prakAra kA hai, prathamasamaya-sayogibhavastha kevalajJAna / ise anya do prakAra se bhI batAyA hai / caramasamaya-sayogibhavastha kevalajJAna aura acarama samaya-sayogibhavastha kevalajJAna -ayogibhavastha kevalajJAna do prakAra kA hai / use sayogibhavastha ke samAna jAna lenaa| sUtra-86 siddha kevalajJAna kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA hai, anaMtarasiddha kevalajJAna aura paraMparasiddha kevljnyaan| sUtra-87 anantarasiddha kevalajJAna 15 prakAra se varNita hai / yathA-tIrthasiddha, atIrthasiddha, tIrthaMkarasiddha, atIrthaMkara siddha, svayaMbuddhasiddha, pratyekabuddhasiddha, buddhabodhitasiddha, strIliMgasiddha, puruSaliMgasiddha, napuMsakaliMgasiddha, svaliMga-siddha, anyaliMgasiddha, gRhiliMgasiddha, ekasiddha aura anekasiddha / sUtra-88 vaha paramparasiddha-kevalajJAna kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra se hai / yathA-aprathamasamayasiddha, dvisamayasiddha, trisamayasiddha, catuHsamayasiddha, yAvat dasasamayasiddha, saMkhyAtasamayasiddha, asaMkhyAtasamayasiddha aura anantasamayasiddha / isa prakAra paramparasiddha kevalajJAna kA varNana hai| sUtra - 89 saMkSepa meM vaha cAra prakAra kA hai-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / kevalajJAnI dravya se sarvadravyoM ko, kSetra se sarva lokAloka kSetra ko, kAla se bhUta, vartamAna aura bhaviSyat tInoM kAloM ko aura bhAva se sarva dravyoM ke sarva bhAvoM-paryAyoM ko jAnatA va dekhatA hai| sUtra - 90 kevalajJAna sampUrNa dravyoM ko, utpAda Adi pariNAmoM ko tathA bhAva-sattA ko athavA varNa, gandha, rasa Adi ko jAnane kA kAraNa hai / vaha ananta, zAzvata tathA apratipAti hai / aisA yaha kevalajJAna eka prakAra kA hI hai| sUtra-91 kevalajJAna ke dvArA saba padArthoM ko jAnakara unameM jo padArtha varNana karane yogya hote haiM, unheM tIrthaMkara deva apane pravacanoM meM pratipAdana karate haiM / vaha unakA vacanayoga hotA hai arthAt vaha apradAna dravyazruta hai / sUtra - 92 kevalajJAna kA viSaya sampUrNa huA aura pratyakSa bhI samApta huaa| sUtra-93 vaha parokSajJAna kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA / yathA-Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna / jahA~ muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' Abhinibodhika jJAna hai vahA~ para zrutajJAna bhI hotA hai / jahA~ zrutajJAna hai vahA~ Abhinibodhika jJAna bhI hotA hai / ye donoM hI anyonya anugata haiN| jo sanmukha Ae padArthoM ko pramANapUrvaka abhigata karatA hai vaha Abhinibodhika jJAna hai, kintu jo sunA jAtA hai vaha zrutajJAna hai / zrutajJAna matipUrvaka hI hotA hai kintu matijJAna zrutapUrvaka nahIM hotA / sUtra- 94 sAmAnya rUpa se mati, matijJAna aura mati-ajJAna donoM prakAra kA hai / parantu vizeSa rUpa se vahI mati samyakdRSTi kA matijJAna hai aura mithyAdRSTi kI mati, mati-ajJAna hotA hai| isI prakAra vizeSatA rahita zruta, zrutajJAna aura zruta-ajJAna ubhaya rUpa haiM / vizeSatA prApta vahI samyakdRSTi kA zruta, zrutajJAna aura mithyAdRSTi kA zruta-ajJAna hotA hai| sUtra-95 bhagavan ! vaha Abhinibodhika jJAna kisa prakAra kA hai ? do prakAra kA-zrutanizrita aura azrutanizrita / azrutanizrita cAra prakAra kA hai / yathAsUtra-96 autpattikI-sahasA jisakI utpatti ho, vainayikI-vinaya se utpanna, karmajA-abhyAsa se utpanna, pAriNAmikI-umra ke paripAka se utpanna / ye cAra prakAra kI buddhiyA~ zAstrakAroM ne varNita kI haiN| sUtra - 97 jisa buddhi ke dvArA pahale binA dekhe aura binA sune hI padArthoM ke vizuddha artha ko tatkAla hI grahaNa kara liyA jAtA hai aura jisase avyAhata-phala kA yoga hotA hai, vaha autpattikI buddhi hai| sUtra-98-100 bharata, zilA, kurkuTa, tila, bAla, hasti, agaDa, vanakhaMDa, pAyasa, atima, patra, khADahila, paMcapiyara, praNitavRkSa, kSullaka, paTa, kAkIDA, kauA, uccAraparikSA, hAthI, bhAMDa, golaka, stambha, khuDDaga, mArga, strI, pati, putra, madhusiktha, mudrikA, aMka, suvarNamahora, bhikSuceTaka, nidhAna, zikSA, arthazAstra, icchAmaha, lAkha-yaha sarva autpAtikI buddhi ke dRSTAnta haiM / (kathA-vistAra vRttigranthoM se jAnanA / ) sUtra-101 vinaya se paidA huI buddhi kAryabhAra vahana karane meM samartha hotI hai / dharma, artha, kAma kA pratipAdana karanevAle sUtra tathA artha kA pramANa-sAra grahaNa karanevAlI hai tathA vaha vinaya se utpanna buddhi isa loka aura paraloka meM phala denevAlI hotI hai| sUtra- 102-103 nimitta, arthazAstra, lekha, gaNita, kUpa, azva, gardabha, lakSaNa, graMthi, agaDa, rathika, gaNikA, zItAzATI, nIvrodaka, bailoM kI corI, azva kA maraNa, vRkSa se giranA / ye vainayikI buddhi ke udAharaNa haiN| sUtra - 104 __-upayoga se jisakA sAra dekhA jAtA hai, abhyAsa aura vicAra se jo vistRta banatI hai aura jisase prazaMsA prApta hotI hai, vaha karmajA buddhi hai| sUtra - 105 suvarNakAra, kisAna, julAhA, darvIkAra, motI, ghI, naTa, darjI, bar3haI, halavAI, ghaTa tathA citrakAra | ina sabhI ke udAharaNa karma se utpanna buddhi ke haiN| muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 14
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' sUtra - 106 -anumAna, hetu aura daTAnta se kArya ko siddha karane vAlI, Ayu ke paripakva hone se puSTa, lokahitakArI tathA mokSarUpI phala pradAna karanevAlI buddhi pAriNAmikI hai| sUtra - 107-109 abhayakumAra, seTha, kumAra, devI, uditodaya, sAdhu, nandighoSa, dhanadatta, zrAvaka, amAtya, kSapaka, amAtyaputra, cANakya, sthUlabhadra, nAsika kA sundarInanda, vajrasvAmI, caraNAhata, AMbalA, maNi, sarpa, geMDA, stUpabhedana-yaha saba pAriNAmika buddhi ke dRSTAnta haiN| sUtra - 110 yaha huA azrutanizrita matijJAna / sUtra - 111 zrutanizrita matijJAna kitane prakAra kA hai ? cAra prakAra kA-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA / sUtra - 112 -avagraha kitane prakAra kA hai ? do prakAra se hai| arthAvagraha, vyaMjanAvagraha / sUtra-113 -vyaMjanAvagraha kitane prakAra kA hai ? cAra prakAra kA hai / zrotrendriyavyaMjanAvagraha, ghrANendriyavyaMjanAvagraha, jihvendriyavyaMjanAvagraha aura sparzendriyavyaMjanAvagraha / sUtra - 114 -arthAvagraha kitane prakAra kA hai ? chaha prakAra kA-zrotrendriyaarthAvagraha, cakSurindriyaarthAvagraha, ghrANendriyaarthAvagraha, jihvendriyaarthAvagraha, sparzendriyaarthAvagraha aura noindriyaarthAvagraha / sUtra-115 -arthAvagraha ke eka arthavAle, nAnA ghoSa tathA nAnA vyaJjana vAle pAMca nAma haiM / yathA-avagrahaNatA, upadhAraNatA, zravaNatA, avalambanatA aura medhA / sUtra-116 IhA chaha prakAra kI, zrotrendriya-IhA, cakSuindriya-IhA, ghrANaindriya-IhA, jihvAindriya-IhA, sparzaindriya-IhA