Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ
નિર્ઝન્ય-દર્શનના શ્વેતાંબર તેમ જ દિગંબર સંપ્રદાય(તથા તે બન્નેના પેટા ફિરકાઓ)ને મંગલરૂપે “પંચપરમેષ્ઠી-નમસ્કાર” સમાન રૂપેણ માન્ય હોવા ઉપરાંત તેને ઉપાસનામાં પ્રાફમધ્યયુગથી તો સર્વાધિક મહત્ત્વ પણ સ્થપાયેલું છે. પ્રસ્તુત મંગલનો પખંડાગમ(પ્રાયઃ ઈસ્વી ૪૭૫-૨૨૫)ને આધારે પ્રચલિત દિગંબર પાઠ (અને કોઈ કોઈ દાખલામાં તો શ્વેતાંબર પણ) આ પ્રમાણે છે :
णमो अरिहंताणं । णमो सिद्धाणं । णमो आयरियाणं । णमो उवज्झायाणं ।
णमो लोए सव्वसाहूणं । આ “નમસ્કાર-મંગલ'નું મોડેથી માંત્રિક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વ સ્થપાવાથી તેને “મંગલ'ને બદલે “મંત્રીનું અભિધાન પ્રાપ્ત થયું. તદતિરિક્ત એમાં સીધી રીતે નહીં નીકળી શકતા અનેકાનેક અને તાત્ત્વિક ઊંડાણભર્યા અર્થો કાઢવામાં આવ્યા, અને હજી આવી રહ્યા છે.
પ્રભાવક અને સિદ્ધિદાતા-મંત્રરૂપે મનાતું આ મંગલ તળપદા જૈન-ગુજરાતીમાં નોકાર' કહેવાય છે, જે ‘નવકાર' શબ્દ પરથી નીપજયું હશે; પણ અસલી આગમિક નામાભિધાન, મૂળ અર્ધમાગધી ભાષા અનુસાર તો, “નમુક્કાર” (પાઠાંતરે વા પ્રકારાન્તરે નમોક્કાર') છે, જેનું સંસ્કૃત ભાષાનું શુદ્ધ રૂપ “નમસ્કાર છે. ઉપર્યુક્ત પાંચ પદોમાં નીચેનાં ચાર પદો નિર્યુક્તિકાળે જોડવામાં આવતાં મૂળનું “નમસ્કાર મંગલ', પછીનો ‘નવકાર મંત્ર', નવપદયુક્ત બને છે :
एसो पंच नमुक्कारो सव्व पावप्पणासणो । मंगलाणं च सव्वेसि
पढमं हवइ मंगलम् ॥ પણ આ વધારાના ચાર પદો તો ઉપર્યુક્ત પંચ-નમસ્કારની કેવળ ફલ-પ્રશસ્તિરૂપે જ છે; એ મૂળ મંગલનો પાઠાંશ નથી, અને એ કારણસર ઈસ્વીછઠ્ઠી સદીથી બહુ પ્રાચીન પણ નથી. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞમિ(વર્તમાન સંકલન પ્રાયઃ ઈસ્વી ૩જી શતાબ્દી)ના ગ્રંથારંભે કે આવશ્યકસૂત્ર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ચન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
(સંકલન પ્રાયઃ ઈસ્વી ૪૭૫-૫૦૦)ના આદિ નમસ્કાર-મંગલ રૂપે મળતા પાઠમાં આ વિશેષ ચાર પદો નથી. સંભવતઃ આવશ્યકનિયુક્તિ પ્રાયઃ ઈસ્વી પ૨૫)માં તેના થયેલા સર્વપ્રથમ પ્રવેશ બાદ તેના આધારે જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ કૃત વિશેષાવશ્યકભાષ્ય(પ્રાયઃ ઈસ્વી ૫૮૫)માં એનો સૌ પ્રથમ સ્પષ્ટ રૂપે, ખાસ કરીને તેની સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યામાં, નિર્દેશ થયેલો જોવા મળે છે. દિગંબરોમાં એ ચાર મૂળ મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃતમાં રચાયેલાં પદો શૌરસેની પ્રાકૃત અનુસાર મળે છે.
પંચનમસ્કારમાં અહતો, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને લોકમાં વિચરમાન સર્વ સાધુ-સંતોને ક્રમવાર વંદના દીધી છે. નિર્દોષ એવાં આ પદોના મૂલાર્થમાં સીધી રીતે તો કોઈ મંત્રાત્મક્તા કે તંત્રમૂલકતાનો ભાવ કે સ્પર્શ નથી. અસલમાં આ પાંચ પદ કેવળ સૂત્રારંભે (એવં ધર્મકાર્યમાં) માંગલિક વચન રૂપે પઠન કરવા માટે રચવામાં આવેલાં; પણ મોડેથી એની પરમ પ્રભાવકતા વિશેની માન્યતાઓ પ્રચારમાં આવી, અને પછીથી તો તેના સમર્થનમાં મહિમાપરક કથાઓ પણ ઘડી કાઢવામાં આવી : અને આ “નમસ્કાર-મંગલ' એ રીતે નવપદયુક્ત “નવકાર-મંત્ર'રૂપે ઘોષિત થયું, ઠરી ચૂક્યું, અને આજે તો એના મહિમાની અપારતા વર્ણવતાં, એમાં અનેક ગૂઢાર્થો અને એના સ્મરણ-જપનથી થતા પારાવાર લાભની વાતો કથનાર અનેક લેખો-પુસ્તકોનું સર્જન થઈ ચૂક્યું છે, થતું રહ્યું છે.
પ્રાચીન કાળે, અહંતુ વર્ધમાન પછીના સમીપના સમયમાં, એટલે કે નિર્ચન્થ આગમોની પ્રથમ વાચના–પાટલિપુત્ર વાચના (પ્રાયઃ ઈ. સ. પૂ. ૩૦૦) સમયે કે તે પછીની કેટલીક સદીઓ સુધી–આ “નમસ્કાર-મંગલ'ની શું સ્થિતિ રહી હતી તે જોતાં બે વાત તો પ્રથમ દષ્ટિએ જ સ્પષ્ટ બની રહે છે : ૧) નમસ્કાર-મંગલમાં પુરાતન કાળે પ્રથમનું કેવળ એક જ પદ યા વિકલ્પ પ્રથમનાં બે જ પદો જ્ઞાત હતાં; ૨) પદોના કેટલાક શબ્દોનાં વર્તમાને પ્રચલિત મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃત રૂપથી અસલી અર્ધમાગધી રૂપો ભિન્ન હતાં : આ બે મુદ્દા પ્રસ્તુત મંગલના ઇતિહાસમાં ઘણું જ મહત્ત્વ ધરાવતા હોઈ કંઈક વિસ્તારથી તે વિશે સાધાર-સપ્રમાણ વિચાર કરીશું.
