Book Title: Abhidhan Rajendra Koshsthata Jain Kosh Vidya
Author(s): Rudradev Tripathi
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210101/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "abhidhAna-rAjendra-kozastathA jaina-koza-vidyA" (DaoN. rudradeva tripAThI) aho mAhAtmyaM kozasya ! nama 'yathAyathopayunakti tathA tathA pariSkRtirbhavati' tathyamidaM kozakozazcaiva mahIpAnAM kozazca viduSAmapi / vidyAyA vikAse'pi nidarzanAyate / nighaNTau kasyApi vaidikasya granthasya saGgrahaH kevalaM kliSTAnAM zabdAnAmeva saGgrahaH tatrApi upayogena mahAneSa klezastena vinA bhavet / / nAmAvyayAkhyAtazabdAnAM saGgraha evAsIt / vaidikazabdAnAmarthaabhiyuktoktiriyaM sarvathA satyA satI sarvadA satAM zrutikuhareSu sUcanamevAsIt tadIyaM lakSyam / tataH paraM niruktakAreNa kimapi kamanIyaM jIvanarasaM pUrayantIva kozamAhAsyaM sphorayati / na nirvacanadvArA'rthaspaSTIkArAya prayatitam tatra hi - tad rASTra zAsanaM vA rAjyakArya sucAru-rUpeNa cAlayituM zaknoti, mA "varNAgamo varNaviparyayazca, dvau cAparau varNa-vikAra-nAzau / yasya savidhe kozo na syAt, na ca te vidvAMso'pi svAni kavikarmANi yathecchaM sampAdayituM zaknuvanti yeSAM samIpe zabdakozo na bhavet / dhAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam // yato hi zAsanasUtrasaJcAlane bhUyasIrjanasukhakAriNIryojanAH ityAsId racanA-prakriyA / evaM bhASAvijJAnadRzA duruhazabdAnAM vyAkhyA phalavatIrvidhAtuM pravRttau satyAmapi kozaM vinA kathaM tAH saphalAH api nirukta eva prakaTitA / sahaiva nirukte pratyeka zabdasya sambhaveyuH ? zabdadAridryAkrAntAzca vipazcitaH kavayo yathAruci 'pracalitArtho viziSTArtho viziSTArtha - niyantraNakAraNAni cApi zabdAnAmanveSaNe prasaktA uttamottamAnAM bhAvAnAM vibhAvane ca kathaM yAskAcAryaivyAkhyAtAni | etAM vivecana-praNAlI vilokyaiva katipaye samarthA bhaveyuriti satyameva mAhAsyaM kozasya / / vidvAMso niruktaM vyAkaraNazAstrAntargatAmeva manvate / adyApi kozotpatti-vicAraNA sRSTAvastyAnantyaM vastUnAm / tAni vastUni bhASAvijJAnavido'sya niruktasya bahuzo niyamAn vaijJAnikAn mAnayitvA pRthak-pRthak paricetuM paricAyayituM ca teSAmabhidhAnAnyapi pRthak-pRthak svIkurvanti / iyaM vaidikI koza-vidyA tato'gre tAdRzaM prasAraM na darzitAni vidyanta eva / sRSTe: pravAhAnurUpameva zabdapravAho'pi prAptavatA / nirantaraM nirargalaM pravahan na jAne kutaH kutra samprAptaH ? kAlakrameNa gadya-padyAtmakaM laukika-saMskRta-sAhityamadhikRtya purovartina zabdAnAmA api vismRtiM yAntIti hetosteSAmarthAvabodhAyalA AcAryAH 'kavInAM (racanAdharmiNAM zAstrajJAnaikadhiSaNAnAM) hitakAmyayA' zaktigrahaM vyAkaraNopamAna-kozAptavAkyAd vyavahAratazca / naikeSAM zabdAnAM mAlArUpeNa saGgrahaM vidhAya 'laukika-saMskRta-zabda koza' - granthAnAM paramparAmAvirakArSuH / asyAM paramparAyAM prAdhAnyena vAkyasya zeSAd vivRtervadanti, sAMnidhyataH siddhapadasya vRddhAH // trayaH prakArAH pravRttAH | te hi - 1, ekArthanAmamAlArUpAH, 2 . iti saGketagrahasyASTau sAdhanAni sUcayadbhirAcAryaiH / anekArthakanAma - mAlArUpAstathA 3 ekAkSara-nAmamAlArUpAH santi / kozasyAvazyakatvaM sutarAM pratipAditam / eteSAM racanAvidhAnamapi gadyAtmikAM niruktapaddhatiM visRjya mukhyarUpeNa 'AvazyakataivAviSkArANAM jananI'ti siddhAntoktyanusAraM padyarUpAtmakameva svIkRtam / tatrApi viziSyAnuSTupchandasa eva prayoga manye'nukampAparavazairAcAryairlokAnAM hita zabdAnAM tadarthAnusandhAnapUrvakaM AdRtaH / IdRzAnAM kozAnAM nirmANoddezyeSusaGkalana vidhAya kozaH kozarUpeNopasthApitaH / prAcInAyAH prAcInayA 1. mahattvapUrNAnAM viralaprayuktAnAM kavijanopayogizabdAnAM gaveSaNayA gaveSakaiH sarvaprathamaH kozo maharSeH kazyapasya - saGgrahaH / (IsAto'pyaSTazatavarSaprAktanasya 'nighaNTu' rastIti sunizcitam / ' 2. saMyama-vicArAcAra-niyamApanna-pAnAzana-vasana-sahanAdInAM vaidikAnAM zabdAnAmarthanirvacanamevAsya lakSyam / asmAt pUrvamapi zAstrabahirbhUta-tvAd bala-vIrya-medhA-vidyA-tapazcaraNAdInAM hAsAd laukikake cana kozakArA abhUvan paraM teSAM granthA nopalabhyante / nighaNTorasyApi jJAtAro yadA durlabhA abhava'stadA maharSiNA