________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ'
અસલી વિભાવ અને વિભાવનાની વાત બહુ થોડી વ્યક્તિઓને ગળે ઊતરી શકે : સંપ્રદાયમાં તેનો સ્વાભાવિક જ સ્વીકાર થઈ શકે નહીં. મધ્યકાળથી ‘નમસ્કાર મંગલ’ ‘નવકાર-મંત્ર'માં પરિણીત થઈ જવાથી મંગલનો મૂલ આશય જ પલટાઈ ગયો છે અને તેમાં નવા જ અર્થો રૂઢ થઈ ચૂક્યા છે, એટલે એ સ્થિતિમાં હવે ફેરફાર થઈ શકે નહીં, કે ન તો આ લેખ લખવામાં એવો હેતુ સન્નિહિત છે. અહીં તો કેવળ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઉપલબ્ધ પ્રમાણોના આધારે આ વિષય પર વિચાર કરી જોયો છે .
ઉપસંહાર
ઉપરની સમીક્ષામાંથી નીપજતાં તારતમ્યો સાર રૂપે નીચે મુજબ ઘટાવી શકાય :
(૧) અતિ પ્રસિદ્ધ અને પ્રચલિત ‘નમસ્કાર-મંગલ' કિવા ‘પંચપરમેષ્ઠી-નમસ્કાર' પ્રાચીન કાળે એક યા બે પદો જ ધરાવતું હતું તેમ પ્રાચીનતમ, પ્રાયઃ ૨૨૦૮-૧૭૦૦ વર્ષ પૂર્વેના, શિલાભિલેખોના આધારે કહી શકાય. તેમાં બાકીનાં ત્રણ પદો મોટે ભાગે શક-કુષાણ યુગમાં ઉમેરવામાં આવેલાં હોય તેવો વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, તેમ જ વ્યવહારસૂત્રના આધારે તર્ક થઈ શકે.
૧૩
(૨) પ્રસ્તુત મંગલના પ્રથમનાં બે પદોનો પ્રાદુર્ભાવ પાર્શ્વનાથના સંપ્રદાયમાં થયો હોવાનો સંભવ છે. અને મુખ્ય પાંચ પછીનાં વધારાનાં પ્રશસ્તિરૂપનાં ચાર પદો અનુગુતકાલમાં, છઠ્ઠી શતાબ્દીના આરંભે, મોટે ભાગે તો નિર્યુક્તિકારના સમયમાં દાખલ થયાનું જણાય છે : પ્રથમ પદમાં મૂળ ‘અરહંત' શબ્દ હતો; ‘અરહંત' શબ્દનું ‘અરિહંત' રૂપાંતર ગુપ્તયુગના ઉત્તરાર્ધમાં થયું અને તે કારણસર પછીથી અસલી અર્થમાં પણ પરિવર્તન આવ્યું. (અને આજે તો તેમાં મોઢા આગળ બ્રાહ્મણીય ત્રિપુરુષદેવના પ્રતીક પવિત્ર ૐકારને પણ ઉમેરી દેવામાં આવ્યો છે !) (જૈન પરંપરામાં માંત્રિક-તાંત્રિક યુગમાં ઓસ્કારનો પ્રવેશ પ્રાયઃ ઈસ્વી આઠમા શતકમાં થયેલો હોવાનું જણાય છે.)
(૩) માહેશ્વર-દર્શનના નમઃ શિવાય અને ભાગવત-દર્શનના નમો માવતે વાસુદેવાય સરખા નમસ્કાર-મંગલ જેવી જ, કેવળ સુવિનય અને વિનમ્રતાપૂર્વકના નમનની, સાદર પ્રણામની, ભાવના મૂળમાં નમો ઞરહંતાનં પદમાં પણ સન્નિહિત હોય તેમ લાગે છે. પણ જેમ પ્રથમ કથિત મંગલોનો માંત્રિક-તાંત્રિક રૂપે યંત્રો-મંડલોમાં લગાવ થયો, તેમ નિર્પ્રન્થોના ‘નમસ્કાર મંગલ’ની પણ એ જ દશા થઈ,
(૪) ગુપ્તકાળથી ભારતમાં માંત્રિક સાધનાનો પ્રભાવ ઘણો વધ્યો હતો અને એ જ રીતે ગુપ્તોત્તરકાળથી તાંત્રિકતાનો, જેના પ્રભાવની ઝપટમાંથી નિર્રન્થ દર્શન બચી શકેલું નહીં, નિર્દોષ અને સરળ નમસ્કાર-મંગલ વિશેષ કરીને મધ્યકાળથી ‘નવકારમંત્ર' રૂપે ઘટાવાયું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
