Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna '00" AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama guNasthAna * devendra muni zAstrI 14 jaina zvetAmbara Agama sAhitya meM kahIM bhI guNasthAna zabda kA prayoga nahIM huA hai / samavAyAMga meM guNasthAna ke sthAna para jIvasthAna zabda AtA hai / sarvaprathama guNasthAna zabda kA prayoga AcArya kundakunda ke 'samayasAra 2 tathA 'prAkRta paMcasaMgraha' va 'karmagrantha meM milatA hai| AcArya nemicandra ne gommaTasAra meM' jIvoM ko guNa kahA hai| unake abhimatAnusAra caudaha jIvasthAna karmoM ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi kI bhAvAbhAvajanita avasthAoM se niSpanna hote haiM / pariNAma aura pariNAmI kA abhedopacAra karane se jIvasthAna ko guNasthAna kahA hai / gommaTasAra meM guNasthAna ko jIva- samAsa mI kahA hai / SaTkhaNDAgama kI dhavalAvRtti ke anusAra jIva guNoM meM rahate haiM, etadartha unheM jIva-samAsa kahA hai| karma ke udaya se jo guNa utpanna hote haiM, ve audayika haiM / karma ke upazama se jo guNa utpanna hote haiM, ve aupazamika haiM / karma ke kSayopazama se jo guNa utpanna hote haiM, ve kSAyopazamika haiN| karma ke kSaya se jo guNa utpanna hote haiM, ve kSAyika haiN| karma ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama ke binA jo guNa svabhAvataH pAyA jAtA hai vaha pAriNAmika hai / ina guNoM ke kAraNa jIva ko bhI guNa kahA jAtA hai / jIvasthAna ko pazcAtvartI sAhitya meM isI dRSTi se guNasthAna kahA gayA hai / 505 **************** nemicandra ne saMkSepa aura ogha ye do guNasthAna ke paryAyavAcI mAne haiN|" karmagrantha meM jinheM caudaha jIvasthAna batAyA hai|" unheM hI samavAyAMga sUtra meM caudaha bhUta-grAma kI saMjJA " pradAna kI gayI hai / jinheM karmagrantha meM guNasthAna kahA gayA hai unheM samavAyAMga meM jIvasthAna kahA hai| isa prakAra karmagrantha aura samavAyAMga meM saMjJAbheda hai / samavAyAMga meM jIvasthAnoM kI racanA kA AdhAra karma vizuddhi batAyA gayA hai / " TIkAkAra AcArya abhayadeva nemI guNasthAnoM ko jJAnAvaraNa prabhRti karmoM kI vizuddhi se niSpanna batAyA hai / digaMbarAcArya nemicandra kA abhimata hai ki prathama cAra guNasthAna darzana-moha ke udaya Adi se hote haiM aura Age ke guNasthAna cAritra moha ke kSayopazama Adi se niSpakSa hote haiN|" jainadarzana kA mantavya hai ki AtmA kA sahI svarUpa zuddha jJAnamaya aura paripUrNa sukhamaya hai / AtmA anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryaM yukta hai / karmoM ne usake svarUpa ko vikRta yA AvRta kara diyA hai| jaba karmAvaraNa kI ghanaghora ghaTAe~ gaharI chA jAtI haiM taba Atma-jyoti manda aura mandatama ho jAtI hai, para jyoM-jyoM karmoM kA AvaraNa cha~TatA hai athavA usakA bandhana zithila hotA hai tyoM-tyoM usakI zakti prakaTa hone lagatI hai prathama guNasthAna meM Atma-zakti kA prakAza atyanta manda hotA hai| agale guNasthAnoM meM vaha prakAza abhivRddhi ko prApta hotA hai aura anta me caudahaveM guNasthAna meM AtmA vizuddha avasthA meM pahuMca jAtA hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye Atma-zakti ko AcchAdita karane vAle AvaraNa haiM / ina cAra prakAra ke AvaraNoM meM mohanIya rUpa AvaraNa mukhya hai| moha kI tIvratA aura mandatA para anya AvaraNoM kI tIvratA aura mandatA avalambita hai / etadarthaM hI guNasthAnoM kI vyavasthAoM meM moha kI tIvratA aura mandatA para adhika dhyAna diyA gayA hai / mohanIyakarma ke do mukhya bheda haiM-darzana mohanIya aura cAritramohanIya darzanamohanIya ke udaya se
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa AtmA yathArtha zraddhAna nahIM kara pAtA / usakA vicAra, cintana aura dRSTi usake kAraNa samyaka nahIM ho pAtI cAritramohanIya ke kAraNa viveka yukta AcaraNa meM pravRtti nahI hotii| isa prakAra mohanIyakarma ke kAraNa na samyagdarzana hotA hai aura na samyakcAritra hI / samyagdarzana ke abhAva meM samyagjJAna bhI nahIM hotaa| 1. mithyAdRSTi guNasthAna darzanamohanIya ke AdhAra para hI prathama guNasthAna kA nAma mithyAdRSTi guNasthAna rakhA gayA hai| yaha AtmA kI adhastama avasthA hai| isameM moha kI atyadhika prabalatA hotI hai jisase usa vyakti kI AdhyAtmika-zakti pUrNarUpa se girI huI hotI hai / viparIta dRSTi (zraddhA) ke kAraNa vaha rAga-dvaSa ke vazIbhUta hokara ananta AdhyAtmika sukha se vaMcita rahatA hai| prathama guNasthAna meM darzana-moha aura cAritra-moha ina donoM kI prabalatA hotI hai, jisase vaha AtmA AdhyAtmika dRSTi se daridra hai / prastuta bhUmikA vAlA vyakti Adhibhautika utkarSa cAhe kitanA bhI kara le, kintu usakI sArI pravRttiyA~ saMsArAbhimukhI hotI haiM, mokSAbhimukhI nhiiN| jaise digbhramavAlA mAnava pUrva ko pazcima mAnakara calatA hai, kintu calane para bhI vaha apane lakSya ko prApta nahIM kara sktaa| madirA piye hue vyakti ko hitAhita kA dhyAna nahIM rahatA vaise hI moha kI madirA se unmatta bane hue mithyAtvI ko hitAhita kA mAna nahIM hotaa|" mithyAtva ke aneka bheda-prabheda batAye haiM / tattvArthabhASya meM abhigRhIta aura anabhigRhIta ye do mithyAtva ke bheda batAye haiM / AvazyakacUNi aura prAkRta paMcasaMgraha meM saMzayita, Amigrahika, anAbhigrahika ye tIna mithyAtva ke bheda batAye haiM / guNasthAna kramAroha kI sopajJavRtti meM" evaM karmagrantha meM Abhigrahika" anAbhigrahika, Abhinivezika, saMzaya aura anAbhogika ye pAMca mithyAtva ke bheda batAye haiN| dharmasaMgraha, karmagrantha va lokaprakAza22 meM unakA paricaya diyA gayA hai / saMkSepa meM sArAMza isa prakAra hai| Abhigrahika binA tattva kI parIkSA kiye kisI eka bAta ko svIkAra kara dUsaroM kA khaNDana karanA yaha Abhigrahika mithyAtva hai / jo sAdhaka svayaM parIkSA karane meM asamartha hai, kintu parIkSaka kI AjJA meM rahakara tattva ko svIkAra karate haiM jisa prakAra 'mASatuSa muni' unako Abhigrahika mithyAtva nahIM lgtaa| anAmigrahika binA guNadoSa kI parIkSA kiye hI sabhI mantavyoM ko eka hI samAna samajhanA anAmigrahika mithyAtva hai| yaha mithyAtva una jIvoM meM hotA hai jo parIkSA karane meM asamartha tathA mandabuddhi haiM, jisase ve kisI bhI mArga meM sthira nahIM raha skte| Abhinivezika apane pakSa ko asatya samajha karake bhI usa asatya ko chor3anA nahIM apitu usa asatya se cipakA rahanA, Abhinivezika mithyAtva hai| isI kA apara nAma ekAnta-mithyAtva bhI hai| saMzaya deva, guru aura dharma tatva ke svarUpa meM saMzaya rakhanA saMzaya-mithyAtva hai| AgamoM ke guru-gambhIra rahasyoM ko samajhane meM kabhI-kabhI gItArtha zramaNa bhI yaha vicArane ke lie bAdhya ho jAte haiM ki yaha samIcIna hai yA vaha samIcIna hai ? kintu anta meM nirNAyaka sthiti na ho to jinezvara deva ne jo kahA hai vahI pUrNa satya hai, yaha vicAra kara jina prarUpita tattvoM para pUrNa zraddhA rakhate haiN| kevala saMzaya yA zaMkA ho jAnA saMzaya-mithyAtva nahIM hai| kintu jo tattva-atattva Adi ke sambandha meM DolAyamAna citta rakhate haiM unheM saMzaya-mithyAtvI kahA hai| anAbhogika vicAra aura vizeSa jJAna kA abhAva, arthAt moha kI prabalatama avasthA, yaha anA bhogika mithyAtva hai| yaha mithyAtva ekendriya Adi jIvoM meM hotA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ **** ina pA~ca prakAra ke midhyAtvoM meM eka anAbhogika mithyAtva avyakta hai zeSa cAroM mithyAtva vyakta haiM / 23 apekSA dRSTi se mithyAtva ke dasa bheda bhI banate haiN| ye isa prakAra haiM24 (1) adharma meM dharmasaMjJA (2) dharma meM adharmasaMjJA (3) mArga meM mA (4) mArga meM amArgA (5) ajIba meM jIvA (6) jIva meM ajIvA AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 507 (7) asAdhu meM mAdhusaMjJA (8) sAdhu meM asAdhusaMjJA (e) amukta meM muktasaMjJA (10) mukta meM amuktasaMjJA yaha dasa prakAra ke mithyAtva vyakta haiN| zabdoM ke parivartana ke sAtha bauddha grantha aMguttaranikAya meM bhI mithyAtva kA nirUpaNa kiyA gayA hai jo adharma ko dharma, avinaya ko vinaya, abhASita ko bhASita, anAcIrNa ko AcIrNa, AcINaM ko anAcIrNa, aprajJatva ko prajJatva, aura prajJatva ko aprajJatva kahate haiM, jo bahuta vyaktiyoM ke lie ahitakartA, asukhakartA aura anartha ko utpanna karane vAle hote haiM / ve pApoM kA upArjana kara saddharma kA lopa karate haiN| ve akuzaladharma kA saMcaya karate haiM aura kuladharma kA nAza karate haiN|" digambarAcArya nemicandra ne ekAnta, viparIta, vinaya, saMzayita aura ajJAna ye pA~ca midhyAtva ke bheda batAye haiM / "" dhavalA meM kahA hai ki mithyAtva ke ye pA~ca hI bheda haiM aisA niyama nahIM hai, jo pA~ca meda kahe gaye haiM ve kevala upalakSaNa mAtra haiM |27 Agama sAhitya meM bikhare hue sabhI midhyAtvoM ko ekatrita karane para paccIsa mithyAtva hote haiN| ve isa prakAra haiM (1) abhigRhIta (2) anabhigRhIta (2) Abhinivezika (4) saMzayita (5) anAmogika (6) laukika (7) lokottara (8) kuprAvacanika (2) avinaya (10) akriyA (11) azAtanA (12) AuyA (AtmA ko puSya-pAya nahIM lagatA ) (13) jinavANI kI nyUna prarUpaNA (14) jinavANI kI adhika prarUpaNA (15) jinavANI se viparIta prarUpaNA (16) dharma ko adharma (17) adharma kI dharma (18) sAdhu ko asAdhu (19) asAdhu ko sAdhu (2) jIva ko ajIva (21) ajIva ko jIva (22) mokSamArga ko saMsAramArga (23) saMsAra mArga ko mokSamArga (24) mukta ko amukta (25) amukta ko mukta khnaa| tathya yaha hai ki yoM mithyAtva ke aneka bheda ho sakate haiM jinakI parigaNanA karanA bhI sambhava nahIM hai / jaba taka anantAbandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtvamohanIya, mitramohanIya, samyaktvamohanIya, ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama yA kSaya nahIM ho jAtA taba taka koI bhI jIva prathamaguNasthAna chor3a nahIM sakatA / ina prakRtiyoM ke udayabhAva meM prathama guNasthAna hai, arthAt mithyAtva - darzanamohanIya kA udaya jaba taka jIva meM banA rahatA hai taba taka vaha mithyAtvI banA rahatA hai / kAla kI dRSTi se prathama guNasthAna ke tIna rUpa banate haiM - anAdi-ananta, anAdi sAnta aura sAdi-sAnta / 28 prathama rUpa ke adhikArI abhavya jIva athavA jAti bhavya ( bhavya hone para bhI jo jIva kabhI mukta nahIM hote), jIva hote haiM / dvitIya rUpa una jIvoM kI apekSA se hai, jo anAdikAlIna mithyA darzana kI gAMTha ko kholakara sampakaSTi bana sakate haiM / tRtIya rUpa unakI apekSA se hai, jinhoMne eka bAra samyaktva prApta kara liyA hai, kintu phira se mithyAtvI ho gae haiN| prathama guNasthAna kI Adi tabhI hotI hai jaba koI jIva samyaktva se girakara punaH prathama guNasthAna jaay| jisa jIva ko eka bAra samyaktva kI prApti ho gayI hai vaha nizcaya hI mokSagAmI hai| jisa jIva ke mithyAtva kI Adi ho gayI usakA anta avazyambhAvI hai / meM A AThoM karma kI uttara prakRtiyA~ 148 haiM / unameM se eka samaya meM baMdhane yogya 120 haiM / zeSa 28
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama rUNDa kA bandha na hone ke kAraNa yaha hai ki varNAdi catuSka ke uttarabheda jo bIsa batAye gaye haiM unameM se eka jIva eka samaya meM varNapaMcaka meM se kisI eka varNa kA, rasapaMcaka meM se kisI eka rasa kA, gandhadvaya meM se kisI eka gandha kA, aura sparzASTaka meM se kisI eka sparza kA hI bandha karatA hai, avazeSoM kA bandha nahIM karatA / isalie solaha prakRtiyA~ varNacatuSka kI nahIM baMdhatI aura pA~ca bandhana tathA pAMca saMghAta kA antarbhAva pAMca zarIroM meM kara liyA jAtA hai / ataH ina dasa kA bhI bandha nahIM hotA / darzana mohanIya kI anAdi mithyAtvI meM eka mithyAtvI kI hI sattA rahatI hai| unake tIna bheda to samyaktva prApta hone ke pazcAt hote haiM / ataH mithyAtva aura samyaktvaprakRti ina donoM kA bhI bandha nahIM hotA / isa prakAra (16+5+5+2= 28) ye aTThAIsa prakRtiyA~ bandha ke yogya na hone se inako eka sau ar3atAlIsa meM se kama karane para zeSa eka sau bIsa prakRtiyAM bandhayogya mAnI gayI haiM / yahA~ para yaha bhI jJAtavya hai ki sAdi mithyAdRSTi ke darzana mohanIya kI tIna prakRtiyoM kI sattA ho jAtI hai aura unameM se samyak prakRti kA udaya tIsare guNasthAna meM hotA hai, ataH ina donoM prakRtiyoM ko eka sau bIsa meM milA dene para eka so bAIsa prakRtiyA~ udaya yogya kahI gayI haiM / unameM bhI midhyAdRSTi jIva tIrthaMkara AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga ina tIna prakRtiyoM ko chor3akara zeSa eka sau satraha prakRtiyoM kA bandha karatA hai| ukta prakRtiyoM ko chor3ane kA kAraNa yaha hai ki tIrthaMkara prakRti kA bandha samyaktvI jIva hI karatA hai aura AhAraka dvik kA bandha apramatta sAdhu karatA hai / AhAraka aMgopAMga nAmakaraNa Adi prakRtiyoM kA bandha bhI prathama guNasthAna meM nahIM hotA / 29 udaya prAyogya eka sau bAIsa karma prakRtiyoM meM se pA~ca prakRtiyoM ke atirikta sabhI prakRtiyA~ prathama guNasthAna meM udaya AtI hai| anudayazIla pAMca prakRtiyoM ke nAma isa prakAra hai- (1) mizramohanIya, (2) samyaka mohanIya, (3) AhAraka zarIra, (4) AhAraka aMgopAMga aura (4) tIrthaMkara nAmakaraNa / ina pA~coM prakRtiyoM meM se mizramohanIya kA udaya kSAyopazamika samyaktva kI vidyamAnatA meM caturtha guNasthAna se saptama guNasthAna taka rahatA hai / AhArakadvika kA udaya chaThe guNasthAnavartI AhArakalabdhivAle saMyatI meM hotA hai, anya meM nhiiN| tIrthaMkara nAmakaraNa kA udaya terahaveM guNasthAna me hotA hai jo anAdi mithyAdRSTi hai unake samyaktvaprakRti, samyaktvamithyAtva prakRti ke binA eka sau chiyAlIsa karma prakRtiyoM kI sattA rahatI hai aura sAdi mithyAdRSTi ke ukta donoM kA sadbhAva ho jAne ke kAraNa usameM eka sau ar3atAlIsa karmaprakRtiyoM kI sattA hotI hai / ukta mithyAdRSTi jIva ke udaya meM Ane vAlI karmaprakRtiyoM meM se jaba taka midhyAtvamohanIya kA tIvra udaya rahatA hai taba taka usa jIva kA AkarSaNa Atma-svarUpa kI prApti kI ora nahIM hotA / jaba usakA mandodaya hotA hai usake sAtha hI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi zeSa karmoM kA bhI mandodaya hotA hai aura sabhI karmoM kI utkRSTa saptasthiti nyUna hokara eka koTA koTi sAgaropama ke antargata hotI hai tathA isI antaH koTAkoTi sAgaropama pramANa vAle navIna karma kA bandha hotA hai taba vaha jIva Atma-svarUpa ko pAne ke lie utsuka hotA hai / usa samaya meM jIva ke jo vizuddha pariNAma hote haiM unheM zAstrIya bhASA meM 'karaNa' kahA hai / " karaNa ke tIna prakAra haiM - ( 1 ) yathApravRttikaraNa ( adhaH pravRttikaraNa) (2) apUrvakaraNa aura (3) anivRttikaraNa vApravRttikaraNa se jIva rAma kI aisI gAMTha jo karkaza, dRr3ha aura rezama bhedana sahaja nahIM hai, vahA~ taka AtA hai, kintu usa gAMTha ko bheda nahIM sakatA / isI deza kI prApti kahA hai, abhavya jIva bhI yathApravRttikaraNa se granthideza kI prApti kara sakatA hai / arthAt karmoM kI bahuta lambI sthiti ko