બેએક દશકા પહેલાં મહારાષ્ટ્રમાં મળી આવેલી પાસેની ગુફાઓમાંની એકના ટૂંકા શિલાલેખ(ઈ. સ. પૂ. બીજી-પહેલી સદી)માં", અને મથુરાના શકકાલીન એવં કુષાણકાલીન સમયમાં (ઈસ્વીસનની દ્વિતીય-તૃતીય શતાબ્દીના આરંભના બેત્રણ દશકોમાં) કેવળ એક જ પદ, પ્રચલિત પંચનમસ્કારનું પહેલું પદ માત્ર, મળે છે . અને ત્યાં પાઠ છે નમો અરહંતાનું (કે વિકલ્પ નો મરદંતાન). કલિંગસમ્રાટ મહામેઘવાહન ખારવેલના કુમારગિરિની હાથીગુફામાં છતમાં કોરેલ મોટા પ્રશસ્તિલેખ(પ્રાય ઈ. સ. પૂ. ૫૦)માં બે પદો મળે છે: નમો અરહંતાનું તથા ત્યાં તે પછી તરત જ નો સવે વિધાન એમ કર્યું છે. પ્રચલિત પાઠના બાકીનાં ત્રણ પદો એ કાળે તો ક્યાંય પણ જોવા મળતાં નથી.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ’
વાસ્તવમાં “પંચનમસ્કાર”નો પૂરો પાઠ સૌ પહેલાં વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ(પ્રાયઃ ઈસ્વી રજી૩જી શતાબ્દી)ના પ્રમાણમાં જૂની પ્રતોના આધારે નિશ્ચિત કરેલા પાઠના મંગલમાં જોવા મળે છે : યથા :
नमो अरहताणं नमो सिद्धाणं नमो आयरियाणं नमो उवज्झायाणं
नमो लोए सव्व साहूणं આ પાઠમાં અર્થની દૃષ્ટિએ તો નહીં પણ વર્ણની દૃષ્ટિએ એક વિકાર આવ્યો છે. અહીં જ્યાં અર્ધમાગધી અનુસાર અને પ્રાચીનતમ અભિલેખો પ્રમાણે “” હોવું જોઈએ ત્યાં મહારાષ્ટ્રી. પ્રાકૃત અનુસારનું ‘’ થઈ ગયું છે. આ પછી પુરાણા “પડાવશ્યક”ના, મૂળે પૃથફ રૂપે રહેલા, છપાઠોના સંકલન તેમ જ તદંતર્ગત ક્રમેક્રમે થયેલાં ઉમેરણોથી ઈસ્વીસનના પંચમ શતકના આખરી ચરણના અરસામાં તૈયાર થયેલ આવશ્યકસૂત્રના, પુરાણી પ્રતોને આધારે નિશ્ચિત થયેલ પાઠમાં પણ = ને સ્થાને છi જ જોવા મળે છે અને વિશેષમાં ત્યાં નમો મહંત ને સ્થાને તો રિહંત પાઠ થયો હોવાનું વરતાય છે. આમ મૂળનો “અરહંત' શબ્દ અહીં પહેલી જ વાર, આજે તો સર્વત્ર પ્રચલિત, ‘અરિહંત' રૂપે મળે છે. તે પછી તુરતના કાળમાં દાક્ષિણાત્ય (સંભવતઃ મૂળે યાપનીય, વર્તમાને દિગંબર) પરંપરાના આગમતુલ્ય ગ્રંથ પખંડાગમ(પ્રાય ઈસ્વી ૪૭૫-૨૨૫)માં પાંચ પદોમાં નમો ને સ્થાને અમો જેવું સવિશેષ પ્રાકૃત રૂપ મળે છે, જેવું પછીથી શ્વેતાંબર પક્ષે કોટ્યાચાર્યની વિશેષાવશ્યક ભાષ્યવૃત્તિ(પ્રાયઃ ઈસ્વીટ ૭૨૫)માં પણ બન્યું છે અને એનાથી થોડાંક વર્ષ પહેલાં જિનદાસગણિ મહત્તરની અનુયોગદ્વારપૂર્ણિમાં પણ સૂચિત છે: અને પ્રથમ પદમાં પ્રાચીન રૂપ રિહંતાને સ્થાને આવશ્યકસૂત્રમાં મળે છે તે જ પ્રમાણે રિહંતા' શબ્દ મળે છે. આમ મૂળના પદનું નમો અરહંતાનનો અદ્વૈતા-સમો રિહંતા–નો રહેંતાળમાં તબક્કાવાર પરિવર્તિત થયું. આને લીધે આ પ્રથમ પદના અર્થનો વિપર્યાસ પણ થયો. “અરહ' (અને તેનાથી નિષ્પન્ન બહુવચનમાં “અહા' [માનાર્થે અને બહુવચનમાં ‘અરહંત' શબ્દ) મૂળ સંસ્કૃત “અહંત' પરથી બન્યા છે, અને “અહ” શબ્દ વેદકાલીન છે. એનો ત્યાં અર્થ કેવળ “યોગ્ય વા ‘સુપાત્ર' એવો થતો અને પછીથી “પૂજય', “આદરણીય', “સમ્માનીય એવો થતો હતો. બંદ્ધ સરખી અન્ય શ્રમણપરંપરામાં પણ મોડે સુધી એ જ અર્થમાં, અધ્યાત્મ-શોધમાં આગળ નીકળી ગયેલ ધ્યાની મુનિઓ-આચાર્યો માટે, વપરાતો; પણ નિર્ચન્થ-દર્શનમાં તો “અહંત' શબ્દને “જિન' (તપસ્વી અને ઇન્દ્રિયજતા હોવાથી) અને “કેવલી’ (મૂળે ધ્યાનરત, આત્મપ્રવણ, એકાકી મુનિ) શબ્દનો નિ, ઐ, ભા. ૧-૨