aura noindriya-IhA / IhA ke ekArthaka, nAnAghoSa aura nAnA vyaMjana vAle pA~ca nAma haiM-AbhoganatA, mArgaNatA, gaveSaNatA, cintA tathA vimarza / sUtra - 117 -avAya matijJAna kitane prakAra kA hai ? chaha prakAra kA, zrotrendriya-avAya, cakSurindriya-avAya, ghrANendriyaavAya, rasanendriya-avAya, sparzendriya-avAya, noindriya-avAya / avAya ke ekArthaka, nAnAghoSa aura nAnAvyaMjana vAle pA~ca nAma haiM- AvartanatA, pratyAvartanatA, avAya, buddhi, vijJAna / sUtra-118 dhAraNA chaha prakAra kI, zrotrendriya-dhAraNA, cakSurindriya-dhAraNA, ghrANendriya-dhAraNA, rasanendriya-dhAraNA, sparzendriya-dhAraNA, noindriya-dhAraNA / dhAraNA ke eka arthavAle, nAnAghoSa aura nAnA vyaMjana vAle pA~ca nAma haiMdhAraNA, sAdhAraNA, sthApanA, pratiSThA aura koSTha / sUtra-119 avagraha jJAna kA kAla eka samaya mAtra kA hai / IhA kA antarmuhUrta, avAya bhI antarmuhUrta tathA dhAraNA kA kAla saMkhyAta athavA asaMkhyAta kAla hai| muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 15
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra -1, 'nandIsUtra' sUtra - 120 -cAra prakAra kA vyaMjanAvagraha, chaha prakAra kA arthAvagraha, chaha prakAra kI IhA, chaha prakAra kA avAya aura chaha prakAra kI dhAraNA, isa prakAra aTThAIsavidha matijJAna ke vyaMjana avagraha kI pratibodhaka aura mallaka ke udAharaNa se prarUpaNA karU~gA / " koI vyakti kisI gupta puruSa ko he amuka he amuka isa prakAra kaha kara jgaae| bhagavan ! kyA aisA saMbodhana karane para usa puruSa ke kAnoM meM eka samaya meM praveza kie hue pudgala grahaNa karane meM Ate haiM yA do samaya meM athavA dasa samayoM meM, saMkhyAta samayoM meM yA asaMkhyAta samayoM meM praviSTa pudgala grahaNa karane meM Ate haiM ? " ''eka samaya meM praviSTa hue pudgala grahaNa karane meM nahIM Ate, yAvat na hI saMkhyAta samaya meM, apitu asaMkhyAta samayoM meM praviSTa hue zabda pudgala grahaNa karane meM Ate haiM / '' isa taraha yaha pratibodhaka ke dRSTAnta se vyaMjana avagraha kA svarUpa varNita kiyA gayA / 'mallaka ke dRSTAnta se vyaMjanAvagraha kA svarUpa kisa prakAra hai ?' jisa prakAra koI vyakti ApAkazIrSa lekara usameM pAnI kI eka bU~da DAle, usake naSTa ho jAne para dUsarI, phira tIsarI, isI prakAra kaI bU~deM naSTa ho jAne para bhI nirantara DAlatA rahe to pAnI kI koI bU~da aisI hogI jo usa pyAle ko gIlA karegI / tatpazcAt koI bU~da usameM ThaharegI aura kisI bU~da se pyAlA bhara jAegA aura bharane para kisI bU~da se pAnI bAhara girane lagegA / isI prakAra vaha vyaMjana ananta pudgaloM se kramazaH pUrita hotA hai, taba vaha puruSa huMkAra karatA hai, kintu yaha nahIM jAnatA ki yaha kisa vyakti kA zabda hai ? tatpazcAt IhA meM praveza karatA hai taba jAnatA hai ki yaha amuka vyakti kA zabda hai tatpazcAt avAya meM praveza karatA hai, taba zabda kA jJAna hotA hai| isake bAda dhAraNA meM praveza karatA hai aura saMkhyAta athavA asaMkhyAtakAla paryaMta dhAraNa kiye rahatA hai| T kisI puruSa ne avyakta zabda ko sunakara yaha koI zabda hai isa prakAra grahaNa kiyA kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki yaha zabda kisakA hai ? taba vaha IhA meM praveza karatA hai, phira jAnatA hai ki yaha amuka zabda hai| phira avAya meM praveza karatA hai / tatpazcAt use upagata ho jAtA hai aura phira dhAraNA meM praveza karatA hai, aura use saMkhyAtakAla aura asaMkhyAtakAla paryanta dhAraNa kiye rahatA hai / koI vyakti aspaSTa rUpa ko dekhe, usane yaha koI rUpa hai isa prakAra grahaNa kiyA, parantu yaha nahIM jAna pAyA ki 'kisakA rUpa hai ?' taba vaha IhA meM praviSTa hotA hai tathA chAnabIna karake yaha 'amuka rUpa hai' isa prakAra jAnatA hai| tatpazcAt avAya meM praviSTa hokara upagata ho jAtA hai, phira dhAraNA meM praveza karake use saMkhyAta kAla athavA asaMkhyAta taka dhAraNa kara rakhatA hai / koI puruSa avyakta gaMdha ko sU~ghatA hai, usane koI gaMdha hai' isa prakAra grahaNa kiyA, kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki 'kisa prakAra kI gaMdha hai ?' tadanantara IhA meM praveza karake jAnatA hai ki 'yaha amuka gaMdha hai / ' phira avAya meM praveza karake gaMdha se upagata ho jAtA hai / tatpazcAt dhAraNA karake use saMkhyAta va asaMkhyAta kAla taka dhAraNa kiye rahatA hai |........koii vyakti kisI rasa kA AsvAdana karatA hai| rasa ko grahaNa karatA hai kintu yaha nahIM jAnatA ki 'kauna sA rasa hai?' taba IhA meM praveza karake vaha jAna letA hai ki 'yaha amuka prakAra kA rasa hai / ' tatpazcAt avAya meM praveza karatA hai / taba use upagata ho jAtA hai / tadanantara dhAraNA karake saMkhyAta evaM asaMkhyAta kAla taka dhAraNa kiye rahatA hai / / " - koI puruSa avyakta sparza ko sparza karatA hai, 'koI sparza hai' isa prakAra grahaNa kiyA kintu yaha nahIM jAnA ki sparza kisa prakAra kA hai? taba IhA meM praveza karatA hai aura jAnatA hai ki amuka kA sparza hai|' tatpazcAt avAya meM praveza karake vaha upagata hotA hai / phira dhAraNA meM praveza karane ke bAda saMkhyAta athavA asaMkhyAta kAla paryanta dhAraNa kiye rahatA hai| -koI puruSa avyakta svapna ko dekhe, 'svapna hai' isa prakAra grahaNa kiyA, parantu yaha nahIM jAnatA ki 'kaisA muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra hindI anuvAda Page 16
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra - 1, 'nandIsUtra' svapna hai?' taba IhA meM praveza karake jAnatA hai ki 'yaha amuka svapna hai / ' usake bAda avAya meM praveza karake upagata hotA hai / tatpazcAt vaha dhAraNA meM praveza karake saMkhyAta yA asaMkhyAta kAla taka dhAraNa karatA hai / isa prakAra mallaka ke dRSTAMta se avagraha kA svarUpa huA / sUtra - 121 - vaha matijJAna saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| - dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / matijJAnI dravya se sAmAnyataH sarva dravyoM ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / kSetra se sAmAnyataH sarva kSetra ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / kAla se sAmAnyataH tInoM kAloM ko jAnatA hai, kintu dekhatA nahIM / bhAva se sAmAnyataH saba bhAvoM ko jAnatA hai, para dekhatA nhiiN| sUtra - 122 matijJAna ke saMkSepa meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA krama se ye cAra vikalpa haiM / sUtra - 123 arthoM ke avagrahaNa ko avagraha, arthoM ke paryAlocana ko IhA, arthoM ke nirNayAtmaka jJAna ko avAya aura upayoga kI avicyuti, vAsanA tathA smRti ko dhAraNA kahate haiM / sUtra - 124 -avagraha jJAna kA kAla eka samaya, IhA aura avAyajJAna kA samaya