nyUna kara antaH koTAkoTi sAgaropama pramANa kara sakatA hai / kintu vaha rAga-dveSa kI durbhedya grantha kA bhedana kadApi nahIM kara sakatA / " kI gAMTha ke samAna hai, jisakA ko jaina- karmasAhitya meM granthi bhavya jIva ke yaha yathApravRttikaraNa eka antarmuhUrta kAla taka rahatA hai aura pratisamaya vaha uttarottara vizuddhi ko prApta hotA hai / usake pazcAt vaha apUrvakaraNa arthAt vizuddhi ke ananta guNitakrama se bar3hane para una apUrva pariNAmoM ko prApta karatA hai jo isake pUrva saMsArI avasthA meM kabhI bhI prApta nahIM hue haiN| isa karaNa kA kAla bhI antarmuhUrta hai / usa samaya meM jIva pratisamaya uttarottara alpasthitivAle karmoM kA bandha karatA hai / aura karmoM kI uttarottara asaMkhyAta guNita krama se nirjarA karatA hai| isa samaya AtmA ke andara aura bhI aneka sUkSmakriyAe~ prAraMbha hotI haiN| unake dvArA jIva uttarottara vizuddha evaM karma bhAra se halakA hotA jAtA hai| isake pazcAt anivRttikaraNa kA prAraMbha hotA hai| isa karaNa ke samaya bhI jIva ke vizuddhi Adi apUrvakaraNa se bhI atyadhika mAtrA meM sampanna hotI haiN| isa karaNa kA kAla bhI antarmuhUrta hai /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 506 anivRttikaraNa kI sthiti antarmuhUrta pramANa hai / usa antamuhUrta pramANa kI sthiti meM se jaba kaI eka bhAga vyatIta ho jAte haiM aura eka bhAga mAtra avazeSa rahatA hai usa samaya antarakaraNa kI kriyA prArambha hotI hai / anivRttikaraNa kI antarmuhUrta pramANa sthiti kA antima eka bhAga jisameM antarakaraNa kI kriyA prArambha hotI hai vaha bhI antamuhUrta pramANa hotA hai / antamuhUrta ke asaMkhya prakAra haiN| ataH yaha spaSTa hai ki anivRttikaraNa ke antarmuhUrta kI apekSA usake antima bhAga kA antarmuhUrta jisako antara-karaNa-kriyA-kAla kahate haiM, laghu hotA hai| anivRttikaraNa ke antima bhAga meM antara-karaNa kI kriyA hotI hai| isakA sArAMza yaha hai ki abhI jo mithyAtva mohanIya karma udayamAna hai usake una dalikoM ko jo ki anivRttikaraNa ke pazcAt antamuhUrta taka udaya meM Ane vAle haiM, unheM Age-pIche krnaa| dUsare zabdoM meM kahA jAya to anivRttikaraNa ke pazcAt antarmuhurta pramANa kAla meM mithyAtvamohanIya karma ke jitane dalika udaya meM Ane vAle hoM unameM se kucha dalikoM ko anivRttikaraNa ke antima samaya taka udaya meM Ane vAle dalikoM ko rakhA jAtA hai aura kucha dalikoM ko usa antarmuhUrta ke pazcAt udaya meM AnevAle dalikoM ke sAtha milA dete haiM jisase anivRttikaraNa ke pazcAt kA eka antarmuhUrta pramANa kAla aisA hotA hai ki jisameM mithyAtvamohanIya karma kA dalika kiMcit mAtra bhI nahIM rhtaa| ataH jisa navIna bandha kA abAdhAkAla pUrNa ho cukA hai aise mithyAtva mohanIya karma ke do vimAga ho jAte haiN| eka vibhAga vaha hai jo anivRttikaraNa ke antima samaya taka udayamAna rahatA hai| aura dUsarA bhAga vaha hai jo anivRttikaraNa ke pazcAt eka antarmuhUrta pramANa kAla vyatIta hone para udaya meM AtA hai| ina do bhAgoM meM se prathama bhAga ko mithyAtva kI prathamasthiti aura dvitIya bhAga ko dvitIya sthiti kaha sakate haiN| jisa samaya meM antarakaraNa kriyA prArambha hotI hai arthAt udaya-yogya dalikoM kA nirantara vyavadhAna kiyA jAtA hai usa samaya se anivRttikaraNa ke antima samaya taka pUrva batAye hue do bhAgoM meM se prathama bhAga kA udaya rahatA hai / anivRttikaraNa kA antima samaya pUrNa ho jAne para mithyAtva kA kisI bhI prakAra kA udaya nahIM rahatA cUMki usa samaya jina dalikoM ke udaya kI sambhAvanA hai ve sabhI dalika antarakaraNa kriyA se Age aura pIche udaya meM Ane yogya kara diye jAte haiN| anivRttikaraNa ke antima samaya taka mithyAtva kA udaya rahatA hai / isIlie usa samaya taka jIva mithyAtvI kahalAtA hai| anivRttikaraNa kA samaya pUrNa hone para jIva ko aupazamika samyaktva upalabdha hotA hai / usa samaya mithyAtvamohanIyakarma kA vipAka aura pradeza donoM prakAra kA udaya nahIM hotA jisase jIva kA svAbhAvika samyaktva guNa pragaTa hotA hai aura vaha aupazamika samyaktva kahalAtA hai / aupazamika samyaktva antarmuhUrtaparyanta rahatA hai| jisa prakAra eka janmAndha vyakti ko netrajyoti prApta hone para use apUrva Ananda kI upalabdhi hotI hai vaise hI jIva ko aupazamika samyaktva prApta hone para apUrva Ananda prApta hotA hai| aupazamika samyaktva kA kAla upazAntAddhA yA antarakaraNa kAla kahalAtA hai| prathama sthiti ke antima samaya meM arthAt upazAntAddhA ke pUrva samaya meM jIva vizuddha pariNAma se usa mithyAtva ke tIna puJja karatA hai jo upazAntAddhA ke pUrNa ho jAne ke pazcAt udaya meM AnevAlA hai| jaise kodrava nAmaka dhAnya vizeSa prakAra kI auSadhI se sApha karate haiM taba usakA eka bhAga itanA nirmala ho jAtA hai ki usake khAne vAle ko usakA nazA nahIM AtA; dUsarA bhAga kucha sApha hotA hai kucha sApha nahIM hotA, vaha ardhazuddha kahalAtA hai| aura kodrava kA kucha bhAga bilakula hI azuddha raha jAtA hai jisako khAne se nazA A jAtA hai / isItaraha dvitIya sthitigata mithyAtvamohanIyakarma ke tIna puJjoM meM se eka puJja to itanA vizuddha ho jAtA hai ki usameM samyaktvaghAtaka rasa kA abhAva ho jAtA hai| dvitIya puJja ardhazuddha hotA hai / aura tRtIya puJja azuddha hotA hai / upazAntAddhA pUrNa ho jAne ke pazcAt upayukta tIna puJjoM meM se koI eka puJja jIva ke pariNAma ke anusAra udaya meM AtA hai| yadi jIva vizuddha pariNAmI hI rahe to zuddha puJja udaya meM AtA hai / zuddha puJja ke udaya hone se samyaktva kA ghAta to nahIM hotA kintu usa samaya jo samyaktva upalabdha hotA hai vaha kSAyopazamika kahalAtA hai| yadi jIva kA pariNAma pUrNa zuddha nahIM rahA aura na azuddha hI rahA usa mizrasthiti meM ardhavizuddha puJja kA udaya hotA hai| usa samaya jIva tRtIya guNasthAnavartI kahalAtA hai| yadi pariNAma pUrNa azuddha hI rahA to azuddha puJja udaya meM aayegaa| azuddha puJja ke udaya hone para jIva punaH mithyAdRSTi ho jAtA hai| antarmuhUrta pramANa upazAntAddhA, jisameM jIva nirmala sthiti meM hotA hai usakA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha AvalikAe~ jaba zeSa raha jAtI haiM taba kisI-kisI aupazamika samyaktvI jIva ko vighna upasthita hotA hai| usakI nirmala avasthA meM bAdhA utpanna hotI hai| kyoMki usa samaya anantAnubandhI kaSAya kA udaya ho jAtA hai| anantAnubandhI kaSAya ke udaya hone para jIva samyaktva pariNAma kA parityAga kara mithyAtva kI ora bar3hatA hai| jaba taka vaha mithyAtva
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 *0 510 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama laNDa ko nahIM pA letA taba taka vaha sAsAdanabhAva kA anubhava karatA hai| isalie usa jIva ko sAsvAdana samyadRSTi kahate haiM / aupazamika samyaktva ke kAla meM jitanA kAla zeSa rahane para anantAnubandhI kisI eka kaSAya ke udaya se vaha upazamasamyaktva se giratA hai usane hI ( eka samaya se lekara yaha AvalikA) samaya taka vaha sAsAdana samyaSTi nAmaka dUsare guNasthAna meM rahatA hai / ukta kAla ke pUrNa hote hI mithyAtva karma kA udaya ho jAtA hai aura vaha prathama guNasthAna ko prApta hokara mithyAdRSTi bana jAtA hai| 2 2. sAsvAdana samyaSTi **********++ dvitIya guNasthAna kA nAma sAsvAdanasamyagdRSTi hai| prAkRta bhASA meM "sAsAyaNa" zabda hai / usake saMskRta do rUpa milate haiM -sAsvAdana aura sAsAdana / jo jIva aupazamika samyaktva se cyuta ho jAtA hai kintu mithyAtva ko prApta nahIM hotA, arthAt mithyAtvAbhimukha jIva ke samyaktva kA AMzika AsvAdana zeSa rahatA hai| usakI avasthA ko sAsvAdana guNasthAna kahA hai / a aupazamika samyaktva se cyuta hotA huA jIva samyaktva kA AsAdana (virAdhana) karatA hai etadartha use sAsAdana kahA gayA hai / " yaha pratipAtI samyaktva kI avasthA hai / aupazamika samyaktva ke kAla meM anantAnubandhI kaSAya catuSka meM se kisI eka kaSAya kA udaya hote hI jIva samyaktva se nIce giratA hai / 34 kintu mithyAtva mohanIya kA jaba taka udaya na ho taba taka vaha mithyAdRSTi nahIM hai, arthAt vaha dvitIya guNasthAnavartI hai / isakA utkRSTa kAlamAna chaha AvalikA mAtra hai / jaise kisI ne khIra kA bhojana kiyA aura tatkAla kisI kAraNavaza vamana ho gayA, usameM khIra nikala gyii| para khIra kA AsvAdana kucha samaya ke lie avazya rahatA hai| yaha sthiti prastuta guNasthAna kI hai| samyaktva kI khIra kA to vamana ho gayA, kintu kucha AsvAdana bane rahane se ise sAsvAdana kahate haiM aura samyaktva kI virAdhanA hone se yaha sAsAdana samyaktvI bhI kahalAtA hai / yadyapi dvitIya guNasthAnavartI jIva patanonmukha hai, tathApi micyAtyamohanIya ke nimitta se ba~dhane vAlI solaha prakRtiyoM kA usake bandhana nahIM hotA, arthAt jahA~ mithyAtvI eka sau satraha karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai vahA~ sAsvAdana samyagdRSTi jIva nimnalikhita karmatrakRtiyoM ke binA eka sau eka karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai-ve solaha isa prakAra haiM- (1) narakagati (2) narakAyu (3) narakAnupUrvI (4) ekendriya jAti (5) hIndriya jAti (6) zrIndriya jAti (7) caturindriya jAti (8) sthAvara nAmakarma (2) sUkSma nAmakarma (10) aparyApta nAmaka (11) sAdhAraNa nAmakarma (12) Atapa nAmakarma (13) huNDaka saMsthAna nAmakarma (14) sevArta saMhanana nAmakarma (15) mithyAtva (15) napuMsaka veda " 3. sampamacyAdRSTi jisakI dRSTi miyA aura samyam donoM pariNAmoM se nizrita hai vaha sabhyamidhyAdRSTi yA mitradRSTi kahalAtA hai| 3 caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi jIva ne upazama samyaktva prApta karane ke samaya jo midhyAtvamohanIya ke tIna khaNDa kiye the unameM se bhinna arthAt samyaktvamizra prakRti ke udaya Ane para vaha caturtha guNasthAna se giratA hai aura tRtIya guNasthAnavartI ho jAtA hai| isa jIva ke pariNAma mizraprakRti ke udaya hone se na kevala samyaktvarUpa hI rahate haiM aura na kevala midhyAtvarUpa hI donoM ke mile hue pariNAma rahate haiN| dUsare zabdoM meM kaheM to isa jIva ko na jinokta vANI para zraddhA hotI hai aura na azraddhA hI / jaise dahI aura mizrI ke mizraNa se nirmita hue zrIkhaNDa kA svAda na kevala dahIrUpa hotA hai na mizrIrUpa hotA hai / kintu donoM ke svAda se pRthak tRtIya khaTTamiTThA svAda hotA hai / " isI prakAra isa guNasthAnavartI jIva ke samyaktvamithyAtva ke sammizraNarUpa eka bhinna hI prakAra kA pariNAma hotA hai, jo pariNAma prathama, dvitIya aura caturtha guNasthAnoM ke pariNAmoM se pRthaka hai| ataeva una guNasthAnoM kI apekSA ise eka svatantra guNasthAna mAnA gayA hai| isa guNasthAna kA kAla jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hI hai / " isake pUrNa hone para yaha jIva Upara car3hakara samyakadRSTi bhI bana sakatA hai yA nIce girakara mithyAtvI bhI ho sakatA hai / 18 isa guNasthAna meM eka vilakSaNa avasthA rahatI hai| ataH isa guNasthAna meM na AyuSya kA bandha hotA hai, na maraNa hI hotA hai| ataH isa guNasthAna ko amara guNasthAna bhI kahA gayA hai|"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna digambarAcArya nemicandra ke abhimatAnusAra tRtIya guNasthAnavartI jIva sakalasaMyama yA deza-saMyama ko grahaNa nahIM karatA aura na isa guNasthAna meM Ayukarma kA bandha hI hotA hai / yadi isa guNasthAnavAlA jIva maratA hai to niyama se samyaktva yA mithyAtva rUpa pariNAmoM ko prApta karake hI maratA hai / kintu isa guNasthAna meM maratA nahIM hai / " arthAt tRtIya guNasthAnavartI jIva ne tRtIya guNasthAna ko prApta karane se pahale samyaktva yA mithyAtva rUpa jisa jAti ke pariNAma meM Ayukarma kA bandha kiyA ho unhIM pariNAmoM ke hone para usakA maraNa hotA hai| kintu mizra guNasthAna meM maraNa nahIM hotA aura na isa guNasthAna meM mAraNAMtika samudghAta hI hotA hai 511 / aura jo AtmA adhaHpatanonmukha sthAna hai| yahA~ yaha rahasya bhI AtmA caturtha guNasthAna ko sparza dUsare guNasthAna kI apekSA tIsare guNasthAna meM eka vizeSatA hai ki dUsare hotI hai kintu tRtIya guNasthAna meM apakrAMti yA utkrAMti donoM hotI haiN| koI AtmA isa avasthA ko prApta hotA hai, ataH pUrva kI apekSA yaha utkrAnti sthAna kahalAtA hai hotA hai to caturtha guNAsthAna se vaha isa avasthA ko prApta hotA hai, ataH vaha apakrAMti samajhanA Avazyaka hai ki jo AtmA sarvaprathama mithyAtva guNasthAna ko chor3atA hai vaha karatA hai aura caturtha guNasthAna meM yathArthabodha ko prApta kara punaH patita hokara prathama guNasthAna ko prApta karatA hai, usa samaya apakrAMti kAla meM tRtIya guNasthAna ko bhI sparza kara sakatA hai aura jisa AtmA ne eka bAra caturtha guNasthAna ko sparza liyA hai aura punaH mithyAtvI bana gayA vaha AtmA prathama guNasthAna se nikalakara caturtha guNasthAna ko sparza karane kI sthiti meM tRtIya guNasthAna ko sparza kara sakatA hai| kyoMki saMzaya use ho sakatA hai, jisane yathArthatA kA kucha anubhava kiyA ho| yaha eka anizcaya kI avasthA hai jisameM sAdhaka yathArthatA ke bodha ke pazcAt saMzayAvasthA ko prApta ho jAne se vaha satya aura asatya ke bIca jhUlatA rahatA hai| vaha satya aura asatya meM se kisI eka kA cunAva na kara a-nirNaya kI avasthA meM rahatA hai / Adhunika manovaijJAnika dRSTi se tRtIya guNasthAna kI sthiti kA citraNa hama isa prakAra kara sakate haiM / prastuta avasthA pAzavika evaM vAsanAtmaka jIvana kA pratinidhitva karane vAlI abodhAtmA tathA Adarza evaM mUlyAtmaka jIvana kA pratinidhitva karane vAlA naitika mana (AdarzAtmA) ke madhya saMgharSa kI avasthA hai, jisameM bodhAtmA nirNaya na le pAtA aura nirNaya ko kucha samaya ke lie sthagita kara detA hai / yadi bodhAtmA (Ego ) vAsanA kA pakSa letA hai to vyakti bhogamaya jIvana ko apanAtA hai, arthAt mithyAdRSTi ho jAtA hai| yadi cetana mana Adarza evaM naitika mUlyoM kA pakSa letA hai to vyakti Adarza kI ora jhukatA hai arthAt samyagdRSTi ho jAtA hai / yaha mizra guNasthAna jIvana ke saMgharSa kI avasthA kA dyotaka hai jisameM mAnava kI pAzavika vRtti evaM AdhyAtmika vRtti ke bIca saMgharSa calatA hai| yadi AdhyAtmika vRtti kI jIta huI to vyakti AdhyAtmika vikAsa karake yathArtha dRSTikoNa ko prApta kara letA hai| yadi pAzavika vRtti vijayI huI to vyakti vAsanAoM ke prabala AvegoM ke kAraNa yathArtha dRSTikoNa se vaMcita hokara patita hotA hai aura prathama mithyAtva guNasthAna meM calA jAtA hai| naitika pragati kI dRSTi se dekhA jAya to yaha tIsarA guNasthAna bhI avikAsa kI avasthA hI hai kyoMki jaba taka yathArthabodha kA samyak viveka jAgRta na hotA to isa tIsare guNasthAna meM zubha-azubha ke bAre meM anizcitatA yA saMdehazIlatA kI sthiti hotI hai ata: isameM naitika ghumAcaraNa kI sambhAvanA nahIM hai| gItA meM bhI vIra arjuna ke antarmAnasa meM jaba saMzayAtmaka sthiti samutpanna huI to zrIkRSNa ne usa sthiti ke nirAkaraNa hetu use upadeza diyA ki yaha saMzayAtmaka sthiti ucita nahIM hai / vyakti naitika zubhAcaraNa nahIM kara pAtA hai / guNasthAna meM kevala apakrAMti hI mithyAdarzana ko chor3akara sIdhA prastuta guNasthAna meM 74 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai / (1) tIrthaMkara nAmakarma ( 2 ) AhAraka zarIra (3) AhAraka aMgopAMga (4) naraka trika (5) tiryaJca trika (6) cAra jAti (7) sthAvara ( 8 ) sUkSma ( 2 ) aparyApta (10) sAdhAraNa (11) samacaturakha saMsthAna ko chor3akara pA~ca saMsthAna ( 12 ) vaSamanArAca saMhanana ko chor3akara pA~ca (13) Atapa (14) udyota (15) strIveda (16) napuMsakaveda (17) midhyAtva-mohanIya (18) anantAnubandhI catuSka (16) sthAna trika (20) dubhaMga trika (21) mIca gotra (22) azubha vihAyogati (22) manuSya Ayu (24) devAyu isa prakAra 46 prakRtiyoM ko chor3akara eka sau bIsa prakRtiyoM meM se 74 prakRti ko bA~dhatA hai| * 4. avirati samyi samyakdarzana prApta hone para AtmA meM viveka kI jyoti jAgRta ho jAtI hai| vaha AtmA aura anAtmA ke antara ko samajhane lagatA hai| abhI taka para rUpa meM jo svarUpa kI bhrAnti thI vaha dUra ho jAtI hai| usakI gati atathya O