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ચન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧ પર્યાય ગણાવા અતિરિક્ત તેનો અર્થ ઈસ્વીસની આરંભની સદીઓથી “સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી” પણ થઈ ગયો; ને તેની સાથે અહંતુ “તીર્થ એટલે કે “ધર્મસંપ્રદાયના સ્થાપક, “તીર્થકર”, હોવાને કારણે તેના પણ પર્યાય રૂપે ગણાવા લાગ્યો; ને સાથે જ, ગુપ્તકાળથી, ‘અને વિશેષ વિભૂતિઓથી વિભૂષિત-સંવેષ્ટિત માનવામાં આવ્યા; જેમકે ૩૪ અતિશય, દેશના દેતે સમયે દિવ્ય સમવસરણની દેવનિર્મિત રચના, વિભૂતિઓનું–અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યોનું–પ્રાકટ્ય, ઇત્યાદિ. “અહ”નું મૂળ અર્ધમાગધી “અરહ અને માનાર્થે “અરહા રૂપ બદલીને થયેલું ‘અરિહા' (દક્ષિણાત્ય પ્રાકૃતમાં અરુહા) અને તેમાંથી નિષ્પન્ન બહુવચન “અરિહંત' વસ્તુતયા ગુપ્તકાળ પૂર્વેનાં નથી : એ જ યુગમાં થઈ ગયેલા બૌદ્ધ વ્યાખ્યાતા અઢકથાકાર બુદ્ધઘોષે પણ તેનો બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પ્રથમ જ વાર ઉપયોગ કર્યો છે પણ એક વાર “અરિહંત' શબ્દ પ્રચારમાં આવ્યા બાદ આવશ્યકનિર્યુક્તિકાર (પ્રાયઃ ઈસ્વી પ૨૫), આવશ્યકસૂત્રના ભાષ્યકારો (છઠ્ઠી સદી ઉત્તરાર્ધ) તથા ટીકાકારોએ(૮મીથી લઈ મધ્યકાળ પર્યત) “અરઅને ‘હંત એવો સમાસ કલ્પી તેનો અર્થ “આઠ કર્મ રૂપી શત્રુઓને હણનાર એવો કર્યો ! આમ મૂળ શબ્દ “અહત ના રૂપથી, તેમ જ તેના અસલી આશયથી પણ, ઘણું ઘણું છેટું પડી ગયું.
હવે ઊભો થતો પ્રશ્ન એ છે કે પ્રાચીન કાળે શરૂઆતનાં બે જ પદોમાં કુષાણકાળના અંત પૂર્વે વૃદ્ધિ થઈ પાંચ પદો બનાવવાનું કારણ શું હશે ? નિર્ગસ્થના ઈષ્ટદેવ, સંસારમાં મહામુનિ રૂપે “અહ” અને મુક્તાત્મા રૂપે “સિદ્ધ ને નમસ્કાર કરવા પૂરતી જ રહેલી મૂળ વાત તો સમજાય તેવી છે. પણ આચાર્ય' અને “ઉપાધ્યાયને નમસ્કાર-મંગલમાં શા માટે સમાવિષ્ટ કરવામાં આવ્યા ? ચારિમંગલમ્-સ્તોત્ર ઈસ્વીસનના આરંભમાં રચાયેલાં ચાર પદોમાં “અરિહંત', ‘સિદ્ધ’, ‘સાધુ', અને “કેવલિપ્રજ્ઞપ્ત ધર્મને જ મંગલ રૂપ માન્યા છે. “આચાર્ય અને “ઉપાધ્યાય'નો ત્યાં ઉલ્લેખ નથી. નમસ્કારમંત્રમાં આ ચત્તારિમંગલમુ-સ્તોત્રના સાધુ મંગલમ્ પદના પ્રભાવે “સાધુ” શબ્દ નમસ્કારમંગલમાં પ્રવિષ્ટ બન્યો હશે. ઈસ્વીસના આરંભના શતકોમાં શિષ્યોના ગુર્નાદિ સાથેના વર્તાવમાં આવી ગયેલ કેટલાંક અવાંચ્છનીય તત્ત્વો–ઉદંડતા, ઉશ્રુંખલતા, અવજ્ઞા, તોછડાપણું, અને ઘમંડ–કારણભૂત હશે ? ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના તથા વ્યવહારસૂત્રનાં કેટલાંક સૂત્રો જોતાં આવી અટકળ થઈ શકે. નાફરમાની, ઉદ્ધત અને અભિમાની શિષ્યોને કારણે વિનયભંગના પ્રસંગો, દાખલાઓ જૂના કાળે બન્યા હશે, બનતા હશે; આથી એક તરફથી વિનયપાલનના નિયમોમાં એવી હકીકતો સામે લાલબત્તી ધરી દેતી ગાથાઓ તેમ જ સામાચારીના નિયમોમાં દંડાત્મક સૂત્રો દાખલ કરવામાં આવ્યાં અને બીજી બાજુ “નમસ્કાર” સરખા વંદનાત્મક “મંગલ'ના મૂળે એક યા બે પદોવાળા સંઘટનમાં વર્ધન કરી “અહ” એવું “સિદ્ધ પછી સંઘના મુખિયા રૂપે, સાથે વાચના દેનાર “આચાર્ય'ને, અને સૂરપાઠો શુદ્ધોચ્ચાર તેમ જ પાઠશુદ્ધિ સહિત ભણાવનાર
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં “નમસ્કાર-મંગલ
‘ઉપાધ્યાયને, તેમ જ સાથે જ વિશ્વમાં વિચરમાન તમામ ચારિત્ર્યશીલ) સાધુઓને પણ સમાવી લેવામાં આવ્યા.