arddhamuhUrtta tathA dhAraNA kA kAlaparimANa saMkhyAta va asaMkhyAta kAla paryanta samajhanA / sUtra - 125 -zrotrendriya ke sAtha spaSTa hone para hI zabda sunA jAtA hai, kintu netra rUpa ko binA spRSTa hue hI dekhate haiM / cakSurindriya aprApyakArI hI haiM / ghrANa, rasana aura sparzana indriyoM se baddhaspRSTa hue-pudgala jAne jAte haiM / sUtra - 126 -vaktA dvArA chor3e gae jina bhASArUpa pudgala samUha ko samazreNi meM sthita zrotA sunatA hai, unheM niyama se anya zabda dravyoM se mizrita hI sunatA hai| vizreNi meM sthita zrotA zabda ko niyama se parAghAta hone para hI sunatA hai sUtra - 127 IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, gaveSaNA, saMjJA, smRti, mati aura prajJA, ye saba AbhinibodhikajJAna ke paryAyavAcI nAma haiM sUtra - 128 yaha sUtra - 129 Abhinibodhika jJAna-parokSa kA vivaraNa pUrNa huA / matijJAna bhI sampUrNa huA / -zrutajJAna-parokSa kitane prakAra kA hai ? caudaha prakAra kA, akSarazruta, anakSarazruta, saMjJizruta, asaMjJizruta, samyakzruta, mithyAzruta, sAdikzruta, anAdikazruta, saparyavasitazruta, aparyavasitazruta, gamikazruta, agamikazruta, aGgapraviSTazruta aura anaGga-praviSTazruta | sUtra - 130 - akSarazruta kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra se hai- saMjJA akSara, vyaJjana- akSara aura labdhi akSara akSara kI AkRti Adi, jo vibhinna lipiyoM meM likhe jAte haiM, ve saMjJA akSara haiM uccAraNa kie jAnevAle akSara vyaMjanaakSara haiN| akSara-labdhi vAle jIva ko labdhi akSara utpanna hotA hai arthAt bhAvarUpa zrutajJAna utpanna hotA hai| jaisezrotrendriyalabdhiakSara, yAvat sparzanendriyalabdhiakSara aura noindriyalabdhi- akSara / isa prakAra akSarazruta kA varNana hai muni dIparatnasAgara kRt " (nandI) AgamasUtra - hindI anuvAda" - Page 17
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' sUtra - 131 -anakSarazruta kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra kA, Upara zrvAsa lenA, nIce zrvAsa lenA, thUkanA, khA~sanA, chIMkanA, niHsiMghanA tathA anya anusvAra yukta ceSTA karanA Adi / sUtra-132 yaha sabhI anakSarazruta haiN| sUtra - 133 -saMjJizruta kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA, kAlikA-upadeza se, hetu-upadeza se aura dRSTivAdaupadeza se / kAlika-upadeza se jise IhA, apoha, nizcaya, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, vimarza / ukta prakAra se jisa prANI kI vicAradhArA ho, vaha saMjJI hai / jisake IhA, apAya, mArgaNA, gaveSaNA, ciMtA aura vimarza nahIM hoM, vaha asaMjJI hai| saMjJI jIva kA zruta saMjJI-zruta aura asaMjJI kA asaMjJI-zruta kahalAtA hai / yaha kAlika-upadeza se saMjJI evaM asaMjJIzruta haiM / hetu-upadeza se jisa jIva kI avyakta yA vyakta vijJAna ke dvArA AlocanA pUrvaka kriyA karane kI zakti hai, vaha saMjJI hai| jisakI vicArapUrvaka kriyA karane meM pravRtti nahIM hai, vaha asaMjJI hai| dRSTivAda-upadeza kI apekSA se saMjJizruta ke kSayopazama se saMjJI hai / asaMjJizruta ke kSayopazama se 'asaMjJI' hai yaha dRSTivAdopadeza se saMjJI hai / isa prakAra saMjJi aura asaMjJizruta huaa| sUtra - 134 -samyakzruta kise kahate haiM ? samyakzruta utpanna jJAna aura darzana ko dhAraNa karanevAle, trilokavartI jIvoM dvArA Adara-sanmAnapUrvaka dekhe gaye tathA yathAvasthita utkIrtita, bhAvayukta namaskRta, atIta, vartamAna aura anAgata ko jAnanevAle, sarvajJa aura sarvadarzI aha~ta-tIrthaMkara bhagavaMtoM dvArA praNIta-artha se kathana kiyA huA-jo yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka hai, jaise- AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtdazA, anuttaraupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta aura dRSTivAda, yaha samyakzruta hai| yaha dvAdazAGga gaNipiTaka caudaha pUrvadhArI kA samyakzruta hI hotA hai / sampUrNa dasa pUrvadhArI kA bhI samyak zruta hI hotA hai / usase kama arthAt kucha kama dasa pUrva aura nava Adi pUrva kA jJAna hone para vikalpa hai, arthAt samyakzruta ho aura na bhI ho| isa prakAra yaha samyakzruta kA varNana pUrA huaa| sUtra-135 -mithyAzruta kA svarUpa kyA hai ? mithyAzruta ajJAnI evaM mithyAdRSTiyoM dvArA svacchaMda aura viparIta buddhi dvArA kalpita kiye hue grantha haiM, yathA-bhArata, rAmAyaNa, bhImAsurokta, kauTilya, zakaTabhadrikA, ghoTakamukha, kAsika, nAga-sUkSma, kanakasaptati, vaizeSika, buddhavacana, trairAzika, kApilIya, lokAyata, SaSTitaMtra, mAThara, purANa, vyAkaraNa, bhAgavata, pAtaJjali, puSyadaivata, lekha, gaNita, zakuniruta, nATaka athavA bahattara kalAe~ aura cAra veda aMgopAGga sahita / ye sabhI mithyAdRSTi ke lie mithyArUpa meM grahaNa kiye hue mithyAzruta haiM / yahI grantha samyakdRSTi dvArA samyakpa meM grahaNa kie hue samyak-zruta haiM / athavA mithyAdRSTi ke lie bhI yahI grantha-zAstra samyakzruta haiM, kyoMki ye unake samyaktva meM hetu ho sakate haiM, kaIM mithyAdRSTi ina granthoM se prerita hokara apane mithyAtva ko tyAga dete haiM / yaha mithyAzruta kA svarUpa hai| sUtra-136 -sAdi saparyavasita aura anAdi aparyavasitazruta kA kyA svarUpa hai ? yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka paryAyArthika naya kI apekSA se sAdi-sAnta haiM, aura dravyArthika naya kI apekSA se Adi anta rahita hai / yaha zrutajJAna saMkSepa meM cAra prakAra se varNita kiyA gayA hai, jaise-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se, eka muni dIparatnasAgara kRt - (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 18
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' puruSa kI apekSA se sAdisaparyavasita hai / bahuta se puruSoM kI apekSA anAdi aparyavasita hai / kSetra se pA~ca bharata aura pA~ca airAvata kSetroM kI apekSA sAdi-sAnta hai / pA~ca mahAvideha kI apekSA se anAdi-ananta hai / kAla se samyakzruta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI apekSA sAdi-sAnta hai / avasthita kAla kI apekSA anAdiananta hai| bhAva se sarvajJa-sarvadarzI jina-tIrthaMkaroM dvArA jo bhAva-padArtha jisa samaya sAmAnyarUpa yA vizeSa rUpa se kathana kiye jAte haiM, hetu-dRSTAnta ke upadarzana se jo spaSTatara kiye jAte haiM aura upanaya tathA nigamana se jo sthApita kiye jAte haiM, taba una bhAvoM kI apekSA se sAdi-sAnta hai / kSayopazama bhAva kI apekSA se samyak-zruta anAdiananta hai / athavA bhavasiddhika prANI kA zruta sAdi-sAnta hai, abhavasiddhika kA mithyA-zruta anAdi aura ananta hai sampUrNa AkAza-pradezoM kA samasta AkAza pradezoM ke sAtha ananta bAra guNAkAra karane se paryAya akSara niSpanna hotA hai| sabhI jIvoM ke akSara-zrutajJAna kA anantavA~ bhAga sadaiva udghATita rahatA