yAskena tajjJAnAya zabdAnAmapyarthajJAnasya durbodhatvAt tadvAraNAya zAstrajJAnArthaM ca 'nirukta'sya nirmANaM kRtam / vastuta idaM niruktaM tasya zabdasaGgrahaH / nighaNToSTIkaivAsti / nirukte'smin prAcInAnAm-aupamanyava-prabhRtInAM 3. kAvyanirmANArtha niruktakArANAM nAmAnyapi sUcitAni santi yAni kozanirmiteH pUrvatanI paryAyavAcizabdAnAM saGkalanaJceti - pravRttiM puraskurvanti / evaM bhArate koza-nirmANa-kalAyAH prArambhaH kazyapasya maharSenighaNTu-kozAdeva manyate / pradhAnAnyuddezyAnyAsan / teSu mukhyatvena nAmapadAnAmavyayAnAJcaiva saGgraho koza-vidyA-vikAsaH 'bhavati sma / iyamAsIt prArambhikI koza-vidyA pravezikA-paddhatiH / nighaNTu-zabdArthAH kila - (1) arthasya dyotakaH (2) vedebhyaH saGgRhItastathA (3) ekazaH kathita iti santi / zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (29) jhagaDA, jhaMjhaTa tyAga de, aura jhuTha bhI choDa / jayantasena saukhya mile, prapaMca se mukha moDa / Jain Education Interational Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInaM koza-sAhityam eteSu kozeSu kecana liGgAnusAriNaH kecana ca viSayAnusAriNaH lA saMskRta-sAhitya samprApteSUddharaNeSu yatra tatra nirdiSTAnAmanekeSAM santi / paraSu kaSucit kAzaSu zabdAnA cayana prathamavarNAnusArakozagranthAnAM nAmAnyupalabhyante, yeSu bhAgurikRtaH 'trikANDakozaH', mantyavaNAnusAra vA vihitamAsta / ekAkSara-kAza-racanAyA svara-vyaJjanavAcasyati - racitaH 'zabdArNavaH', vikramAditya-viracitaH 'saMsArAvartaH'. saMyuktarUpeSu triSu vargeSu vibhAgaH kRtaH / zloka-nirmANavidhau prathama vararuceH 'nAmamAlA', vyADe: 'utpalinIkozaH', ApizaleH zAkaTAyanasya pUrNe zloke nivezayogyAH paryAyAstato'rdha zloke samAvezyAH paryAyAH cAjJAtanAmAnau kaucit kozau spRhaNIyatAM bhajanti sma / prAnteca zlokasya praticaraNaM nivezanArhAH paryAyAH samAkalitA vidynte| katipaye'nye'pi kozA adyatve nAmazeSA eva vidyante / paramupalabhyamAneSu amarakoze nAnArthavargasyAntargatamanekArthakAnAM zabdAnAM saGgrahaNamapi laukika-saMskRta-kozeSu prAcInAt prAcInaH zrImato'marasiMhasya vartate; ataH sa mizraprakAro'pi vaktuM zakyate / 'nAmaliGgAnuzAsanaM - (amarakozAparAkhyaM) vidyate / ayaM kozaH kroza-nirmANa-paddhati-paricayaH paryAyakozo'nekAkSarakozazceti nigadyate / asya kAlo maiksamUlara uparyuktAyAM paramparAyAM nirmANa-paddhaterye prakArAH svIkRtAH santi syAbhimatAnusAraM SaSThazatyAH pUrvatanaH / DaoN. hArnale mahodayasya mate teSAM saMkSiptaH paricayo'tra krameNa prastUyate / yathA - 625-640 I. vatsarAtmako manyate / sAmprataM prasiddheSu kozeSUpayogitAdRSTyA'syaiva kozasya sarvatra pracAro vartate / asya 1. liGgAnusArI zabdAvacayaH / vaiziSTyamasmAdapi siddhaM bhavati yadasya prAyaH paJcAzanmitASTIkA zabda-prayogAvasare teSAM liGgajJAnamatyAvazyakaM bhavati / vividhAcArya-viracitA virAjante / asya racanA-paddhatiH susaMyatA vizeSaNarUpeNa prayogasamaye sakalamapi vAkyakadambaM vizeSyamanukaroti / susaGgatA vaijJAnikI cAsti / bAlAnAM sukhabodhAya prArambhakAle tadarthaM niyamadiikayamAryA suprasiddhA'sti - kaNThasthakaraNAyAnuSTupchandasA pratyekaM nAmno yAvacchakyaM vividhAH paryAyAH yaliGga yadvacanaM yA ca vibhaktirvizeSyasya / pradattAH / talliGga tadvacanaM saiva vibhaktirvizeSaNasyApi // zAlina koza-nirmANa-paramparA itaH paraM koza-nirmANa-vidhau nairantaryamAyAtaM tatphalarUpeNa ca ataeva kozakArAH liGgAnuzAsanaM mukhyatvenAGgIkRtya kozAn vyaracayan / teSu sarvataH prathamamamarakozakAreNa tRtIye kANDe paddhatireSA zAzvatasya 'anekArtha-samuccayaH', harSavardhanasya (saptamazatyAM) svIkRtA / ' tataH paraM harSavardhana-vAmana kezavasvAmibhiH sve sve koSagranthe liGgAnuzAsanaM', puruSottamadevasya "trikANDazeSa-hArAvalI-varNamAlAekAkSarakoza-dvirUpakozAH', vAmanasya 'liGgAnuzAsanaM' pu~lliGga-strIliGga-napuMsakaliGgAnekaliGgAtmakazabdAnAM kramazazcayanaM cetyAdayo'pyasyAmeva zatyAM nirmitAH / dazaikAdazazatyozca halAyudhasya vihitam / 'sujAna' kRtAyAM 'zabda-liGgArthacandrikA'yAM tu krameNa 'abhidhAna-ralamAlA', viziSTAdvaitavAdino yAdavaprakAzasya "vaijayantI" ekaliGga-dviliGga-triliGgarUpeNa