નમો અરહંતાનું મંગલ પદની પ્રાચીનતા પ્રમાણોના આધારે ઈસ્વીસન્ પૂર્વેની બીજી શતાબ્દી સુધી જાય છે જ; પણ એ પદ વિશેષ પ્રાચીન હોવાનો સંભવ છે. જિન વર્ધમાન મહાવીરની પરંપરામાં વિકસેલ આગમોના પ્રાચીનતમ સ્તરમાં “અહંત' શબ્દનો જવલ્લે જ પ્રયોગ થયો છે; પણ પાર્શ્વનાથની પરિપાટીના પ્રાચીન ગ્રંથ ઈસિભાસિયાઈ (વિમપિતાન) અંતર્ગત તો નિર્ચન્થદર્શનના ન હોય તેવા અન્ય તીર્થિકોના મહાપુરુષોને પણ આદરાર્થે બહુવચનમાં “અરહા' કિંવા “અહંતો કહ્યા છે જે વાત “અહંત’ શબ્દની પછીની નિર્ઝન્યમાન્ય વ્યાખ્યાને અનુરૂપ નથી. કલિંગ દેશની ગુફાનો ઉપર કથિત લેખ, જેમાં પંચપરમેષ્ઠી-મંગલના પ્રથમના બે પદ મળે છે, ત્યાં એ ગુફા “અહંતો માટે સમ્રાટ ખારવેલે કોરાવી તેવો પણ ઉલ્લેખ છે. પણ પછીની માન્યતા અનુસાર, ‘અહત શબ્દની કેવલી, સર્વજ્ઞ-ગુરુ તીર્થકર સરખી સ્વીકારાયેલ વ્યાખ્યા પ્રમાણે અને શ્વેતાંબર પરંપરામાં તો સંભવિત નથી. જંબુસ્વામીને ચરમ કેવલી ગયા છે અને મહાવીર પછી અહંતો સંભવી શકતા જ નથી. મહાવીરની પરંપરાના મુનિઓની ગણ-શાખાઓ-કુલોમાંથી કોઈ કલિંગનાં નગરો પરથી નિષ્પન્ન નથી થયાં; અને કલિંગનાં નગરો સંબંધના કોઈ ખાસ પ્રાચીન ઉલ્લેખો પણ પ્રાચીનતમ આગમ-સાહિત્યમાં નથી. આમ સંભવ છે કે આ કુમારગિરિની ગુફાઓ જે નિર્ગસ્થ મુનિઓ માટે કોરાવી તે પાર્શ્વનાથના સંપ્રદાયના હોય. કુમારગિરિની ગુફાથી પણ કદાચ થોડી વિશેષ પ્રાચીન પાસેની લેણ” એટલે કે “લયન કિંવા માનવસર્જિત ગુફા તો ભદંત ઇન્દ્રરક્ષિતે કોરાવ્યાનું ત્યાંના લેખમાં કથન છે. મહાવીરના સર્વથા અપરિગ્રહના ઉપદેશના પ્રભાવવાળી ઉત્તરની પરંપરામાં કોઈ નિર્ગસ્થ મુનિ પોતે “લેણ કોરાવે તે વાત અકલ્પ છે. ભદંત ઇન્દ્રરક્ષિત પણ પાર્શ્વનાથની પરંપરામાં થઈ ગયા હોવાનો સંભવ છે. કંઈક અંશે બૌદ્ધોને મળતી મધ્યમાર્ગી ચર્યા અનુસાર પાર્થાપત્યો પોતે જ રસ લઈ ગુફાઓ કોરાવવાની છૂટ લેતા હોવાનો સંભવ નકારી શકાય નહીં.
નમો અરહંતાનનો ઉલ્લેખ કરનાર આમ બે પ્રાચીનતમ શિલાભિલેખો પાર્શ્વનાથની પરંપરાના હોવાનો સંભવ છે. સંભવ એ પણ છે કે આ (અને તે પછીનું ‘સિદ્ધ' સંબંધીનું મંગલપદ) પ્રથમ પાર્શ્વનાથની પરંપરામાં ઉદ્ભવ્યાં હોય અને તે પછી તે બન્ને જિન વર્ધમાન મહાવીરના સંઘમાં સ્વીકારવામાં આવેલ પાર્શ્વપરિપાટીના અનેક, પૂર્વ નામથી ઓળખાતા વર્ગના, સિદ્ધાતો-ગ્રંથોની વસ્તુ સાથે પ્રચલિત થયાં હોય, અને તેમાં શક-કુષાણ કાળ પછી વીરવર્ધમાનના સંપ્રદાયમાં બાકીનાં ત્રણ પદ ઉમેરવામાં આવ્યાં હોય.
પુનિત ‘નમસ્કાર-મંગલ” “નવકાર-મંત્રમાં કયારે પરિવર્તિત થયો તે હવે જોઈએ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
નિર્ચન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
પર્યતારાધના અપરના આરાધનાપતાકામાં મરણ સમયની સમાધિને સ્પર્શતાં ક્રિયાભિમુખ ૩૨ તારો ગણાવેલાં છે. તેમાં ૩૧મું દ્વાર “નવકાર” છે૯; અને નવકાર સંબદ્ધ ત્યાં ૧૯ જેટલી ગાથાઓ આપી છે. વિશેષમાં ત્યાં “નમસ્કારમંગલને “પરમ મંત્ર” અને દ્વાદશાંગના સારરૂપ ઘટાવ્યું છે : યથા :
एसो परमो मंतो एसो सारो दुबालसंगस्स ।
एयं नेयं ज्ञेयं कालाणं मंगलं पत्थं ॥९०८॥ (સ્વર) મુનિ પુણ્યવિજયજીએ આ કૃતિને તપાગચ્છીય દેવેંદ્રસૂરિના કાળ પછીની એટલે કે ૧૩મી સદી ઉત્તરાર્ધની માની છે. મધ્યયુગમાં રચાયેલી એક બીજી પણ પર્યતારાધના (અમરનામ આરાધનાસાર) છે; તેમાં ર૪ દ્વારથી અંતિમ આરાધના સંબદ્ધ વિચાર કર્યો છે : ત્યાં ૨૦મું દ્વાર “નવકાર છે, અને પાંચ ગાથા(૨૫૩-૨૫૭)માં અંતઃકાળે કરેલ નવકાર(જાપ)ના ફલનો “વૈમાનિક દેવ” થવા સુધીનો અપાર મહિમા કથ્થો છે :