hai / yadi vaha bhI AvaraNa ko prApta ho jAe to usase jIvAtmA ajIvabhAva ko prApta ho jAe / bAdaloM kA atyadhika paTala Upara A jAne para bhI candra aura sUrya kI kucha na kucha prabhA to rahatI hI hai| isa prakAra sAdi-sAnta aura anAdi-ananta zruta kA varNana hai| sUtra-137 ___-gamika-zruta kyA hai ? Adi, madhya yA avasAna meM kucha zabda-bheda ke sAtha usI sUtra ko bAra-bAra kahanA gamika-zruta hai / dRSTivAda gamika-zruta hai / gamika se bhinna AcArAGga Adi kAlikazruta agamika-zruta haiM / athavA zruta saMkSepa meM do prakAra kA hai-aGgapraviSTa aura aGgabAhya / aGgabAhya do prakAra kA hai-Avazyaka, Avazyaka se bhinn| Avazyaka-zruta chaha prakAra kA hai-sAmAyika, caturviMzatistava, vaMdanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna -Avazyaka-vyatirikta zruta kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA, kAlika-jisa zruta kA rAtri va dina ke prathama aura antima prahara meM svAdhyAya kiyA jAtA hai / utkAlika-jo kAlika se bhinna kAla meM bhI par3hA jAtA hai| utkAlika zruta aneka prakAra kA hai, jaise-dazavaikAlika, kalpAkalpa, cullakalpazruta, mahAkalpazruta, aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, pramAdApramAda, nandI, anuyogadvAra, devendrastava, tandulavaicArika, candravidyA, sUryaprajJapti, pauruSImaMDala, maNDalapradeza, vidyAcaraNa-vinizcaya, gaNividyA, dhyAnavibhakti, maraNavibhakti, Atmavizuddhi, vItarAgazruta, saMlekhanAzruta, vihArakalpa, caraNavidhi, Atura-pratyAkhyAna aura mahApratyAkhyAna Adi / yaha utkAlika zruta kA varNana huaa| kAlika-zruta kitane prakAra kA hai ? aneka prakAra kA, uttarAdhyayana, dazA, kalpa, vyavahAra, nizItha, mahAnizItha, RSibhASita, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti, candraprajJapti, kSudrikAvimAnavibhakti, mahallikAvimAnapravibhakti, aGgacUlikA, varga-cUlikA, vivAhacUlikA, aruNopapAta, varuNopapAta, garuDopapAta, dharaNopapAta, vaizramaNopapAta, velandharopapAta, devendropapAta, utthAnazruta, samutthAnazruta, nAgaparijJApanikA, nirayAvalikA, kalpikA, kalpAvataMsikA, puSpitA, puSpacUlikA aura vRSNidazA Adi / 84000 prakIrNaka arhat bhagavAn zrIRSabhadeva svAmI Adi tIrthaMkara ke haiM tathA saMkhyAta sahasra prakIrNaka madhyama tIrthaMkaroM ke haiM / 14000 prakIrNaka bhagavAn mahAvIra svAmI ke haiN| inake atirikta jisa tIrthaMkara ke jitane ziSya autpattikI, vainavikI, karmajA aura pAriNAmikI buddhi se yukta haiM, unake utane hI hajAra prakIrNaka hote haiM / pratyekabuddha bhI utane hI hote haiM / yaha kAlikAzruta hai / isa prakAra Avazyaka-vyatirikta zruta aura anaGga-praviSTa zruta kA svarUpa bhI sampUrNa huaa| sUtra-138 -aGgapraviSTa kitane prakAra kA hai ? bAraha prakAra kA-AcAra, sUtrakRt, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtdazA, anuttaraupapAtikadazA, praznavyAkaraNa, vipAkazruta aura dRSTivAda / sUtra-139 -AcAra nAmaka aMgasUtra kA kyA svarUpa hai ? usameM bAhya-AbhyaMtara parigraha se rahita zramaNa nirgranthoM kA AcAra, gocara-bhikSA ke grahaNa karane kI vidhi, vinaya, vinaya kA phala, grahaNa aura Asevana rUpa zikSA, bolane yogya evaM tyAjya bhASA, caraNa-vratAdi, karaNapiNDavizuddhi Adi, saMyama kA nirvAha aura abhigraha dhAraNa karake vicaraNa karanA ityAdi viSayoM kA varNana hai| vaha AcAra saMkSepa meM pA~ca prakAra kA hai, jaise-jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra / AcArazruta meM sUtra aura artha se parimita vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha-chaMda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ varNita haiM / AcAra artha se prathama aMga hai / usameM do zrutaskandha haiM, paccIsa adhyayana haiM / pacyAsI uddezanakAla haiM, pacyAsI samuddezanakAla haiM / padapariNAma se aThAraha hajAra pada haiN| saMkhyAta akSara haiM / ananta gama aura ananta paryAyeM haiM / parimita trasa aura ananta sthAvara jIvoM kA varNana hai| zAzvata-dharmAstikAya Adi, kRta-prayojana-ghaTAdi, vizrasA-svAbhAvika -sadhyA, bAdaloM Adi kA raMga, ye sabhI AcAra sUtra meM svarUpa se varNita haiM / niyukti, saMgrahaNI, hetu, udAharaNa Adi aneka prakAra se jina-prajJapta bhAvapadArtha, sAmAnya rUpa se kahe gae haiM / nAmAdi se prajJapta haiN| vistAra se kathana kiye gaye haiM / upamAna Adi se pRSTa kiye gae haiM / AcAra ko grahaNa karanevAlA, usake anusAra kriyA karanevAlA, AcAra kI sAkSAt mUrti bana jAtA hai| vaha bhAvoM kA jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra AcArAMga sUtra meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai| yaha AcAra sUtra kA svarUpa hai| sUtra-140 -sUtrakRta meM kisa viSaya kA varNana hai ? sUtrakRta meM SaDdravyAtmaka loka, kevala AkAza dravyamala aloka, lokAloka donoM sUcita kiye jAte haiM / isI prakAra jIva, ajIva aura jIvAjIva kI sUcanA hai / svamata, paramata aura sva-paramata kI hai| sUtrakRta meM 180 kiyAvAdiyoM ke, 84 akriyAvAdiyoM ke, 67 ajJAnavAdiyoM aura 32 vinayavAdiyoM ke, isa prakAra 363 pAkhaMDiyoM kA nirAkaraNa karake svasiddhAMta kI sthApanA kI jAtI hai| sUtrakRta meM parimita vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta chanda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha aGga artha kI dRSTi se dUsarA hai / isameM do zrutaskaMdha aura teIsa adhyayana haiM / taiMtIsa uddezanakAla aura taiMtIsa samuddezanakAla haiM / pada-pariNAma 36000 haiN| isameM saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / dharmAstikAya Adi zAzvata, prayatnajanya, yA prakRtijanya, nibaddha evaM hetu Adi dvArA siddha kie gae jina-praNIta bhAva kahe jAte haiM tathA inakA prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| sUtrakRta kA adhyayana karanevAlA tadrUpa arthAt sUtragata viSayoM meM tallIna hone se tadAkAra AtmA, jJAtA evaM vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra se isa sUtra meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kahI jAtI hai sUtra-141 -bhagavan ! sthAnAGgazruta kyA hai ? sthAna meM athavA sthAna ke dvArA jIva, ajIva aura jIvAjIva kI sthApanA kI jAtI hai / svasamaya, parasamaya evaM ubhaya pakSoM kI sthApanA kI jAtI hai / loka, aloka aura lokAloka kI sthApanA kI jAtI hai / sthAna meM yA sthAna ke dvArA TaGka parvata kUTa, parvata, zikhara vAle parvata, parvata ke Upara hastikumbha kI AkRti sadRzya kubja, kuNDa, hrada, nadiyoM kA kathana hai / sthAna meM eka se lekara dasa taka vRddhi karate hue bhAvoM kI prarUpaNA hai / sthAna sUtra meM parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha-chanda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / vaha tRtIya aGga hai| muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 20