trayaH - kANDA eva nirmitAH / 'yAdava prakAza'sya 'vaijayantI" koze puMstrInapuMsakaliGgaiH sahaiva 'abhidheyavalliGga bhojarAjasya ca 'nAmamAlikA' khyAti prAptAH / iyameva nAnArUpeNa pravartamAnA paramparA'dya yAvad naikAn kozAn puraskurvANA nAnAliGga'- nAmabhyAmapi vargIkaraNaM prastutam / sAmpratikena zrImukundazarmaNA liGgAnuzAsanavargAparAkhye 'mukundakoze' liGgatrayyA saha vilokyante / puMstrIliGga - punapuMsakaliGga - strInapuMsaka-triliGgAbhidheyavalliGga-nAmabhiH saMskRta tathA hindI donoM kecanAnye'pi vargA ApAditAH / bhASAoM para vidvattApUrNa samAna 2-viSayAnusAri-zabdAvacayaH adhikAra / acche lekhaka tathA zabdAnAM sAgarAdapekSitAni ralAni samyak saJcayya kavayo vicAraka / zodha meM vizeSa racanA vidadhati paraM yadi sAgare'nveSaNAya teSAM bhUyAn kAlo vyatyApyeta ruci / jaina saMskRti ke viSayoM tadA tu kalpanA-kuraGgI na jAne kutra vidrutA vihRtA vA bhavediti kA khojapUrNa adhyayana / kaI granthoM kaSTamAkalayya kozanirmAtRbhirviSayAnusAri zabdasaGkalanamAdRtam / tasyAM tathA patrapatrikAoM meM lekhoM kA atra prastAvanArUpeNa liGga-nirNayAya nirdezo'yaM vidyateprakAzana | paMcAMga-saMzodhana Adi prAyazo rUpabhedena sAhacaryAcca kutra cit / kArya meM anavarata sAdhanAzIla / strI-puM-napuMsakaM jJeyaM tadvizeSa-vidheH kvacit / / IFE bambaI, dillI jaise kendroM para raha bhedAkhyAnAya na dvandvo naikazeSo na saharaH / DaoN. rudradeva tripAThI, kara sAhitya sRjana / kRto'tra bhinnaliGganAmanuktAnAM kramAdda AcArya vartamAna meM vikrama Rte ||3-4||ityaadi| ema.e., pI.eca.DI., kAvya-zikSA-kAvyakalpalatA vizvavidyAlaya ujjaina ke aMtargata DI.liT kavizikSAdiSvapyetAdRzAH zabdAH vikrama kIrti maMdira ke anveSaNa saGkalitA dRzyante / vibhAga meM kAryarata / maMdasaura (ma.pra.) meM ApakA janma tathA yathA - amarA nirjarA devAstridazA prAraMbhika zikSA dIkSA | dharma ke prati AsthA. maMtroM kI siddhi meM vibudhAH surAH / AnuSThAnika kriyaashiiltaa| suparvANaH sumanasastridivezA divaukasaH / / ityAdi / / zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (30) zraddhA jJAna sadAcaraNa, rakkho nita samabhAva / jayantasena durguNa se, karate nitya bacAva / / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizyapi prAthamyaM zrImato'marasiMhasyaiva vilokyate / tena hi svIye 1-anukramaNikA kozeSu padapAda-vAkya-siddhAntAnAM saGgrahAH kriynte| koze triSu kANDeSu 'svarga-vyoma-dikkAla-dhIzabdAdi-nATya-pAtAla- 2-zabda-vivecanAtmakakoze lakSaNAvalI viziSTa-prayukta-sampradAyabhogi-naraka-vAri-bhUmipura-zaila-vanauSadhi-siMhAdi-manuSya-brahma-kSatriya-vaizya- siddhAdizabdAnAM vivecanAni prastUyante / 3 - viSayAnusAri-saGgrahazUdraprabhRtayo vibhinnA vargA AviSkRtAH / eSaiva paddhatiragrimaiH koza- kozeSu viziSTAnAM viSayANAM pratipAdanAya kAlakrameNo-padiSTAnAM praNetRbhirapi svIkRtA / granthAnAmAghAreNa vivaraNAni saMsthApyante / evameva 'dhAtukozAH paribhASA 3-prathamavarNAnusAri-zabdAvacayaH kozAH saGgrahakozA granthakozA vizvakozAdayazcAdya kozanirmANasya sudIrghA paramparAM vyaJjayanto vilasanti navanavAzca prayogA Avirbhavanti yadA kadA kAvyAdiracanAyAM kAThinyamidamapyupatiSThate yat padyAdi tadanusAraM ca buddhi-kauzala-sAdhana-sauvidhyabalenottarottara prayAsA yojanAyAM kazcana viziSTavarNAtmakaH zabda eva nitAntamAvazyakobhavati / nirantaramAdhIyante / sandhi-niyamAnAM bAdhAto muktaye'pIdRzAH zabdA abhIpsyante / manye'ta eva yAdavaprakAzasya vaijayantyAm, ajayapAlasya nAnArtharalamAlAyAM koza-vidyAyAM jainAnAM yoga-dAnam / zrIhemacandrAcAryasya nAmamAlA (rayaNamAlA)yAM medinIkozAdiSu ca kAdayaH vizvasya vAGmaye jainAcAryairjana-gRhastha-manISibhizcApUrvaM yogadAnaM khAdayaH zabdAH prathamavarNAnusAri-zabdAvacayarUpeNa samAyojitAH / / vihitamasti / yasmin kasminnapi viSaye dRSTiIyate tatraiva teSAM 4-antyavarNAnusAri-zabdAvacayaH kimapyapUrvameva cintanaM darzanaJcopalabhyate / bahuSu viSayeSu tu pareSAM sampradAyAnAM yatra muSTimeyameva sAhityaM milati tatraiva sampradAye'smin kAvyeSvalaGkArAGkana-dRzA kecana nizcita-varNAtmakAH zabdAH paryAptaM