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 ` 0 512 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa ***** ******* se tathya kI ora, asatya se satya kI ora, abodhi se bodhi kI ora, amArga se mArga kI ora ho jAtI hai| usakA saMkalpa unmukhI aura lakSmI ho jAtA hai| samyagdarzana kI upalabdhi darzanamoha ke paramANuoM ke vilaya hone se hotI hai| darzanamoha ke paramANuoM kA vilaya hI isa dRSTi kI prApti kA hetu hai / vaha vilaya nisargajanya aura Adhigamika ( jJAna - janya) donoM prakAra se hotA hai| naisagika samyagdarzana bAharI kisI bhI prakAra ke kAraNa ke binA antaraMga meM darzanamohanIya ke upazamAdi se hone vAle samyaktva ko kahate haiN| Adhigamika samyagdarzana antaraMga meM darzanamoha ke upazamAdi hone para bAharI adhyayana, paThana, zravaNa tathA upadeza se jo satya ke prati AkarSaNa paidA hotA hai, vaha hai| donoM meM darzanamoha kA vilaya mukhya rUpa se rahA huA hai / yaha bheda kevala bAharI prakriyA se hai / samyagdarzana prApta hone ke tIna kAraNa haiM 1. darzana-moha ke paramANuoM kA pUrNa rUpa se upazamana honaa| 2. darzana-moha ke paramANuoM kA apUrNa vilaya honA / 2. darzana-moha ke paramANuoM kA pUrNa vilaya honA / ina tInoM kAraNoM meM se prathama kAraNa se utpanna hone vAlA samyagdarzana aupazamika hai| dUsare kAraNa se utpanna hone vAlA kSAyopazamika hai aura tIsare kAraNa se utpanna hone vAlA kSAyika samyagdarzana hai / aupazamika samyagdarzana antarmuhUrta kI sthiti vAlA hotA hai| jisa prakAra dabA huA roga punaH ubhara AtA hai, isI prakAra antarmuhUrta ke lie niruddhodaya kiye hue darzana-moha ke paramANu kAla maryAdA samApta hote hI punaH sakriya ho jAte haiN| kiMcit samaya ke lie jo samyagdarzanI banA, vaha punaH mithyAdarzanI bana jAtA hai| bImArI ke kITANuoM ko nirmUla naSTa karane vAlA sadA ke lie pUrNa svastha bana jAtA hai| una kITANuoM kA zodhana karane vAlA bhI unase grasta nahIM hotA kintu una kITANuoM ko dabAne vAlA pratikSaNa khatare meM rahatA hai| aupazamika samyagdarzanI bhI tRtIya koTi ke samAna hai / aupazamika aura kSAyopazamika samyaktva kI avasthA meM sAdhaka kabhI samyak mArga se parAGmukha bhI ho sakatA hai| isakI tulanA bauddha sthaviravAdI zrotApanna avasthA se kI jA sakatI hai| zrotApanna sAdhaka bhI aupazamika aura kSAyopazamika samyaktva kI taraha mArga se cyuta aura parAGmukha ho sakatA hai / mahAyAnI bauddha vAGmaya meM isa avasthA kI tulanA bodhi- praNidhicitti se kara sakate haiM / jaise samyagdRSTi AtmA yathArtha ko jAnatA hai aura usa para calane kI bhavya bhAvanA bhI rakhatA hai, kintu usa para cala nahIM sakatA, vaise hI bodhipraNidhicitti meM bhI yathArtha mArga aura loka-paritrANa kI bhAvanA hone ke bAvajUda bhI vaha mArga meM pravRtta nahIM hotA / yogabindu meM AcArya haribhadra ne samyagdarzana prApta sAdhaka kI tulanA mahAyAna ke bodhisatva se bhI kI hai / " bodhisatva kA sAmAnya artha hai jJAna prApti kA jijJAsu sAdhaka / " isa dRSTi se usakI tulanA samyagdRSTi ke sAtha ho sakatI hai| yadi bodhisatva kA viziSTa artha, loka-kalyANa kI maMgalamaya bhAvanA ko dRSTi meM rakhakara tulanA kareM to bhI ho sakatI haiM kyoMki caturtha guNasthAna vAlA sAdhaka tIrthaMkara nAmakarma kA bhI upArjana kara sakatA hai / 4 caturtha guNasthAnavartI jIva deva-saMgha kI sadbhakti karatA hai, zAsana kI unnati karatA hai, ataH yaha zAsana prabhAvaka zrAvaka kahA jAtA hai / " caturtha guNasthAna meM 77 karmaprakRtiyoM kA baMdha hotA hai| tRtIya guNasthAna meM jo 46 karma prakRtiyA~ nahIM yatA hai unameM se manuSyaAyu, devAyu aura tIrthakara nAmakarma ina karmaprakRtiyoM ko kama kara denA cAhie arthAt 43 prakRtiyoM kA bandha nahIM karatA hai / zeSa 77 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / " jisakI dRSTi samyak hotI hai para jisameM vrata kI yogyatA prApta nahIM hotI use avirati samyagdRSTi kahA gayA hai / digambara AcArya bhUtabali va nemicandra ne aviratasamyagdRSTi ke sthAna para asaMyatasamyagdRSTi zabda kA prayoga kiyA hai|" caturtha guNasthAna meM rahe hue jIva kA dRSTikoNa samIcIna hotA hai kintu cAritramoha ke udaya ke kAraNa vaha indriya Adi viSayoM se aura hiMsA Adi pApoM se virata nahIM ho sakatA / "
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 513 . 00 5. dezavirati dezaviratasamyagdRSTi nAmaka pAMcaveM guNasthAna meM vyakti kI Atmazakti aura vikasita hotI hai / vaha pUrNarUpa se to samyakcAritra kI ArAdhanA nahIM kara pAtA kintu AMzika rUpa se usakA pAlana avazya karatA hai| isa guNasthAna meM jo vyakti haiM unheM jaina AcAra zAstroM meM upAsaka aura zrAvaka kahA hai| jainAgama gRhastha ke lie bAraha vratoM kA vidhAna karate haiM / ahiMsA, satya, acaurya, svadAra-santoSa aura icchA parimANa ye pAMca aNuvrata haiM / aNuvrata kA artha hai AMzika cAritra kI sAdhanA / digavirati, bhogopabhogavirati aura anarthadaNDavirati-ye tInoM guNavrata haiN| ye tInoM vrata aNuvratoM ke poSaka haiM, etadartha inheM guNavrata kahA gayA hai| sAmAyika, dezAvakAzika, pauSadhopavAsa aura atithisaMvibhAga ye cAra zikSAvrata haiN| ye cAroM vrata abhyAsAtmaka yA bAra-bAra karane yogya haiM, etadartha inheM zikSAvrata kahA gayA hai| ina vratoM kA adhikArI dezavratI zrAvaka kahalAtA hai| dezavirati ko AgamoM meM viratAvirata bhI kahA gayA hai / SaTkhaNDAgama meM ise saMyatAsaMyata likhA hai|52 viratAvirata jIva trasa jIvoM kI hiMsA se virata ho jAtA hai kintu sthAvara jIvoM kI hiMsA se virata nahIM ho pAtA / 53 isa guNasthAna meM ekAdaza pratimAoM kA bhI ArAdhana kiyA jAtA hai|54 pratimA kA artha pratijJAvizeSa, vratavizeSa, tapavizeSa athavA abhigrahavizeSa hai| isa guNasthAna kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha nyUna karor3a pUrva varSa kI hai| pAMcaveM guNasthAna meM 67 karmaprakRtiyA~ ba~dhatI haiM / caturtha guNasthAna meM jo 77 karma prakRtiyA~ baMdhatI hai, unameM se nimna dasa karma prakRtiyA~ isa guNasthAna meM nahIM baMdhatI haiM / ve isa prakAra haiM (1) vajraRSabhanArAca saMhanana (2) manuSya trika (manuSyajAti, manuSyAnupUrvI aura manuSyAyu) (3) apratyAkhyAnI kaSAyacatuSka (4) audArika zarIra (5) aura audArika aMgopAMga / 55 chaThI bhUmikA se lekara agalI sArI bhUmikAeM muni jIvana kI haiN| 6. pramattasaMyata chaThe guNasthAna meM sAdhaka kucha aura Age bar3hatA hai| vaha dezavirata se sarvavirata ho jAtA hai| vaha pUrNarUpa se samyakcAritra kI ArAdhanA prArambha kara detA hai| ataH usakA vrata aNuvrata nahIM kintu mahAvrata hai / usakA hiMsA kA tyAga apUrNa nahIM, pUrNa hotA hai / aNu nahIM mahAn hotA hai / itanA hone para bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki isa avasthA meM rahe hue sAdhaka kA cAritra pUrNa vizuddha hotA hI hai| yahA~ para pramAda kI sattA rahatI hai| ataeva isa guNasthAna kA nAma pramattasaMyata rakhA gayA hai / gommaTasAra meM pramAda ke pandraha bheda batAye haiN| (1) cAra vikathA-strIkathA, bhaktakathA, corakathA, rAjakathA, (5) cAra kaSAya-krodha, mAna, mAyA, lobha, (6) pA~ca indriyA~-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra, (14) nidrA aura (15) praNaya-sneha / / sAdhaka apanI AdhyAtmika paristhiti ke anusAra isa bhUmikA se nIce bhI gira sakatA hai aura Upara bhI car3ha sakatA hai| ___ chaThe guNasthAna meM tiresaTha (63) karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| pAMcaveM guNasthAna meM sar3asaTha (67) karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai, unameM se pratyAkhyAnI catuSka kA isa guNasthAna meM bandha nahIM hotaa|" pramattasaMyata guNasthAna kI sthiti karmastava", yogazAstra, guNasthAna kramAroha" sarvArtha siddhi Adi granthoM meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta likhI hai / antarmuhUrta ke pazcAt pramattasaMyatI eka bAda apramattasaMyata guNasthAna meM pahuMcatA hai aura vahA~ bhI adhika se adhika antamuhUrta paryanta rahakara punaH pramattasaMyata guNasthAna meM A jAtA hai / yaha car3hAva aura utAra dezonakoTipUrva taka hotA rahatA hai, ataeva chaThe aura sAtaveM donoM guNasthAna kI sthiti milakara dezona karor3a pUrva kI hai / 62
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa bhagavatI sUtra meM maMDitaputra ne jijJAsA prastuta kI ki bhagavan, pramattasaMyata meM rahatA huA sampUrNa pramattakAla kitanA hotA hai ? jijJAsA kA samAdhAna karate hue bhagavAna ne kahA-eka jIva kI apekSA se jaghanya eka samaya, utkRSTa dezanyUna karor3a pUrva aura sabhI jIvoM kI apekSA se sarvakAla hai| isI prakAra apramattasaMyata ke sambandha meM prazna karane para bhagavAna ne kahA-eka jIva kI apekSA se jaghanya antamuhUrta hai aura utkRSTa dezanyUna karor3a pUrva hai / yahA~ para prazna meM "savvAviNaM pamattaddhA" zabda kA prayoga huA hai jo isa bAta kA sUcaka hai pramattasaMyata kAla sampUrNa kitanA hai ataH pramattasaMyata aura apramattasaMyata ina donoM guNasthAnoM meM eka jIva Ate-jAte sampUrNa kAla milAkara kitanA rahatA hai ? to uttara meM dezanyUna karor3a pUrva batAyA hai| AcArya abhayadeva ne prastuta sUtra kI vRtti meM isa bAta ko spaSTa kiyA hai|5|| mokSamArga grantha meM zrI ratanalAla doSI ne tathA anya aneka lekhakoM ne evaM stoka saMgrahoM meM pramattasaMyata guNasthAna kI utkRSTa sthiti dezonakaror3a pUrva kI likhI hai, para yaha bhrama hai, cUMki uparyukta sabhI zvetAmbara aura digambara granthoM ke hamane jo pramANa diye haiM usase yahI spaSTa hai ki chaThe aura sAtaveM donoM guNasthAnoM me utAra-car3hAva ko milAkara dezona karor3a pUrva kI sthiti kahI hai, na ki yaha kevala chaThe guNasthAna kI hI sthiti hai| 7. apramattasaMyata ___ isa guNasthAna meM avasthita sAdhaka pramAda se rahita hokara Atma-sAdhanA meM lIna rahatA hai, isalie ise apramattasaMyata guNasthAna kahA gayA hai| yahA~ para yaha smaraNa rakhanA cAhie ki chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA parivartana punaH punaH hotA rahatA hai / jaba sAdhaka meM Atma-tallInatA hotI hai taba vaha sAtaveM guNasthAna meM car3hatA hai aura pramAda kA udaya Ane para chaThe guNasthAna meM calA jAtA hai| . vartamAna kAla meM koI bhI sAdhu sAtaveM guNasthAna ke Upara ke guNasthAnoM meM car3ha nahIM sktaa| cUMki Upara ke guNasthAnoM meM car3hane ke lie jo uttama saMhanana tathA pAtratA cAhie usakA vartamAna kAla meM abhAva hai| sAtaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka kA kAla parama samAdhi kA kAla hai| yaha parama samAdhi kI dazA chadmastha jIva ko antamuhUrta kAla se adhika nahIM raha sktii| ataH sAtaveM, AThaveM Adi eka-eka guNasthAna kA kAla bhI antarmuhurta hai aura sabhI kA sAmUhika kAla bhI antarmuhUrta hai / sAtaveM guNasthAna ke do bheda haiM-(1) svasthAna apramatta, (2) sAtizaya apramatta / sAtaveM guNasthAna se chaThe guNasthAna meM aura chaThe guNasthAna se sAtaveM guNasthAna meM AnA-jAnA svasthAna apramattasaMyata meM hotA hai kintu jo zramaNa mohanIya karma kA upazamana yA kSapaNa karane ko udyata hote haiM ve sAtizaya apramatta haiM / usa samaya dhyAnAvasthA meM cAritramohanIya-karma ke upazamana yA kSapaNa ke kAraNabhUta adha:karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAma vAle eka viziSTa jAti ke pariNAma jIva meM prakaTa hote haiM jinake dvArA vaha jIva cAritra mohanIya karma kA upazamana yA kSaya karane meM samartha hotA hai / inameM se adhaHkaraNa rUpa viziSTa pariNAma sAtizaya apramattasaMyata meM prakaTa hote haiM / ina pariNAmoM se vaha saMyata mohakarma ke upazamana yA kSapaNa ke lie utsAhita hotA hai / sAtaveM guNasthAna meM AhAraka dvika kA bandha hone lagatA hai| ata: chaThe guNasthAna meM baMdhane vAlI 57 meM ina do ke milA dene para 56 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / kucha AcAryoM kI yaha mAnyatA hai ki jisa jIva ne chaThe guNasthAna meM devAyu, kA bandha prArambha kara diyA hai usakI apekSA hI sAtaveM meM devAyu kA bandha hone para 56 prakRtiyoM kA bandha hotA hai / kintu jisane chaThe guNasthAna meM devAyu kA bandha prArambha nahIM kiyA hai usake sAtaveM meM car3hane para devAyu kA bandha nahIM hotA / ataH aise jIva kI apekSA 58 prakRtiyoM kA hI bandha hotA hai| ukta donoM vivakSAoM se isa guNasthAna meM 58 yA 56 karma prakRti kA bandha hotA hai / isa guNasthAna kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / 8. nivRtti bAdara-(apUrvakaraNa) isa guNasthAna meM jo nivRtti zabda AyA hai usakA artha 'bheda' hai nivRttibAdara guNasthAna kI sthiti antamahurta kI hai| usake asaMkhyAta samaya hai| isameM bhinna samayavartI jIvoM kI pariNAmavizuddhi to eka sadRza nahIM hotI, 00