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' isameM eka zrutaskaMdha aura dasa adhyayana haiM tathA ikkIsa uddezanakAla aura ikkIsa samuddezanakAla haiM / padoM kI saMkhyA 72000 hai / saMkhyAta akSara tathA ananta gama haiM / ananta paryAya, parimita-trasa aura ananta sthAvara haiN| zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinakathita bhAva kahe jAte haiM / unakA prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai / sthAnasUtra kA adhyayana karanevAlA tadAtmarUpa, jJAtA evaM vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra ukta aGga meM caraNa-karaNAnuyoga kI prarUpaNA kI gaI hai| sUtra-142 -samavAyazruta kA viSaya kyA hai ? samavAya sUtra meM yathAvasthita rUpa se jIvoM, ajIvoM aura jIvAjIvoM kA AzrayaNa kiyA gayA hai / svadarzana, paradarzana aura svaparadarzana kA AzrayaNa kiyA gayA hai / loka aloka aura lokAloka AzrayaNa kiye jAte haiM / samavAya meM eka se lekara sau sthAna taka bhAvoM kI prarUpaNA hai aura dvAdazAGga gaNipiTaka kA saMkSepa meM paricaya-AzrayaNa hai / samavAya meM parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ tathA saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha cauthA aGga hai| eka zrutaskaMdha, eka adhyayana, eka uddezanakAla aura eka samuddezanakAla hai / isakA pada-parimANa 144000 hai / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa, ananta sthAvara tathA zAzvata-kRta-nibaddhanikAcita jina-prarUpita bhAva, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana se spaSTa kiye gae haiM / samavAya kA adhyayana karanevAlA tadAtmarUpa, jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra samavAya meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA hai| sUtra-143 vyAkhyAprajJapti meM kyA varNana hai? vyAkhyAprajJapti meM jIvoM kI, ajIvoM kI tathA jIvAjIvoM kI vyAkhyA hai| svasamaya, parasamaya aura sva-para-ubhaya siddhAntoM kI tathA loka, aloka aura lokAloka ke svarUpa kA vyAkhyAna hai| parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha-zloka vizeSa, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha pA~cavA~ aMga hai / eka zrutaskaMdha, kucha adhika eka sau adhyayana haiM / 10000 uddeza, 10000 samuddeza, 36000 praznottara aura 228000 pada parimANa hai / saMkhyAta akSara, ananta gama aura ananta paryAya haiM / parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRt-nibaddha-nikAcita jinaprajJapta bhAvoM kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana tathA upadarzana kiyA gayA hai / vyAkhyAprajJapti kA adhyetA tadAtmarUpa evaM jJAtAvijJAtA bana jAtA hai / isa prakAra isameM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai| sUtra - 144 bhagavan ! jJAtAdharmakathA sUtra meM kyA varNana hai ? jJAtAdharmakathA meM jJAtoM ke nagaroM, udyAnoM, caityoM, vanakhaNDoM va bhagavAn ke samavasaraNoM kA tathA rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, ihaloka aura paraloka saMbaMdhI Rddhi vizeSa, bhogoM kA parityAga, dIkSA, paryAya, zruta kA adhyayana, upadhAna-tapa, saMlekhanA, bhakta-pratyAkhyAna, pAdapopagamana, devalokagamana, punaH uttamakula meM janma, punaH samakyaktva kI prApti, tatpazcAt antakriyA kara mokSa kI upalabdhi ityAdi viSayoM kA varNana hai| dharmakathA ke dasa varga haiM aura eka-eka dharmakathA meM pA~ca-pA~ca sau AkhyAyikAe~ haiM / eka-eka AkhyAyikA meM pA~ca-pA~ca sau upAkhyAyikAe~ aura eka-eka upAkhyAyikA meM pA~ca-pA~ca sau AkhyAyikA-upAkhyAyikAe~ haiM / isa prakAra pUrvApara kula sAr3he tIna karor3a kathAnaka haiM / parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / chaThA aMga hai| isameM do zrutaskandha, 19 adhyayana, 19 uddezanakAla, 19 samuddezana-kAla tathA saMkhyAta sahasrapada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAci muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 21
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' jina-pratipAdita bhAva, kathana, prajJApana, prarUpaNA, darzana, nidarzana aura upadarzana se spaSTa kie gae haiM / prastuta aGga kA pAThaka tadAtmarUpa, jJAtA-vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra jJAtAdharmakathA meM caraNa-karaNa kI viziSTa prarUpaNA hai| sUtra-145 upAsakadazA nAmaka aMga kisa prakAra hai ? upAsakadazA meM zramaNopAsakoM ke nagara, udyAna, vyantarAyatana, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, ihaloka aura paraloka kI RddhivizeSa, bhogaparityAga, dIkSA, saMyama kI paryAya, zruta kA adhyayana, upadhAnatapa, zIlavrata-guNavrata, viramaNavrata-pratyAkhyAna, pauSadhopavAsa kA dhAraNa karanA, pratimAoM kA dhAraNa karanA, upasarga, saMlekhanA, anazana, pAdapopagamana, devalokagamana, punaH sukula meM utpatti, punaH bodhi-samyaktva kA lAbha aura antakriyA ityAdi viSayoM kA varNana hai / parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha (chanda vizeSa) saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha sAtavA~ aMga hai| usameM eka zrutaskaMdha, dasa adhyayana, dasa uddezanakAla aura dasa samuddezanakAla haiM / pada-parimANa se saMkhyAta-sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa tathA ananta sthAvara haiM / zAzvatakRta-nibaddha-nikAcita jina pratipAdita bhAvoM kA sAmAnya aura vizeSa rUpa se kathana, prarUpaNa, pradarzana, nidarzana aura upadarzana kiyA hai / isakA samyakpe Na adhyayana karane vAlA tadrUpa-Atma jJAtA aura vijJAtA bana jAtA hai / upAsakadazAMga meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai| sUtra-146 -antakRddazA-zruta kisa prakAra kA hai ? antakRddazA meM antakRt mahApuruSoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, isa loka aura paraloka kI Rddhi vizeSa, bhogoM kA parityAga, pravrajyA aura dIkSAparyAya, zruta kA adhyayana, upadhAnatapa, saMlekhanA, bhakta-pratyAkhyAna, pAdapopagamana, antakriyA-zailezI avasthA Adi viSayoM kA varNana hai / parimita vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta chanda, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha AThavA~ aMga hai| isameM eka zrutaskaMdha, ATha uddezanakAla, ATha samuddezanakAla haiM / pada parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiN| saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya tathA parimita trasa aura ananta sthAvara haiN| zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jina prajJapti bhAva haiM tathA prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana haiM / isa sUtra kA adhyayana karanevAlA