पञ्चनमुक्कारसमा अंते वच्चंति जस्स दस पाणा । सो जइ न जाइ मुक्खं अवस्स वेमाणिओ होई ॥२५४॥
नवकारपभावेणं जीवो नासेइ दुरियसंघायं । પરંતુ આ યુગથી સારી રીતે જૂના કાળમાં રચાયેલી આવશ્યકનિયુક્તિની “નમસ્કારનિર્યુક્તિમાં, કે વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં તેમ જ તે બન્ને ગ્રંથોની પુરાણી વૃત્તિઓના વિવેચનમાં, કે હરિભદ્રસૂરિની આવશ્યકવૃત્તિ પ્રાયઃ ઈસ્વી ૭૫૦)માં તો “નમસ્કાર મંગલ' કિંવા પંચપરમેષ્ઠી-નમસ્કાર' માટે “નવકાર-મંત્ર જેવો શબ્દ-સમાસ મળતો જ નથી; અને છતાંયે મધ્યયુગથી એને મંત્રરૂપે ઘટાવવામાં કેમ આવ્યું હશે? કદાચ એનાં મૂળ આવશ્યકનિયુક્તિની બે ગાથાઓમાં રહેલાં છે જયાં નમસ્કારમંગલના ફલ રૂપે પરલૌકિક જ નહીં પણ અંહલકિક લાભની પણ વાત કરી છે. મને લાગે છે કે “ઐહલૌકિકલાભ” તો મંગલની આકસ્મિક પેદાશ રૂપે જ ત્યાં ઘટમાન છે. એનો વ્યવહારમાં પ્રધાન હેતુ રૂપે ઉપયોગ કરવા જતાં તો નિગ્રંથ-દર્શનના પાયાની વીતરાગ-ભાવના એવં તદાધારિત વિમોક્ષના લક્ષ્યનો જ હ્રાસ થઈ જાય. વસ્તુતયા ભવચરિમ અવસ્થામાં જઈ રહેલ જીવને નમસ્કાર-મંગલમાં ચિત્ત પરોવવાથી કુશલ પરિણામની, પરિણામ-વિશુદ્ધિની, પ્રાપ્તિ થતાં શાંતિપૂર્વક સમાધિમરણ પામે એ હેતુની જ ત્યાં મુખ્યતા છે, એ જ વસ્તુ ત્યાં અભિપ્રય છે. અન્યથા, સામાન્ય રોજિંદા જીવનમાં, કાયોત્સર્ગાદિ નિત્યધર્મ કિવા વિશુદ્ધિ ક્રિયાઓમાં, આ મંગલના પઠનનો હેતુ ચિત્તને ઊંચી ભૂમિકાના ભાવોમાં સ્થિર કરવાનો અને પ્રશાંતરાગ અવસ્થામાં લઈ જવાનો છે. અલબત્ત, આજે નમસ્કાર-મંગલની ઉત્પત્તિ એવં ક્રમિક વિકાસની ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ, તેમ જ તેના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ'
અસલી વિભાવ અને વિભાવનાની વાત બહુ થોડી વ્યક્તિઓને ગળે ઊતરી શકે : સંપ્રદાયમાં તેનો સ્વાભાવિક જ સ્વીકાર થઈ શકે નહીં. મધ્યકાળથી ‘નમસ્કાર મંગલ’ ‘નવકાર-મંત્ર'માં પરિણીત થઈ જવાથી મંગલનો મૂલ આશય જ પલટાઈ ગયો છે અને તેમાં નવા જ અર્થો રૂઢ થઈ ચૂક્યા છે, એટલે એ સ્થિતિમાં હવે ફેરફાર થઈ શકે નહીં, કે ન તો આ લેખ લખવામાં એવો હેતુ સન્નિહિત છે. અહીં તો કેવળ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઉપલબ્ધ પ્રમાણોના આધારે આ વિષય પર વિચાર કરી જોયો છે .
ઉપસંહાર
ઉપરની સમીક્ષામાંથી નીપજતાં તારતમ્યો સાર રૂપે નીચે મુજબ ઘટાવી શકાય :
(૧) અતિ પ્રસિદ્ધ અને પ્રચલિત ‘નમસ્કાર-મંગલ' કિવા ‘પંચપરમેષ્ઠી-નમસ્કાર' પ્રાચીન કાળે એક યા બે પદો જ ધરાવતું હતું તેમ પ્રાચીનતમ, પ્રાયઃ ૨૨૦૮-૧૭૦૦ વર્ષ પૂર્વેના, શિલાભિલેખોના આધારે કહી શકાય. તેમાં બાકીનાં ત્રણ પદો મોટે ભાગે શક-કુષાણ યુગમાં ઉમેરવામાં આવેલાં હોય તેવો વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, તેમ જ વ્યવહારસૂત્રના આધારે તર્ક થઈ શકે.
૧૩
(૨) પ્રસ્તુત મંગલના પ્રથમનાં બે પદોનો પ્રાદુર્ભાવ પાર્શ્વનાથના સંપ્રદાયમાં થયો હોવાનો સંભવ છે. અને મુખ્ય પાંચ પછીનાં વધારાનાં પ્રશસ્તિરૂપનાં ચાર પદો અનુગુતકાલમાં, છઠ્ઠી શતાબ્દીના આરંભે, મોટે ભાગે તો નિર્યુક્તિકારના સમયમાં દાખલ થયાનું જણાય છે : પ્રથમ પદમાં મૂળ ‘અરહંત' શબ્દ હતો; ‘અરહંત' શબ્દનું ‘અરિહંત' રૂપાંતર ગુપ્તયુગના ઉત્તરાર્ધમાં થયું અને તે કારણસર પછીથી અસલી અર્થમાં પણ પરિવર્તન આવ્યું. (અને આજે તો તેમાં મોઢા આગળ બ્રાહ્મણીય ત્રિપુરુષદેવના પ્રતીક પવિત્ર ૐકારને પણ ઉમેરી દેવામાં આવ્યો છે !) (જૈન પરંપરામાં માંત્રિક-તાંત્રિક યુગમાં ઓસ્કારનો પ્રવેશ પ્રાયઃ ઈસ્વી આઠમા શતકમાં થયેલો હોવાનું જણાય છે.)