vizAlaM sAhityaM vilokyate / paraH sahastrebhyo vatsarebhyaH zabdAlaGkAra-paripuSTaye nitAntamupAdeyA bhavanti / anuprAsa-yamaka pravahantyAH zramaNasaMskRterupAsakAste saMskRta-sAhityasya bhANDAgAraM pUrayituM citrabhedeSu pUrvAparavarNa-vinyAsa-vaiziSTyena kimapi sahRdayAhlAdi tatparA anavarataM sAhityasRSTaye naikazaH prAyatanta / ata eva vaicitryamupasthApayati / nAda-mAdhurI-pramodapUreNa sahaiva racanAgatamaujjcalyaM kozavidyAkSetramapi nAsti zUnyaM durbalaM veti zakyate sudRDhaM vaktum / ca svAntamullAsayati / anayaiva bhAvanayA'ntyavarNAnusAri atra tairviracitAnAM kozAnAM paricayAya manAk paryAlocyate - zabdAvacayamaGgIkRtya maGkhakaviH 'anekArthakozaM', mahezvarasUriH 'vizvaprakAza-kozaM', medinIkozakAraH 'medinIkozaM', tajaurabhUpaH jaina-koza-sAhitya-samudbhavaH zAhajIH 'zabdaralasamanvayakozaM', vizvanAthaH 'kozakalpatarUM' na yathA vaidikasampradAyavanto vedebhya eva sarvAsAM vidhAnAM samudbhUti kazcanAjJAtanAmA''cAryo 'nAnArthapada-peTikA' ca racitavAn / eteSu svIkurvanti tathaiva jainadharmAvalambino'pi jainAgamebhya eva sarvavidhasya kramazaH kAntAH khAntA gAntaprabhRtayazca zabdAH saGgrahItAH santi / sAhityasya samudbhavaM svIkurvanti / etadanusAraM kozasAhityasya racanA 5-akSara-saGkhyAnusAri-zabdAvacayaH api satpravAdapUrvasya tathA vidyAnuvAdasya paJcazatamahAvidyAsvakSara vidyAyAM sammilanti / prArambhakAle - 'AgamAnAM bhASyANi, cUrNayo kiyanto varNAH kutrApekSitAste sphuraNA-samanantarameva yadi labhyeran vRttayo vibhinnASTIkAzca kozasAhityasya pUrtiM kurvanti sma / kAlAntare tadA chando-nibandhane ca-vA-tu-hi-vai-prabhRtInAmavyayAnAM nirarthakapadAnAM nanarathakapadAnA yadA bhASa yadA bhASyANAM cUrNInAM vRttiprabhRtInAMca zabdArthajJAnaM kramazaH zlathamabhUt sthApanA na kriyeta / kiJca sUtrarUpeNa samAsazailyA vA'bhIpsitasyAkhyAnaM tadA zabdakozAnAmAvazyakatA samajani tasmAd bhASya-cUrNi-vRttisarala bhavaditi vicAraNayA kezavasvAminI 'nAnArthakarala-sakSepa', nirmityattarakAlika evAsti 'jaina-koza-sAhityasya samadbhava-kAla' iti tajjaurAdhipateH zrIzAhasya 'zabdarala-samanvaye' kramaza ekavarNa nizcapracam / kAlo'yaM khIstIya navamazatyAH svIkriyate, yadA hi dvivarNAtmakazabdAnAM saGkalanA vidyate / 'kavi-kalpalatA' yAmamara sarvaprathamamAgamAnAmAlekhanamArabdhamabhUt / manye teSveva varSeSu kozacandrayatirapi paddhatimimAM svIkRtya zabdarAziM prAstaudatha ca tatraiva saGgraho'pi prArabdho bhavet ! 'kanaka' sadRzAn loma-vilomabhAve'pye-karUpadharAn katipayAnanya-yamakazleSAlaGkAropayojizabdAnapi samagRhNAt / ' seyaM prakriyApi koza- AdhA jana-kAzakArA dRzA mahanIyaiva / 1. zrIdhanaJjayaH - anyeSAM zAstrANAmiva koza-sAhitye'pi 6-paryAya-pariNAmAnusAri-zabdAvacayaH jainavidvAMso nirantaraM likhanta evAvartanta / paraM svatantrarUpeNopalabhyamAneSu kozeSu navama-zatyAM samutpannasya dvisandhAna-mahAkAvyasya 'rAghavakasya zabdasya kiyantaH paryAyAH santIti vibhAvayituM dhanaJjayaH pANDavIya'sya racayituH zrIdhanaJjayasya 'nAmamALA-anekArtha-nAmamALAzAzvato'ne-kArthasamuccayaM' dhanapAlazca 'pAiya-lacchI nAmamAlAM' nirmAya anekArthanighaNTu-ekAkSarI-kozA' upalabhyante / ayaM hi jainagRhasthaH tatra prathamaM pratipAdyAvasAyinastato'rdhapadyAvasAyinaH prAnte 'sudRSTataraGgiNyA' AdhAreNa (41 praticaraNAvasAyinaH paryAyAn sthApitavantau / tamaGgeNa) jJAyate yadamarakoza sAmpratike vaijJAnike yuge tu koza-nirmANa-kaleyaM pUrNAbhiH kArasyAmarasiMhasya zyAlaka aasiiditi| kalAbhiH parisphurantI kimapyabhinavaM svarUpamevAviSkaroti / tatra hi 1 - svasAhityazAstrIyAM jainAnAM grantharUpa-sevAmabhilakSyAnena lekhakena bANa-mayUra-murAri-zrIharSa-prabhRtibhiH kavibhirapi kozA nirmitA Asan / 'zrImadyazovijayopAdhyAyaviracita zrIharSeNa 'zleSArtha-pada-saGgraha' nAmnA kozo viracita AsId yasmin zliSTa 'kAvyaprakAza-TIkA' granthasya bhUmikAyAM zabdAnAM saGgraho'bhUt / draSTavyaH-'i. DI. kulakarNI-mahodayasya lekhaH "vaak"|| viziSya vivecitamasti / taccadraSTavyaM2 vedAnAmAgamAnAM zAstrANAM purANAnAM cedazAH kozAH sampratyupalabhyanto / zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (31) kalahI klezI kaitavI, kuvicArI kudhi krUra / jayantasena sukhada nahIM, rahanA ina se dUraH ||rary.org Jain Education Interational Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yazobhAratIprakAzana samiti-bambaItaH prakAzite "kaavy-prkaashe"| saMskRtazabdAnAmantyazca dezyazabdAnAM saGgrahAtmakA vartante / anekArthasvIyasya dvisandhAnakAvyasyAntime padye svayaM paricAyayanayaM svAM mAtaraM saGgrahe saptasu kANDeSu kramaza eka-dvi-tri-svara-krameNa SaTkANDAH 'zrIdevI' -nAmnA svaM janakaJca vasudevAkhyayA guruM ca dazarathAbhidhAnena prAnte'vyayazabdarUpaH saptamaH kANDa evaM 1029 padyAnAM snggrho'sti| bodhayati / asya mahAkaveH zabdazAstre pUrNA'dhikAra AsIt / nighaNTau SaTsu kANDeSu vRkSa-gulma-latA-tRNa-zAka-dhAnyAnAM zabdAH zabdArthajJAnena saha tasya samucita-prayoga-vaidagdhyaprazaMsA cetthaM varNitaitena- 396 padyaiH prakAzitAH / dezInAmamAlAyAM 3978 saMkhyakazabdAnAM brahmANaM samupekSya vedaninavyAjAt tuSArAcalAyA saGkalanaM zobhate / varNakrameNa racitAyAmasyAM 782 gAthAH santi yatrodAharaNAya kAzcanAnyA gAthA api saGgrahItAH / tatsama tadbhavasthAnasthAvaramIzvaraM suranadIvyAjAt tathA kezavam / saMzayayuktatadbhavavyutpAdita - prAkRta zabdA atra mahatImAvazyakatAM apyambhonidhizAyinaM jalanidhirvAnopadezAdaho, pUrayanti / evaM hemacandrAcAryasyemA racanA sarvopayogyAstu santyeva / / phUtkurvanti dhanaJjayasya ca bhiyA zabdAH samutpIDitAH // ato'pi mahattarA kRtiH kozavidyAyAm - 'abhidhAna-cintAmaNiH' 'nAmamAlA' paricaya: - 'nAmazeSamAlA' pUrNaM mahattvaM bibharti | asmiJcintAmaNau sampUrNa jainatvaM surakSitaM virAjate / tIrthaGkarANAM nAmAni, teSAM paryAyazabdAH, iyaM dvizatazlokeSu saMskRtabhASAyA AvazyakAnAM teSAM mAtR-pitRnAmAni, atizayanAmAvalI, bhUta bhaviSyad-vartamAnasaptadazazatazabdAnAmarthAn prastauti / atraikAM viziSTa praNArlI nirmAya kAlikacaturvizI, gaNadharANAM nAmAni, tIrthapAnAM dhvajacihnAni, mahAkavirdhanaJjaya ekasmAcchabdAcchabdAntara-nirmANakalAmapi prakAzayati / antimake valI, Rtake valI, tIrthezAnAM janmabhUmayastathA, iyaM kalA paryAyavAcinAM zabdAnAM parijJAnaM tu kArayatyeva tayA jainAmnAyasammatAnAM devagati-tiryaggatyorjIvAnAM varNanAni cAtra viziSTAni kalayA'nyavidhAnAM paryAyavAcizabdAnAM bodho'pi sukhena sampadyate / vidyante / pRthvyaptejovAyuvanaspatikAyikajIvAnAM dvi-tri-catuH- paJcendriya yathA-pRthvIvAcizabdaiH saha 'dhara' - padasya yojanayA parvatavAcizabdAnAM, jIvAnAM nAmAni sarvaprathamamevAsmin koze samagratayA paricAyitAni / 'pati' zabdayojanena rAjavAcirnA, 'ruha' pada yojanena ca vRkSavAcinAM kozaracanAyA aneke vidhayo'tra prAthamyenAviSkRtA iti zabdAnAM nirmANaM camatkaroti / iyaM vaijJAnikA zailI sarvaprathamamane mahattvamasyAkSuNNameva / naivAviSkRtA'sti / nAmamAlAyA bhASyamapi tato'dhikaM mAhAsyaM prakaTayati tacca paJcadazyAH zatyA amarakIrtinA nirmitam / yatra anya jainakozakArAH sUtranirdezaH, itare paryAyAH, vyutpattayaH paryAya zabdAnAM saGkhyA api zrIhemacandrAcAryANAM paramparAmanusarantaH kecanAcAryA uttarakAle'pi vismayAvahAH santi / tathAvidhAn kozAn viracitavantaH kiJcataistasmin viSaye svIyaM asyaiva mahAkaveH 'anekArtha-nAmamAlA' - 'anekArtha-nighaNTu'stathA viziSTaM prAvINyamapi prakaTitam / yathA - 'ekAkSara-kozo'pi saMsmaraNIya eva / AcAryaH zrIjinabhadrasUriH 2-zrIdhanapAla trayodazyAM zatyAM vartamAnenAnena sarivareNa 'apavarganAmamAlA' ma jaina-sampradAye bhagavatAmupadezA ardhamAgadhyAmeva santi / tatkAraNaM nAmnaikasyAMzikazabdakozasya racanA vihitA yatrAMzarUpeNa kecana zabdAH ca zrIharibhadrasUriNA - 'bAlastrImandamUrkhANAM nRNAM cAritrakAMkSiNAm / saGgrahItAH / anugrahArthaM sarvajJaiH siddhAntaH prAkRte kRtaH' iti spaSTIkRtam / ata AcAryaH zrIpadmanandiH eva dhanapAlaH 'pAiya-lacchI-nAmamAlAM' vyarIracat / asyAM 275 mAtrayodazyAH zatyA evAntime caraNe (1230-1330I.) gAthAH santi yAsu saMskRta-vyutpatti-siddhAH prAkRtazabdAstathA dezyazabdAH. jainAcAryeNAnena 'nighaNTu' nAmnA vaidyavidyAyA ekaH kozo saGkalitA vidyante / prAnte pratyayAnAmA