________________
૧૨
નિર્ચન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
પર્યતારાધના અપરના આરાધનાપતાકામાં મરણ સમયની સમાધિને સ્પર્શતાં ક્રિયાભિમુખ ૩૨ તારો ગણાવેલાં છે. તેમાં ૩૧મું દ્વાર “નવકાર” છે૯; અને નવકાર સંબદ્ધ ત્યાં ૧૯ જેટલી ગાથાઓ આપી છે. વિશેષમાં ત્યાં “નમસ્કારમંગલને “પરમ મંત્ર” અને દ્વાદશાંગના સારરૂપ ઘટાવ્યું છે : યથા :
एसो परमो मंतो एसो सारो दुबालसंगस्स ।
एयं नेयं ज्ञेयं कालाणं मंगलं पत्थं ॥९०८॥ (સ્વર) મુનિ પુણ્યવિજયજીએ આ કૃતિને તપાગચ્છીય દેવેંદ્રસૂરિના કાળ પછીની એટલે કે ૧૩મી સદી ઉત્તરાર્ધની માની છે. મધ્યયુગમાં રચાયેલી એક બીજી પણ પર્યતારાધના (અમરનામ આરાધનાસાર) છે; તેમાં ર૪ દ્વારથી અંતિમ આરાધના સંબદ્ધ વિચાર કર્યો છે : ત્યાં ૨૦મું દ્વાર “નવકાર છે, અને પાંચ ગાથા(૨૫૩-૨૫૭)માં અંતઃકાળે કરેલ નવકાર(જાપ)ના ફલનો “વૈમાનિક દેવ” થવા સુધીનો અપાર મહિમા કથ્થો છે :
पञ्चनमुक्कारसमा अंते वच्चंति जस्स दस पाणा । सो जइ न जाइ मुक्खं अवस्स वेमाणिओ होई ॥२५४॥
नवकारपभावेणं जीवो नासेइ दुरियसंघायं । પરંતુ આ યુગથી સારી રીતે જૂના કાળમાં રચાયેલી આવશ્યકનિયુક્તિની “નમસ્કારનિર્યુક્તિમાં, કે વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં તેમ જ તે બન્ને ગ્રંથોની પુરાણી વૃત્તિઓના વિવેચનમાં, કે હરિભદ્રસૂરિની આવશ્યકવૃત્તિ પ્રાયઃ ઈસ્વી ૭૫૦)માં તો “નમસ્કાર મંગલ' કિંવા પંચપરમેષ્ઠી-નમસ્કાર' માટે “નવકાર-મંત્ર જેવો શબ્દ-સમાસ મળતો જ નથી; અને છતાંયે મધ્યયુગથી એને મંત્રરૂપે ઘટાવવામાં કેમ આવ્યું હશે? કદાચ એનાં મૂળ આવશ્યકનિયુક્તિની બે ગાથાઓમાં રહેલાં છે જયાં નમસ્કારમંગલના ફલ રૂપે પરલૌકિક જ નહીં પણ અંહલકિક લાભની પણ વાત કરી છે. મને લાગે છે કે “ઐહલૌકિકલાભ” તો મંગલની આકસ્મિક પેદાશ રૂપે જ ત્યાં ઘટમાન છે. એનો વ્યવહારમાં પ્રધાન હેતુ રૂપે ઉપયોગ કરવા જતાં તો નિગ્રંથ-દર્શનના પાયાની વીતરાગ-ભાવના એવં તદાધારિત વિમોક્ષના લક્ષ્યનો જ હ્રાસ થઈ જાય. વસ્તુતયા ભવચરિમ અવસ્થામાં જઈ રહેલ જીવને નમસ્કાર-મંગલમાં ચિત્ત પરોવવાથી કુશલ પરિણામની, પરિણામ-વિશુદ્ધિની, પ્રાપ્તિ થતાં શાંતિપૂર્વક સમાધિમરણ પામે એ હેતુની જ ત્યાં મુખ્યતા છે, એ જ વસ્તુ ત્યાં અભિપ્રય છે. અન્યથા, સામાન્ય રોજિંદા જીવનમાં, કાયોત્સર્ગાદિ નિત્યધર્મ કિવા વિશુદ્ધિ ક્રિયાઓમાં, આ મંગલના પઠનનો હેતુ ચિત્તને ઊંચી ભૂમિકાના ભાવોમાં સ્થિર કરવાનો અને પ્રશાંતરાગ અવસ્થામાં લઈ જવાનો છે. અલબત્ત, આજે નમસ્કાર-મંગલની ઉત્પત્તિ એવં ક્રમિક વિકાસની ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ, તેમ જ તેના
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