(૩) માહેશ્વર-દર્શનના નમઃ શિવાય અને ભાગવત-દર્શનના નમો માવતે વાસુદેવાય સરખા નમસ્કાર-મંગલ જેવી જ, કેવળ સુવિનય અને વિનમ્રતાપૂર્વકના નમનની, સાદર પ્રણામની, ભાવના મૂળમાં નમો ઞરહંતાનં પદમાં પણ સન્નિહિત હોય તેમ લાગે છે. પણ જેમ પ્રથમ કથિત મંગલોનો માંત્રિક-તાંત્રિક રૂપે યંત્રો-મંડલોમાં લગાવ થયો, તેમ નિર્પ્રન્થોના ‘નમસ્કાર મંગલ’ની પણ એ જ દશા થઈ,
(૪) ગુપ્તકાળથી ભારતમાં માંત્રિક સાધનાનો પ્રભાવ ઘણો વધ્યો હતો અને એ જ રીતે ગુપ્તોત્તરકાળથી તાંત્રિકતાનો, જેના પ્રભાવની ઝપટમાંથી નિર્રન્થ દર્શન બચી શકેલું નહીં, નિર્દોષ અને સરળ નમસ્કાર-મંગલ વિશેષ કરીને મધ્યકાળથી ‘નવકારમંત્ર' રૂપે ઘટાવાયું
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશ્વ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧ ક્યાંક આધ્યાત્મિકતાના, આત્મોન્નતિના ઓઠા નીચે, તો ક્યાંક ઉઘાડે છોગે, આગમોની આજ્ઞાની છડેચોક, ખુલ્લે આમ વિરુદ્ધ જઈને, કરામતી માંત્રિક કોઠાઓ સહિત, અને ક્યાંય ક્યાંય પwદલનાં વલયોની તાંત્રિક આલેખનાઓ સાથે તેની અદ્દભુત ચમત્કાર શક્તિની, તેમાં છુપાયેલાં ગહન અને ગૂઢતમ રહસ્યોની, તેનાં ૧૦૮, હજાર, કે લાખવાર કરેલા જપના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થતા બેસુમાર લાભ આદિની માન્યતાઓ બંધાઈ, જે બધી મોડેની છે, અને એ સૌ એષણાપરક આસ્થાની સંતુષ્ટિ માટેની છે. ભૌતિક લાભોને એક કોર રાખીને જેને આ પવિત્ર “મંગલ'ના એકાગ્ર ચિત્તે કરેલ પાઠથી આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ થતી હશે, શાંતિ મળતી હશે, તેની પાછળ તેનાં પદોની માની લેવાયેલ માંત્રિક શક્તિ કામ કરી જતી હશે, કે પછી ધ્યાનકર્તાની અતૂટ શ્રદ્ધા અને એની પડછે રહેલી સ્વકીય આત્મશક્તિ કામ કરી જતી હશે તેનો નિર્ણય તો મનોવૈજ્ઞાનિકો અને યોગીઓ જ કરી શકે. સાંપ્રત લેખનો ઉદ્દેશ તો નમસ્કારમંગલની સંરચના પાછળની ઐતિહાસિક ભૂમિકાનાં કેટલાંક પાસાંઓનો ઉપલબ્ધ પ્રમાણોના આધારે નિર્દેશ માત્ર કરવાનો છે.
(૫) મૂળ અર્ધમાગધી ભાષા અનુસાર “નમસ્કાર મંગલ'નો અસલી પાઠ નીચે મુજબ થાય :
नमो अरहंतानं नमो सिद्धानं नमो आयरियानं नमो उवज्झायानं नमो लोगे२५ सव्वसाधून
પરિશિષ્ટ પશ્ચાત્કાલીન પ્રબંધાદિ સાહિત્યમાં સિદ્ધસેન દિવાકરે આ પાંચ પદયુક્ત અર્ધમાગધી મંગલને સંસ્કૃત ભાષામાં એક પદમાં જ વિન્યાસ કરીને રચ્યાનું કહેવાય છે : યથા નમોહૃતિ વાર્યોપાધ્યાયસર્વસાધુઝઃ | જેના બદલામાં તેમને સંઘ બહાર મૂકેલા એવો પ્રઘોષ છે. પરંતુ (દ્વિતીય) આતુરપ્રત્યાખ્યાન(પ્રાર્મધ્યકાલીન)માં આ પાંચ પદોને એક ગાથામાં અને આરાધનાપતાકા અપરનામ પર્યતારાધનામાં મૂળ મંગલ અતિરિક્ત પ્રશસ્તિનાં ચાર પદોનો ભાવ લઈ બે ગાથામાં યોજી દીધાં છે તે વાત વિચારમાં નાખી દે છે : યથા :
नमो अरहताणं सिद्धाणं नमो य सुह समिद्धाणं । आयरिउवज्झायाणं नमो नमो सव्वसाहूणं ॥
- ગાતુર ત્યાન. ર૬
.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ'
તથા
अरहंताणं तु नमो नमोऽत्थु सिद्धाणं तह य सूरीणं । उवज्झायाणं च नमो नमोऽत्थु सव्वेसि साहूणं ॥ इय पंचनमोक्कारो पावाण पणासणो असेसाणं । तो सेसं चइऊणं सो गज्झो मरणकालम्मि ॥
-આરાધનાપતાા, ૧૦૩-૧૦૪
(અહીં બીજા દૃષ્ટાન્તમાં ‘આચાર્ય’ને સ્થાને ‘સૂરિ’ શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે તે વાત પણ નોંધપાત્ર છે. રચના મધ્યકાલના પ્રારંભની કે તે પૂર્વની હોવાનો સંભવ છે.
૧૫
આ ગાથાઓના સર્જકોને સજા થઈ હોય તો તેના નિર્દેશ પ્રાપ્ત નથી. સંભવ છે કે પ્રાકૃતમાં ગુંફન કરવાને કારણે આ પ્રવૃત્તિ એટલી અપરાધપાત્ર નહીં ગણાઈ હોય, જેટલી સંસ્કૃતમાં સમાસ રૂપે પ્રસ્તુત કરવામાં હોય. (આમાંથી આરાધનાપતાકાની બે ઉપર્યુક્ત ગાથાઓ અભયદેવસૂરિ વિરચિત આરાધનાપ્રકરણમાં પણ [ગાથા ૭૮-૭૯ રૂપે] મળી આવે છે : ત્યાં શખ્શો ને બદલે તૈયો રૂપ છે)૯.
