Shilpdipaka

Author(s): Gangadhar
Publisher: Mahadev Ramchandra Jagushte Ahmedabad

Page 7

પ્રસ્તાવના.
ઉત્તમ પ્રકારનાં ઘરો, વાવ, કુવા, તળાવ અને કિટલાએ કેવી રીતે બાંધવા? આકાશમાં ચાલતાં વિમાને, કાઇને ઘોડા, દુર્બને, કાળમાપક યંત્રે વિગેરે કેવી રીતે બનાવવાં મેઘાસ, પવનાસ્ત્ર, અન્યાજ, ચક્ર, ત્રિશુળ વિગેરે દિવ્ય શસ્ત્રોની ગોઠવણ કેવી રીતે કરવા? અને દુકામાં વ્યવહારમાં કામ લાગતી અનેક ચીજે સહેલાઈથી તૈયાર કરવાનું સાંચાકામ કેવી રીતે બનાવવું ? વિગેરે જાણવાની જે વિદ્યાકળ તે શિલ્પશાસ્ત્રના નામથી ઓળખાય છે. પ્રાચીનકાળમાં આ ભૂમિમાં જેમ વિઘક, તિષ્ય, યુગ, વિગેરે ચમત્કારીક વિદ્યા એના મહાન શોધકે થઈ ગયા છે, તેવી જ રીતે વિશ્વકર્મા નામે એક દેવના શિલ્પી થઈ ગયા છે કે જેમને શિલ્પનું અતિ ચમકારીક જ્ઞાન હોવાથી પિતે એવાં તે યંત્રો બનાવ્યાં હતાં કે જેની મદદથી માત્ર એક રાત્રિમાં મેટાં નગરાનાં નગરે બાંધી તૈયાર કસ્તા; તેમજ જે જે દેવને જેવી ઈચ્છા થાય તેવી જાતનાં વિમાને, શસ્ત્રો, બાગ બગીચા વિગેરે બનાવી આપતા અને તેઓના એવા સામર્થ્યના લીધે એ શિલ્પશાસ્ત્ર વિશ્વકર્માની વિદ્યાના નામે પણ ઓળખાય છે.
આ શાસ્ત્ર સંબંધી ખાસ વિશ્વકર્માના હાથથી જ લખાયેલા કેઇ ગ્રંથ છે કે નહી તે હજુ નક્કી થતું નથી, પરંતુ શોધ ખેળ કરતાં તેમની પાછળ થઈ ગયેલા બીજા આચાર્યોના રચેલા ગ્રંથો જેવાકે રાજવલભ, વિશ્વકર્મા વિદ્યા પ્રકાશ, વિગેરે મળી આવે છે, જે ગ્રંથમાં વિમાન, વિગેરે ચમત્કારીક યંત્રોની બાબતો છેવને બાકી હાલના શિલ્પીઓને કામ લાગે તેવી તમામ બાબતનો સંગ્રહ કરે છે. પરંતુ તે ગ્રંથોની રચના અતિ કઠીણ હોવાથી સાધારણ બુદ્વિવાળા શિલ્પીઓથી તે જલદી સમજી શકાય તેમ નથી. અને તેથી તેવા શિલપીઓના હિતને સારૂ એકાદ ઉત્તમ ગ્રંથની શોધ ખેળ અમે અનેક વ
થી કરતા હતા, તેવામાં દક્ષિણના કે ગંગાધર નામના વિદ્વાન શિલ્પીને રચેલે આ “
શિલ્પદીપક' નામને ગ્રંથ અમારા હાથ આવ્યું, જે વાંચી–જોતાં તેમાં હાલના શિપીઓને ઉપયેગી તમામ બાબતે જેવી કે ઘર બાંધવામાં તમામ પ્રમાણે, લેણદેણ, દરેક ઈમારતના આયુષ્યનાં પ્રમાણે, તે ઈમારત આખરે કેવી રીતે નાશ પામશે, કેવી જમીનમાં કઈ વખતે કુ વિગેરે જળાશયે દવાથી તેમાં અખૂટ જળ થઈ શકશે વિગેરે બાબતે અતિ સરળ રીતે સમજાવેલી હોવાથી તે ગ્રંથ ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે ચેડાંક વર્ષો પર અમારી તરફથી છપાવી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યું હતું, જે શિલ્પીઓને અત્યંત ઉપ