________________
પ્રસ્થાન થયું છે તે અદ્યાવધિ અખંડિત છે. દા.ત. તેમાં પ્રમાણનું લક્ષણ સ્વપ૨વ્યવસાયિ જ્ઞાન પ્રમાણમ્ – એવું કર્યું છે, તો અત્યારે પણ પ્રમાણનું લક્ષણ એ જ છે.
નયોના બોધ માટે સિદ્ધસેન દિવાકરજીએ સન્મતિતર્ક ગ્રન્થની રચના કરી. પ્રાકૃત ભાષાના આ ગ્રન્થમાં ત્રણ કાંડ છે અને કુલ ૧૬૬ ગાથાઓ છે.
પ્રથમકાંડમાં ૫૪ ગાથાઓ છે. એમાં નયવાદ તથા સપ્તભંગીવાદનું વિશદ નિરૂપણ છે. આપણે ત્યાં પરમ્પરાગત રીતે ૭ (સાત) નયો માન્ય છે – નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત. એમાંથી પ્રથમ ચાર નયો દ્રવ્યાસ્તિક છે અને પાછળના ત્રણ નયો પર્યાયાસ્તિક છે. પરન્તુ સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજી પરમ્પરાથી થોડા જુદા પડે છે. તેમણે નૈગમનયને સંગ્રહ અને વ્યવહારમાં સમાવી લઈ ૬ (છ) જ નયો સ્વીકાર્યા છે, અને વળી સંગ્રહ તથા વ્યવહાર નય, એમ બે જ નયને દ્રવ્યાસ્તિક કહ્યા અને ઋજુસૂત્ર-શબ્દ-સમભિરૂઢ તથા એવંભૂત, એમ ૪ (ચાર) નયોને પર્યાયાસ્તિક કહ્યા છે.
દ્વિતીયકાંડમાં દર્શન-જ્ઞાનની મીમાંસા કરવામાં આવી છે. ગાથાઓ ૪૩ છે. આપણે ત્યાં પરમ્પરાગત રીતે છાબસ્થિક બોધમાં પ્રથમ દર્શન થાય પછી જ્ઞાન થાય, એવો ક્રમ સ્વીકારાયો છે, જ્યારે કેવલજ્ઞાની સંબંધી બોધમાં પ્રથમ સમયે જ્ઞાન થાય પછીના સમયે દર્શન થાય, એવો ક્રમ સ્વીકારાયો છે. આ બન્ને વાતો ક્રમવાદ અથવા ભેદવાર તરીકે ઓળખાય છે. તેની સામે કેટલાક આચાર્યોએ જ્ઞાન અને દર્શન, બન્ને સાથે જ થાય છે એવું પ્રતિપાદન કરી યુગપટ્વાદને માન્યતા આપી. પરતુ, સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીએ આ બન્ને વાદોનું માર્મિક રીતે ખંડન કરી દર્શન અને જ્ઞાન, બન્ને એક જ છે, એવો અભેદવાદ સ્થાપ્યો.
17
