________________
ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં ‘નમસ્કાર-મંગલ’
વાસ્તવમાં “પંચનમસ્કાર”નો પૂરો પાઠ સૌ પહેલાં વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ(પ્રાયઃ ઈસ્વી રજી૩જી શતાબ્દી)ના પ્રમાણમાં જૂની પ્રતોના આધારે નિશ્ચિત કરેલા પાઠના મંગલમાં જોવા મળે છે : યથા :
नमो अरहताणं नमो सिद्धाणं नमो आयरियाणं नमो उवज्झायाणं
नमो लोए सव्व साहूणं આ પાઠમાં અર્થની દૃષ્ટિએ તો નહીં પણ વર્ણની દૃષ્ટિએ એક વિકાર આવ્યો છે. અહીં જ્યાં અર્ધમાગધી અનુસાર અને પ્રાચીનતમ અભિલેખો પ્રમાણે “” હોવું જોઈએ ત્યાં મહારાષ્ટ્રી. પ્રાકૃત અનુસારનું ‘’ થઈ ગયું છે. આ પછી પુરાણા “પડાવશ્યક”ના, મૂળે પૃથફ રૂપે રહેલા, છપાઠોના સંકલન તેમ જ તદંતર્ગત ક્રમેક્રમે થયેલાં ઉમેરણોથી ઈસ્વીસનના પંચમ શતકના આખરી ચરણના અરસામાં તૈયાર થયેલ આવશ્યકસૂત્રના, પુરાણી પ્રતોને આધારે નિશ્ચિત થયેલ પાઠમાં પણ = ને સ્થાને છi જ જોવા મળે છે અને વિશેષમાં ત્યાં નમો મહંત ને સ્થાને તો રિહંત પાઠ થયો હોવાનું વરતાય છે. આમ મૂળનો “અરહંત' શબ્દ અહીં પહેલી જ વાર, આજે તો સર્વત્ર પ્રચલિત, ‘અરિહંત' રૂપે મળે છે. તે પછી તુરતના કાળમાં દાક્ષિણાત્ય (સંભવતઃ મૂળે યાપનીય, વર્તમાને દિગંબર) પરંપરાના આગમતુલ્ય ગ્રંથ પખંડાગમ(પ્રાય ઈસ્વી ૪૭૫-૨૨૫)માં પાંચ પદોમાં નમો ને સ્થાને અમો જેવું સવિશેષ પ્રાકૃત રૂપ મળે છે, જેવું પછીથી શ્વેતાંબર પક્ષે કોટ્યાચાર્યની વિશેષાવશ્યક ભાષ્યવૃત્તિ(પ્રાયઃ ઈસ્વીટ ૭૨૫)માં પણ બન્યું છે અને એનાથી થોડાંક વર્ષ પહેલાં જિનદાસગણિ મહત્તરની અનુયોગદ્વારપૂર્ણિમાં પણ સૂચિત છે: અને પ્રથમ પદમાં પ્રાચીન રૂપ રિહંતાને સ્થાને આવશ્યકસૂત્રમાં મળે છે તે જ પ્રમાણે રિહંતા' શબ્દ મળે છે. આમ મૂળના પદનું નમો અરહંતાનનો અદ્વૈતા-સમો રિહંતા–નો રહેંતાળમાં તબક્કાવાર પરિવર્તિત થયું. આને લીધે આ પ્રથમ પદના અર્થનો વિપર્યાસ પણ થયો. “અરહ' (અને તેનાથી નિષ્પન્ન બહુવચનમાં “અહા' [માનાર્થે અને બહુવચનમાં ‘અરહંત' શબ્દ) મૂળ સંસ્કૃત “અહંત' પરથી બન્યા છે, અને “અહ” શબ્દ વેદકાલીન છે. એનો ત્યાં અર્થ કેવળ “યોગ્ય વા ‘સુપાત્ર' એવો થતો અને પછીથી “પૂજય', “આદરણીય', “સમ્માનીય એવો થતો હતો. બંદ્ધ સરખી અન્ય શ્રમણપરંપરામાં પણ મોડે સુધી એ જ અર્થમાં, અધ્યાત્મ-શોધમાં આગળ નીકળી ગયેલ ધ્યાની મુનિઓ-આચાર્યો માટે, વપરાતો; પણ નિર્ચન્થ-દર્શનમાં તો “અહંત' શબ્દને “જિન' (તપસ્વી અને ઇન્દ્રિયજતા હોવાથી) અને “કેવલી’ (મૂળે ધ્યાનરત, આત્મપ્રવણ, એકાકી મુનિ) શબ્દનો નિ, ઐ, ભા. ૧-૨
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