પરિશિષ્ટ
મૂળ લેખ તો પંદરેક વર્ષ પૂર્વે તૈયાર થઈ ગયેલો, પણ થોડો અધૂરો હતો એટલે પ્રકાશનાર્થે ક્યાંય મોકલ્યો નહોતો. દરમિયાન સાધ્વી સુરેખાશ્રીજીનો “પંચપરમેષ્ઠિ મન્ત્ર જા ઋતૃત્વ ઔર શવેાતિ'' નામક લેખ શ્રમ વર્ષ ૪૨, અંક ૭-૧, વારાણસી જુલાઈડિસેમ્બર ૧૯૯૧, પૃ ૧-૧૦ ૫૨ પ્રકાશિત થયેલો જોવા મળ્યો. તેમાં તેમણે દશવૈકાલિકસૂત્ર ૫.૧.૧૨૪નું ચરણ ઉદ્ભકિત કર્યું છે, જે મહત્ત્વનું છે : યથા :
णमोक्कारेण पारेता करेत्ता जिनसंथवं ।
:
એનો પૂર્વાપરસંબંધ જોતાં નમસ્કારમંગલથી કાયોત્સર્ગ પારવાની વાત છે અને તે પછી ‘જિનસ્તવ’ કહેવાની વાત પરિલક્ષિત છે. અગસ્તયસિંહની દશવૈકાલિક-ચૂર્ણિ (પ્રાય ઃ ઈસ્વી ૫૭૫-૫૬૦) અને દશવૈકાલિકની દ્વિતીય ચૂર્ણિ(પ્રાયઃ ઈસ્વી ૬૭૫-૭૦૦)માં આપેલું વિવરણ પણ ઉપર્યુક્ત અર્થઘટનનું સમર્થન કરે છે. પણ આમાં બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે : (૧) ‘નમસ્કાર’થી ત્યાં પૂરા પાંચ પદનું મંગલ હોવાનું સૂચિત છે ખરું ? (૨) દશવૈકાલિક સૂત્ર આર્ય શય્યભવ(કે સ્વાયંભૂવ)નું રચેલું મનાય છે. એથી તેનો સમય ઈસ્વીસન્ પૂર્વે ચોથી શતાબ્દીના પૂર્વાર્ધનો ઠરે, પરંતુ મેં અન્યત્ર ચર્ચા કરી છે તેમ દશવૈકાલિકસૂત્રના તો પહેલા બે જ અધ્યયન અને તેમાં અન્યત્રે છૂટક પો જ આર્ય શય્યભવનાં છે. બાકીનું બધું મૌર્યકાળથી લઈ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્પ્રન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
ઈસ્વીસન્ના પ્રારંભ સુધીમાં અન્યો દ્વારા રચાયું છે. બીજી વાત એ છે કે ‘જિનસંસ્તવ’થી ચૂર્ણિકારોને ‘લોગસ્સસ્તવ' અભિપ્રય છે, પણ આ સ્તવ તો આર્ય શ્યામ (પ્રથમ) રચિત પ્રથમાનુયોગ(અનુપલબ્ધ ઃ પ્રાય ઈ સ- પૂર્વ ૫૦ - ઈસ્વી પ૦)ના ઉપોદ્ઘાત મંગલરૂપે હોય તેવી જોરદાર શક્યતા છે. (પ્રથમાનુયોગમાં ૨૪ તીર્થંકરોનાં ચરિત્રો હતાં, અને ઉપર્યુક્ત સ્તવમાં ૨૪ જિનોનાં નામ આપી સંક્ષિપ્તમાં સ્તુતિ કરેલી છે.) આ જોતાં દશવૈકાલિકસૂત્રના સંદર્ભગત ‘નમોક્કાર' અંતર્ગત એમાં પાંચ પાંચ પદો હોવાનું વિવક્ષિત હોય તોપણ આ અધ્યયન શય્યભવના કાળથી ઠીક ઠીક મોડું હોઈ ઉપરની મૂળ ચર્ચામાંથી જે નિષ્કર્ષો કાઢ્યા છે તેને જફા પહોંચતી નથી.
૧૬
ટિપ્પણો :
૧. દુર્ભાગ્યે અમદાવાદની જૈનાદિ સંસ્થાઓમાં પ્રસ્તુત પુસ્તક ન હોઈ અહીં તેનો સંદર્ભ ટાંકી શકાયો નથી. પ્રસ્તુત પુસ્તક અંગ્રેજી પ્રસ્તાવના સમેત (સ્વ) નથમલ ટાટિયા દ્વારા સંપાદિત થઈ, મોટે ભાગે નાલંદા (કે પછી વૈશાલી) સંસ્થાન તરફથી પ્રકટ થયું હોવાનું આછું સ્મરણ છે.
૨. આ ‘નોકાર’ પરથી ‘નોકારશી' શબ્દ ઊતરી આવેલો છે.
૩. આ પદો દિગંબર પરંપરામાં પણ, અલબત્ત શૌરસેની સ્પર્શ સહિત, પ્રચારમાં છે.
૪. નિર્યુક્તિ સંગ્રહ, હર્ષપુષ્પામૃત જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક : ૧૮૯, સં વિજયજિનેન્દ્રસૂરિ, લાખાબાવળ ૧૯૮૯, પૃ. ૯૯, ગાથા-૧૦૧૮.
૫. H. D. Sankalia, “Earliest Jain Inscription from Maharastra," Mahavira and His Teachings, Eds : A. N. Upadhye et ak, Bombay 1977, p. 394.
૬. પં૦વિનયમૂર્તિ, જૈન શનાલેયસંગ્રહ : દ્વિતીય ભાગ, માણિકચંદ્ર-દિગમ્બર-જૈન ગ્રંથમાળા-પુષ્પ-૪૫ મુંબઈ, વિ. સં. ૨૦૦૯, ઈ. સ. ૧૯૫૨, પૃ ૧૭ લેખાંક ૧૪-૧૫, પૃ ૪૮ લેખાંક, ૭૧-૭૨-૭૩ પૃ. ૫૧ લેખાંક ૮૦.
૭. એજન પૃ× ૪ લેખાંક ૨.
૮. વિયાહપણત્તિસુત્ત, પ્રથમ ભાગ, જૈન-આગમ-ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક ૪ (ભાગ ૧) સં પં બેચરદાસ જીવરાજ દોશી, મુંબઈ ૧૯૭૪, પૃ. ૫૦૧,
૯. ટિપ્પણ ૧ મુજબ .
૧૦, વર્તમાને તો સર્વત્ર આ ખોટો અર્થ જ પ્રચારમાં છે.
૧૧. જુઓ ઉત્તરાયખારૂં, જૈન આગમ-ગ્રંથમાલા ગ્રંથાંક ૧૫, સં. મુનિ પુણ્યવિજય, મુંબઈ ૧૯૩૭, પૃ. ૧૬૬, ૧૭-૪-૫ ઇત્યાદિ.