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 515 kintu eka samayavartI jIvoM ke adhyavasAyoM meM bhI asaMkhyAta guNI nyUnAdhika vizuddhi hotI hai / etadartha yaha visadRza pariNAma vizuddhi kA guNasthAna hai|" nivRtti cAdara kA dUsarA nAma apUrvakaraNa bhI hai| yahAM yaha jJAtavya hai hama jina yathApravRttikaraNa Adi tIna karaNa pariNAmoM kA nirUpaNa samyaktva kI utpatti ke samaya kara Aye haiM ve hI tInoM karaNa cAritra mohanIya ke upazamana evaM kSapaNa ke samaya bhI hote haiM unameM se prathama yathApravRttikaraNa sAtizaya apramattasaMyata meM hotA hai aura dUsarA karaNa AThaveM guNasthAna meM hotA hai| isI kAraNa isa guNasthAna kA nAma apUrvakaraNa bhI hai| tIsarA karaNa nauveM guNasthAna meM hotA hai / ataH isakI apekSA isa guNasthAna kA nAma anivRttikaraNa rakhA hai| AcArya haribhadra ne ise dvitIya apUrvakaraNa kahA hai|" isa guNasthAna meM apUrva vizuddhi, pUrva guNasthAnoM meM jo pariNAma abhI taka prApta nahIM hue, aise vizuddha pariNAma hote haiM / etadartha isakA nAma apUrvakaraNa hai|" isa guNasthAna meM pahale kamI na AyA ho vaisA vizuddha bhAva AtA hai jisase AtmA guNazreNI para ArUr3ha hone kI taiyArI karane lagatA hai| Aroha kI do zreNiyA~ haiM - ( 1 ) upazama aura (2) kSapaka / moha ko upazAnta kara Age bar3hane vAlA jIva 11veM guNasthAna taka moha kA sarvathA upazAnta kara vItarAga bana jAtA hai / upazama alpakAlIna hotA hai, isalie moha ke ubharane para vaha punaH nIce kI bhUmikAoM meM A jAtA hai| kSapakazra eNI pratipanna jIva moha ko khapAkara dasaveM guNasthAna se sIdhA bArahaveM guNasthAna meM calA jAtA hai aura vItarAga bana jAtA hai| kSINamoha kA avaroha nahIM hotA / AThaveM guNasthAna ke sAta bhAga haiM / unameM prathama bhAga meM sAtaveM guNasthAna vAlI 56 prakRtiyoM meM se devAyu ko ghaTA dene para zeSa 58 prakRtiyA~ ba~dhatI haiM / dvitIya bhAga se lekara chaThe bhAga taka 56 prakRtiyA~ ba~dhatI haiM kyoMki vahA~ nidrA aura pracalA ye do prakRtiyAM nahIM baMdhatI haiM / sAtaveM bhAga meM 26 prakRtiyAM baMdhatI haiN| pUrva kI prakRtiyoM meM se (1) devagati, (2) devAnupUrvI, (3) paMcendriya jAti, (4) zubha vihAyogati, (5) trasa, (6) bAdara, (7) paryApta, (8) pratyeka, (6) sthira, (10) zubha, (11) subhaga, (12) susvara, (13) Adeya, (14) baiMkimazarIra (14) AhArakadArI (15) tejassarIra, (17) kArmaNazarIra, (18) samacaturakha saMsthAna, (11) kriya aMgopAMga, (20) AhAraka aMgopAMga, (21) nirmANa nAma (22) tIrthaMkara (jina) nAma (23) varNa, (24) gandha, (25) rasa, (26) spardhA (27) agurulaghu, (28) upaghAta, (22) parAdhAta, (30) zvAso cchAsa, isa prakAra 30 karma prakRtiyA~ kama karane se 26 karma prakRtiyoM kA bandha hotA hai| 1 1. anivRtimAvara anivRtti kA artha 'abheda' hai anivRttibAdara guNasthAna ke eka samayavartI jIvoM kI pariNAmavizuddhi sadRza hI hotI hai / isalie yaha sadRza pariNAma vizuddhi kA guNasthAna hai / " isa kAraNa isa guNasthAna kA anivRttibAdara guNasthAna hai / ise anivRttibAdara samparAya athavA vAdara samparAya ( kaSAya) bhI kahate haiM / pUrva-pUrvavartI guNasthAnoM kI apekSA se uttara-uttaravartI guNasthAnoM meM kaSAya ke aMza kama hote jAte haiN| vaisevaise pariNAmoM kI vizuddhi bhI bar3hatI jAtI hai| AThaveM guNasthAna ke pariNAmoM kI vizuddhi kI apekSA nauveM guNasthAna meM pariNAmoM kI vizuddhi anantaguNI adhika hai| isa guNasthAna meM hone vAle pariNAmoM dvArA Ayukarma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI guNa gI, nirjarA, guNasaMkramaNa, sthiti-khaNDana aura anubhAgakhaNDana hotA hai| abhI taka karor3oM sAgara kI sthiti vAle karma ba~dhate jAte the / unakA sthiti bandha uttarottara kama hotA jAtA hai| yahA~ taka ki isa guNasthAna ke antima samaya meM pahu~cane para mohanIya karma kI jo jaghanya antarmuhUrta sthiti batAyI gayI hai tatpramANa sthiti kA bandha hotA hai / karmoM ke sattva kA bhI atyadhika pariNAma meM hrAsa hotA hai| prati samaya karma-pradezoM kI nirjarA bhI asaMkhyAta guNI bar3hatI jAtI hai / yaha sthiti khaNDana AThaveM guNasthAna se hI prArambha ho jAtA hai aura isa guNasthAna usakI mAtrA pahale se adhika bar3ha jAtI hai / isa guNasthAna meM upazamazra NI vAlA jIva mohakarma kI eka sUkSma lobhavRtti ko chor3akara zeSa sarva prakRtiyoM kA upazamana kara letA hai aura kSapakazra eNI vAlA unhIM prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / yahA~ yaha jJAtavya hai ki kSapakazreNI vAlA mohanIyakarma kI prakRtiyoM ke sAtha anya karmoM kI bhI aneka prakRtiyoM kA kSaya karatA hai / meM 0 0
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ M . 516 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa mrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr+++++++++nnrrrrr+++++ nauveM guNasthAna ke pAMca bhAga haiM / unameM prathama bhAga meM 22 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai / AThaveM gaNasthAna meM jo 26 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai usameM se hAsya, rati, durgacchA, bhaya, ye cAra karmaprakRtiyA~ kama karane se zeSa 22 kA bandha hotA hai| dvitIya bhAga meM 21 prakRtiyAM baMdhatI haiM, yahA~ pUrva prakRtiyoM meM se puruSa veda kama karanA caahie| tRtIya bhAga meM 20 kA bandha hotA hai, saMjvalana krodha kama karanA caahie| caturtha bhAga meM 16 prakRtiyA~ baMdhatI haiM, saMjvalana mAna kama karanA caahie| pAMcaveM bhAga meM 18 prakRtiyAM baMdhatI haiN| uparokta meM se saMjyalana mAyA kama karanI caahie| 10. sUkSma-samparAya isa guNasthAna meM sUkSma lobharUpa kaSAya kA hI udaya rahatA hai / anya kaSAyoM kA upazama yA kSaya ho jAtA hai / jaise dhule hue kusumI raMga ke vastra meM lAlimA kI sUkSma AmA raha jAtI hai| isI prakAra isa guNasthAna meM lobha kaSAya sUkSma rUpa se raha jAtA hai / isI kAraNa isa guNasthAna ko sUkSma samparAya (kaSAya) guNasthAna kahA hai / dasaveM guNasthAna ke prArambha meM 17 karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai, kintu usake anta meM pAMca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, pA~ca antarAya, ucca gotra aura yazaHkIti ina solaha prakRtiyoM kA bandha ruka jAtA hai| ataH gyArahaveM, bArahave, terahaveM guNasthAna meM kevala eka sAtAvedanIya kA hI bandha hotA hai| cUMki ina guNasthAnoM meM kaSAya kA abhAva rahatA hai isaliye sAtAvedanIya kI sthiti adhika nahIM ba~dhatI / kintu yoga ke sadbhAva hone se eka samaya kI sthiti vAlA hI sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| kucha AcArya do samaya kI sthiti kA bandha mAnate haiN| unake matAnusAra prathama samaya meM sAtAvedanIya karma ke paramANu Ate haiM aura dUsare samaya meM nirjIrNa ho jAte haiM / 11. upazAntamoha dasaveM guNasthAna ke anta meM sUkSma lobha kA upazamana hote hI vaha jIva gyArahavA~ guNasthAna meM AtA hai / jaise geMdale jala meM kataka phala yA phiTakarI Adi phirAne para usakA mala bhAga nIce baiTha jAtA hai aura svaccha jala Upara raha jAtA hai, vaise hI upazamazreNI meM zukladhyAna se mohanIya karma jaghanya ekasamaya aura utkRSTa eka antarmuhUrta ke lie upazAnta kara diyA jAtA hai jisase ki jIva ke pariNAmoM meM ekadama vItarAgatA, nirmalatA aura pavitratA A jAtI hai| etadartha ise upazAntamoha yA upazAntakaSAya guNasthAna kahate haiM / isa guNasthAna meM vItarAgatA to A jAtI hai kintu jJAna ko AvaraNa karane vAle karma vidyamAna rahate haiN| ata: vItarAgI bana jAne para bhI vaha jIva chadmastha yA alpajJa hai, sarvajJa nhiiN| mohakarma kA upazamana eka antarmuhUrta kAla ke lie hotA hai| usa kAla ke samApta hone para rAkha se dabI huI agni kI bhAMti vaha puna: apanA prabhAva dikhAtA hai| pariNAmataH AtmA kA patana hotA hai aura vaha jisa krama se Upara car3hatA hai usI krama se nIce ke guNasthAnoM meM A jAtA hai / yahA~ taka ki isa guNasthAna se girane vAlA AtmA kabhI kabhI prathama guNasthAna taka pahu~ca jAtA hai / isa prakAra kA AtmA punaH prayAsa kara pragati-patha para bar3ha sakatA hai / isa sambandha meM gItA kA abhimata hai ki damana ke dvArA viSaya-kaSAya kA nivartana to ho jAtA hai, kintu usake pIche rahe hue antarmAnasa kI viSaya saMbaMdhI bhAvanAeM naSTa nahIM hotI jisase samaya pAkara ve punaH ubuddha ho jAtI haiM / ataH damana dvArA uccatama sthiti para pahuMcA huA sAdhaka punaH patita ho jAtA hai| gyArahaveM guNasthAna meM mRtyu prApta karane vAlA muni anuttara vimAna meM utpanna hotA hai / 12. kSINa-moha isa bhUmikA meM moha sarvathA kSINa ho jAtA hai / kaSAyoM ko naSTa kara Age bar3hane vAlA sAdhaka dasaveM guNasthAna ke anta meM loma ke antima avazeSa ko naSTakara moha se sarvathA mukti pA letA hai| isa avasthA kA nAma kSINamoha, kSINamoha vItarAga, yA kSINakaSAya hai| isa guNasthAna ko prApta karane vAle vyakti kA patana nahIM hotaa| bhagavAna ne kahA-karma kA mUla moha hai| senApati ke bhAga jAne para senA svata: bhAga jAtI hai| vaise hI moha ke naSTa hone para ekatva-vicAra zukladhyAna ke bala se eka antarmuhUrta meM hI jJAna aura darzana ke AvaraNa tathA antarAya ye tInoM karma-bandhana TUTa jAte haiM aura sAdhaka anantajJAna, anantadarzana aura anantazakti se yukta ho jAtA hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 517 +++++++ + +++ ++ + ++ ++ + + + ++ + + + + + + + + + + ++ ++ ++ + ++ ++ ++ ++ ++ + + + ++ + + ++++ ++ ++ ++ ++ + ++ ++ + ++ ++ ++ 13. sayogI kevalI cAra ghAtika karmoM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ke kSINa hone para jisake zarIra Adi kI pravRtti zeSa rahatI hai, use sayogI kevalI kahA jAtA hai| arthAt jo vizuddha jJAnI hone para bhI yaugika pravRttiyoM se mukta nahIM hotA vaha sayogI kahalAtA hai| ghAtIkarmoM ke naSTa hone para jIva samasta carAcara tatvoM ko hastAmalakavat dekhatA hai / vaha vizvatattvajJa aura sarvadarzI bana jAtA hai / isa avasthA meM jIva kama se kama eka antarmuhUrta aura adhika se adhika eka karor3a pUrva varSa taka rahatA hai / vaha sarvajJa aura kevalI kahalAtA hai aura use hI vedAnta ne 'jIvanmukti' athavA 'sadeha mukti' kI avasthA kahA hai| jaba terahaveM guNasthAna ke kAla meM eka antama harta samaya avazeSa rahatA hai, usa samaya yadi Ayukarma kI sthiti kama aura zeSa tIna aghAtiyA karmoM ko sthiti adhika rahatI hai to usakI sthiti ke samIkaraNa ke lie kevalI samudghAta karate haiM, arthAt mUla zarIra ko chor3e binA hI apane Atma-pradezoM ko bAhara nikAla dete haiM / prathama samaya meM caudaha rajjU pramANa lambe daNDAkAra Atma-pradeza phailate haiN| una Atma-pradezoM kA AkAra daNDa jaisA hotA hai| UMcAI meM loka ke Upara se nIce taka hotA hai kintu usakI moTAI zarIra ke barAbara hotI hai / dUsare samaya meM jo daNDa ke samAna AkRti thI use pUrva-pazcima yA uttara-dakSiNa meM phailAkara usakA AkAra kapATa (kivAr3a) ke sadRza banAyA jAtA hai| tIsare samaya meM kapATa ke AkAra vAle una Atma-pradezoM ko manthAkAra banAyA jAtA hai| arthAta pUrva-pazcima uttaraaura dakSiNa donoM tarapha Atma-pradezoM ko phailAne se unakA AkAra mathanI ke jaisA ho jAtA hai| cothe samaya meM vidizAoM meM Atma-pradezoM ko pUrNa karake saMpUrNa lokAkAza meM vyApta ho jAte haiN| ise AcArya ne lokapUraNa samudghAta kahA hai| isI prakAra cAra samayoM meM Atma-pradeza punaH saMkucita hote hue pahale AkAroM ko dhAraNa karate hue zarIra meM praviSTa ho jAte haiN| ise kevalI-samudghAta kahate haiN| isa kriyA se jisa prakAra gIle vastra ko phailAne se usako ArdratA zIghra naSTa ho jAtI hai usI prakAra Atma-pradezoM ko phailAne se unameM saMsakta karma-pradezoM kA sthiti va anubhAgAMza kSINa hokara Ayu-pramANa ho jAte hai| kevalI-samudghAta meM AtmA kI vyApakatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| usakI tulanA zvetAzvataropaniSad, bhagavadgItA meM jo AtmA kI vyApakatA kA vivaraNa hai usase kI jA sakatI hai| jisa prakAra jaina sAhitya meM vedanIya Adi karmoM ko zIghra bhogane ke lie samudghAta kriyA kA ullekha hai vaise hI yoga-darzana meM bahukAya-nirmANa kriyA kA varNana hai jise tattva sAkSAt karane vAlA yoga svopakrama karma ko zIghra mogane ke lie karatA hai| SaTkhaNDAgama meM sajogI kevalI ke sthAna para sayoga kevalI zabda kA prayoga huA hai| gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM pA~ca jJAnAvaraNIya, cAra darzanAvaraNIya, pAMca antarAya, ucca gotra aura yazaH nAma ina solaha prakRtiyoM ko chor3akara zeSa eka sAtAvedanIya karma prakRti kA hI bandha hotA hai| 14. ayogI kevalI isa guNasthAna meM praveza karate hI zukladhyAna kA caturtha bheda samucchinna kriya-anivRtta prakaTa hotA hai| usake dvArA yogoM kA nirodha hotA hai / mAnasika, vAcika aura kAyika vyApAroM kA sarvathA nirodha karane ke kAraNa hI isa guNasthAna ko ayogI kevalI kahA gayA hai| yaha cAritra-vikAsa aura Atma-vikAsa kI carama avasthA hai| isameM AtmA utkRSTatama zukladhyAna ke dvArA sumeru parvata kI taraha niSprakampa sthiti ko prApta kara anta meM dehatyAga kara siddhAvasthA ko prApta karatA hai| isa guNasthAna meM a, i, u, R, lu ina pA~ca hrasva akSaroM ko bolane meM jitanA samaya lagatA hai utane hI samaya meM vaha mukta ho jAtA hai, jise paramAtmapada, svarUpasiddhi, mukti, nirvANa, apunarAvRtti-sthAna aura mokSa Adi nAmoM se kahA jAtA hai / yaha AtmA kI sarvAMgINa pUrNatA pUrNakRtakRtyatA evaM paramapuruSArtha-siddhi hai| SaTkhaNDAgama meM ayogI kevalI ke sthAna para ayoga kevalI zabda vyavahRta huA hai / AtmA ke isa vikAsa krama se spaSTa hai ki jainadharma meM koI anAdi siddha, paramAtmA nahIM mAnA gayA hai| pratyeka prANI apane puruSArtha se paramAtmA bana sakatA hai| AtmA ke tIna rUpa isa virATa vizva meM ananta AtmAeM haiM, cAhe ve trasa haiM yA sthAvara / jaina-darzana meM adhyAtma-vikAsa kI dRSTi se unakA tIna bhAgoM meM vargIkaraNa kiyA hai-bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 O 518 zrI puSkara muni abhinandana grantha : paMcama khaNDa 646 444444 16 24 4********* ************* prAraMbha ke tIna guNasthAna vAle jIvoM kI bahirAtmA saMjJA hai / caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna vAle jIvoM ko antarAtmA kahate haiN| aura terahaveM, caudahaveM guNasthAna vAle jIva paramAtmA kahalAte haiN|" prathama guNasthAnavartI jIva pUrNa rUpa se bahirAtmA hai| dvitIya guNasthAnavartI jIva meM bahirAtma-tattva prathama guNasthAnavartI kI apekSA nyUna hai aura tRtIya guNasthAnavartI jIva meM dvitIya guNasthAna vAle kI apekSA bahirAtma-tatva aura bhI kama hai / caturtha guNasthAnavartI aviratisamyaSTi jIva jyoM-jyoM antarmukha hokara apanI dainika pravRttiyoM kA ava lokana karatA hai tyoM-tyoM use bAhyapravRttiyA~ azAMti kA kAraNa, azAzvata evaM duHkhaprada pratIta hone lagatI haiM aura usake viparIta Antarika pravRttiyA~ use zAMti dene vAlI anubhava hotI haiN| aisI sthiti meM jaba vaha apanI asad pravRttiyoM ke tyAga kI ora unmukha hotA hai aura sthUla prANAtipAta prabhRti pApoM kA parityAga karatA hai aura vaha antarAtma tattva kI aisI zreNI para pahuMcatA hai jisa avasthA ko zrAvaka, upAsaka aura zramaNopAsaka kahate haiN| isake pazcAt jaba usakI vicAradhArA aura adhika nirmala hotI hai aura vaha yaha anubhava karane lagatA hai ki sAMsArika vastuoM ke parityAga meM hI saccI zAMti hai, saMgraha meM nahIM saba vaha sAMsArika moha bandhanoM evaM kauTumbika snehanyAsa se mukta hokara svatantra hone kA upakrama karatA hai / phalasvarUpa vaha parivAra tathA ghara Adi kA parityAga kara sadgurudeva ke sannikaTa zramaNadharma ko svIkAra karatA