api prattAH / evaM viracitaH / prAkRtakozakartRSu dhanapAlasyAdyakozakartRtvena subahu sammAno'sti / mahAkSapaNakaH kalikAlasarvajJaH zrIhemacandrAcAryaH 'anekArtha-dhvani-maJjarI' nAmnA viracito'sya kozaH yA kAlakramAnusAraM jainakozakAreSu dhanaJjaya-dhanapAlayoranantaraM 'zabdaralapradIpa' nAmnA'pi prasiddhaH / 220 padyairaJcito'yaM tribhAgeSu zrI hemacandrAcAryasyAbhidhAnaM saMsmaraNIyaM vidyate / sAhityasya pratyekaM vibhaktaH / asya kAlastu na nizcitaH / zAkhAyAM - 'vyAkaraNa-kozacchando'laGkAra-kAvya-nyAya-tattvajJAna-yoga'prabhRtiviSayAnadhikRtya prauDha-granthAnAM nirmAtRtvena supraddhiH zrImAnayamAcAryo amarakavIndraH gUrjarapradezasya 'dhundhukA' - nAmni grAme vi. saM. 1145 tame vatsare jainakaviramarakavIndro'marapaNDitAparanAmadheya samutpannaH zrIdevasUreIkSAmavApya hemacandrAbhidhayA vikhyAto'bhUt / 'ekAkSara-nAmamAlAM' vyaracayat / kAlAntareNa svasyAgAdhavaiduSyavazAdAcAryatvaM prAptaH 'kalikAlasarvajJa' asyAM 19 zlokA eva santi / CO iti sammAnapadena sabhAjita AsIt / gUrjaratrA-pradezasya vIsaladevanRpasya zrIhemacandrAcAryaH kozasAhitye caturaH kozAn niramAt / te ca saMrakSaNe'yamabhUt / 1 - abhidhAna-cintAmaNi - 2 - anekArthasaGgraha -3 - nighaNTuzeSa - 4 - dezInAmamAlAzceti santi / eteSvAdyAstrayaH kozAH zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (32) guNa gAyaka guNI jana puni, guNa dRSTA insAna / jayantasena manuja yahI, pAve pada nirvANa || / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anye jainAHkozakartAraH -zanImAra- tataH zrIgurUNAM pramodavijayamahArAjAnAmeva sammatyA ni caturdazyAM zatyAM senasaGghasyAcAryeNa zrIdharasenena - 'mUkasarasvatI' - virudadharebhyaH zrIsAgaracandramahArAjebhyo vyAkaraNa - 'vizvalocanakozaH' (muktAvAlI-koSAvara nAmakaH), rAjazekharasUri sAhityAdi - zAstrANAM tathA tapAgacchAdhipatibhyo jaina-siddhAntAnAM ziSyeNa sudhAkalazAcAryeNa 'ekAkSara-nAmamAlA', samrAjo'kabarasya kramazo'dhyayanaM vidhAya zramaNasaGghe bhUyasI pratiSThAM kramazo labdhavAn / zAsanakAlikena jainaviduSA padmasundareNa 'sundaraprakAza-kozaH' (padArtha yathAkAlaM paMnyAsa-padavyA vibhUSitaH svagurupradattA vidyAH samprApya ca cintAmaNiH zabdArNavo'vA), tatsamrAT sammAnitena zrIbhAnuvijaya-gaNinA prauDhatvaM prAptaH pUjyo lokamAnanIyazcApyabhavat / tadaiva sUri'vivikta-nAmasaGgrahaH' (nAmamAlAsaGgrahovA) racitaH / SoDazyAM zatyAM padenApyalaGkRtaH / 'zrImad-vijayarAjendrasUri' riti mahanIyenAbhidhAnena zrIharSakIrtisUriH 'zAradIya (manoramA) nAmamAlAM' vimalasUrizca vikhyAto'yaM mahAtmA duNDhakamatAnuyAyinaH zAstrArthAn vidhAya svIyAH 'dezyazabdasamuccayaM prANaiSIt / saptadazyAM zatyAM sAdhanA-prakriyAH saMsAdhya daivaM balaM samprApya prAyo 250 jIvebhyo kharatagacchasyaikenAjJAtanAmakena sUriNA 'zeSanAmamAlA', sAdhukIrteH ziSyeNa bhAgavatIM dIkSA pradAya vipulAM sAhitya-nirmitiJcAkarot / sundagaNinA 'zabdaralAkaraH' sahajakIrtigaNinA ca 'siddhazabdArNavo' abhidhAna-rAjendrakozaH racitaH / evameva 'prabandhakozaH' zrI rAjazekharasUreH, 'vasturalakoza loke bhaNitiriyaM prasiddhA'sti yat 'kozavAneva kozaMsaMgRhItuM ekAdisaGkhyAsaMjJAkozau' cAjJAtakartRkasya prakhyAtau staH / janebhyo vitarituM ca samartho bhavati / " tadanusAraM zrImanto jainakathAsAhityamAzrityApi - 'bRhatkathAkozaH' zrIhariSeNasya gadya vijayarAjendrasUrayo'pi bhUyasA jJAnadhanena sampannA Asannata eva taiH koza:- (ArAdhanAkoza:- prabhAcandrAcAryasya, 'AkhyAnamaNikozaH' sArdhacaturlakSazloka-pramANo'bhidhAnarAjendrakoza nirmitavantaH / SaSTinemicandrasUreH, 'kathAralakozo' brahmadevAcAryasya, 'kathAkozaH zrutadevasya, sahastra-saMkhyakAH prAkRta bhASAzabdA api koze'smin saMgRhItAH / "jAtaka-kathA-koza-bRhatkathAkozau'ca navamazatIto dvAdazazatIM yAvat itthamayaM kozarAjaH saMskRta - prAkRtabhASayoritaH pUrvaM saGgRhItebhyaH praNItAH / kozebhyaH paramaM prAvINyaM prAcIkaTat / yadyapi mahatAmIdRzANAM kozAnAM zrImanto vijayarAjendrasUrIzvarAH nirmANavidhau kazcana samavAyaH sambhUya kAryaM karoti upari nirdiSTAnAM koza-granthAnAM mahanIya-mAlAyAM sumeru-sthAnIyo