૧૨, વ્યવહારસૂત્રના વિનય સંબદ્ધ કેટલાંક થનો,
૧૩, આવશ્યકચૂર્ણિમાં નમોસ∞ સાધુને એવો પાઠ મળે છે. જો શબ્દ છોડી દીધો છે, કદાચ એટલા માટે કે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ
લોગ બહાર તો સાધુઓ (કે કોઈ પણ જીવિત જીવ) હોતા જ નથી. ૧૪. આ વાત પર્યુષણાકલ્પની ‘વિરાવલીથી, અને મથુરાના કુષાણકાલીન અભિલેખોમાં મળી આવતા
અનેક ગણ, શાખા, અને કુલાદિ સંબંધી મળી આવતી માહિતીને આધારે સ્પષ્ટ રૂપે સિદ્ધ થઈ જાય છે. ૧૫, અપવાદરૂપે દ્વિતીય આર્યશ્યામ વિરચિત પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર (પ્રાય: ઈસ્વી ૩જી સદી) અંતર્ગત ૨૪-૧/૨ દેશો
અને તેની રાજધાનીઓનાં નામ ગણાવ્યાં છે, તેમાં કલિંગદેશની રાજધાનીરૂપે કાંચનપુર ગણાવ્યું છે. ૧૬. અલબત્ત આ એક સંભવિત ધારણા માત્ર છે. 99. Cf. H. D. Sankalia, "Earliest Jaina Inscription from Maharashtra," Mahavira and
His Teachings, Eds. A. N. Upadhye et el, Bombay 1977, pp. 389-394 and plate
there of. ૧૮. પાર્થાપત્યોના સામાચારિ સંબદ્ધ નિયમો બહુ ચુસ્ત નહોતા, એ વાત સુવિદિત છે. જુઓ “Arhat
Părśva and Dharanedra Nexus : An Introductory Estimation," Arhat Pārsva. and
Dharnendra Nexus, Delhi 1997. ૧૯. જુઓ, v3vUTયદુત્તારૂં ભાગ ૨, જૈન-આગમ-ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક ૧૭, ભાગ ૨, સંત પુણ્યવિજય મુનિ,
મુંબઈ ૧૯૮૭, પૃ. ૮૨. ૨૦. મેં આ કયા આધારે લખ્યું છે તેની નોંધ સામે ન હોઈ ગ્રંથ ટાંકી શકાયો નથી. આ ટાંકણે પૂરી કૃતિને
ફરીથી જોઈ જતાં તેમાં અનેક જુદા જુદા સમયે રચાયેલી, આરાધના સંબંધ જૂની કૃતિઓમાંથી ગાથાઓ
સંગ્રહી લીધી હોય તેવું સ્પષ્ટ થાય છે. ૨૧. માઈનું વર્ષ સિદ્ધા' નાતે તેમાં માહારું !
नवि कोई परिसाए पणमित्ता पणमई रज्जो ॥१०२२।। इत्थ य पओअणमिणं कम्पक्खओ मंगलागमो चेव ।
इहलोअ. परलोईअ दुविह णालं तत्थ दिटुंता ॥१०२३॥ ૨૨. છતાં આજે તો એ ભાવનાથી તદન વિરુદ્ધનાં જ માન્યતા અને વર્તન ચારે તરફ જોવા મળે છે, જે
શોચનીય છે. ૨૩. મુનિજનો પણ એવું જ માનતા હોય તેવું લાગે છે, એટલે નમસ્કાર-મંગલના મૂળ આશય તરફ વળવાનું
હવે તો અસંભવિત છે. રૂઢિ-પરસ્તી છોડાવવા માટે કોઈ સમર્થ નથી. ૨૪, પ્રો. બંસીધર ભટ્ટ મને Munster (Gemanોથી આ સંદર્ભમાં નોંધ મોકલી છે જે વિચારણીય છે :
37€ 34fe (arha) RUAL 3476 (artha). આ બંને રૂપો પ્રાતિશાખ્યોના નિયમ મુજબ થઈ શકે છે, ને તે તેટલાં જ ઈ. સ. પૂર્વે ૧૦૯મી સદી- જૂનાં ગણાય. પાણિનિ પણ સ્વરભક્તિ(૮ ૪.૪૬...)માં તે જણાવે છે આ રીતે કાર્ય > આરિવ, સર્ષ > રિસ તે બધાં sibilantsથી થાય છે; ઇત્યાદિ ખારવેલના લેખમાં પણ “અરદ્ધા gen. PIનું રૂપ છે. આપ જોશો, મને એમ લાગે છે કે ત્યાં = -
નિ. ઐ, ભા. ૧-૩
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 નિગ્રંથ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧ છે. (શ્રી ભટ્ટના છેલ્લા સુચન અંગે દિનેશચંદ્ર સરકારની ખારવેલના હાથીગુફા અભિલેખની વાચના જોઈ તેના આધારે નિર્ણય લેવો જોઈએ.) ર૫, ‘લોગ' શબ્દ આવશ્યકચૂર્ણિના પ્રમાણને ધ્યાનમાં લઈએ તો કદાચ મુળમાં ન પણ હોય. 26. પ્રચલિત “સહુર્ણ મહારાષ્ટ્ર પ્રાકૃત અનુસાર બની ગયું છે. મૂળમાં અર્ધમાગધી “સાધૂનાં' અનુસાર હોવું ઘટે. 27. પાથરૂનાડું, પ્રથમ ભાગ, જૈન-આગમ-ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક 17. સંત પુણ્યવિજયમુનિ, મુંબઈ 1984, પૃ. 307. 28. પાછળથriા ભાગ 2, પૃ. 82. પ્રસ્તુત ગાથા એ જ ગ્રંથમાં અભયદેવસૂરિના આરાધનાપ્રકરણ (પ્રાય: ઈસ્વી ૧૦૭પ)માં પણ ગાથા ક્રમાંક 78 રૂપે મળે છે. 29. જુઓ પટ્ટowથયુત્તારૂં ભાગ 2, પૃ. 230-31. 30. જુઓ મારો અંગ્રેજીમાં લેખ; "The Earliest Portions of Dasavaikalika-Sutra", Researches in Indian and Buddhist Philosophy, Ed. Ram Karan Sharma, Delhi 1993, pp. 179193.