hai, yaha antarAtmA kI dUsarI zreNI hai / isa zramaNAvasthA meM rahate hue vaha jisa samaya apramatta hokara svAdhyAya, dhyAna, Atmacintana meM tallIna hotA hai usa samaya vaha antarAtma-tattva kI eka sIr3hI aura Upara car3ha jAtA hai| kintu mAnava kI manovRtti aharniza apramatta nahIM raha sktii| use bIca-bIca meM vizrAma lenA par3atA hai, zArIrika cintAeM karanI par3atI haiN| etadartha hI zramaNa kI pravRtti pramatta aura apramatta rUpa meM hotI rahatI hai| jaba koI sAdhaka apramatta avasthA meM rahate hue parama samAdhi meM tallIna hotA hai, apanI mana-vacana-kAyA kI pravRtti ko bAhara se haTAkara ekamAtra AtmasvarUpa meM hI sthira karatA hai, usa samaya usake hRdaya meM eka vizuddha va apUrva bhAva jAgRta hotA hai / isa bhAva se pUrNa saMcita karmabandhana kramazaH vinaSTa hote haiM, zramaNa navIna karmabandhanoM ko kramazaH ghaTAtA hai aura aisI sthiti meM pahu~ca jAtA hai jaba navIna ba~dhane vAle karma kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| kevala eka samaya jaisI atyalpasthitivAlA sAtAvedanIya karma kA Asrava yA bandha kevala nAmamAtra kA hotA hai; aura anAdikAla se saMlagna aSTa karmoM meM se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya kA kSaya karatA hai, yaha antarAtma-tattva kI sarvotkRSTa avasthA hai / antarAtmA kI isa utkRSTa avasthA meM cAra ghanaghAtI karmoM ke kSaya hote hI paramAtma-dazA prakaTa hotI hai / aura vaha AtmA sarvajJa, sarvadarzI bana jAtA hai| jaba taka usakA Ayukarma samApta nahIM hotA taba taka zarIra banA rahatA hai / zarIra ko 'kala' bhI kahate haiN| zarIra ke sAtha rahane vAlI paramAtma-dazA ko sakala paramAtmA kahate haiM / isa avasthA ko anya dArzanika cintakoM ne saguNa yA sAkAra paramAtmA ke nAma se abhihita kiyA hai| isa sakala paramAtmaavasthA meM rahate hue ve kevalI vizva ke vibhinna aMcaloM meM pAdavihAra karate hue mumukSu jIvoM ko sanmArga para calane ke lie utprerita karate haiM / jaba unakA jIvanakAla atyalpa raha jAtA hai taba ve vihAra, dezanA Adi sabhI kriyAoM kA nirodha kara pUrNa Atmastha ho jAte haiM / eka laghu antarmuhUrta kAla meM avazeSa rahe hue Ayu, nAma, gotra aura vedanIya karmoM kI samasta prakRtiyoM ko naSTa kara nitya, niraMjana, nirvikAra siddha paramAtmA bana jAte haiN| isa avasthA ko anya dArzanikoM ne nirguNa yA nirAkAra ke nAma se kahA hai / jaise dhAnya ke Upara kA chilakA dUra ho jAne se cAvala meM aMkurotpAdana kI zakti nahIM rahatI vaise hI karma- nokarma rUpI mala ke naSTa ho jAne se siddha paramAtmA kA bhI bhavAMkura pUrNa rUpa se vinaSTa ho jAtA hai aura ve apunarAgama sthiti meM sadA siddha rUpa meM sthita rahate haiM / yogavid jainAcAryoM ne caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka kI gaNanA samprajJAtayoga se kI hai| aura terahaveM caudahaveM guNasthAna kI tulanA asaMprajJAtayoga se kI hai| " sAdhanA kI dRSTi se bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ko kramazaH patita avasthA, sAdhaka avasthA aura siddha avasthA kaha sakate haiN| naitikatA kI dRSTi se ina tInoM avasthAoM ko anaitikatA kI avasthA, (immoral), naitikatA kI avasthA ( moral), aura atinaitikatA kI avasthA (amoral) kaha sakate haiM / prathama avasthA vAlA prANI durAcArI va durAtmA hotA hai| dUsarI avasthA vAlA prANI sadAcArI va mahAtmA hotA hai aura tIsarI avasthA vAlA prANI AdarzAtmA yA paramAtmA hotA hai / jaina guNasthAna aura vaidika bhUmikAe~ jainadarzana kI bhA~ti vaidika paramparA meM bhI AtmavikAsa ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai| yogavAsiSTha
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 516 va pAMtajalayogasUtra prabhRti granthoM meM AtmavikAsa kI bhUmikAoM kA vistAra se vivecana hai| yogavAsiSTha meM caudaha bhUmikAoM kA varNana hai unameM sAta bhUmikAe~ ajJAna kI haiM aura sAta bhUmikAe~ jJAna kI haiN| inameM se sAta ajJAna kI bhUmikAeM ye haiM / (1) bIja jAgrata-isa bhUmikA meM ahaM aura mamatva buddhi kI jAgRti nahIM hotI hai / kintu usa jAgRti kI bIja rUpa meM yogyatA hotI hai| ataH yaha bIjajAgrata bhUmikA kahalAtI hai| yaha bhUmikA vanaspati Adi kSudra nikAya meM mAnI jA sakatI hai| (2) jAgrata-isa bhUmikA meM ahaM va mamatva buddhi alpAMza meM jAgrata hotI hai / yaha bhUmikA kIr3e-makor3e, pazu-pakSiyoM meM mAnI jA sakatI hai| (3) mahAjAgrata-isa bhUmikA meM ahaM va mamatva buddhi vizeSa rUpa se puSTa hotI hai| etadartha ise mahAjAgrata bhUmikA kahA hai / yaha bhUmikA mAnava va deva samUha meM mAnI jA sakatI hai|| (4) jAgrata-svapna-isa bhUmikA meM jAgate hue manorAjya arthAt bhrama kA samAveza hotA hai / jaise eka cA~da ke badale do cA~da dikhAyI denA, sIpa meM cA~dI kA bhrama honA / ina kAraNoM se yaha bhUmikA jAgrata-svapna kahalAtI hai| (5) svapna-nidrAvasthA meM Aye hue svapna kA jAgane ke pazcAt bhI jo bhAna hotA hai vaha svapna bhUmikA hai| (6) svapna-jAgrata-varSoM taka prArambha rahe hue svapna kA samAveza isameM hotA hai| yaha svapna zarIrapAta ho jAne para bhI cAlU rahatA hai| (7) suSuptaka-yaha bhUmikA pragAr3ha nidrAvasthA meM hotI hai jisameM jar3a jaisI sthiti ho jAtI haiM aura karma mAtra vAsanA ke rUpa meM rahe hue hote haiM / ataH vaha suSupti kahalAtI hai| tIsarI bhUmikA se lekara sAtavIM bhUmikA spaSTa rUpa se mAnava nikAya meM hotI hai| jJAnamaya sthiti ke bhI sAta bhAga kiye gaye haiM aura ve sAta bhUmikAeM isa prakAra haiN|" (1) zubhecchA--AtmAvalokana kI vairAgyayukta icchaa| (2) vicAraNA-zAstra evaM sajjanoM ke saMsargapUrvaka vairAgyAbhyAsa ke kAraNa sadAcAra meM pravRtti / (3) tanumAnasA-zubhecchA aura vicAraNA ke kAraNa indriyoM ke viSayoM meM Asakti kA ghaTanA / kyoMki isameM saMkalpa-vikalpa kama hote haiN| (4) sattvApatti-satya aura zuddha AtmA meM sthira honaa| (5) asaMsakti-asaMga rUpa paripAka se citta meM niratizaya Ananda kA prAdurbhAva honaa| (6) padArthAbhAvinI-isameM bAhya aura Abhyantara sabhI padArthoM para se icchAeM naSTa ho jAtI haiN| deha yAtrA kevala dUsaroM ke prayatna ko lekara calatI hai| (7) tUryagA-bhedabhAva kA bhAna bilakula bhUla jAne se eka mAtra svabhAvaniSThA meM sthira rahanA / yaha avasthA jIvanamukta meM hotI hai / videha mukti ke pazcAt tUryAtIta avasthA hai| sAta ajJAna kI bhUmikAoM meM ajJAna kA prAbalya hone se unheM avikAsa kAla meM gina sakate haiN| usake viparIta sAta bhUmikAeM jJAna kI haiM, unheM vikAsa krama meM ginA jA sakatA hai| jJAna kI sAtavIM bhUmikA meM vikAsa pUrNa kalA meM pahuMcatA hai| usake pazcAt kI sthiti mokSa mAnI jAtI hai| kucha vidvAnoM ne ina bhUmikAoM kI tulanA mithyAtva aura samyaktva kI avasthAoM se kI hai| hamAre apane abhimatAnusAra bhale hI saMkhyA kI dRSTi se guNasthAnoM ke sAtha unakI tulanA kI jAya, kintu kramika vikAsa kI dRSTi se inameM sAmya nahIM hai| jaina guNasthAna aura citta ko pA~ca avasthAeM yoga-darzana meM citta kI pAMca avasthAeM batAyI haiM-mUr3ha, kSipta, vikSipta, ekAgra aura niruddha / (1) mUr3ha-isameM tamoguNa kI pradhAnatA hotI hai / isa avasthA meM vyakti ajJAna aura Alasya se ghirA rahatA hai / na usameM satya ko jAnane kI jijJAsA hotI hai, na dharma ke prati abhiruci hotI hai, aura na dhana-sampatti ke saMgraha kI ora hI pravRtti hotI hai| usakA sampUrNa jIvana ajJAna tathA anaizvarya meM hI vyatIta hotA hai| yaha avasthA avikasita manuSyoM aura pazuoM meM pAyI jAtI hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 zrI puSkaramani abhinandana prantha : paMcama khaNDa (2) kSipta-isameM rajoguNa kI pradhAnatA hotI hai| citta bAdha viSayoM meM phaMsA rahatA hai / vaha kabhI idhara daur3atA hai, kabhI udhara / rajoguNa kI prabalatA ke kAraNa icchAeM prabala ho jAtI haiM / jaba rajoguNa yA tamoguNa kA mizraNa hotA hai taba krUratA, kAmAndhatA aura lobha Adi kI vRttiyA~ panapane lagatI haiM aura jaba usakA sattvaguNa ke sAtha mizraNa hotA hai taba zreSTha pravRttiyoM meM mana lagatA hai / yaha avasthA usa saMsArI mAnava kI hai jo saMsAra meM phaMsA hai aura vividha prakAra kI udher3abuna karatA rahatA hai| (3) vikSipta isa avasthA meM sattvaguNa pradhAna hotA hai| rajoguNa aura tamoguNa dabe hue aura gauNa rUpa se rahate haiM / isa avasthA meM sattvaguNa rahane ke kAraNa mAnava kI pravRtti dharmajJAna aura aizvarya kI ora rahatI hai kintu rajoguNa ke kAraNa citta vikSipta bana jAtA hai| ina tIna avasthAoM ko yoga meM sammilita nahIM kiyA hai / kyoMki isameM cittavRtti prAyaH bahirmukhI hotI hai| vikSipta avasthA meM kabhI-kabhI antarmukhI bhI hotI hai kintu mana zIghra hI puna: viSayoM meM bhaTakane lagatA hai| (4) ekAgra-mana kA kisI eka prazasta viSaya meM sthira honA ekAgra hai / jaba rajoguNa aura tamoguNa kA prabhAva ghaTa jAtA hai taba citta idhara-udhara bhaTakanA chor3akara eka viSaya para sthira ho jAtA hai| lambe samaya taka cintana kI eka hI dhArA calatI rahatI hai| isase vicAra zakti meM uttarottara gaharAI AtI-jAtI hai| sAdhaka jisa bAta ko socatA hai usakI gaharAI meM utara AtA hai| netra banda karane para bhI vaha usake sAmane dhUmatI rahatI hai| isa prakAra kI ekAgratA hone para vaha vastu usake vazIbhUta ho jAtI hai| yoga kI zaktiyAM aisI avasthA meM prakaTa hotI haiM / isa bhUmikA ko samprajJAta yA sabIja samAdhi kahate haiN| usakI cAra avasthAe~ haiM-vitarkAnugata, vicArAnugata, AnandAnugata aura asmitAnugata / (5) niruddha-jisa citta meM sampUrNa vRttiyoM kA nirodha ho gayA ho, kevala mAtra saMskAra hI avazeSa rahe hoM, vaha niruddha hai / isa avasthA ko asamprajJAta yA nirbIja samAdhi kahA jAtA hai| isake prApta hone para puruSa kA citta ke sAtha sambandha TUTa jAtA hai aura vaha apanI zuddha avasthA ko prApta kara letA hai| isI kA apara nAma svarUpAvasthAna hai| arthAt draSTA yA puruSa bAhya viSayoM kA cintana chor3akara svarUpa meM sthira ho jAtA hai| ina pAMca avasthAoM ko lakSya meM rakhakara citta ke do bheda kiye jAte haiM--vyutthAnacitta aura nirodhacitta / prathama tIna avasthAoM kA sambandha vyutthAnacitta ke sAtha hai aura antima do avasthAoM kA sambandha nirodha citta ke sAtha hai| prathama tIna avasthAe~ avikAsa kAla kI haiM aura antima do avasthAeM AdhyAtmika vikAsa krama ko sUcita karatI haiN| citta kI ina pAMcoM avasthAoM meM mUr3ha aura kSipta meM rajoguNa aura tamoguNa kI itanI adhika pradhAnatA rahatI hai ki ve niHzreyasa prApti ke sAdhaka nahIM, bAdhaka banate haiN| citta kI ina do avasthAoM meM AdhyAtmika vikAsa nahIM hotA / vikSipta avasthA meM vaha kabhI sAttvika viSayoM meM samAdhi prApta karatA hai, kintu usa samAdhi ke kAla meM citta kI asthiratA itanI adhika hotI hai, jisase use bhI yoga kI koTi meM sthAna nahIM diyA jA sakatA / ekAna aura niruddha ke samaya jo samAdhi hotI hai use yoga kahA hai| aura vahI AdhyAtmika utkrAnti kA krama hai| ina pAMca bhUmikAoM ke pazcAt kI sthiti mokSa hai|" jaina guNasthAnoM ke sAtha citta kI pAMca avasthAoM kI jaba hama tulanA karate haiM to hama yaha kaha sakate haiM ki prAthamika do avasthAe~ prathama guNasthAna kI sUcaka haiM / tRtIya vikSipta avasthA mizra guNasthAna ke sadRza hai / caturtha ekAgra avasthA vikAsa kA sUcana karatI hai aura pAMcavIM niruddha avasthA pUrNa vikAsa ko batAtI hai| ina avasthAoM meM vikAsa kI kramazaH bhUmikA nahIM batAyI gayI hai / ye avasthAe~ cittavRtti ke AdhAra para Ayojita haiN| inameM AtmA kI gauNatA rahatI hai / inameM AtmA kI antima sthiti kA kucha bhI parijJAna nahIM hotA, jabaki guNasthAna kA sambandha AtmA se hai, citta se nahIM / ataH jaina guNasthAnoM ke sAtha ina cittavRttiyoM kI AMzika tulanA ho sakatI hai, pUrNarUpa se nhiiN| jaina guNasthAna aura gItA ko triguNAtmakatA zrImadbhagavadgItA vaidika paramparA kA eka pratinidhi grantha hai| yadyapi usameM AdhyAtmika vikAsa kA varNana vistAra ke sAtha aura kramabaddha rUpa meM upalabdha nahIM hotA, tathApi bahuta hI saMkSepa meM triguNAtmaka dhAraNA ke rUpa meM varNana prApta hotA hai / DaoN0 rAdhAkRSNana ne likhA hai-AtmA kA vikAsa tIna sopAnoM meM hotA hai / yaha niSkriya, jar3atA tArakarAra rakamamA upalabdha nahIM hotA tathApi bAla kI sajA kA vAtmaka bharaNA kAra meM
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 2 aura ajJAna ( tamoguNa pradhAna avasthA) se bhautika sukhoM ke lie saMgharSa kara, rajoguNAtmaka pravRtti ke dvArA Upara uThatI huI jJAna aura Ananda kI ora bar3hatI hai| sArAMzu yaha hai ki AtmA tamoguNa se rajoguNa aura satvaguNa kI ora bar3hatA huA anta meM guNAtIta avasthA ko prApta karatA hai / jisa samaya rajasa aura satvaguNa ko dabAkara tamoguNa pradhAna hotA hai usa samaya jIvana meM niSkriyatA aura jar3atA kI abhivRddhi hotI hai aura vaha paristhiti kA dAsa bana jAtA hai| yaha "avikAsa" kI avasthA hai| jaba sattva aura tama ko dabAkara rajasa pradhAna hotA hai to usa samaya vaha nizcaya nahIM kara pAtA / tRSNA aura lAlasA ke bar3hane se usameM Aveza kI mAtrA bar3ha jAtI hai, yaha 'anizcaya' kI sthiti hai| ye donoM avikAsa ke sUcaka haiN| jaba rajasa aura tamasa ko dabAkara satva pradhAna hotA hai usa samaya jIvana meM jJAna kA abhinava Aloka jagamagAne lagatA hai aura jIvana pavitra aura yathArtha AcaraNa kI ora pragati karatA hai| yaha 'vikAsa' kI sthiti hai / jaba sattva ke nirmala Aloka meM AtmA apane zuddha svarUpa ko pahacAna letA hai to vaha guNAtIta ho guNoM kA draSTA mAtra ho jAtA hai / yaha triguNAtIta avasthA hI AdhyAtmika pUrNatA kI avasthA hai| tIna guNoM ke AdhAra para hI vyaktitva, zraddhA, jJAna, buddhi, karma aura kartA Adi kA varNana kiyA gayA hai| gItA meM bandhana kA mUla kAraNa triguNa batalAyA hai / 113 gItA meM yaha spaSTa rUpa se batAyA gayA hai ki sattva, raja, tama ina guNoM se utpanna triguNAtmaka bhAvoM ke moha meM par3a kara jagata ke prANI usa parama avyaya paramAtmasvarUpa ko jAna nahIM pAte haiN| gItA kI dRSTi se tamoguNa meM ajJAna, jADyatA, niSkriyatA, pramAda, Alasya, nidrA aura moha kI pradhAnatA hotI hai| rajoguNa meM rAgAtmakatA, tRSNA, lobha, kriyAzIlatA, azAnti aura IrSyA kI pradhAnatA hotI hai| sattvaguNa meM jJAna kA prakAza, nirvikArasthiti kI pradhAnatA hotI hai| ina tInoM guNoM ke svabhAva para hama cintana kareM to jaina sAhitya meM karmabandhana ke jo mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca karaNa batAye haiM unake sAtha bhI inakI tulanA ho sakatI hai / tamoguNa meM mithyAtva aura pramAda, rajoguNa meM avrata, kaSAya aura yoga tathA satvaguNa meM jJAnopayoga, darzanopayoga aura cAritropayoga haiM / triguNoM ke AdhAra para yadi hama guNasthAnoM para cintana kareM to isa prakAra kara sakate haiM prathama guNasthAna meM tamoguNa