paramabhidhAnarAjendrakozakAraiH zrIsUribhiH svakIyayaivaikayA pratibhayA'harnizaM vizAlAkAraH zrImadvijayarAjendrasUrIzvaramahAbhAgaiH praNItaH 'abhidhAna parizramya kozo'yaM viracitaH / saptasu bhAgeSu susampAdya 'siyANA' rAjendrakozaH' kimapi viziSTaM sthAnaM kozavidyAyAM bibharti / asya nagare saM. 1946 tame varSe ASADha-zukla dvitIyAyAM prArabdhasya tathA kozasya nirmAtAraH kila mahAtapasvinaH zAstraniSThA-niSevitAntakaraNAH 'sUrata' nagare saM. 1960 mite varSe caitrazuklatrayodazyAM paripUrNasyAsya svadharmapAlanatatparAzcAsan / eteSAM janma 1827 I. tame varSe kozarAjasya sArdhacaturdazavarSANAmahorAtrAvizrAntazramasya mahatpariNatirUpeNa rAjasthAnasya 'bharatapura' nagare pArakhagotrIyauzavAlavaizyAnvavAye zreSThivarya prakAzanaM saptadazavarSANAM satatazrameNa pUrNatAM prAptam / prakAzanasya zrIRSabhadAsamahAbhAgasya dharmapalyAH 'zrIkesarIbAI' mahAbhAgAyA zreyaH kilopAdhyAya zrImohanavijayazrIdIpavijaya-zrIyatIndravijayaratnakukSito'bhavat / janma nAma ca tadA 'ralarAja' ityAsIt / sarvaiH sUrivarebhyasteSAmeva paramparAyAM vidyamAnebhyo guruvarebhyo gacchati yaiH saumyaguNairmaNDitasya zrIralarAjasya - prAthamikI zikSA svagRhe tathA paramayA niSThayA bhaktyA pratibhayA ca mahattamaM kAryamidaM sampAditam / svagrAmasyAdhyayanazAlAyAmeva sajAtA / atra hi yA puSpikA darzitA'sti tatra kozaviSaye spaSTIkRtaM prAyeNa dvAdaze varSe ratnarAjo'yaM piturAjJAM prApya vidyate yat - "zrIsarvajJaprarUpita - gaNadharanirvartitAdyazvInopalabhyazrIkesariyAjImahAtIrthasya yAtrAmakarot, tadaiva mArge zreSThinaH / mAnAzeSa-sUtra-tavRtti-bhASya-niyukti-cUAdi-vihitasakala-dArzanikazrIsaumAgmamallasya putryAH DAkinIdoSaM svasAdhanAbalena nyavArayat / / siddhAntetihAsa-zilpa-vedAnta-nyAya-vaizeSika-mImAMsAdi-pradarzita-padArthatadAnI zrIralarAjasya prabhAvAtizayena camatkataH sa zreSThI svapatryA yuktAyuktatvanAnaNAyakaH "kAzA'yAmAta ramAdevyA saha tasya vivAhAyApi vyacArayat paraM bhAvI tu kazcanAnya kA itthamiha kramazaH 1 - mUlazabdaH prAkRtabhASAmayo'kArAdi evAbhUt / kAlAntareNa zrIralarAjaH svakIyajyeSThasahodareNa saha krameNa, 2 - saMskRtAnuvAdaH, 3 - vyutpattiH, 4 - liGganirdezaH, 5 - kAlikAttA-mahAnagaryAM prasthitaH / tatra vyApAramAcarantau tau prasaGgavazAt arthaH, 6 - jainAgamasammato'rthaH, 7 - sati sambhave bhinna-bhinnA siMhaladezamapi gatavantau tatra ca vyApAracAturyeNa dravyANi sagRhya arthAH, 7 - mahatsu padeSu teSAM prayogadarzakAdhikArAdinirUpaNaM, 8 - punaH kAlikAttAnagaryAM parAvRttau / vRddhau ca mAtApitarau bharatapure tadA mUlasUtrapAThaH, 9 - TIkAkartRbhirvihitAH spaSTatA, 10 - granthAntararugNAvabhUtAmataH svanagaraM samAgatya tayoH sevAyAM saMlagnau / daivavazAt prAptoviSaya - vistAraH, 11 - ekasyaiva tau divaM prayAtau / pitroH svargamanena prAptaprabodha iva zrIratnarAjaH / zabdasya vibhinnAH sambhAvyAH saMskRtasaMsArasya nazvaratvaM paramezvarasya pArameSThyaM tathA vairAgyamevAbhayamiti zabdAH, 12 - prAkRta - vyAkRti - sAkSAdanubhavan parivAra-paJjaraM bhittvA bhAgavatIM dIkSAM prAptuM gRhAt prAkRta - zabdarUpAvalI - prasthitaH / 1903 vai. vatsare vaizAkhazuklapaJcamyAM zukravAsare pariziSTAdizabdazAstrIya - vimarza zrIpramodavijayamahArAjAnAM nirdezAt teSAM jyeSThagurubhrAtuH sahitAH kasya na sacetaso mAnasaM zrIhemavijayamahArAjAdAhatIM yatidIkSAM gRhItvA 'zrIralavijaya' nAmnA raJjayati bodhayati ca? prakhyApitaH / anayA dIkSayA munimaNDale navadIkSitaH zrIralarAjo ki asya pUrve sampAdayitAro'pi dhanyadhanyo jAtaH / jainAgamAnAM tatsiddhAntAnAM vyAkaraNAdi zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha/ vizleSaNa (33) kAma krodha kaluSita mati, kalaha kapaTa kaTubhAva / jayantasena tajo karo, pAra svayaM nija nAva / / / Jain Education Interational Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vividha - zAstrANAM ca pUrNatayA parijJAtAra Asan, punaH prakAzana - bhagIrathAH zrImad - jayantasenasUrayo "madhukarAH" tasmAdevAtipravINayA dhiyA'sya sampAdanamakurvan / cirakAlAt prakAzitasyAbhidhAnarAjendrakozasya bhAgA vidvadbhyo