tadAtmarUpa, jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa taraha prastuta aGga meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai| sUtra - 147 bhagavan ! anuttaraupapAtika-dazA sUtra meM kyA varNana hai ? anuttaropapAtika dazA meM anuttara vimAnoM meM utpanna honevAle AtmAoM ke nagara, udyAna, vyantarAyana, vanakhaNDa, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, RddhivizeSa, bhogoM kA parityAga, dIkSA, saMyamaparyAya, zruta kA adhyayana, upadhAnatapa, pratimAgrahaNa, upasarga, aMtima saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapo-pagamana tathA anuttara vimAnoM meM utpatti / punaH vahA~ se cavakara sukula kI prApti, phira bodhilAbha aura antakriyA ityAdi kA varNana hai / parimita vAcanA, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiN| yaha navamA aMga hai / isameM eka zrutaskandha, tIna varga, tIna uddezanakAla aura tIna samuddezanakAla haiM / padAgra parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa tathA ananta sthAvaroM kA varNana hai / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jina praNIta bhAva haiM / prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana se suspaSTa kie gae haiM / isakA samyak rUpeNa adhyayana karanevAlA tadrUpa AtmA, jJAtA evaM vijJAtA ho muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' jAtA hai / isa prakAra caraNa-karaNa kI prarUpaNA ukta aMga meM kI gaI hai| sUtra-148 praznavyAkaraNa kisa prakAra hai ? praznavyAkaraNa sUtra meM 108 prazna haiM, 108 aprazna haiM, 108 praznAprazna haiM / aMguSThaprazna, bAhuprazna tathA Adarzapra / inake atirikta anya bhI vicitra vidyAtizaya kathana haiM / nAgakumAroM aura suparNakumAroM ke sAtha hue muniyoM ke divya saMvAda bhI haiM / parimita vAcanAe~ haiM / saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~ aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ tathA pratipattiyA~ haiN| yaha dasavAM aMga hai / inameM eka zrutaskaMdha, 45 adhyayana, 45 uddezanakAla aura 45 samuddezanakAla haiM / pada parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM / saMkhyAta akSara, ananta arthagama, ananta paryAya, parimita trasa aura ananta sthAvara haiM / zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita, jina pratipAdita bhAva haiM, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana tathA upadarzana dvArA spaSTa kie gae haiM / praznavyAkaraNa kA pAThaka tadAtmakarUpa evaM jJAtA, vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra ukta aMga meM caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai| sUtra-149 bhagavan ! vipAkazruta kisa prakAra kA hai ? vipAkazruta meM zubhAzubha karmoM ke phala-vipAka haiM / usa vipAkazruta meM dasa duHkhavipAka aura dasa sukhavipAka adhyayana haiM / duHkhavipAka meM duHkharUpa phala bhoganevAloM ke nagara, udyAna, vanakhaMDa caitya, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, iha-paralaukika Rddhi, narakagamana, bhavabhramaNa, duHkhaparamparA, duSkula meM janma tathA durlabha-bodhitA kI prarUpaNA hai / sukhavipAka zruta meM sukharUpa phala bhoganevAle ke nagara, udyAna, vanakhaNDa, vyantarAyatana, samavasaraNa, rAjA, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, Rddhi vizeSa bhogoM kA parityAga, pravrajyA, dIkSAparyAya, zruta grahaNa, upadhAnatapa, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devalokagamana, sukhoM kI paramparA, punaH bodhilAbha, antakriyA ityAdi viSayoM haiM / isa meM parimita vAcanA, saMkhyAta anuyoga-dvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta zloka, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiN| vaha gyArahavA~ aMga hai / isake do zrutaskandha, bIsa adhyayana, bIsa uddezanakAla aura bIsa samuddezanakAla haiN| pada parimANa se saMkhyAta sahasra pada haiM, saMkhyAta akSara, ananta gama, ananta paryAya, parimita trasa, ananta sthAvara, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcita jinaprarUpita bhAva hetu Adi se nirNIta, prarUpita, nidarzita aura upadarzita kie gae haiM / vipAkazruta kA adhyayana karanevAlA evaMbhUta AtmA, jJAtA tathA vijJAtA bana jAtA hai / isa taraha se caraNa-karaNa kI prarUpaNA kI gaI hai| sUtra - 150 dRSTivAda kyA hai ? dRSTivAda-saba nayadRSTiyoM kA kathana karane vAle zruta meM samasta bhAvoM kI prarUpaNA hai / saMkSepa meM pA~ca prakAra kA hai| parikarma, satra, parvagata, anayoga aura clikaa| parikarma sAta prakAra kA hai, siddha-zreNikAparikarma, manuSya-zreNikAparikarma, puSTa-zreNikAparikarma, avagADha-zreNikA-parikarma, upasampAdana-zreNikAparikarma, viprajahat zreNikAparikarma aura cyutaacyutshrennikaaprikrm| siddhazreNikA parikarma caudaha prakAra kA hai / yathA-mAtRkApada, ekArthapada, arthapada, pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, nandAvartta, siddhAvarta / manuSyazreNikA parikarma caudaha prakAra kA hai, jaise-mAtRkApada, ekArthaka pada, arthapada, pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, eka guNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, nandAvartta aura manuSyAvarta / pRSTazreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai, pRthagAkAzapada, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, nandAvartta aura avgaaddhaavt| muni dIparatnasAgara kRt-(nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 23
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' upasampAdana zreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai| pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsAra pratigraha, nandAvartta aura upasampAdanAvarta / viprajahatzreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai / pRthakAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsArapratigraha, naMdAvartta, viprajahadAvartta / cyutAcyuta zreNikA parikarma gyAraha prakAra kA hai, pRthagAkAzapada, ketubhUta, rAzibaddha, ekaguNa, dviguNa, triguNa, ketubhUta, pratigraha, saMsAra- pratigraha, nandAvartta aura cyutAcyutAvarta / ina gyAraha bhedoM meM se prArambha ke chaha parikarma cAra nayoM ke Azrita haiM aura aMtima sAta meM trairAzika mata kA digdarzana karAyA gayA hai| sUtra rUpa dRSTivAda bAIsa prakAra se hai / RjusUtra, pariNatApariNata, bahubhaMgika, vijayacarita, anantara, parampara, AsAna, saMyUtha, sambhinna, yathAvAda, svastikAvarta, nandAvarta, bahula, pRSTApRSTa, vyAvartta, evaMbhUta, dvikAvartta, vartamAnapada, samabhirUr3ha, sarvatobhadra, praziSya, duSpratigraha / ye bAIsa sUtra chinnacchedanayavAle, svasamaya sUtra paripATI Azrita haiM / yaha hI