kI pradhAnatA hotI hai| rajoguNa tamonmukhI hotA hai aura sattvaguNa tamoguNa aura rajoguNa ke adhIna rahane se yaha avasthA tamoguNa pradhAna hai| dvitIya guNasthAna meM bhI tamoguNa kI hI pradhAnatA hotI hai aura rajoguNa bhI tamonmukhI hI hotA hai / tathApi kucha sattvaguNa rahatA hai, ata: ise sattva-raja se milI huI tamoguNAvasthA kahate haiM / 521 tRtIya guNasthAna meM rajoguNa kI pradhAnatA hotI hai| sattva aura tama ye donoM guNa rajoguNa ke adhIna hote haiM / ataH yaha sattva aura tama se milI huI rajoguNa pradhAnAvasthA hai / caturtha guNasthAna meM vicAroM meM sattvaguNa hotA hai kintu AcAroM meM tamoguNa aura rajoguNa kI pradhAnatA hotI hai / usake vicAroM meM tamasa aura rajasa guNa sattva guNa ke adhIna hote haiM kintu AcAra meM sattvaguNa tamasa aura rajasa ke adhIna hotA hai / jAte haiM, kevala sUkSma lobha rUpa rahatA hai / paMcama guNasthAna meM vicAra kI dRSTi se sattvaguNa kI pradhAnatA hotI hai aura AcAra meM bhI sattvaguNa kA vikAsa honA prArambha hotA hai| yaha avasthA tama se yukta sattvonmukhI rajoguNa kI avasthA hai / chaThe guNasthAna meM vicAra aura AcAra donoM meM satva guNa kI pradhAnatA hotI hai tathApi tama aura raja vidyamAna hone se ve sattva para apanA Adhipatya jamAnA cAhate haiM / sAtaveM guNasthAna meM sattvaguNa kI itanI adhika pradhAnatA ho jAtI hai ki tamoguNa para vaha pUrNa adhikAra kara letA hai kintu rajoguNa para usakA pUrNa adhikAra nahIM ho pAtA / AThaveM guNasthAna meM sattvaguNa rajoguNa para pUrNa adhikAra karane kA prayatna karatA hai / nauveM guNasthAna meM sattvaguNa rajoguNa para adhikAra kara usako mRtaprAyaH kara detA hai| kaSAya prAyaH naSTa ho dasaveM guNasthAna meM sattvaguNa sUkSma rUpa meM jo rajasa rahA hai usako bhI naSTa kara detA hai / gyArahaveM guNasthAna meM tama aura raja donoM para sattvaguNa kA pUrNa adhikAra ho jAtA hai| vaha ina donoM guNoM ko naSTa nahIM karatA, kintu unakA damana karatA huA pragati karatA hai ataH tamasa aura rajasa ye punaH udbuddha hokara sattva para apanA adhikAra sthApita karane kA prayatna karate haiN|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa bArahaveM guNasthAna meM tama aura raja ko pUrNa rUpa se naSTa kara detA hai aura yahA~ para sattva kI, rajasa aura tamasa ke sAtha saMgharSamaya sthiti samApta ho jAtI hai| isa guNasthAna meM rajoguNa-tamoguNa ke naSTa hone ke sAtha hI sattvaguNa bhI naSTa ho jAtA hai| terahaveM guNasthAna meM triguNAtIta avasthA hotI hai, yadyapi isa guNasthAna meM zarIra rahatA hai tathApi vaha tInoM guNoM se prabhAvita nahIM hotaa| caudahaveM guNasthAna meM bhI triguNAtIta avasthA hI hai| isa prakAra sattva, raja aura tama guNa kI dRSTi se guNasthAnoM kI AMzika tulanA kI jA sakatI hai| sattva, raja aura tama ke AdhAra se AdhyAtmika vikAsa kA anya prakAra se bhI cintana kiyA jA sakatA hai| gItA meM tamoguNa ko AdhyAtmika vikAsa kA bAdhaka guNa mAnA hai / rajoguNa, tamoguNa kI apekSA kama bAdhaka hai to satva guNa sAdhaka hai| pratyeka guNa meM taratamatA rahI huI hai jisase unake aneka bheda-prabheda ho sakate haiN| saMkSepa meM manISiyoM ne AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se unheM ATha bhUmikAoM meM vibhakta kiyA hai| vaha vibhAga isa prakAra hai| prathama bhUmikA meM zraddhA aura AcAra donoM meM tamoguNa kI pradhAnatA hotI hai jisase usakI jIvana-dRSTi azuddha hotI hai / jIvana-dRSTi azuddha hone se prastuta varga kA prANI paramAtmA kI upalabdhi nahIM kara sakatA / jJAna-zakti bhI kuNThita hone se aura AsurIvRtti kI pradhAnatA hone se usakA AcaraNa bhI pApamaya hotA hai| isa bhUmikA kI tulanA jainadRSTi se mithyAtva guNasthAna ke sAtha aura bauddha dRSTi se andhapRthak jana-bhUmi ke sAtha kI jA sakatI hai| dvitIya bhUmikA meM zraddhA meM tamasa guNa kI pradhAnatA hotI hai kintu AcaraNa meM sattva guNa hotA hai / isa bhUmikA meM jo dharma kI sAdhanA kI jAtI hai vaha phala kI AkAMkSA se kI jAtI hai / phala kI AkAMkSA hone se mokSa kI prApti nahIM hotii| jainadarzana meM kAmanAyukta sAdhanA kA niSedha kiyA hai aura use zalya kahA hai| prastuta bhUmikA kI tulanA mArgAnusArI avasthA aura bauddha dRSTi kI kalyANapRthakjana-bhUmi se kI jAtI hai| tIsarI bhUmikA meM zraddhA aura buddhi rAjasa hone se usameM caMcalatA rahatI hai| isameM saMzayAtmakatA aura asthiratA ke kAraNa gItAkAra ne ise avikAsa kI avasthA kahI hai / isa bhUmikA kI tulanA mizraguNasthAna se kI jA sakatI hai| jainadRSTi se mizra guNasthAna meM mRtyu nahIM hotI kintu gItAkAra ne kahA hai ki isa varga kA prANI mRtyu hone para Asakti-pradhAna yoniyoM meM janma grahaNa karatA hai| caturtha bhUmikA meM dRSTikoNa sAttvika hotA hai kintu AcaraNa meM tama aura raja kI pradhAnatA hotI hai / isa bhUmikA kI tulanA caturtha guNasthAna se kara sakate haiM / yaha eka tathya hai ki jisakA dRSTikoNa nirmala ho jAtA hai bhale hI usakA vartamAna meM AcaraNa samyak na ho kintu bhaviSya meM vaha apane AcaraNa ko samyak banAkara apanA pUrNa vikAsa kara sakatA hai| isa satya-tathya ko jaina, bauddha aura vaidika tInoM hI paramparAoM ne svIkAra kiyA hai / pA~cavIM bhUmikA meM zraddhA aura buddhi sAttvika hotI hai kintu AcaraNa meM rajoguNa satonmukhI hone se cittavRtti meM caMcalatA hotI hai / aura tamoguNa ke saMskAra ke pUrNa rUpa se naSTa na hone se vaha apanI sAdhanA kI pUrNatA ko prApta nahIM kara pAtA / prastuta bhUmikA kI tulanA pA~caveM guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke sAdhakoM se kI jA sakatI hai| chaThI bhUmikA meM zraddhA, jJAna aura AcaraNa ye tInoM hI sAttvika hote haiM jisase usake mana, vacana aura karma meM ekarUpatA AtI hai / ahaMkAra aura Asakti kA abhAva hone se yaha vikAsa kI bhUmikA hai| isakI tulanA hama bArahaveM guNasthAna se kara sakate haiM / bArahaveM guNasthAna meM moha ke naSTa hone ke pazcAt jJAnAvaraNa Adi karma bhI naSTa ho jAte haiN| sAtavIM bhUmikA meM sAdhaka triguNAtmaka jagat meM rahate hue bhI usase Upara uTha jAtA hai / yaha bhUmikA guNAtIta avasthA kI carama pariNati hai aura yaha pUrNa vikAsa kA prathama caraNa hai / isakI tulanA hama terahaveM guNasthAna se kara sakate haiM aura bauddha vicAraNA kI dRSTi se yaha ahaMt bhUmi ke samakakSa hai| AThavIM bhUmikA-yaha pUrNa vikAsa kA antima caraNa hai / isameM triguNAtmaka deha se mukta hokara vyakti vizuddha paramAtmA svarUpa ko prApta kara letA hai / isa bhUmikA meM avasthita vItarAga muni zarIra ke saba dvAroM kA saMyama karake mana ko hRdaya meM rokakara prANazakti ko zIrSa meM sthira kara yoga ko ekAgra kara 'oM' kA uccAraNa karatA huA vizuddha AtmasvarUpa kA smaraNa karatA huA zarIra kA parityAga kara usa parama gati ko prApta karatA hai| isa bhUmikA kI tulanA ayogI kevalI guNasthAna se kI jA sakatI hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna ina ATha bhUmikAoM ke sAtha jo guNasthAnoM kI tulanA kI gayI hai vaha bhI eka dezIya hI hai / jaisA guNasthAnoM meM vikAsa kA krama pratipAdita hai vaisA to nahIM kintu tulanAtmaka dRSTi se samajhane ke lie yaha krama upayogI hai aisA avazya kaha sakate haiM / * jaina guNasthAna aura bauddha avasthAeM bauddha-darzana meM bhI AtmA ke vikAsa ke sambandha meM cintana kiyA hai| usane AtmA kI, saMsAra aura mokSa Adi avasthAe~ mAnI haiM / tripiTaka sAhitya meM AdhyAtmika vikAsa kA varNana upalabdha hai| hInayAna aura mahAyAna donoM meM AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikAoM ko lekara matabheda hai / hInayAna kA lakSya vaiyaktika nirvANa yA arhat pada prApti hai / vaha AdhyAtmika vikAsa kI cAra bhUmikAeM mAnatA hai / mahAyAna sampradAya kA lakSya buddhatva kI prApti ke sAtha loka maMgala kI sAdhanA karanA bhI hai / vaha AdhyAtmika vikAsa kI dasa bhUmiyA~ mAnatA hai| bauddhadharma meM vizva meM jitane bhI prANI haiM unheM pRthakjana (mithyAdRSTi) Arya (samyak dRSTi) ina do zreNiyoM meM vibhakta kiyA gayA hai / pRthakajana avikAsa kA kAla hai aura Arya vikAsa kA kAla hai, jisameM sAdhaka samyak dRSTi ko prApta kara nirvANa mArga kI ora agrasara hotA hai / yaha satya hai ki sabhI pRthakjana eka samAna nahIM hote| kucha pRthak jana sadAcArI hote haiM aura ve samyakhRSTi ke bahuta hI sannikaTa hote haiM / pRthakjana ko andhapRthakjana aura kalyANapRthak jana ina do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| andhapRthakjana meM mithyAtva kI tIvratA hotI hai kintu kalyANapRthak jana nirvANa mArga para abhimukha hotA hai para use prApta nahIM krtaa| majjhimanikAya meM prastuta bhUmikA kA varNana hai / jaina dRSTi se usa sAdhaka kI avasthA mArgAnusArI kahI jA sakatI hai jisake 35 guNa batAye gaye haiN|8|| hInayAna kI dRSTi se jo samyakdRSTi se yukta nirvANa mArga ke pathika sAdhaka haiM unheM apane lakSya ko saMprApta karane hetu cAra bhUmikAoM ko pAra karanA hotA hai / ve bhUmikAe~ isa prakAra haiM (1) zrotApanna bhUmi-zrotApanna kA artha hai dhArA / jo sAdhaka kalyANa mArga ke pravAha meM pravAhita hokara apane lakSya kI ora mustaidI kadama bar3hA rahA hai vaha sAdhaka tIna saMyojanoM arthAt bandhanoM ko kSaya karane para prastuta avasthA ko prApta karatA hai| (a) satkAyadRSTi-dehAtma buddhi, zarIra jo nazvara hai use AtmA mAnakara usa para mamatva karanA / (A) vicikitsA arthAt sndehaatmktaa| (i) zIlavata parAmarza / ina dArzanika evaM karmakANDa ke prati mithyA dRSTikoNa evaM sandeha samApta ho jAne se isa bhUmi meM patana kI sambhAvanA nahIM hai / sAdhaka nirvANa ke lakSya kI ora gati-pragati karatA hai| zrotApanna sAdhaka buddhAnusmRti, dharmAnusmRti, saMghAnusmRti aura zIla aura samAdhi, ina cAra aMgoM se yukta hotA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to buddha, dharma aura saMgha ke prati usake antarmAnasa meM nirmala zraddhA aMgar3AiyA~ letI hai, usakA vicAra aura AcAra vizuddha hotA hai, vaha adhika se adhika sAta janmoM meM nirvANa prApta karatA hai / zrotApanna bhUmi kI tulanA hama caturtha guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka kI avasthA se kara sakate haiM / caturtha guNasthAna meM jIva kSAyika samyaktva ko upalabdha kara letA hai, usake pazcAt anya agale guNasthAnoM meM darzanavizuddhi ke sAtha cAritravizuddhi bhI hotI hai / sAtaveM guNasthAna meM anantAnubandhI, apratyAkhyAnI catuSka tathA saMjvalana [krodha ke naSTa hone para kevala saMjvalana] mAna, mAyA aura lobha tathA hAsyAdi prakRtiyA~ isameM avazeSa rahatI haiM isI taraha zrotApanna bhUmi meM bhI kAmadhAtu(vAsanAeM) samApta ho jAtI haiM kintu rUpadhAtu (Asrava, rAga, dveSa, moha) avazeSa rahate haiN| (2) sakRdAnugAmI bhUmi-zrotApanna avasthA meM sAdhaka kAma-rAga (indriyalipsA) aura pratidha (dUsare kA aniSTa karane kI bhAvanA) prabhRti azubha bandhaka pravRttiyoM kA kSaya karatA hai kintu usameM bandha ke kAraNa rAga, dveSa moha rUpI Azrava hai jisakA pUrNa rUpa se abhAva nahIM hotA kintu isa bhUmikA meM usakA lakSya Azrava kSaya karanA hai| antima caraNa meM vaha pUrNa rUpa se kAma-rAga aura pratidha ko naSTa kara detA hai aura anAgAmI bhUmi kI ora agrasara hotA hai| isa bhUmikA kI tulanA hama AThaveM guNasthAna se kara sakate haiM / kyoMki isameM sodhaka rAga, dveSa aura moha para prahAra karatA hai aura anta meM kSINamoha ko prApta karatA hai| kSINamoha ko hI bauddha dRSTi meM anAgAmI bhUmi kahA hai| jaina dRSTi se * dekhie-'AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama guNasthAna siddhAnta' -le0 DA0 sAgaramala jaina
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa +mmmmm.mottitutermirmiri+Hirmirmirmirrrrrrrrrrrrr. AThaveM se 11veM guNasthAnoM meM Ayu pUrNa karane vAlA sAdhaka adhika se adhika tIsare janma meM nirvANa ko prApta kara letA hai / bauddha dRSTi se isa bhUmi meM eka hI bAra saMsAra meM janma grahaNa karatA hai| 3. anAgAmI bhUmi-pUrva kI do bhUmiyoM ko pAra kara sAdhaka isa bhUmi meM AtA hai / vaha rUparAga, arUpa rAga, mAna, auddhatya aura avidyA ko naSTa karane kA prayAsa karatA hai| jaba vaha pAMcoM saMyojanoM ko naSTa kara detA hai to vaha arhat avasthA ko prApta kara letA hai / jo ina saMyojanoM ko naSTa karane ke pUrva hI sAdhanA kAla meM hI mRtyu ko varaNa kara letA hai vaha brahmaloka meM janma lekara zeSa pA~ca saMyojanoM ke naSTa hone para nirvANa ko prApta karatA hai| use puna: prastuta loka meM janma grahaNa karane kI AvazyakatA nahIM hotI / anAgAmI bhUmi kI tulanA AThaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka kI jA sakatI hai| 4. ahaMta bhUmi-isameM satkAyadRSTi, vicikitsA, zIlavrata parAmarza, kAmarAga, pratidha, rUparAga, arUparAga, mAna, auddhatya aura avidyA ina dasa bandhanoM ko naSTa kara sAdhaka arhat avasthA ko prApta kara letA hai / sampUrNa bhAva naSTa ho jAne se vaha kRtakArya ho jAtA hai, usake lie kucha bhI karaNIya avazeSa nahIM rahatA, tathApi vaha saMgha kI sevA hetu kriyAe~ karatA hai|"" isakI tulanA sayogI kevalI guNasthAna se kI jA sakatI hai| mahAyAna kI dRSTi se adhyAtmavikAsa kI jo dasa bhUmikAe~ haiM, ve isa prakAra haiM (1) pramuditA-yaha zIla vizuddhi sambandhI prayAsa karane kI avasthA hai| isameM bodhisatva (sAdhaka) loka maMgala kI sAdhanabhUta bodhi ko saMprApta kara pramudita hotA hai| isa avasthA ko bodhi prasthAnacitta kI avasthA kahA jAtA hai| bodhi praNidhi citta meM mArga kA jJAna hotA hai to bodhiprasthAna citta meM mArga meM gamana kI kriyA kaa| sAdhaka isa bhUmi meM zakti pAramitA kA abhyAsa karatA hai aura pUrNa zIlavizuddhi kI ora prasthita hotA hai / prastuta bhUmikA kI tulanA pAMcaveM aura chaThe guNasthAnoM se kI jA sakatI hai| (2) vimalA-isameM anaitika AcaraNa se mukta hokara sAdhaka AcaraNa kI zuddhi ko prApta karatA hai aura zAnta pAramitA kA abhyAsa karatA hai / yaha adhicitta zikSA hai / isa bhUmikA kA lakSaNa jJAna prApta hai aura isameM acyuta samAdhi kA lAbha hotA hai| isakI tulanA apramattasaMyata guNasthAna se kI jA sakatI hai / (3) prabhAkarI-isameM sAdhaka buddha kA jJAna rUpI prakAza (prabhA) saMsAra meM vitarita karatA hai| isakI bhI tulanA apramatta saMyataguNasthAna se kI jA sakatI hai| (4) aciSmatI-isameM prajJA aci (lapaTa) kA kAma karatI hai aura klezAvaraNa tathA jJayAvaraNa kA dAha karatI hai| isameM sAdhaka vIrya pAramitA kA abhyAsa karatA hai| isakI tulanA apUrvakaraNa guNasthAna se kI jA sakatI hai| (5) sudurjayA- isameM dhArmika bhAvoM kI paripuSTi tathA svacitta kI rakSA ke sAtha duHkha para vijaya pAyI jAtI hai| yaha kArya atyanta duSkara hone ke kAraNa isa bhUmi ko 'durjaya' kahA gayA hai| bodhisatva (sAdhaka) isa bhUmi meM dhyAna pAramitA kA