________________
આ નિર્ઝન્થોમાં સર્વ પ્રથમ હતા વાચક શ્રીઉમાસ્વાતિજી મહારાજ, જેમણે જૈન-પ્રવચનના ઇતિહાસમાં સર્વપ્રથમવાર સંસ્કૃત ભાષામાં તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રની રચના કરી, જેમાં એમણે જૈન પ્રવચનનાં સમગ્ર તત્ત્વોને સંકલિત કરી, જગત-સમક્ષ મૂકી દીધાં. આ સૂત્રમાં તેમણે, તત્ત્વબોધ શેનાથી પ્રાપ્ત થાય છે - તેવી જિજ્ઞાસાના ઉત્તરરૂપે, નિર્દેશ કર્યો કે –
vમાનધિયામ: – તત્ત્વબોધ પ્રમાણો અને નયોથી થાય છે.
હવે, પ્રમાણો કયાં? અને નયો કયાં? કેટલા? વગેરેની વ્યવસ્થા કરવા માટે આગળ આવ્યા સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજી. તેમણે પ્રમાણોની વ્યવસ્થા માટે સંસ્કૃત ભાષામાં ચાયાવતાર નામક ગ્રંથની રચના કરી. આ ગ્રન્થ માત્ર ૩૨ (બત્રીસ)
શ્લોકનો જ છે. પરંતુ તેમાં પ્રમાણોનું જે નિરૂપણ કર્યું છે તેનું ઊંડાણ અનુપમ છે. મુખ્યત્વે પ્રમાણોની જ ચર્ચા કરતાં, તેમણે પરાથનુમાનનું પણ વિસ્તારથી નિરૂપણ કર્યું છે, જેમાં પક્ષ, સાધ્ય, હેતુ, દષ્ટાન્ત, હેત્વાભાસ વગેરેનાં લક્ષણો જૈન દષ્ટિએ ચર્ચવામાં આવ્યાં છે, અને છેવટે નયવાદ તથા અનેકાન્તવાદ વચ્ચેનું અત્તર સ્પષ્ટપણે દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
આ ગ્રન્થ ઉપર શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિએ ૨૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ ટીકા રચી છે, આ.દેવભદ્રસૂરિજીએ ૧૦૦૦ કરતાં વધુ શ્લોકોનું ટિપ્પણ રચ્યું છે, તે સિવાય પૂર્ણતલ્લગચ્છીય આ.શ્રીશાન્તિસૂરિજીએ વાર્તિક પણ રચ્યું છે અને વિવિધ ભાષાઓમાં આ ગ્રન્થના અનુવાદો પણ થયા છે.
જૈને ન્યાય અને જૈન તર્કપરમ્પરાનો આ આદિ ગ્રન્થ છે, જૈન તર્કસાહિત્યનો પાયો છે. તેમાં જૈન તર્કપરિભાષાનું જે
16