bAIsa sUtra AjIvika gozAlaka ke darzana kI dRSTi se acchinnaccheda naya vAle haiN| isI prakAra se ye hI sUtra trairAzika sUtra paripATI se tIna naya vAle haiM, svasamayasiddhAnta kI dRSTi se catuSka naya vAle haiM / isa prakAra pUrvApara sarva milakara 88 sUtra ho jAte haiM / yaha kathana tIrthaMkara aura gaNadharoM ne kiyA hai / pUrvagata-dRSTivAda caudaha prakAra kA hai, utpAdapUrva, agrAyaNIyapUrva, vIryapravAdapUrva, astinAsti pravAdapUrva, jJAnapravAdapUrva, satyapravAdapUrva, AtmapravAdapUrva, karmapravAdapUrva, pratyAkhyAnapravAdapUrva, vidyAnuvAdapravAdapUrva, abadhyapUrva, prANAyupUrva, kriyAvizAla-pUrva, aura lokabindusArapUrva / utpAdapUrva meM dasa vastu aura cAra cUlikA vastu, agrAyaNIya meM caudaha vastu aura bAraha cUlikA vastu, vIryapravAda meM ATha vastu aura ATha cUlikA vastu, astinAstipravAda meM aThAraha vastu aura dasa cUlikA vastu, jJAnapravAda meM bAraha vastu, satyapravAda meM do vastu haiM, AtmapravAda meM solaha vastu, karmapravAda meM tIsa vastu, pratyAkhyAna meM bIsa vastu, vidyAnuvAda meM pandraha vastu, abadhya meM bAraha vastu, prANAyu meM teraha vastu, kriyAvizAla meM tIsa vastu aura lokabindusArapUrva meM paccIsa vastu hai / sUtra - 151-153 pahale meM 10, dUsare meM 14, tIsare meM 8, cauthe meM 18, pA~caveM meM 12, chaThe meM 2, sAtaveM meM 16, AThaveM meM 30, navameM meM 15, gyArahaveM meM 12, bArahaveM meM 13, terahaveM meM 30 aura caudahaveM meM 25 vastu hai / Adi ke cAra pUrvoM meM krama se- prathama meM 4, dvitIya meM 12, tRtIya meM 8 aura caturtha pUrva meM 10 cUlikAe~ haiM / zeSa pUrvI meM cUlikAe~ nahIM haiM / sUtra - 154 bhagavan ! anuyoga kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA hai, mUlaprathamAnuyoga aura gaNDikAnuyoga / mUlaprathamAnuyoga meM arihanta bhagavaMtoM ke pUrva bhavoM, devaloka meM jAnA, AyuSya, cyavanakara tIrthaMkara rUpa meM janma, janmAbhiSeka tathA rAjyAbhiSeka, rAjyalakSmI, pravrajyA, ghora tapazcaryA, kevalajJAna kI utpatti, tIrtha kI pravRtti, ziSya-samudAya, gaNa, gaNadhara, AryikAe~, pravartinIe~, caturvidha saMgha kA parimANa, jina, manaH paryavajJAnI, avadhijJAnI evaM samyakzrutajJAnI, vAdI, anuttaragati aura uttara- vaikriyadhArI muni yAvanmAtra muni siddha hue, mokSa-mArga jaise dikhAyA, jitane samaya taka pAdapopagamana saMthArA kiyA, jisa sthAna para jitane bhaktoM kA chedana kiyA, ajJAna aMdhakAra ke pravAha se mukta hokara jo mahAmuni mokSa ke pradhAna sukha ko prApta hue ityAdi / inake atirikta anya bhAva bhI mUla prathamAnuyoga meM pratipAdita kie gae haiM / gaNDikAnuyoga meM kulakaragaNDikA, tIrthaMkaragaNDikA, cakravartIgaNDikA, dazAragaMDikA, baladevagaMDikA, vAsudevagaNDikA, gaNadharagaNDikA, bhadrabAhugaNDikA, tapaH karmagaNDikA, harivaMzagaNDikA, utsarpiNIgaNDikA, avasarpiNIgaNDikA, citrAntara- gaNDikA, deva, manuSya, tiryaMca, narakagati, inameM gamana aura vividha prakAra se saMsAra meM paryaTana ityAdi gaNDikAe~ haiM / ratnasAgara kRt" (nandI) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 24
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra - 1, 'nandIsUtra' kA kyA hai ? Adi ke cAra pUrvoM meM cUlikAe~ haiM, zeSa pUrvI meM cUlikAe~ nahIM haiM / dRSTivAda kI saMkhyAta vAcanAe~, saMkhyAta anuyogadvAra, saMkhyAta veDha, saMkhyAta pratipattiyA~, saMkhyAta niryuktiyA~ aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM / vaha bArahavA~ aMga hai / eka zrutaskandha hai aura caudaha pUrva haiM / saMkhyAta vastu, saMkhyAta cUlikAvastu, saMkhyAta prAbhRta, saMkhyAta prAbhRtaprAbhRta saMkhyAta prAbhRtikAe~, saMkhyAta prAbhRtikAprAbhRtikAe~ haiM / saMkhyAta sahasrapada haiN| saMkhyAta akSara aura ananta gama haiM / ananta paryAya, parimita trasa tathA ananta sthAvaroM kA varNana hai / zAzvata kRta- nibaddha nikAcita jina-praNIta bhAva kahe gae haiM / prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana se spaSTa kie gae haiN| dRSTivAda kA adhyetA tadrUpa AtmA aura bhAvoM kA samyak jJAtA tathA vijJAtA bana jAtA hai / isa prakAra caraNa-karaNa kI prarUpaNA isa aGga meM kI gaI hai / sUtra - 155 isa dvAdazAGga gaNipiTaka meM ananta jIvAdi bhAva, ananta abhAva, ananta hetu ananta ahetu, ananta kAraNa, ananta akAraNa, ananta jIva, ananta ajIva, ananta bhavasiddhika, ananta abhavasiddhika, ananta siddha aura ananta asiddha kathana haiN| sUtra - 156 bhAva aura abhAva, hetu aura ahetu, kAraNa akAraNa, jIva-ajIva, bhavya - abhavya, siddha-asiddha, viSayoM kA varNana hai| sUtra - 157 isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI bhUtakAla meM ananta jIvoM ne virAdhanA karake cAra gatirUpa saMsAra kAntAra meM bhramaNa kiyaa| isI prakAra vartamAnakAla meM parimita jIva AjJA se virAdhanA karake cAra gatirUpa saMsAra meM bhramaNa kara rahe haiM- isI prakAra dvAdazAGga gaNipiTaka kI AgAmI kAla meM ananta jIva AjJA se virAdhanA karake cAra gatirUpa saMsAra kAntAra meM bhramaNa kreNge| isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI bhUtakAla meM AjJA se ArAdhanA karake ananta jIva saMsAra rUpa aTavI ko pAra kara gae / vartamAna kAla meM parimita jIva saMsAra ko pAra karate haiM / isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI AjJA se ArAdhanA karake ananta jIva cAra gati rUpa saMsAra ko pAra kareMge / yaha dvAdazAGga gaNipiTaka na kadAcit nahIM thA arthAt sadaivakAla thA, na vartamAna kAla meM nahIM hai arthAt vartamAna meM hai, na kadAcit na hogA arthAt bhaviSya meM sadA hogA / bhUtakAla meM thA, vartamAna kAla meM hai aura bhaviSya meM rahegA / yaha dhruva hai, niyata hai, zAzvata aura akSaya hai, avyaya hai / avasthita nitya hai / kabhI nahIM the, aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai aura kabhI nahIM hoMge, aisA bhI nahIM hai| isI prakAra yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka - kabhI na thA, vartamAna meM nahIM hai, bhaviSya meM nahIM hogA, aisA nahIM hai / bhUtakAla meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM bhI rahegA yaha dhruva hai, niyata hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai / vaha saMkSepa meM cAra prakAra kA hai, dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / zrutajJAnI upayoga lagAkara dravya se saba dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| kSetra se saba kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai| kAla se sarva kAla ko jAnatA va dekhatA hai| bhAva se saba bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| sUtra - 158-163 akSara, saMjJI, samyak, sAdi, saparyavasita, gamika aura aGgapraviSTa, ye sAta aura inake sapratipakSa sAta milakara zrutajJAna ke caudaha bheda ho jAte haiN| buddhi ke jina ATha guNoM se Agama zAstroM kA adhyayana evaM zrutajJAna kA lAbha dekhA gayA hai, ve isa prakAra haiM- vinayayukta ziSya guru ke mukhAravinda se nikale hue vacanoM ko sunanA cAhatA hai| jaba zaMkA hotI hai taba guru ko muni dIparatnasAgara kRt " (nandI) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 25