abhyAsa karatA hai / isakI tulanA AThaveM se gyArahaveM guNasthAna kI avasthA se kara sakate haiN| (6) abhimukhI-sAdhaka prajJApAramitA ke Azraya se saMsAra aura nirvANa donoM ke prati abhimukha hotA hai| usameM yathArtha prajJA kA udaya hotA hai ataH usameM saMsAra aura nirvANa meM koI antara nahIM hotA hai| aura aba saMsAra usake lie bandhaka nahIM rhtaa| isameM sAdhaka ke nirvANa kI dizA meM abhimukha hone ke kAraNa isa bhUmi ko abhimukhI kahA hai| cauthI-pAMcavIM bhUmi meM prajJA kI sAdhanA hotI hai aura isameM prajJA pAramitA kI sAdhanA pUrNa hotI hai / isa bhUmi kI tulanA sUkSma-samparAya guNasthAna kI pUrvAvasthA se kI jA sakatI hai / (7) dUraMgamA-isa bhUmi meM bodhisatva (sAdhaka) zAzvatavAda aura ucchedavAda se dUra ho jAtA hai aura bodhisatva kI sAdhanA pUrNakara nirvANa ke sarvathA yogya ho jAtA hai / isa bhUmi meM bodhisatva anya prANiyoM ko nirvANa mArga meM lagAtA hai / svayaM sabhI pAramitAoM kA pAlana karatA hai aura vizeSa rUpa se kauzalya pAramitA kA abhyAsa karatA hai| isakI tulanA kSINamoha guNasthAna se kI jA sakatI hai| (8) acalA-prastuta bhUmi meM saMkalpa zUnyatA evaM viSaya se mukta hokara animitta vihArI samAdhi kI upalabdhi hotI hai| isalie isakA nAma 'acalA hai| viSaya na hone se citta meM saMkalpa-vikalpa nahIM hote aura saMkalpa zUnya hone ke kAraNa citta avicala hotA hai jisase tattva kA sAkSAtkAra hotA hai| isakI tulanA sayogI kevalI guNasthAna se kI jA sakatI hai| (6) sAdhumatI-isa bhUmi meM bodhisatva ke hRdaya meM sampUrNa jIvoM ke prati zubhakAmanAeM agar3AiyA~ lene lagatI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 525 haiM aura vaha prANiyoM ke bodhi bIja ko paripuSTa karatA hai| isameM samAdhi kI vizuddhatA evaM vizleSaNa tathA anubhava karane vAlI buddhi jise pratisaMvinmati kahA jAtA hai, usakI pradhAnatA hotI hai aura anya prANiyoM ke manogata bhAvoM ko jAnane kI kSamatA bhI utpanna hotI hai / isakI bhI tulanA sayogI kevalI guNasthAna se kI jA sakatI hai| (10) dharmamedyA-jaise ananta AkAza megha se vyApta hotA hai vaise hI prastuta bhUmi meM samAdhi dharmAkAza ko vyApta kara letI hai| isameM bodhisatva kA divya aura bhavya zarIra ratnakamala para avasthita dRggocara hotA hai| isakI tulanA samavasaraNa meM virAjita tIrthaMkara bhagavAna se kara sakate haiN| ye dasa bhUmiyAM mahAyAna sampradAya ke dazamabhUmi zAstra ko dRSTi se haiN| hInayAna se mahAyAna kI ora saMkramaNa kAla meM likhe hue mahAvastu meM anya nAma bhI upalabdha hote haiM, ve isa prakAra haiM-(1) durArohA, (2) baddhamAna, (3) puSpamaNDitA, (4) rucirA, (5) citta vistAra, (6) rUpamatI, (7) durjayA, (8) janmanideza, (9) yauvarAja aura (10) abhiSeka / mahAyAna kA dasa bhUmiyoM kA siddhAnta isI mUlabhUta dhAraNA para avalambita hai| asaMga ke mahAyAna sUtrAlaMkAra aura laMkAvatAra sUtra meM ina bhUmikAoM kI saMkhyA 11 ho jAtI hai| mahAyAna sUtrAlaMkAra meM prathama bhUmi ko "adhimuktacaryA" kahA gayA hai aura usake pazcAt pramuditA bhUmi kI carcA kI gayI hai| abhimuktacaryA bhUmi meM sAdhaka ko pudgala nairAtmya aura dharma nairAtmya kA yathArtha jJAna hotA hai aura yaha vizuddhi kI avasthA hai| isakI tulanA caturtha guNasthAna se kI jA sakatI hai| jaina guNasthAna aura AjIvaka bhUmikAe~ AjIvaka sampradAya kA adhinetA maMkhalIputra gozAlaka thaa| bhagavatI upAsakadazAMga, Avazyaka niyukti 2 AvazyakacUNi, Avazyaka hAribhadriyAvRtti, Avazyaka malayagirivRtti, mahAvIracarirya,06 triSaSTizalAkA puruSatraya caritra, Adi jaina sAhitya meM usakA vistAra se varNana hai| vaha bhagavAna mahAvIra kA pratidvandvI thaa| samrATa azoka ke zilAlekhoM se bhI AjIbaka bhikSuoM kA samrAT dvArA guphA diye jAne kA ullekha hai| para yaha sampradAya kaba taka calatA rahA yaha kahanA kaThina hai / tathApi zilAlekhoM Adi se I0 pU0 dUsarI zatAbdI taka usakA astitva pramANita hotA hai / kintu usakA koI bhI svatantra grantha nahIM miltaa|10| majjhimanikAya meM AjIvaka sampradAya ke ATha sopAna batAye gaye haiM (1) manda (2) khiDDA (3) padavImaMsA (4) ujjugata (5) sekha (6) samaNa (7) jina aura (8) panna / ina AThoM kA AjIvaka sampradAya ke anusAra AdhyAtmika dRSTi se kyA artha thA yaha mUla granthoM ke abhAva meM kahA nahIM jA sakatA / kintu AcArya buddhaghoSa jinakA samaya 5-6vIM zatI mAnA jAtA hai, unhoMne sumaMgala vilAsinI TIkA meM ATha sopAnoM kA varNana isa prakAra kiyA hai (1) manda-janma dina se lekara sAta dina taka garma niSkramaNajanya du:kha ke kAraNa prANI manda (momUha) sthiti meM rahatA hai| (2) khiDDA-jo bAlaka durgati se Akara janma hotA hai vaha bAlaka punaH punaH rudana va vilApa karatA hai aura jo bAlaka sugati se AtA hai vaha bAlaka sugati kA smaraNa kara hAsya karatA hai| yaha khiDDA (krIDA) bhUmikA hai| (3) padavImaMsA-mAtA-pitA ke hAtha va pairoM ko pakar3akara yA palaMga athavA kASTha ke pATa ko pakar3akara bAlaka pRthvI para paira rakhatA hai / yaha padavImaMsA bhUmikA hai| (4) ujjugata-pairoM se svatantra rUpa se jo calane kA sAmarthya AtA hai vaha ujjugata (Rjugata) bhUmikA hai| (5) sekha-zilpakalA ke adhyayana kA samaya vaha zaikSa bhUmikA hai| (6) samaNa-ghara se nikala kara saMnyAsa grahaNa karanA, yaha samaNa (zramaNa) bhUmikA hai| (7) jina-AcArya kI upAsanA kara jJAna prApta karane kA samaya jina bhUmikA hai| (8) panna-prAjJa banA huA bhikSu (jina) jaba kucha bhI nahIM bolatA hai aise nilobha zramaNa kI sthiti yaha panna (prajJa) bhUmikA hai| pro0 hornale 19 aura paM0 sukhalAla jI12 Adi kA mantavya hai ki buddhaghoSa kI prastuta vyAkhyA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki isa vyAkhyA meM bAlyakAla se lekara yuvAvasthA taka kA vyAvahArika varNana AyA hai jisakA mela AdhyAtmika vikAsa ke sAtha nahIM baiThatA / sambhava hai ina bhUmikAoM kA sambandha ajJAna aura jJAna kI bhUmikAoM ke sAtha rahA ho / ina ATha bhUmikAoM meM se prathama tIna bhUmikAe~ avikAsa kI sUcaka haiM aura pIche kI pAMca bhUmikAe~ vikAsa kA sUcana karane vAlI haiM / usake pazcAt mokSa honA caahiye|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 zrI puSkaramuni abhinandana pandha : paMcama khaNDa .mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ina bhUmikAoM ko hama AdhyAtmika dRSTi se jJAna aura ajJAna kI bhUmikAeM svIkAra karate haiM to bhI guNasthAnoM ke sAtha inakI tulanA nahIM ho sakatI kyoMki guNasthAnoM meM jisa prakAra vaijJAnika krama hai usa prakAra ke vyavasthita krama kA inameM abhAva hai| guNasthAna aura yoga guNasthAnoM meM AdhyAtmika vikAsa kA krama mukhya hai aura yoga meM mokSa ke sAdhana kA vicAra pramukha rUpa se kiyA gayA hai| yadyapi donoM kA pratipAdya viSaya pRthak-pRthak hai tathApi eka vicAra meM dUsarA vicAra A hI jAtA hai / kyoMki koI bhI AtmA sIdhA mokSa prApta nahIM karatA, apitR kramAnusAra hI uttarottara vikAsa karatA huA anta meM use prApta karatA hai / isalie yoga meM mokSa kI sAdhana rUpa vicAradhArA meM AdhyAtmika vikAsa ke krama kA varNana A hI jAtA hai / AdhyAtmika vikAsa kisa krama se hotA hai isa para cintana karate hue AtmA ke zuddha muddhatara aura zuddhatama pariNAma jo mokSa ke sAdhana rUpa haiM ve bhI isameM A jAte haiN| yoga kise kahate haiM ? vaidika paramparA meM veda kA mukhya sthAna hai / vedoM meM bhI sabase prAcIna grantha Rgveda hai| usakA adhikAMza bhAga Adhibhautika aura Adhidaivika varNanoM se bharA huA hai / vastutaH vedoM meM AdhyAtmika varNana bahuta hI kama AyA hai| Rgveda ke mantroM meM yoga zabda kA upayoga huA hai| kintu vahA~ para usakA samAdhi aura AdhyAtmika bhAva vivakSita nahIM hue haiM / upaniSadoM meM yoga pada prayukta huA hai|" yaha smaraNa rakhanA cAhie jahA~ upaniSadoM meM yoga zabda AyA hai usakA mukhya sambandha sAMkhya tattvajJAna aura usase avalaMbita kisI yoga paramparA ke sAtha hai| mahAbhArata meM aneka sthaloM para yoga zabda AdhyAtmika artha meM prayukta huA hai / kintu vahA~ para bhI usakA mukhya sambandha sAMkhya paramparA ke sAtha hai / gItA meM AdhyAtmika artha meM yoga zabda kA prayoga yatra-tatra huA hai| tilaka ne gItA rahasya meM isI kAraNa gItA ko yogazAstra kahA hai / gItA kA yoga bhI sAMkhya tattvajJAna kI bhUmikA para pratiSThita hai / 16 / jaina Agama sAhitya meM yoga zabda AdhyAtmika artha meM prayukta huA hai| para vaha tapa zabda kI taraha vyApaka rUpa se vivRta nahIM huaa| bauddha sAhitya meM bhI yoga zabda kA prayoga huA hai, kintu vaha samAdhi zabda kI taraha vyApaka nahIM bana sakA / tathya yaha hai ki jaba se sAMkhya tattvajJoM ne AdhyAtmika artha meM yoga zabda kA prayoga vizeSa rUpa se prArambha kiyA taba se prAyaH sabhI AdhyAtmika * paramparAoM kA dhyAna yoga zabda para kendrita huA aura unhoMne yoga zabda ko isa dRSTi se apnaayaa| ___ yogalakSaNa dvAtriMzikA 8 meM likhA hai-AtmA kA dharma vyApAra mokSa kA mukhya hetu aura binA vilamba se jo phala dene vAlA ho vaha yoga hai / jisa kriyA se AtmA mokSa prApta karatA hai, vaha yoga hai| yoga zabda 'yuj' dhAtu 'ghana' aura samAdhi / AtmA kA paramAtmA ke sAtha, jIva kA brahma ke sAtha saMyoga yoga hai| yoga zubhabhAva, yA azubhabhAva pUrvaka kiye jAne vAlI kriyA hai| AcArya pataMjali ne citta kI vRttiyoM ke nirodha ko yoga kahA hai / 22 usakA bhI tAtparya yahI hai ki aisA nirodha mokSa kA mukhya kAraNa hai / kyoMki usake sAtha kAraNa aura kArya rUpa se zubha bhAva kA avazya sambandha usake sAtha hotA hai| AtmA anAdikAla se isa virATa vizva meM paribhramaNa kara rahA hai / jaba taka AtmA mithyAtva se grasita rahatA hai taba taka usakI pratyeka pravRtti azubha hone se yoga vAlI nahIM hai / aura jaba mithyAtva naSTa hotA hai aura sanmArga kI ora vaha abhimukha hotA hai taba usakA kArya zubha bhAva yukta hone se yoga kahA jAtA hai / isa prakAra mithyAtva ke naSTa hone se usakI pratyeka pravRtti nirmala bhAvanA ko liye hue hotI hai, ataH mokSa ke anukUla hone ke kAraNa vaha zubhabhAva yukta hone ke kAraNa yoga kahalAtI hai / use jaina paribhASA meM acarama pudgala parAvarta aura carama pudgala parAvarta kaha sakate haiM / acarama pudgala parAvarta meM mithyAtva rahatA hai, kintu carama pudgala parAvarta meM mithyAtva zanaiH-zanaiH haTane lagatA hai aura AtmA mokSa kI dizA meM Age bar3hatA hai / AcArya pataMjali ne bhI anAdi sAMsArika kAla nivRttAdhikAra prakRti aura anivRttAdhikAra prakRti kahA hai / 25 0 0 * yogazataka, prastAvanA, DA0 indukalA hIrAcanda jhaverI, gujarAta vidyA sabhA, ahamadAbAda pR0 35-36
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 527. pataMjali ne yoga ke saMprajJAta aura asaMprajJAta ye do prakAra batAye haiM / 12 asaMprajJAta samAdhi ko vedAntiyoM ne nirvikalpa samAdhi kahA hai / pataMjali ne isako nirbIja samAdhi bhI kahA hai kyoMki usase naye saMskAra prasphuTita nahIM hote / usase nIce kI avasthA saMprajJAta samAdhi hai / isameM yadyapi prakRti se apane ko bhinna samajhane kA jJAna sAdhaka ke mana meM utpanna hotA hai to bhI yaha avasthA pUrNa mokSa yA kaivalya se nIce hI hai kyoMki isameM dvaita buddhi dUra nahIM hotii| jaina dRSTi se (1) adhyAtma (2) bhAvanA (3) dhyAna (4) samatA aura (5) vRtti saMkSaya ye yoga ke pAMca bheda haiM / 25 jo mokSa kA sAkSAt kAraNa hai, jisake prApta hote hI zIghra mokSa ho jAtA hai vahI vastutaH yoga hai, jise pataMjali ne asaMprajJAta kahA hai aura jainAcAryoM ne vRttisaMkSaya kahA hai| asaMprajJAta aura vRttisaMkSaya AtmA ko sarvaprathama prApta nahIM hotA kintu usake pUrva use vikAsa ke aneka kArya karane hote haiM / aura uttarottara vikAsa kara vAstavika yoga-asaMprajJAta yA vRttisaMkSaya taka pahuMcatA hai| usake pUrva kI avasthAeM saMprajJAta aura jainadRSTi se adhyAtma, bhAvanA, dhyAna aura samatA hai jo mithyAtva ke naSTa hone para prApta hotI haiN| AcArya pataMjali ne yoga ke abhyAsa aura vairAgya ye do upAya batAye haiN| vairAgya ke para aura apara ye do prakAra haiM / 126 upAdhyAya yazovijayajI ne apara vairAgya ko atAttvika dharma saMnyAsa aura para-vairAgya ko tAttvika dharmasaMnyAsa yoga kahA hai / 120 saMprajJAta yoga meM jainadRSTi se adhyAtma, bhAvanA, dhyAna aura samatA hone se hama usakI tulanA caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke sAdhakoM ke sAtha kara sakate haiM aura asaMprajJAta meM vRtti saMkSaya hotA hai ataH usakI tulanA terahaveM aura caudahaveM guNasthAna se kI jA sakatI hai| uparyukta paMktiyoM meM bahuta hI saMkSepa meM hamane guNasthAnoM ke sambandha meM cintana kiyA hai / vistAra maya se unake bheda-prabheda aura anya darzanoM ke sAtha unake pratyeka pahaluoM para vicAra na kara saMkSepa meM hI eka jhAMkI prastuta kI hai, jisase prabuddha pAThaka guNasthAnoM ke mahattva ko samajha sakate haiM / guNasthAna AdhyAtmika vikAsa ke sopAna haiM / AtmA mithyAtva se kisa prakAra nikalakara apanI pragati kara sarvajJa sarvadarzI avasthA ko prApta karatA hai usakA vaijJAnika vizleSaNa guNasthAna meM hai / AcArya haribhadra ne mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA ina ATha yogadRSTiyoM ke sAtha guNasthAnoM kI tulanA kI hai / isase spaSTa hai ki guNasthAnoM kA AdhyAtmika dRSTi se kitanA mahattva hai / sandarbha evaM sandarbha sthala / 1 samavAyAGga 14vAM samavAya 2 guNaThThANA ya jIvassa-samayasAra, gA. 55 3 prAkRta padya saMgraha, 113-5 4 namiya jiNaM jiamaggaNa, guNaThANuvaoga-loga lesAo / baMdhappa bahubhAne saMkhijjAI kimavi vucchN"| -karma-prantha, 41 5 jehiM tu lakkhijjate udayAdisu sambhavehiM bhAvehiM / jIvA te guNasaNNA NiddiTThA savvadarisIhi // -gommaTasAra, gAthA 7 6 cauddasa jIvasamAsA kameNa siddhA yaM NAdavvA / -gommaTasAra, gAthA 10 7 jIvasamAsa iti kim, ? jIvAH samyagAsate'sthinniti jIva samAsaH / kvA sate ? guNeSu / ke guNAH audayikopazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikA iti guNAH / asya gamanikA, karmaNAmudayAdutpanno guNaH audayikaH teSAmupazamAdIpazamikaH kSayAtkSAyikaH tatkSayAdupazamAccotpanno guNaH kSAyopazamikaH / karmodayopazamakSayakSayopazamamantareNotpannaH pAriNAmikaH / guNasahacaritattvAdAsmApi guNa saMjJA prtilbhte| -SaTkhaNDAgama, dhavalAvRtti prathama khaNDa, 2-16-61 8 saMkheo oghotti ya, guNasaNNA sA ca moha jogamavA -gommaTasAra, gAthA 3