vastutaH sAhityasya dharAtalaM lokAdUrdhvaM bhavati, tadupari vizAlasya durlabhasajAtA Asan / sAmpratike yuge zodhazAlAnAM mahAgranthAgArANAM saMsArasya sraSTeva vidvAn virAjate / sa hi janaH svIye manasi tathA vizvavidyAlayAnAM vistAraH samuhAn saMvRttaH / anusandhAtRNAM vicintya parIkSya ca yAM vAcaM prastauti tasyA marma tatsamabhAvanAzAlina kRte jainAgama-varNita-viSayAvabodhAya ko zarAjasyAsya eva jJAtuM prabhavanti / "vidvAneva vijAnAti vidvajjana - parizramam / mahatyAvazyakatA'nubhUyate sma / tAmanubhUya zrImanta AcArya-pravarA nahi vandhyA vijAnAti gurvI prasavavedanAm / / zrIjayantasenasUrayasteSu sUrivareSu zraddhadhAnA bhagIrathena prayAsena samagrasya tasya prakAzanena samastaM vidvajjagadupakRtavanta iti mahate gauravAya / ityayamAbhANakaH kila - abhidhAna - rAjendrakozasya nitarAM parizIlanenaiva tebhyo vinatA abhinandanAJjalayaH sAmprataM grantha-vizeSarUpeNa vipazcitaH kathaJcit sakalAgamapAradRzvAnAM zrImatAM samarpayitukAmAH santi bhaktibhAjo vidyAnurAgiNa iti mahat vijayarAjendrasUrIzvarANAM zramajAtaM vaiduSyaM ca parijJAtuM prabhavantIti pramodasthAnam / 'ciraM jIvantutamAm' te mahAbhAgA iti paramezvaraM satyameva / vayamapi sarvAtmanA prArthayAmaH / iti zam / / ata eva samastAnAM jainAgamAnAM tadaGgabhUtAnAmanyeSAM TIkA - rASTrasyAsya virAjate sumahatI spaSTA pratiSThA kSitau, praTIkAdigranthAnAM sArasarvasvaM saralayA paddhatyA samAloDya samudrAd ratnabhUtAnAM zabdaratnAnAM vAstavikaM tattvaM paribodhayituM jJAnenaiva cirAt prakhariNI sarvocca-sAnau sthitA / zrImadvijayarAjendrasUrivarairvinirmito'bhidhAnarAjendrakozaH prAmANikaM tAmAtmapratibhAbhareNa nirataM saMvardhayanto budhAH, sAhityaM prastauti / koze'smin koza-vidyAyai samapekSitAH prakriyAstu [kriyAstu keSAM naiva bhavantu bhUmipaTale te vandanAbhAginaH // 1 // prayuktA eva, sahaiva navanavAH prakArA apyAviSkRtAH / jainasiddhAntaparijJAnAya kozo'yaM kalpavRkSAyitaH / granthAnAM mUlapATha vizvajJAna-nidhAnavarSaNaparastattvaprakAzAnvitaH, na saGgaheNAsya mahattvaM sarvopari parigaNyate / vidyAvidAM samAje svadeze zabdArthAgama-maNDitaH zrutapathAcArazriyA''bhAsitaH / videze vA sarvatra yAdRzaH sammAnaH zrImadabhidhAna - rAjendra - kozena jainAnAmakhilArthasArthasahito ratnatrayI-rAjitaH, samavAptaH sa tu sarvAnatizeta eva / gAya zrIrAjendragurorameyayazasA kozazciraM rAjatAm / madhukara-mauktika hama aksara kahA karate haiM: maiM to apane mana ke anusAra calatA huuN| yaha bAta mana kA apane Upara adhikAra siddha karatI hai| yadi hameM 'jIva' kA vizvAsa ho jAe, to hama aisA nahIM kaheMge / 'jIva' kA vizvAsa hone ke bAda hamArA kahane kA DhaMga badala jAegA | taba hama kaheMge, hamAre 'jIva' ko jaisA a~cegA, vaisA hama kareMge / Aja taka hama mana ko jaeNce vaisA karate Aye haiM aura isIlie isakA pariNAma yaha huA hai ki mana hama para savAra ho gayA hai| vastutaH honA yaha cAhiye thA ki hama mana para savAra ho jAte; para huA ulTA hI; mana hama para savAra ho gayA / savAra ghor3e para baiThane ke bajAya ghor3A savAra para baiTha gayA / savAra para ghor3A baiTha gayA to phira rahA hI kyA? jJAnI kahate haiM, 'mana ke ghor3e para hameM baiThanA hai aura use lagAma bA~dhanA hai| mana kA ghor3A hama para savArI kara cukA hai, yaha jAnakara ke use dUra haTAnA hai / usa para savAra hone kI yogyatA hameM prApta karanI hai| vaha yogyatA aura zakti hameM taba hI prApta ho sakatI hai, jaba hama paMca parameSThiyoM kA paricaya prApta kara unakI zaraNa meM jAe~ / jaba hama navakAra matra ke sacce ArAdhaka hoMge, tabhI hameM paMca parameSThI kI zaraNa prApta hogI / mahAmantra kA ArAdhaka kabhI isa saMsAra-cakra meM nahIM pha~segA / asala meM usake sAmane bhava-bhramaNa kA cakra rahatA hI nahIM hai, kintu hama to hamezA cakkara meM hI baiThe haiN| cakkara ke sivA hamAre pAsa aura hai hI kyA ? - jainAcArya zrImad jayaMtasenasUri 'madhukara' zrImad jayantasenasUri abhinandana graMtha / vizleSaNa (34) isa raMgIle jagata kA, citra vicitra svarUpa / jayantasena svabhAva meM, rahanA saukhya anUpa / /