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' prasanna karatA huA pUchatA hai / guru ke dvArA kahe jAne para samyak prakAra se zravaNa karatA hai, sunakara usake artha ko grahaNa karatA hai / anantara pUrvApara avirodha se paryAlocana karatA hai, tatpazcAt yaha aise hI hai jaisA gurujI pharamAte haiM, yaha mAnatA hai / isake bAda nizcita artha ko hRdaya meM samyaka rUpa se dhAraNa karatA hai / phira jaisA guru ne pratipAdana kiyA thA, usake anusAra AcaraNa karatA hai| ziSya mauna rahakara sune, phira haMkAra-aisA kahe / usake bAda yaha aise hI hai jaisA gurudeva pharamAte haiN| isa prakAra zraddhApUrvaka mAne / agara zaMkA ho to pUche phira mImAMsA kare / taba uttarottara guNaprasaMga se ziSya pAragAmI ho jAtA hai / tatpazcAt vaha cintana-manana Adi ke bAda guruvat bhASaNa aura zAstra kI prarUpaNA kare / ye guNa zAstra sunane ke kathana kie gae haiN| prathama vAcanA meM sUtra aura artha kahe / dUsarI meM sUtrasparzika niyukti kahe / tIsarI vAcanA meM sarva prakAra naya-nikSepa Adi se pUrNa vyAkhyA kare / isa taraha anuyoga kI vidhi zAstrakAroM ne pratipAdana kI hai / yahA~ zrutajJAna kA viSaya, zruta kA varNana, parokSajJAna kA varNana huA / isa prakAra zrInandI sUtra bhI parisamApta huaa| naMdIsUtra (cUlikA-1) mUlasUtra kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa pariziSTa-1-anujJAnandI sUtra-1 vaha anujJA kyA hai ? anujJA chaha prakAra se hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / vaha nAma anujJA kyA hai ? jisakA jIva yA ajIva, jIvo yA ajIvo, tadubhaya yA tadubhayo anujJA aisA nAma ho vaha nAma anujnyaa| vaha sthApanA anujJA kyA hai ? jo bhI koI kASTha, patthara, lepa, citra, graMthima, veSTima, pUrima, saMghAtima aise eka yA aneka akSa Adi meM sadbhAva yA asadbhAva sthApanA karake anujJA hotI hai, vaha sthApanA anujJA / nAma aura sthApanAmeM kyA vizeSatA hai ? nAma yAvatkathita hai, sthApanA itvarakAlika yA yAvatkathita donoM hotI hai| vaha dravyAnujJA kyA hai ? dravyAnujJA Agama se aura noAgama se hai / vaha Agama dravyAnujJA kyA hai ? jisakA anujJA aisA pada zikSA, sthita, jIta, mita, parijita, nAmasama, ghoSasama, ahinAkSara, analpAkSara, avyAdhiakSara, askhalita, amilita, avaccAmilita, pratipUrNa, pratipUrNaghoSa, kaMThauSThavipramukta, guruvacanaprApta, aise vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA aura anuprekSA se anuvayoga dravya aise karake naigama nayAnusAra eka dravyAnujJA, do, tIna, aise jitanI bhI anupadezIta ho utanI dravyAnujJA hotI hai / isI taraha vyavahAranaya se eka yA aneka dvArA anupadiSTa vaha Agama se eka dravyAnujJA ko koI koI mAnya nahIM karate haiM / tInoM zabda naya se jo jAnatA hai vaha Agama se dravyAnujJA smjhnaa| no Agama se dravyAnujJA ke tIna bheda haiM / jJazarIra se, bhavya zarIra se aura ubhaya se vyatirikta / vaha jJazarIra dravyAnujJA kyA hai ? pada meM rahe hue avikAra ko jo jJAnarUpI zarIra se jAne vaha jJazarIradravyAnujJA / bhavya zarIra dravyAnujJA kyA hai ? jaise ki-kise patA ki yaha madhukumbha hai yA ghRtakumbha ? ubhayavyatirikta dravyAnujJA kyA hai ? vaha tIna prakAra se hai / laukika, kuprAvacanika aura lokottara / laukika dravyAnujJA tIna prakAra se hai-sacitta, acitta aura mizrA rAjA, yuvarAja Adi jo hAthI vagairaha ke jo dete hai vaha sacitta dravyAnujJA, Asana-chatrAdi deve to vaha huI acitta anujJA aura ambADI sahita hAthI yA cAmara sahita azva Adi deve to vaha huI mizra anujJA / IsI taraha kuprAvacanika aura lokottara dravyAnujJA ke bhI sacitta-acitta evaM mizra yaha tInoM bheda samajha lenA muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda Page 26
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' vaha kSetrAnujJA kyA hai ? kSetra kA jo avagraha detA hai vaha kSetrAnujJA huI / IsI taraha kAla se dI jAtI anujJA kAlAnujJA hai| bhAva se anujJA ke tIna bheda haiM-laukika, kuprAvacanika aura lokottara | pahele do bheda meM krodhAdi bhAva Ate haiM aura lokottara meM AcAra Adi kI zikSA samAviSTa hotI hai| sUtra-2-4 RSabhasena nAmaka AdinAtha prabhu ke ziSyane anujJA viSayaka kathana kiyA usakA anujJA, urImaNI, namaNI... ityAdi bIsa nAma hai| pariziSTa-2-joganandI jJAna ke pA~ca bheda haiM-Abhinibodhika, zruta, avadhi, manaHparyava aura kevala / usameM cAra jJAnoM kI sthApanA, uddeza, samuddeza evaM anujJA nahIM hai / zrutajJAna ke uddeza, samuddeza aura anujJA ke anuyoga pravartamAna hai / yadi zrutajJAna kA uddeza Adi hai to vaha aMgapraviSTa ke haiM yA aMgabAhya ke ? donoM ke uddeza Adi hote haiM / jo aMgabAhya ke uddeza Adi hai to vaha kAlika ke haiM yA utkAlika ke ? donoM ke uddeza Adi hai / kyA Avazyaka ke uddezaka Adi hai yA Avazyaka vyatirikta ke ? donoM ke uddeza Adi hai / kyA Avazyaka meM bhI sAmAyika Adi chaha uddeza-samuddeza aura anujJA hai| arthAt 'dasaveyAliya'' se lekara "mahApaccakkhANa'' paryaMta ke utkAlika sUtra aura "uttarajjhayaNaM' se lekara "teyagginisaggANaM'' taka ke kAlika sUtroM ke uddeza, samuddeza, anujJA pravartamAna hai / IsI taraha aMgapraviSTa meM bhI 'AyAra'' se ''dRSTivAda'' taka ke sUtra ke uddeza-samuddeza aura anujJA hotI hai| kSamAzramaNa arthAt sAdhu ke pAsa se sUtra-artha evaM tadubhava ke uddeza-samuddeza evaM anujJA ke lie maiM sAdhusAdhvI ko sUcita karatA huuN| 44 naMdIsUtra-cUlikA-1-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa - muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAdaH muni dIparatnasAgara kRt - (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda Page 27 ago 2
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama sUtra 44, cUlikAsUtra-1, 'nandIsUtra' namo namo nimmaladaMsaNassa pUzyapAzrI AnaMha-kSamA-lalita-suzIla-sudharbhasAgara zu3lyo namaH 44 naMdIsUtra AgamasUtra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka] Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi veba sATa:- (1) (2) deepratnasagar.in bheTA Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhopAla 09825967397 muni dIparatnasAgara kRt (nandI) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 28