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 528 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa 6 iha suhumabAyaregidibiticau asannisanni pNciNdii| ____ apajjatA pajjattA kameNa caudasa jiyaTThANA / -karmagrantha 412 10 samavAyAGga 141 11 kammavisohimaggaNaM paDucca cauddasa jIvaThANA pnnttaa| -samavAyAGga 1411 12 kamavizodhimArgaNAM pratItya-jJAnAvaraNAdikarma vizuddhi gaveSaNAmAzritya / 13 ede bhAvA NiyamA, daMsaNamohaM paDha icca bhaNidA hu| cAritta Natthi jado avirada antesu ThANesu / / desavirade pamatte, idare ya khao basamiyamAno du| so khalu carittamohaM paDucca bhaNiyaM tahA ubari // -gommaTasAra, gA0 12-13 14 madyamohAyathA jIvo na jAnAti hitAhitam / dharmAdharmo na jAnAti tathA mithyAtvamohitam / -guNasthAna kramAroha gA08 15 tattvArthabhASya 81 16 AvazyakacaNi a06, gA0 1658 17 prAcIna prAkRta paMcasaMgraha 117 18 guNasthAna kramAroha0 gA0 6 kI vRtti 16 karmagrantha bhAga 4 gA051, pR0 175 20 dharmasaMgraha pR0 40 21 karmagrantha 4, hindI, pR0 176 22 loka prakAza, sarga 3, gA0689 23 itpatrApi yedakamanAbhogika mithyAtvaM tadavyaktaM zeSamithyAtvacatuSTayaM tu vyastamena / -guNasthAna kramAroha svopajJa vRtti, 6 24 dasavihe micchatte pannatte, taM jahA, adhamme dhamma santA, dhamme adhammasantA, ummaggo maggasantA, magge ummaggasantA, ajIvesu jIva santA, jIvesu ajIva santA, asAhu su sAhu santA, sAhusu asAhusantA, amuktesu mukta santA, muktesu amukta santA / ityevamAdikamapi yanmithyAtvaM tadvayaktameva aparaM tu yadanAdikAlaM yAvanmohanIyaprakRti rUpaM, mithyAtvaM saddarzanarUpAtyaguNAcchAdakaM jIvena saha sadA'vinAbhAvi bhavati, tadavyaktaM mithyAtvamiti / -guNasthAna kramAroha0 vRtti, pR04 25 aMguttara nikAya 1/10, 1/17, 1/18 26 micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu tacca atthANaM eyattaM vivarIyaM viNayaM saMsayidamaNNANaM / / -gommaTasAra jIvakANDa gA. 15. 27 na mithyAtva paMcaka niyamo'sti kintUpalakSaNamAtrametadabhahitaM paMcavidha mithyAtvamiti / -dhavalA TIkA 28 abhavyAzrita mithyAtve anAdyanantA sthitibhavet / sA bhavyAzritA mithyAtve anAdi sAntA punarbhatA / / -guNasthAna kramAroha 26 karmagrantha, bhAga 2, gAthA 3 -AcArya devacandra 30 pariNAma vizeSo'tra karaNaM prANinAM matam / lokaprakAza-upA0, vinayavijaya 31 gAMthi tti sudunbheo, kakkhaDaghaNasUNa gUr3ha gaMThivva / jIvassa kamma jaNio, ghaNarAgadosa prinnaamo| -vizeSAvazyaka bhASya 32 (ka) vizeSa vivaraNa ke lie dekhie-vizeSAvazyakabhASya 1202 se 1218 (kha) pravacana sArodvAra, dvAra 224, gA0 1302 TIkA (ga) karmagrantha, bhAga 2, gAthA, 2 33 (ka) sahyaSa tattvazraddhAna rasAsvAdanena vartate iti sAsvAdanaH ghaNTAlAlAnyAyena prAyaH parityakta-samyaktvaH taduttarakAlaM SaDAvalika: tathA coktam - uvasamasaMmattAo cayao micchaM apAnamANassa / sAsAyaNasaMmattaM tadaMtarAlaMmi chAvaliyaM // 1 // iti sAsvAdanasvAso samyagdRSTizceti vigrahaH / -samavAyAGga vRtti, patra 26 , adhamme dhamma sannAha santA, sAhusu avAla yAvanmohanIya
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAmitka sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 526 (kha) samayAdavalI SaTkaM, yAvanmithyAtvabhUtam / nAsAdayati jIvo'saM, tAvatsAsvAdano bhavet / / -guNasthAna kamAroha 12 33 AsAdanaM samyaktva virAdhanam, saha AsAdanena vartata iti sAsAdano vinAzitasamyagdarzano ' prAptamithyAtva ko daya janita pariNAmo mithyAtvAbhimukhaH sAsAdana iti bhnnyte| -pakhaMDAgama, dhavalavRtti prathama khaNDa, pR0 163 34 guNasthAna kramAroha 11 35 (ka) narayatiga jAithAvaracau, hU~'DAyavachevaThThana pumicchN| solaM to igahi asayaM, sAsaNi tirithINa duhagatigaM / / -karmagrantha bhAga 2 gA04 (kha) guNasthAna kramAroha 0 svopajJa vRtti / 36 (ka) mizrakarmodayAjjIve, samyagmithyAtvamizritaH / yo bhAvo'ntarmuhurta syA-tanmizrasthAnamucyate // -guNasthAna kamAroha 13 (kha) tathA samyak ca mithyA ca dRSTiryasyAsau samyagmithyA dRSTiH tasya guNasthAnaM samyag mithyAdRSTi guNasthAnam / / -karmagrantha 2, svopajJavRtti pR070 (ga) sammAmicchudayeNa ya jattatara sabbaghAdikajjeNa / Naya samma micchaMpi ya sammisso hodi pariNAmo / / -gommaTasAra, jIvakAMDa, gA0 21 37 jAtyantara samudbhatirbaDavAravarayoryathA / guDadadhnoH samAyoge rasabhedAntaraM yathA / -gaNasthAna kamAroha 14 ... 38 guNasthAna kramAroha gA0 13. AyurbadhnApi no jIvo mizrastho mriyate na vA / 36 sadRSTirvA kuduSTi bhUtvA maraNa maznute / guNasthAna kramAroha 16 40 so saMjayaM Na giNhadi, desajayaM bA Na baMdha de AuM / samma vA micchaM vA, paDivajjiya maradi NiyameNa / / -gommaTasAra gA0 23 41 mUla zarIra ko binA chor3e hI AtmA ke pradezoM kA bAhara nikalanA samudghAta hai| usake sAta bheda haiM-vedanA, kaSAya, vaikrayika, mAraNAMtika, tejasa, AhAra aura kevala / maraNa se pUrva hone vAle samudghAta ko mAraNAMtika samudghAta kahate haiN| bRhadravya saMgraha gA0 10 42 (ka) sammattamicchapariNAmesu jahiM AugaM purA bddh| tahiM maraNaM maraNaMtasamugdhAdo viya Na missammi // -gommaTasAra gA0 24 samyagmithyAtvayomadhye, hmAyuryenAjitaM puraa| mriyate tena mAvena, gatiM yAti tadAzritAm / / -guNasthAna kramAroha 17 43 (ka) karmagrantha bhAga 2, gA04-5-devacandra racita / (kha) guNasthAna kramAroha 17 44 ayamasyAmavasthAyAM bodhistvo'bhidhiiyte| . anyastallakSaNaM yasmAt sarvamasyopapadyate / -yoga bindu 270 45 bodho jJAne satvaM abhiprAyo'syeti bodhisatva : // -boSipaMjikA 421, uddhRta boddha-darzana, pR0 117 46 yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mahodayaH / satvo'stu bodhisatva staddhantaSe'nvarthato'pi hi / / varabodhi sameto vA tIrthakRdhI yo bhaviSyati / tathA bhavyatvato'sau vA bodhisatvaH satAM mataH / / -yoga bindu 273-274 jo avirao'visaMghe, bhatti tityuNNaI sayA kuNai / aviraya sammaddiThThI, prabhAvago sAvago sovi // -guNasthAna kramAroha0 vRtti gA0 23 kI vRtti / karmagrantha bhAga 2, gA06 46 asaMjada sammAiThThI -SaTkhaNDAgama 12212 50 No indiyesu virado, No jIve thAvare tase vApi / jo saddahadi jiNuttaM, sammAiTTI avirado so / / -gommaTasAra gA026
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa 51 saMjadAsaMjadA -SaTkhaNDAgama 12113 52 jo tasavahAuvirado, avirado taya thaavrvhaado| ekka samayamhi jIvo viradAvirado jiNekkamaI // -gommaTasAra gA0 31 53 upAsakadazAGga aeN01 54 karmagrantha bhAga 2, gA06 55 -vikahA kahA kasAyA iMdiyaNiddA taheva paNayo ya / -cadu cadu paNabhegegaM, hoti payAdA hu paNNArasa // -gommaTasAra gA0 34 56 karmagrantha gA0 7 57 karmastava pR0 281, mehasANA saMskaraNa 58 pramattasaMyataH prAptasaMyataH prAptasaMyamo yaH pramAdyati / / so'pramattasaMyato yaH saMyamI na pramAdyati / ubhAvapi parAvRtyA syAtAmAntamuhUrtiko // -yogazAstra, prathama prakAza 34-35 56 ityeteH pramAdayuktatvAt kva sati ? caturthAnAM kaSAyANaM saMjvalanAkhyakaSAyANaM tIvrodaye sati, ayamarthaH yadA mune mahAvatino'pi saMjvalana kaSAyastIvo bhavati, tadA'vazyamantamuhUrta kAlaM yAvatsapramAdatvAt pramatta eva bhavati yadA antamuhUrtAdupari sapramAdo bhavati tadA pramatta guNasthAnadadhastAtpatati, yadA tvantamahUrtAdUrdhvamapi pramAda rahito bhavati tadA punarapi apramatta guNasthAnamArohatIti / -guNasthAna kramAroha svopajJavRtti 27 pR0 20 60 pramattasaMyatAdi kSINa kaSAyAntAnAmutkRSTaH kAlaH antamuhUrtaH / -sarvArthasiddhi vRtti 61 karmastava pR0281, mahesANA saMskaraNa 62 pamatta saMjayassa NaM bhaMte ! pamatta saMjaye vaTTamANassa savvAvi ya NaM pamattaddhA kAlao kevAcciraM hoi ?. __ maMDiyaputtA ! egajIvaM paDucca jahannaNaM ekkaM sayayaM ukkoseNa desUNA puvakoDI, NANA jIve paDucca sbbddhaa| -bhagavatI 3 / 4 / 153, suttAgame pU0 458 63 bhagavatI 3 / 4 / 153 64 savAvi ya NaM pamattaddha, tti sarvA'pi ca sarvakAla sambhavA'pi ca "pramattAddhA" pramattaguNasthAnakakAlaH 'kAlataH', pramattAddhAsamUha lakSaNaM kAlamAzritya "kiyacciraM" kiyantaM kAlaM yAvadbhavatIti praznaH, na tu kAlata iti vAcyaM, kiyacciramityanenaiva gatArthatvAt, naivaM kSetrata ityasya vyavacchedArthatvAt bhavati hi kSetrataH kiyacciramityapi prazna: yathA'vadhijJAnaM kSetrataH kiyacciraM bhavati ? trayastriMzatsAgaropamANi, kAlatastu sAtirekA SaTpaSTiriti "ekkaM samayaM' ti katham ? ucyate, pramattasaMyama pratipatti samayasamanantarameva maraNAt 'desUNA puvakoDi "tti kila pratyekamantamuhUrtapramANe eva pramattApramattaguNasthAnake te ca paryAyeNa jAyamAne dezonapUrvakoTiM yAvadutkarSeNa bhavataH, saMyamavato hi pUrvakoTireva paramAyuH, sa ca saMyamamaSTAsu varSeSu gateSveva labhate, mahAnti cApramattAntamuhUrtApekSayA pramattAntarmuhUrtAni kalpyante, evaM cAntamuhUrtapramANAnAM pramattAddhAnAM sarvAsAM malinena dezonA pUrvakoTi kAlamAnaM bhavati, anye tvAhuHaSTavarSAnAM pUrvakoTi yAvadutkarSatA-pramatta saMyatatA syAditi / evamapramattasUtramapi, navaraM "jahanneNaM aMtomuhUttaM" tti kilApramattAddhAyAM vartamAnasyAntamuhUrtamadhye mRtyunaM bhavatIti, cUrNikAramataM tu pramattasaMyatavarjaH sarvo'pi sarvavirato'pramatta ucyate, pramAdAbhAvAt sa copazama zreNI pratipadyamAno muhUrtAbhyantare kAlaM kurvan jaghanyakAlo labhyata iti, dezonapUrvakoTI tu kevlinmaashrityeti| -bhagavatI abhayadeva vRtti za0 3-33, sU0 144, pR0 185, Agamodaya samiti / 65 (ka) mokSamArga, pR0 81 jana saMskRti rakSaka saMgha, sailAnA (kha) samyagdarzana-DA0 ela0 ke0 gAMdhI, pR0 63 zAmajI velajI vIrANI, rAjakoTa 66 nirmaidena vRttiH nivRttiH -SaTkhaNDAgama, prathama bhAga, dhavalA vRtti, pR0 183 67 nivRtti-yadguNasthAnakaM samakAlapratipannAnAM jIvAnAmadhyavasAyabhedaH tatpradhAno bAdaro bAdarasamparAyo nivRtti bAdaraH -samavAyAGga vRtti, patra 26 (kha) bhinnasamayaTThiehiM du jIvehiM Na hodi savvadA sriso| karaNehiM ekka samayaTThiehiM sariso visariso vaa| -gommaTasAra, pR0 52 68 gommaTasAra gA0 50
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika sAdhanA kA vikAsakrama : guNasthAna 531 . 66 dvitIyA pUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet / Ayojya karaNAdUvaM dvitIyA iti tadvidaH / / -yogavRSTi samuccaya-10 70 gommaTasAra gA0 51 71 karmagrantha bhAga 2, gA06-10 72 SaTkhaNDAgama, dhavalAvRtti, pR0 183-184 73 karmagrantha bhAga 2, gA211 74 gommaTasAra gA061 75 gommaTasAra gA0 62 76 guNasthAna kramAroha 77 "vizru tazcakSurata vizvato mukho vizvato bAhurata vizvatasyAt // " -zvetAzvataropaniSada 3-3, 11-15 78 savartaH pANipAdaM tat sarvato'kSiziromukham / sarvataH zru timalloke, sarvamAvRtya tiSThati / -bhagavadgItA 13, 13 76 pAtaMjala yoga-darzana pAda 3, sUtra 22vA~ kA bhASya aura vRtti tathA pAda 4 sUtra 4 kA bhASya aura vRtti 80 sajoga kevalI -SaTakhaNDAgama 1 / 121 81 ayoga kevalI -SaTakhaNDAgama 1-1-22 82 anye tu mithyAdarzanAni bhAvapariNato bAhyAtmA, samyagdarzanAdi-pariNa tastvantarAtmA, kevalajJAnAdi pariNamastu prmaatmaa| --adhyAtmamata parIkSA gA0 125 83 bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti ca trayaH / kAyAdhiSThAyaka dhyeyA prasiddha yoga vAGamaye // anya mithyAtva samyaktva kevalajJAna bhAginaH / mitte ca kSINamohe ca vizrAntAlte tvayoginI / / -yogAvatAra dvAtriMzikA 17-18 84 (ka) yogAvatAra dvAtriMzikA 15-21 (kha) paramAtma-prakAza 13-14, 15 85 yogavAziSTha, utpatti prakaraNa, sarga 117 zloka 2 se 24 86 'darzana ane cintana' bhAga do, pR0 116 87 'yogavAsiSTha' utpatti prakaraNa, sarga 118, zloka 5 / 15 88 'jaina AcAra' -DaoN0 mohanalAla mehatA, pR0 36 / 89 yoga-darzana-vyAsa mahAbhASya 10 pAtaMjala-darzana, pAda 1, sUtra 1, vyAsa bhASya tathA vAcaspati mizra kI TIkA / 11 bhagavadgItA-DaoN. rAdhAkRSNana pRSTha 313 / 62 satvaM rajastama iti guNAH prakRti sambhavAH / nibadhnanti mahAbAho dehe dehinamavyayam / / -gItA 1415 93 tribhirguNamayavirebhiH sarvamidaM jagat / mohitaM nAbhijAnAti mAmebhyaH paramavyayam ||-giitaa 7.13 14 na mAM duSkRtino mUDhAH prapadyante narAdhamAH / mAyayApahRtajJAnA AsuraM bhAvamAzritAH // -gItA 7.15 65 sarvadvArANi saMyamya manodadhi nirudhya c| mUrdhanyAdhiyAtmanaH prANabhAsthito yoga dhAraNAm // omityekAkSaraM brahma vyAharanyA manusmaran / yaH prayAti tyajandehaM sa yAti paramAM gatim / / -gItA 8/11-13 66 duve puthujjanA vuttA buddha nAdicca baMdhunA / aMdho puthujjano eko kalyANeko puthujjno|| -majjhimanikAya, mUla pariyAya, suttvnnnnnaa| 67 dekhie- 'yogazAstra'-AcArya hemacandra, prakAza, 68 vinaya piTaka-cullavagga-khandaka 4-4
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : paMcama khaNDa RE bhagavatIzataka 15 100 upAsakadazAMga a06 va 7 101 Avazyaka niyukti 474 se 478 102 AvazyakacUNi prathama bhAga, patra 283-287 103 Avazyaka hAribhadriyAvRtti, pR0 206 104 Avazyaka malayagirivRtti pUrva bhAga, patra saM 277 se 278 105 mahAvIracariyaM 6-194 se 106 triSaSTizalAkA puruSa caritra parva-1 107 azoka ke dharmalekha-janArdana bhaTTa-pablikezansa Divijana, dillI 1657, pR0 401-403 108 uttara hindustAna mAM jaina dharma, cimanalAla jayacanda zAha-lAMga mainsa eNDa kaM0, landana, 1630, pR064 106 darzana aura cintana-gujarAtI bhAga 2, paM0 sukhalAla jI saMghavI, pR0 1021 110 upAsakadazA kA anuvAda, pro0 hornale, bhAga 2, pariziSTa, pR0 23 111 darzana ane cintana, bhAga 2, pR0 1022 112 Rgveda 113416% 1, 6 / 583 10 / 16635; 16187; 11543 113 (ka) yoga AtmA -taittirIya upaniSada 214 (kha) tAM yogamiti manyante sthirAmindriya dhAraNAm / apramattastadA bhavati yoge hi prbhvaapyyo|| -kaThopaniSada 2 / 6 / 11 (ga) tatkAraNaM sAMkhyayogAdhigamyaM jJAtvAdevaM mucyate srvpaarshH|| -zvetAzvatara up06|13 (gha) adhyAtma yogAdhigamena devaM matvA dhIro harSa zoko jahAti / -kaThopaniSad 1 / 2 / 12 114 mahAbhArata meM 24, 25 evaM 26 tattva mAnane vAlI sAMkhya paramparA kA varNana hai| 115 gItA 4 / 28, 313-4; 16-7; 6 / 17-23-26 664-6, 8 / 10-2, gItA rahasya mAga 2 kI zabda sUcI dekheN| 116 (ka) sUtrakRtAGga 16 / 3 (kha) uttarAdhyayana 8 / 14; 11114 117 mokSeNa yojanAdeva yogopatra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhyahetuvyApAratAsya tu // -yogalakSaNa dvAtriMzikA / (kha) mokSeNa yojanAd yogaH eSa zreSTho yathottaram / -yogabindu 31, haribhadra 118 yujapI yoge, gaNa-7 hemacandra dhAtupATha 116 yujica samAdhau, gaNa-4, hemacandra dhAtupATha 120 yogalakSaNa dvAtrizikA 10,16 121 yogazcittavRttinirodhaH / -pAtaMjala yogasUtra pA-1, sa-2 122 apunarbandhadvAtrizikA-14 123 pAtaMjala yoga-darzana pAda 1, sUtra 17-18 124 yogabhedadvAtriMzikA-1 125 pAtaMjala yoga darzana pAda 1, sUtra 12, 15 aura 16 126 viSaya doSa-darzanajanita bhayAtadharma saMnyAsalakSaNaM prathamam sa tattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyA pUrva karaNamAvitAttvika-dharmasaMnyAsa lakSaNaM dvitIyaM vairAgyaM yatra kSAyopazamikA dharmA api kSIyante kSAyikAzcotpadyanta ityasmAkaM siddhAntaH // " -zrI yazovijayajI kRta pAtaMjala-darzanavRtti, pAda 10, sUtra 16 127 saMprajJAto'vatarita, dhyAnabhedo'tra tatvataH / tAttvikI ca samApatti tmano bhAvyatA vinA // 15 // 'asamprajJAtanAmA tu, saMmato vRttisaMkSayaH / sarvato'smAdakaraNaniyamaH pApagocaraH // 21 // -yogAvatAra dvAtrizikA