Pramanprameykalika

Author(s): Narendrasen Maharaj, Darbarilal Kothiya
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 140

- २. ९३७ ]
सामान्य विशेषोभय-परीक्षा
३.५
पक्षाः, प्रतिपक्षसाधनस्य कस्यचिदष्यभावात् । ततः प्रत्येकं भेदेन द्रव्यादीनां प्रमाणस्य विषय इति ।
९ ३६. एतदपि न धीमद्वृत्तिकरं नैयायिकं ( वैशेषिकं ) - मन्यमानानाम्, द्रव्यादीनां सर्वथा भेदता स्यात् । यदि द्रव्याद्भिन्नो गुणपदार्थः, तत्कथमस्यायं गुण इति व्यपदेशः । सम्बन्धाभावात् । तयोश्च सम्बन्धः किं समवायः संयोगो वा । न तावत्समवायः, तस्यासिद्धेः । तदसिद्धिश्च तस्य विचार्यमाणस्यायोगात् । सर्वथा भेदे यः संबन्धः स कथं नाम समवायो भवितुमर्हति कुण्डवदरवत्, [ तस्य ] संयोगस्यैव संभवात् ।
२
३७. अर्थ द्रव्य गुणयोरयुत सिद्धत्वेन समवायस्यैव संभवान्न संयोग इति । 'अत्रायुतसिद्धत्वं नाम किमपृथक सिद्धत्वम, किं पृथक्कर्त्त मशक्यत्वं वा, किं कथंचित्तादात्म्यं वा इति विकल्पत्रयमवतरति । प्रथमपक्षे, जलानिलादीनामप्यपृथक्सिद्धत्वेन समवायप्रसङ्गादेकत्वं स्यात् । तथा च सति [ तत्र द्रव्याणि ] पृथिव्यप्तेमतीत्य यो हेतुरपदिश्यते स कालात्ययापदिष्टः कालातीत इत्युच्यते ।'' अयमर्थः — हेतोः प्रयोगकाल: प्रत्यक्षागमानुपहतपक्षपरिग्रहसमय एव तमतीत्य प्रयुज्यमानः प्रत्यक्षागमबाधिते विषये वर्तमानः कालात्ययापदिष्टो भवति । - न्यायमं० हेत्वाभास प्र० पृ० १६७ । 'प्रत्यक्षागमविरुद्ध: कालात्ययापदिष्ट: I बाधितपरपक्षपरिग्रहो हेतुप्रयोगकाल: तमतीत्यासावुपदिष्ट इति । अनुष्णोऽग्निः कृतकत्वात् घटवदिति प्रत्यक्षविरुद्धः । ब्राह्मणेन सुरा पेया द्रवद्रव्यत्वात् क्षीरवत् इत्यागमविरुद्धः ।' न्यायकलिका पृ० १५ ।
१. वैशेषिका अभिदधति प्रथेति । २. जैनास्तद् दूषयन्ति प्रत्रेति । ३. ' तत्र द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि सामान्यविशेषसंज्ञोक्तानि नवैव तद्व्यतिरेकेण संज्ञान्तरानभिधानात् ।' इति मूलग्रन्थः -- प्रशस्त० भा० पृ० ३ ।
1. 'वर्त्तति' आ प्रतौ पाठः । 2. 'स्यान्मतिरेषामेषा ते वाताः । १ पाठः ।